Anna Tobolska

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej

korporacji międzynarodowych w koncepcjach

internacjonalizacji

1

Wstęp

1.

Korporacje międzynarodowe uznawane są za jeden z najważniejszych podmiotów

współczesnej gospodarki światowej, generujący procesy globalizacji. Posiadają

one pewne wyróżniające je wśród innych przedsiębiorstw cechy przestrzenne, do

których można zaliczyć przede wszystkim rozproszenie działalności w różnych

regionach geografi cznych, w różnych krajach, co prowadzi do powstania

nowych

relacji między odległymi geografi cznie miejscami poprzez przepływy ludzi, wiedzy

i informacji, technologii, dóbr czy kapitału. Ponadto korporacje międzynarodowe

wpływają na kształtowanie się struktury gospodarki, w tym także przestrzennej,

na różnych poziomach: lokalnym, regionalnym, globalnym. Za istotną cechę tych

mega-przedsiębiorstw można uznać także zdolność do ekspansji zagranicznej

w postaci przepływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), która może

być rozpatrywana w kategoriach dyfuzji zasobów przedsiębiorstwa.

Cechy te sprawiły, że korporacje międzynarodowe stały się przedmiotem ba-

dań geografi i ekonomicznej, w szczególności geografi i przedsiębiorstw – nurtu,

który można wydzielić z subdyscypliny geografi i przemysłu i w którym szczegó-

łowo przedstawia się lokalizację, oddziaływanie i organizację przestrzenną przed-

siębiorstw, w tym również międzynarodowych (np. Domański 1997, Tobolska

2004, Śleszyński 2007). W polskiej literaturze geografi cznej od końca lat 1990.

ukazują się dość licznie opracowania dotyczące różnych aspektów funkcjono-

wania korporacji międzynarodowych m.in. w postaci szczegółowych monografi i

wybranych korporacji (np. Stryjakiewicz 1999, Stryjakiewicz, Wajda 2003, Waj-

da, Zalewska 2003, Wajda, Zorićić-Wołek 2003, Stryjakiewicz i in. 2004), czy

analiz dotyczących ekspansji korporacji w ujęciu ilościowym, w postaci wielkości

napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (stosowany skrót: BIZ) i ich

kierunków (np. Wieloński 2003, Sala 2005, Tobolska 2007) oraz efektów tej

1 Praca

fi nansowana ze środków na naukę w latach 2007–2009 jako projekt badawczy własny

nr N306 057 32/3609

90 Anna

Tobolska

ekspansji, szczególnie w odniesieniu do gospodarki polskiej (np. Stryjakiewicz

1999, Domański 2001, Sala 2003, Wdowicka 2005, Matykowski, Tobolska 2006,

Gierańczyk, Stańczyk 2003). Za odrębną grupę opracowań z tego zakresu można

uznać analizy dotyczące lokalizacji siedzib spółek korporacji (Zioło, Piróg 2002,

Rogacki 2006, Zioło 2006, Śleszyński 2007). Zostały również sformułowane

modele ogólne zachowań korporacji w relacji do innych fi rm w kontekście prze-

mian polskiej przestrzeni przemysłowej (Zioło 2003, Tobolska 2004a, b, 2006a).

Interesującym nurtem badań są analizy wpływu korporacji międzynarodowych

na rozwój lokalny i regionalny (Dziemianowicz 1997, Stryjakiewicz 1999, 2004,

2005, Domański 2005, Wiederman 2007). W literaturze zagranicznej najbardziej

znanym przedstawicielem nauk geografi cznych rozwijającym problematykę kor-

poracji międzynarodowych jest chyba P. Dicken i jego prace z 1992

„Global Shift.

The internationalization of Economic Activity” i z 1998 „Global Shift. Transforming the

World Economy”, do których często odwołują się ekonomiści (np. Zorska 1998),

jak i autorzy prac z dziedziny zarządzania międzynarodowego (np. Kutschker,

Smith 2005).

Korporacje międzynarodowe – ustalenia

2.

terminologiczne

Termin korporacje międzynarodowe zastosowano dla identyfi kacji przedsię-

biorstw funkcjonujących w skali międzynarodowej i mających specyfi czną orga-

nizację w formie konglomeratu mniej lub bardziej scentralizowanych jednostek

organizacyjnych. W literaturze dla oznaczenia tego typu działalności używa się

wielu różnych terminów, często traktowanych jako synonimy, np. korporacje wie-

lonarodowe, korporacje globalne czy przedsiębiorstwa międzynarodowe. W no-

menklaturze OECD stosuje się termin multinational enterprises (MNEs) na opi-

sanie działalności przedsiębiorstw, które angażują się w bezpośrednie inwestycje

zagraniczne oraz są właścicielami i kontrolują aktywa w dwóch lub więcej krajach

(Jantoń-Drozdowska 2006)

. Należy podkreślić, że różnice terminologiczne wy-

nikają jednak bardzo często ze sposobów postrzegania istoty internacjonalizacji

przedsiębiorstw przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, wśród któ-

rych najliczniejszą grupę stanowią ekonomiści. J. Rymarczyk (2004) za przedsię-

biorstwo międzynarodowe uważa takie, które prowadzi działalność przynajmniej

w dwóch krajach w postaci zakładu produkcyjnego lub handlowego, samodziel-

nie lub z partnerem. Ale inni ekonomiści zajmujący się tą problematyką stosują

nieco inne kryteria, np. E.H. Sieber (1966) uważa, że „o właściwej internacjona-

lizacji przedsiębiorstwa można mówić wtedy, gdy punkt ciężkości jego działalno-

ści przesunie się za granicę. Za przedsiębiorstwa międzynarodowe nie uważa się

więc takich, które posiadają wprawdzie fi lie zagraniczne, ale nie mają one poważ-

nego znaczenia w całej działalności przedsiębiorstwa”. W tych próbach precyzyj-

nego zdefi niowania przedsiębiorstwa międzynarodowego istotną rolę odgrywa

stopień umiędzynarodowienia, mierzony najczęściej według takich kryteriów jak:

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 91

zaangażowanie korporacji w kraju i za granicą przez porównanie aktywów za-

granicznych i całkowitych, udział sprzedaży za granicą w sprzedaży całkowitej

oraz udział zatrudnienia w fi liach i oddziałach zagranicznych (wymienione trzy

charakterystyki stosowane są w obliczeniach wskaźnika transnacjonalizacji, sfor-

mułowanego przez UNCTAD w ramach badań nad stopniem umiędzynarodowie-

nia przedsiębiorstw – por. np. Jantoń-Drozdowska 2006, Matykowski, Tobolska,

2006, Przybylska 2006). Ważnym aspektem w identyfi kacji stopnia internacjonali-

zacji przedsiębiorstwa jest jego organizacja i sposób zarządzania. W.A. Borrmann

(1970) uważa, że przedsiębiorstwo eksportujące i importujące z różnych krajów

można uznać za międzynarodowe dopiero wtedy, kiedy w związku z jego zaanga-

żowaniem za granicą zmienia się jego struktura. Podkreślenie znaczenia struktu-

ry organizacyjnej przedsiębiorstwa międzynarodowego prowadzi do identyfi kacji

specyfi cznych form takiego przedsiębiorstwa najczęściej określanych jako korpo-

racje, który to termin uwypukla znaczenie względnie trwałych i uregulowanych

wewnętrznym prawem powiązań między członkami takiej organizacji. Etymolo-

gicznie wyraz korporacja pochodzi od łacińskiego słowa

corporatio oznaczające-

go związek, połączone części (Kopaliński 1989). Początkowo mianem korporacji

oznaczano średniowieczne gildie i cechy rzemieślnicze, ale także stowarzyszenia

studenckie czy samorządy zawodowe. Na kontynencie amerykańskim terminem

tym określa się duże, rozgałęzione przedsiębiorstwa (spółki) najczęściej o cha-

rakterze międzynarodowym.

Proces umiędzynarodowienia (internacjonalizacji) przedsiębiorstw prowadzi

do ewolucji ich struktur organizacyjnych i powstawania korporacji w różnych

formach organizacyjno-własnościowych, od niekapitałowych (np. licencje, fran-

chising, kontrakty menedżerskie), poprzez joint venture, alianse strategiczne, po

inwestycje bezpośrednie w postaci fi lii i oddziałów czy spółek córek. Ewolucja

form ekspansji międzynarodowej przedsiębiorstw wynika z postępującego pro-

cesu globalizacji gospodarki i poszukiwania coraz to nowych możliwości utrzy-

mania swojej pozycji konkurencyjnej. Współczesne wielkie przedsiębiorstwa

międzynarodowe, będące silnie rozbudowanymi organizacjami gospodarczymi

charakteryzuje więc forma korporacyjna. Dla ich identyfi kacji stosuje się najczę-

ściej określenie korporacje transnarodowe, który to termin został zaakceptowany

w 1974 roku na Sesji Ekonomicznej i Społecznej ONZ, która zmieniła nazwę kor-

poracji wielonarodowych na transnarodowe oraz powołała Komisję ds. Korporacji

Transnarodowych i Centrum Korporacji Transnarodowych (Moraczewska 2002).

Korporacje transnarodowe (KTN) niestety defi niowane są również różnie przez

poszczególnych autorów, choć najczęściej poprzez wyróżnienie ich cech charak-

terystycznych, np. według E. Jantoń-Drozdowskiej (2006) charakteryzują się one

m.in. …„rozproszeniem zasobów, funkcji, operacji oraz realizujących je jednostek

w skali międzynarodowej, w celu wykorzystania najbardziej dogodnych warun-

ków produkcyjnych oraz lepszego dostosowania się do zróżnicowanych rynków

zbytu”. Jeszcze bardziej rozbudowany zestaw atrybutów korporacji transnarodo-

wych przedstawia A. Zorska (1998), do których zalicza m.in. suwerenność, zło-

żoność, rozproszenie, specjalizację, czy elastyczność. Interesującą defi nicję kor-

poracji transnarodowych ze względu na pewne cechy przestrzenne przedstawił

92 Anna

Tobolska

P. Dicken (1992), według którego …„korporacja transnarodowa jest organizacją,

która koordynuje działalność produkcyjno-handlową (różnych jednostek w róż-

nych krajach) z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje”. Ta defi ni-

cja podkreśla cechy poddające się analizie przestrzennej: organizację, koordynację

i dominację rozproszonych jednostek korporacji. Różne sposoby zdefi niowania

i charakterystyki korporacji transnarodowych nie zmieniają jednak faktu, że

stanowią one najsilniejszą grupę podmiotów w skali współczesnej gospodarki

światowej przy jednoczesnej stałej ewolucji swoich form i struktur. Jak zauważa

A. Zorska (1998) główny atrybut korporacji transnarodowych (autorka używa

skrótu KTN) ...„stanowi nie własność zasobów/majątku za granicą, lecz zdolność

do organizowania i koordynowania działalności produkcyjno-handlowej w wy-

miarze międzynarodowym. Spośród cech charakteryzujących działalność korpo-

racji na etapie globalizacji największe znaczenie ma integracja działań/funkcji

rozlokowanych w wielu krajach. Strategie i ekspansja korporacji transnarodo-

wych prowadzi do funkcjonalnej integracji działalności różnych jednostek w ra-

mach systemów korporacyjnych...”. Ponieważ korporacje działające na rynkach

międzynarodowych różnią się strukturą organizacji wewnętrznej oraz sposobami

działania i zarządzania (strategiami), podejmowane są więc próby wydzielenia

różnych typów tego rodzaju przedsiębiorstw. Jedną z bardziej znanych typologii

fi rm działających na wielu rynkach międzynarodowych zaprezentowali w 1986

roku przedstawiciele nauk o organizacji i zarządzaniu. C.A. Bartlett i S. Ghoshal.

Autorzy ci w oparciu o takie kryteria jak: zakres działań gospodarczych i zdolność

do ich transferu lub integracji, rola i kompetencje spółek i fi lii zagranicznych,

rozwój i dyfuzja wiedzy, stopień koordynacji i integracji działań poszczególnych

jednostek korporacji w różnych regionach świata czyli konfi guracja organizacji,

wyróżnili cztery typy fi rm: międzynarodowe, wielonarodowe, globalne i transna-

rodowe (Kutschker, Schmid 2005, Tobolska 2006). Rozróżnienia kilku typów fi rm

międzynarodowych o strukturze korporacyjnej podejmowane są również przez

innych autorów, choć stosują oni nieco inne kryteria (Perlmutter 1969, Simai

1996, Czupiał 1997). Należy zauważyć, że kryteria wyróżniania przez poszczegól-

nych autorów tych rodzajów przedsiębiorstw nie są jednoznaczne, co wprowadza

pewien chaos i utrudnia porównania i klasyfi kacje.

Podsumowując rozważania terminologiczne dotyczące identyfi kacji przedsię-

biorstw prowadzących działalność gospodarczą w skali międzynarodowej, zdecy-

dowano się na stosowanie terminu „korporacje międzynarodowe”, a nie najpow-

szechniej stosowanego w literaturze terminu „korporacje transnarodowe”, gdyż

przymiotnik transnarodowy jest zarezerwowany dla specyfi cznej działalności

takiej korporacji (np. wg typologii Bartletta i Ghoshala), a także zrezygnowano

z określenia „przedsiębiorstwa międzynarodowe” dla odróżnienia specyfi ki orga-

nizacyjnej i własnościowej takiego przedsiębiorstwa w formie korporacji.

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 93

Koncepcje teoretyczne internacjonalizacji

3.

przedsiębiorstw

Poszukiwania wyjaśnień zachowań przedsiębiorstw na rynkach międzynaro-

dowych prowadzone są przez różne subdyscypliny szeroko rozumianych nauk

ekonomicznych, w tym również geografi ę ekonomiczną. Ponieważ korporacje

międzynarodowe powstają w wyniku realizacji bezpośrednich inwestycji zagra-

nicznych, ale także działań pozainwestycyjnych (umowy, stałe kontrakty, alianse),

to wyjaśnień teoretycznych tych zachowań poszukuje się najczęściej w odwołaniu

do dorobku istniejących teorii wymiany i produkcji międzynarodowej (Wdowic-

ka 2005, Gorynia 2007) oraz koncepcji zarządzania międzynarodowego (Zorska

1998). Wśród nich do najistotniejszych ze względu na podejmowane zagadnienia

przepływów międzynarodowych (w postaci BIZ oraz eksportu i importu) w róż-

nych perspektywach badawczych zalicza się:

teorie handlu międzynarodowego – dotyczą skali makroekonomicznej

–

teorie zagranicznych inwestycji bezpośrednich (w tym ujęciu są synonimem

–

produkcji międzynarodowej) – koncentrują uwagę na procesach toczących się

w skali mikroekonomicznej, dotyczą działań przedsiębiorstwa

teorię lokalizacji – należy do ujęć mikroekonomicznych, wskazuje na czynniki

–

decydujące o podjęciu przez przedsiębiorstwo zagranicznych inwestycji w da-

nym regionie czy kraju, ważna z punktu widzenia geografi i ekonomicznej, ale

stosowana do wyjaśnienia internacjonalizacji przedsiębiorstw tylko z innymi

ujęciami, np. Dunninga.

oraz koncepcje zarządzania międzynarodowego – uwzględniają strategie dzia-

–

łania przedsiębiorstw na międzynarodowych rynkach.

W ekonomii przyjmuje się, że wszystkie koncepcje ujmujące działania między-

narodowe przedsiębiorstw to koncepcje internacjonalizacji, a internacjonalizacja

przedsiębiorstwa jest rozumiana jako umiędzynarodowienie jego działalności

(Gorynia 2007).

Według M. Goryni (op. cit.) wyczerpująca koncepcja teoretyczna internacjona-

lizacji powinna zawierać następujące zagadnienia:

przyczyny przemieszczania dóbr i usług między krajami,

–

motywy zagranicznej działalności przedsiębiorstw,

–

charakterystykę fi rm internacjonalizujących swoją działalność,

–

analizę lokalizacji działalności zagranicznej przedsiębiorstw,

–

analizę dynamiki procesu internacjonalizacji,

–

proces podejmowania decyzji o działalności zagranicznej,

–

formy wejścia na rynek zagraniczny.

–

Ponieważ brakuje kompletnej i spójnej teorii ujmującej międzynarodowe za-

chowania przedsiębiorstw, która dawałaby wyjaśnienie wszystkich wymienionych

kwestii, zatem poszukiwania należy przeprowadzić w oparciu o wymienione po-

wyżej koncepcje teoretyczne.

Szczegółowe charakterystyki dość licznych ujęć teoretycznych dotyczących tej

problematyki znajdują się w literaturze ekonomicznej, a do najnowszych opra-

94 Anna

Tobolska

cowań z tego zakresu należą prace Rymarczyka (2004), Kutschkera i Schmida

(2005), Mińskiej – Struzik (2006) i Goryni (2007), natomiast wśród przedsta-

wicieli nauk geografi cznych, którzy podejmowali tę problematykę należą prace

Dziemianowicza (1997), Wdowickiej (2005) i Domańskiego (2005).

Ekspansja zagraniczna przedsiębiorstw w teoriach

4.

handlu międzynarodowego

Dominacja aktywności międzynarodowej do początków lat 90. XX wieku

głównie w postaci eksportu i importu (w 1990 r. według statystyk WTO wartość

eksportu w skali świata wynosiła 3425,1 mld $, natomiast wartość BIZ według

danych UNCTAD 1791 mld $) sprawiła, że pierwsze próby wyjaśnienia prze-

pływów międzynarodowych opierały się o teorie handlu zagranicznego. W kla-

sycznych teoriach handlu międzynarodowego, za które uznaje się zbiór koncepcji

opartych o teorie przewagi komparatywnej D. Ricardo oraz model wymiany mię-

dzynarodowej Heckschera-Ohlina (Gorynia 2007, Rymarczyk 2004) zakłada się

doskonałość rynków oraz nieprzenośność w skali międzynarodowej kapitału czy

migracji siły roboczej. Implikuje to specjalizację krajów zgodnie z zasadą prze-

wagi komparatywnej oraz wyklucza zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Inter-

nacjonalizacja działalności przedsiębiorstw sprowadza się więc do handlu zagra-

nicznego. W tradycyjnej teorii handlu międzynarodowego aspekty przestrzenne

aktywności międzynarodowej sprowadzały się do roli bariery zawężającej zasięg

przestrzenny (geografi czny) ekspansji zagranicznej przedsiębiorstwa, ponieważ

zgodnie z tą teorią posiadanie przewagi komparatywnej w zakresie określonego

dobra wyklucza jego import. Lokalizacja takich przedsiębiorstw ograniczała się

więc do krajów posiadających przewagę komparatywną (w tradycyjnym rozumie-

niu przewaga komparatywna dotyczyła różnic w kosztach czynników produkcji),

skąd następnie mogą eksportować swoje wyroby. A zatem aktywność międzyna-

rodowa przedsiębiorstwa zależała od lokalizacji jego działalności w kraju posia-

dającym przewagę komparatywną.

Przydatność klasycznej teorii wymiany międzynarodowej do wyjaśniania za-

chowań przedsiębiorstw w skali międzynarodowej jest znikoma ze względu na

wiele nierealnych założeń, nieprzystających do współczesnej gospodarki. Krytyka

tradycyjnych teorii wymiany międzynarodowej doprowadziła do ich modyfi kacji

i powstania kilku współczesnych koncepcji. Teorie te nazywane są neoczynniko-

wymi lub neotechnologicznymi (Cieślik 1983),

choć główna płaszczyzna analizy

dotyczy tak jak w ujęciach klasycznych poziomu kraju, a nie przedsiębiorstwa.

Istotne znaczenie w tych nowych koncepcjach ma uchylenie założenia modelu

Heckschera-Ohlina o jednorodności sposobów wytwarzania we wszystkich kra-

jach, co wpłynęło na nowe postrzeganie struktury kierunków ekspansji eksporto-

wej przedsiębiorstw i możliwości ich analizy przestrzennej: z kraju o relatywnie

wyższym poziomie techniki wytwarzania danego produktu do krajów opóźnio-

nych w tym względzie (koncepcja luki technologicznej). Znaczenie postępu tech-

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 95

nologicznego jako czynnika produkcji wpływającego na wzrost potencjału gospo-

darczego krajów, a tym samym wzrost ich potencjału eksportowego podkreślał

również P. Krugman w swojej teorii konkurencji technologicznej z 1983 roku,

która była przyczynkiem do sformułowania w początkach lat 90. założeń nowe-

go nurtu geografi i ekonomicznej, tzw. nowej geografi i ekonomicznej (Sternberg

2001). Nowa geografi a ekonomiczna wyróżnia się wykorzystaniem założeń za-

równo ekonomii jak i geografi i ekonomicznej i opiera się m.in. na ustaleniach

właśnie tej neotechnologicznej teorii handlu międzynarodowego. W oparciu o jej

założenia próbuje wyjaśnić strukturę przestrzenną handlu międzynarodowego

i specjalizacji oraz identyfi kuje wzrost korzyści skali, eksternalizację i konkuren-

cję niedoskonałą jako decydujące determinanty wymiany międzynarodowej (op.

cit.). Z kolei wzrost korzyści skali jest jedną z ważniejszych przyczyn regionalnej

i lokalnej koncentracji działalności gospodarczej, w postaci tworzących się pod

wpływem globalizacji regionalnych (ale także i sektorowych) klastrów wzrostu

i wskazujących na postępujące procesy dywergencji struktur przestrzennych (op.

cit.). Według A. Cieślika (2007) nowa geografi a ekonomiczna wskazuje na czyn-

niki geografi cznej koncentracji działalności gospodarczej, m.in. korzyści aglome-

racji, które wpływają w istotny sposób na decyzje lokalizacyjne fi rm. B. Domański

(2005) zwraca ponadto uwagę na charakter tych procesów w postaci sprzężenia

zwrotnego. Próbę schematycznego zobrazowania tych zależności przedstawia

ryc. 1.

Uwzględnienie korzyści skali wprowadzone jako kolejna modyfi kacja klasycz-

nych teorii handlu międzynarodowego wskazuje, że nawet w sytuacji braku róż-

nic w wyposażeniu kraju w czynniki wytwórcze możliwa jest wymiana handlowa,

a korzyści skali (niższe koszty wytwarzania długich serii) prowadzą do uzyskania

przewagi konkurencyjnej, a także tworzą barierę wejścia na rynek dla potencjal-

nych konkurentów.

W neoklasycznych teoriach handlu międzynarodowego uchylono również za-

łożenie nieistnienia kwestii handlu wewnątrzbranżowego (intra-industry trade),

gdyż rzeczywista struktura handlu wskazuje na istnienie wymiany produktów

tej samej branży między krajami.

Jest to rezultat dywersyfi kacji produkcji i pro-

duktów wynikającej z różnic w kosztach transportu, magazynowania, sprzedaży,

pozyskania informacji rynkowej, sezonowości produkcji i konsumpcji niektórych

WZROST

HANDLU

MIĘDZYNARODOWEGO

KORZYŚCI SKALI

WZROST

REGIONALNEJ

I LOKALNEJ

KONCENTRACJI

GOSPODARCZEJ

Ryc. 1. Korzyści skali w nowej geografi i ekonomicznej

Źródło: opracowanie własne.

96 Anna

Tobolska

towarów (Gorynia 2007). Prowadzi to do wniosku, że w przypadku gospodarek

o zbliżonych strukturach i poziomach rozwoju wzajemny handel może być więk-

szy niż w przypadku krajów różniących się miedzy sobą. To uogólnienie znajduje

potwierdzenie w statystykach dotyczących kierunków eksportu gospodarek triady

(por. tabela 1), z których wynika, że wśród głównych partnerów handlowych tych

państw, do których kierowane jest ponad 2/3 wartości obrotów eksportowych, są

one same.

Strukturę geografi czną handlu międzynarodowego próbuje wyjaśnić także

teoria „ujednoliconej struktury popytu” S.B. Lindera (1982, za: Gorynia 2007, s.

94) zwana również hipotezą „popytu reprezentatywnego”.

Podobnie jak poprzed-

nio przedstawiona modyfi kacja klasycznych teorii handlu międzynarodowego,

również i ta koncepcja wskazuje, że duże rozmiary handlu zagranicznego mię-

dzy krajami rozwiniętymi wynikają m.in. ze zbliżenia ich struktur popytu. Takie

uogólnienie wskazuje potencjalne korzystne kierunki ekspansji eksportowej.

Neoczynnikowe teorie handlu międzynarodowego uwzględniają więc czynniki

endogeniczne, zależne od przedsiębiorstwa (np. zastosowanie nowych techno-

logii, zwiększenie skali produkcji i jakości) w przeciwieństwie do tradycyjnych

teorii, w których zakładano, że jedynym źródłem przewagi konkurencyjnej przed-

siębiorstw mogło być wyposażenie kraju w czynniki wytwórcze, dające mu prze-

wagę komparatywną. Takie podejście wskazuje, że fi rmy mogą w dużej mierze

same budować swoją pozycję rynkową i decydować o uczestnictwie w wymianie

międzynarodowej oraz o kierunkach tej wymiany. Tym samym fi rmy wpływają na

otoczenie, a nie tylko biernie się do niego adaptują, na co zwraca uwagę również

T. Stryjakiewicz (1999) w swojej koncepcji adaptabilności.

Lokalizacja inwestycji na rynkach zagranicznych

5.

w koncepcjach produkcji międzynarodowej

Wśród najważniejszych problemów badawczych, związanych z koncepcjami teo-

retycznymi produkcji międzynarodowej, utożsamianych z zagranicznymi inwe-

stycjami bezpośrednimi, najistotniejszymi z punktu widzenia geografi i wydaje się

być ustalenie kryteriów (czynników) wyboru miejsca lokalizacji inwestycji oraz

wyboru ścieżki ekspansji na rynki zagraniczne. Koncepcje zagranicznych inwesty-

Tabela 1. Główni partnerzy w eksporcie wybranych krajów/gospodarek

Unia Europejska

USA

Japonia

Kraj/gospodarka

%

Kraj/gospodarka

%

Kraj/gospodarka

%

UE

67,3 Kanada

22,2 USA

22,6

USA

7,3 UE

20,7 Chiny

17,2

Szwajcaria

2,4 Meksyk

12,9 UE

14,5

Rosja

2,0 Japonia

5,8 Korea Pd

7,7

Chiny

1,7 Chiny

5,3 Tajwan

6,8

Razem:

80,7 Razem:

66,8 Razem:

68,8

Źródło: www.wto.org, International Trade Statistic 2007.

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 97

cji bezpośrednich lepiej wyjaśniają zachowania w tym względzie przedsiębiorstw

na rynkach międzynarodowych niż teorie handlu międzynarodowego. Koncepcje

te koncentrują uwagę na przedsiębiorstwie jako podmiocie podejmującym de-

cyzje o ekspansji poza granice kraju macierzystego, wskazują na motywy i na-

stępstwa podejmowanych przez nie kroków. W literaturze istnieje duża liczba

koncepcji i ujęć badawczych dotyczących bezpośrednich inwestycji zagranicznych

(ich charakterystykę przedstawia m.in. Dziemianowicz 1997, Wdowicka 2005,

Gorynia 2007), charakteryzujących się często fragmentarycznością podejmowa-

nych problemów, prezentujących różne punkty widzenia ich autorów, ale tak-

że niejednomyślność co do treści problematyki badawczej, a nawet co do nazw

koncepcji. Dokonano również próby podziału teorii zajmujących się zagranicz-

ną ekspansją przedsiębiorstw na dwa nurty (Otta 1994, za: Gorynia, Owczarzak

2004): (1) nurt monopolu, zakładający, że głównym motywem międzynarodowej

ekspansji przedsiębiorstw jest dążenie do wykorzystania pozycji quasi-monopoli-

stycznej, (2) nurt wydajności, wiążący ten motyw z podnoszeniem efektywności

działania.

Najwyraźniejszy wymiar przestrzenny (geografi czny) posiada koncepcja cyklu

życia produktu Vernona z 1966 r., która łączy zarówno interpretację międzynaro-

dowej produkcji jak i handlu, a więc skupia makro- i mikroekonomiczne spojrze-

nie na zagadnienie internacjonalizacji. W każdej wyróżnionej przez autora fazie

cyklu życia produktu występują odmienne konsekwencje dla internacjonalizacji

fi rmy, związane ze zmieniającymi się czynnikami lokalizacji (m.in. technologicz-

ne i kosztowe), a co za tym idzie odmienne miejsca lokalizacji działalności takiej

fi rmy. Zwraca na to uwagę T. Stryjakiewicz (1999), podkreślając znaczenie cyklu

życia produktu w odniesieniu do strategii lokalizacyjnej fi rm wielonarodowych

oraz fakt, że wytwarzanie wyrobów będących w schyłkowych fazach swego cyklu

życiowego, związane jest z przestarzałymi procesami technologicznymi i charak-

teryzuje strategię „typu kolonialnego”. Na rycinie 2 przedstawiono ujęcie modelo-

we poszczególnych faz cyklu życia produktu, z uwzględnieniem zróżnicowanych

zachowań przedsiębiorstw działających w formie oligopoli. Jest to modyfi kacja

wprowadzona przez autora koncepcji w latach 70., kiedy pod wpływem krytyki

rozszerzył ogólne założenia modelu o elementy teorii organizacji przemysłowej

i teorii lokalizacji. Koncepcja Vernona była wielokrotnie przedstawiana w lite-

raturze ekonomicznej, a także geografi cznej (Dziemianowicz 1997, Wdowicka

2005, Domański 2005, Wieloński 2005). Założenia koncepcji Vernona zostały

w dużej mierze zdezaktualizowane w warunkach nowej gospodarki globalnej,

a główna krytyka dotyczy jej ograniczeń w wyjaśnianiu tylko przemysłowych

przedsiębiorstw przetwórczych oraz lepszym wyjaśnianiu przepływów handlo-

wych niż BIZ.

Duży wkład w wyjaśnianiu międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw ma

teoria oligopolistycznej reakcji F.T. Knickerbockera, w której przedstawia się za-

chowania fi rm w warunkach konkurencji oligopolistycznej, jako efekt naśladowa-

nia zachowań konkurentów. W koncepcji tej szczególnie podkreślany jest efekt

tego naśladownictwa – lokowanie inwestycji różnych konkurentów w tych sa-

mych miejscach, co jest przejawem obrony swojej pozycji i nie dopuszczenia do

98 Anna

Tobolska

nadmiernych zysków któregoś z rywali na nowym rynku. W rezultacie dochodzi

do powstawania skupisk i koncentracji działalności w wybranych regionach. Efekt

ten ma wyraźny wymiar przestrzenny przez co koncepcja Knickerbockera stanowi

również dla geografów ekonomicznych istotny przyczynek do wyjaśniania proce-

sów ekspansji przestrzennej i tworzenia się regionów spolaryzowanych. Knicker-

bocker sformułował swoją koncepcję w początkach lat 70. XX wieku, w oparciu

o badania 187 międzynarodowych przedsiębiorstw amerykańskich, a jej potwier-

dzeniem są m.in. obserwacje empiryczne na ogół względnie dużej liczby korpora-

cji w stosunku do rozmiarów danego rynku (Rymarczyk, 2004).

W jednej z najbardziej znanych koncepcji dotyczącej produkcji międzynaro-

dowej – teorii monopolistycznej przewagi S.H. Hymera (Rymarczyk 2004 jako

autora tej koncepcji wymienia również Ch. Kindlerbergera) przyjmuje się, że do

ekspansji zagranicznej skłania fi rmę posiadanie specyfi cznej przewagi nad konku-

rentami na rynkach zagranicznych. Warunkiem jest jednak posiadanie monopolu

na tę specyfi czną przewagę, gdyż dopiero wówczas rekompensuje ona słabszą

pozycję wobec fi rm lokalnych i produkcja zagraniczna staje się wtedy korzyst-

niejsza niż eksport czy licencjonowanie. Do najistotniejszych przewag nad fi r-

mami lokalnymi zalicza się (op. cit. oraz Zorska 1998, Kowalski 2004, Gorynia

2007) m.in.: wyższe umiejętności menedżerskie, przewagę marketingową, bar-

dziej zaawansowaną technologię, korzyści skali, lepszą znajomość rynku świa-

towego, korzystniejsze powiązania fi nansowe. Z kolei wśród niekorzyści związa-

I. OLIGOPOL

POWSTAJĄCY

II. OLIGOPOL
DOJRZAŁY

III. OLIGOPOL
STARZEJĄCY SIĘ

Nowy produkt

popyt

powstaje w odpowiedzi na

klientów

oraz określony poziom dochodów. Ta korzystna sytuacja

jest rozpoznawana najszybciej na rynku krajowym

Nowy produkt jest rezultatem prac B&R przedsiębiorstwa,

które wymagają integracji z produkcją i marketingiem stąd

lokalizacja tych funkcji w tym samym kraju

Produkcja na dużą skalę prowadzi do rozwoju

eksportu przy braku zagranicznej konkurencji,

posiada monopol technologiczny

Rynki eksportowe upodabniają się do rynku macierzystego

(wzrost popytu, upowszechnienie produktu) pojawiają się

lokalni

cenowa

konkurenci, konkurencja

Aby skutecznie konkurować z producentami na swoich

rynkach eksportowych (poprzez obniżkę kosztów)

przedsiębiorstwo uruchamia tam własną produkcję = BIZ

Produkt staje się standardowym (uproszczenie technologii,

niższe kwalifikacje), dochodzi do importu produktu do kraju

macierzystego, produkcja lokalizowana w miejscu

najniższych kosztów

Ryc. 2. Charakterystyka zachowań przedsiębiorstw w różnych fazach cyklu życia produktu

(koncepcja Vernona)

Źródło: opracowanie własne na podstawie opracowania Goryni (2007) oraz Rymarczyka (2004).

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 99

nych z inwestowaniem w obcym kraju wymienia się najczęściej: gorszą pozycję

w stosunku do fi rm lokalnych w zakresie znajomości rynku, prawa, kultury, czy

polityki, ryzyko związane ze zmianami kursów walut, ryzyko polityczne, dodat-

kowe koszty działania w dużej odległości od fi rmy macierzystej i własnego kraju

(koszty transportu i ubezpieczenia). Za najistotniejszą uważa jednak przewagę

technologiczną, która jest identyfi kowana z wiedzą dotycząca produktów, pro-

cesów produkcji, metod organizacji i zarządzania, czy technik marketingowych.

Wiedza ta traktowana jako specyfi czna przewaga fi rmy jest przekazywana do fi lii

zagranicznych bez dodatkowych kosztów. Jej wykorzystanie w ramach przedsię-

biorstwa – poprzez własne fi lie i oddziały zagraniczne – jest często korzystniejsze,

niż sprzedawanie ich poza fi rmę.

Wiedza i jej internalizacja jest również jednym z głównych motywów ekspansji

zagranicznej przedsiębiorstw podkreślanym w teorii internalizacji (za prekursora

koncepcji uważa się R. Coase (1937), którego idee zostały rozbudowane przez

Williamsona (1975, za: Kowalski 2004, Rymarczyk 2004, Gorynia 2007) w ra-

mach nowej teorii fi rmy oraz P.J. Buckley’a i M. Casson’a (1976). Ponieważ wie-

dza stanowi specyfi czną przewagę fi rmy nad konkurentami, a rynek wiedzy jest

niedoskonały (trudno ją wycenić), najbardziej efektywne jest zachowanie wiedzy

w ramach wewnętrznego rynku przedsiębiorstwa, tj. jej internalizacja. Internali-

zacja oznacza, że przedsiębiorstwo unika kosztów transakcyjnych (stąd koncepcja

ta jest nazywana również teorią kosztów transakcyjnych – Domański 2005), czy-

li zamiast rynku wybiera integrację pionową tzn. przejmuje swoich dostawców

i odbiorców. Pewne transakcje zostają więc przesunięte z rynku zewnętrznego na

wewnętrzny. W obrębie własnego przedsiębiorstwa posługuje się cenami trans-

ferowymi, co poprawia pozycję konkurencyjną tak utworzonej korporacji. W kon-

tekście działalności międzynarodowej oznacza to, że rolę partnera handlowego

przejmuje spółka – córka, podległa przedsiębiorstwu. Uniknięcie kosztów trans-

akcyjnych to najważniejsza przesłanka do internalizacji pewnych zasobów, w tym

przede wszystkim wiedzy. Konsekwencją internalizacji jest wzrost rozmiarów

przedsiębiorstwa i jego rozproszenie przestrzenne w różnych krajach i regionach,

co jest istotne z punku widzenia analizy organizacji przestrzennej korporacji mię-

dzynarodowych.

Jak zauważa J. Rymarczyk (2004) elementem krytycznym w tej

koncepcji jest jednak pominięcie czynników decydujących o lokalizacji inwestycji

zagranicznych.

Najbardziej użyteczną teorią objaśniającą internacjonalizację działalności go-

spodarczej i międzynarodowe przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych

jest eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Dunninga (1981). W litera-

turze polskiej w ostatnich latach do jej ustaleń odwoływało się i szczegółowo

ją omawiało wielu autorów, m.in. Dziemianowicz 1997, Zorska 1998, Kowalski

2004, Rymarczyk 2004, Wdowicka 2005, Wieloński 2005, Jantoń-Drozdowska

2006, Gorynia 2007. Podstawowe założenia tej koncepcji zawierają się w paradyg-

macie OLI, który jest akronimem angielskich określeń trzech przewag przedsię-

biorstwa, warunkujących jego ekspansję międzynarodową: ownership – location

– internalization. Pierwsza z przewag

(ownership – specifi c – advantage) przybiera

formę przewagi specyfi cznej dotyczącej własności, którą przedsiębiorstwo posia-

100 Anna

Tobolska

da nad konkurentami na danym rynku, a wynika ona z posiadania zasobów takich

jak: wiedza, umiejętności i doświadczenie,

posiadanie unikatowej technologii,

posługiwanie się specyfi cznymi metodami organizacji i zarządzania, różnicowa-

nie produktu, korzyści skali, specyfi ka marketingowa. Posiadanie tej specyfi cznej

przewagi własnościowej motywuje przedsiębiorstwo do jej internalizacji

(interna-

lization advantage) i wykorzystania, np. przez inwestycje, rozszerzenie działalności

na nowym rynku, a nie do ich eksternalizacji, czyli odstępowania niepowiąza-

nym fi rmom na podstawie umowy licencyjnej. Spełnienie tych warunków skłania

przedsiębiorstwa do kolejnego posunięcia jakim jest połączenie posiadanej prze-

wagi z co najmniej jednym walorem lokalizacyjnym w kraju innym niż macierzy-

sty

(location – specifi c – advantage). Gdyby nie istniały przewagi lokalizacyjne dane-

go kraju (w dziedzinie wyposażenia w zasoby, np. tania siła robocza, posiadająca

unikalne kwalifi kacje) jego rynek byłby zaopatrywany przez eksport. Układ i siła

przewag konkurencyjnych w przedsiębiorstwie wyjaśnia alternatywne sposoby

działalności przedsiębiorstw na zagranicznych rynkach w postaci eksportu, BIZ

lub porozumień i umów (por. tab. 2). Wymienione przez Dunninga trzy różne

sposoby działania korporacji na rynkach międzynarodowych nie są alternatywne,

ale komplementarne i służą jak najbardziej efektywnej obsłudze różnych rynków

(geografi cznych czy produktowych). Charakteryzują one funkcjonowanie syste-

mu korporacyjnego w warunkach współczesnej gospodarki o charakterze global-

nym. Z tego względu w analizie międzynarodowej działalności korporacji należy

oprócz BIZ także brać pod uwagę działalność pozainwestycyjną oraz relacje mię-

dzy różnymi formami działalności.

Warunkiem każdego z wymienionych sposobów działań na rynkach między-

narodowych jest istnienie przewagi własnościowej. Z kolei jeśli nie występuje

przewaga lokalizacyjna to przedsiębiorstwo rozpoczyna eksport, bądź transferuje

swoje zasoby do zagranicznych partnerów, przy czym ta ostatnia forma jest możli-

wa również w przypadku jeśli nie ma atutów internalizacji, a posiadane własności

mogą być odstąpione zagranicznym partnerom właśnie na mocy kontraktów (np.

poprzez licencjonowanie). A zatem przedsiębiorstwo angażuje się w BIZ, jeżeli

korzystniej jest obsługiwać rynki zagraniczne wykorzystując swoją przewagę wła-

snościową w połączeniu z korzyściami lokalizacji zagranicznej poprzez własne

fi lie, oddziały, tj. przez rozszerzenie swojej struktury organizacyjnej.

Tabela 2. Przewagi przedsiębiorstwa a sposoby działania na rynkach zagranicznych

Sposoby ekspansji

Przewagi wynikające z:

Własności

(O)

Internalizacji

(I)

Lokalizacji za granicą

(L)

Bezpośrednie inwestycje

zagraniczne

Tak

Tak

Tak

Eksport

Tak

Tak

Nie

Kontrakty na transfer zaso-

bów i umiejętności

Tak

Nie

Nie

Źródło: Dunning (1981), za Zorska (1998).

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 101

Koncepcja Dunninga traktowana jest jako narzędzie analityczne do wyjaśnia-

nia i przewidywania zachowań przedsiębiorstw w sferze zagranicznych inwestycji

bezpośrednich, wykorzystuje przy tym aparat badawczy geografów ekonomicz-

nych w postaci teorii lokalizacji. Aby doszło bowiem do produkcji międzynarodo-

wej przewaga własnościowa przedsiębiorstwa musi zostać połączona z walorami

lokalizacyjnymi innego kraju. Korporacja międzynarodowa musi więc w swych

decyzjach o lokowaniu działalności zagranicznej uwzględnić bardzo dużą liczbę

czynników lokalizacji o różnym charakterze, omawianych szczegółowo w teorii lo-

kalizacji. Można więc stwierdzić, że czynniki lokalizacji determinują przestrzenny

podział inwestycji, produkcji, a także kierunków międzynarodowych strumieni

handlu. Liczba tych czynników i ich waga są zmienne w zależności np. od rodzaju

działalności korporacji, jej wielkości, czy warunków otoczenia. Znaczenie czynni-

ków lokalizacji w teorii produkcji międzynarodowej wzrasta w nowych warunkach

gospodarki globalnej ze względu na liberalizację przepływów BIZ, podnoszenie

jakości walorów lokalizacyjnych w wielu krajach oraz potrzeby rozszerzania prze-

strzennego (geografi cznego) działalności korporacji. Ponadto „na bazie przemian

globalizacyjnych nastąpiło odwrócenie relacji między przedsiębiorstwem a te-

rytorium (obszarem). Współcześnie wielkie korporacje ponadnarodowe podpo-

rządkowują sobie przestrzeń i ją kształtują, podczas gdy w przeszłości struktura

przestrzeni i jej charakter wymuszały naturę czynników lokalizacyjnych” (Dicken

i Malmberg 2001). Dochodzi ponadto do powstania konkurencji lokalizacyjnej

między krajami, co oznacza że ..”nieprzenośne czynniki produkcji w kraju rywali-

zują o przyciągnięcie przenośnych czynników zagranicznych” (Zorska 1998).

Oprócz przedstawionych koncepcji teoretycznych istnieje jeszcze kilka innych,

omawianych szczegółowo w literaturze przez ekonomistów (Kowalski 2004, Ry-

marczyk 2004, Kutschker, Schmid 2005, Gorynia 2007), w których większą uwa-

gę niż na aspekty przestrzenne zwraca się na uwarunkowania ekonomiczne dla

podejmowania produkcji międzynarodowej (do takich można zaliczyć m.in. teo-

rię obszarów walutowych R.Z. Alibera, teorię wymiany pogróżek E.M. Grahama,

teorię portfela H.M. Markowitza, teorię systemów wzajemnych powiązań, teorię

opcji rzeczywistych A. Buckley’a, teorię zawłaszczalności S.P. Magee, teorię mię-

dzynarodowej transmisji zasobów Fayerweathera, teorie horyzontów globalnych

wg Aharoni, teorię geobiznesu Robocka i Simmondsa).

Struktura przestrzenna działalności korporacji

6.

w koncepcjach międzynarodowego zarządzania

strategicznego

Dla analizy ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych we współcze-

snych warunkach gospodarki globalnej, założenia wyjaśniające teorii produkcji

międzynarodowej są niewystarczające. W funkcjonowaniu współczesnych przed-

siębiorstw ważne jest tworzenie przewagi konkurencyjnej, co wiąże się z zarzą-

dzaniem przedsiębiorstwem i koncepcjami zarządzania strategicznego (Zorska

102 Anna

Tobolska

1998). Pojęcie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa rozumiane jest jako

zdolność do skutecznego konkurowania z rywalami, przynoszącą wyższą zyskow-

ność niż u innych fi rm działających w tej samej dziedzinie – branży (Hill, Jones

1995, za: Zorska 1998). Teorie produkcji międzynarodowej koncentrują się na po-

dejmowaniu działalności inwestycyjnej i produkcyjnej przedsiębiorstw za grani-

cą, natomiast koncepcje międzynarodowego zarządzania strategicznego uwzględ-

niają strategię działania przedsiębiorstw w międzynarodowym otoczeniu (Zorska

1998). Koncepcje zarządzania strategicznego i produkcji międzynarodowej mają

częściowo wspólną bazę teoretyczną, a ich dorobek się zazębia, uzupełnia, a nie

konkuruje. Dotyczą bowiem podobnych zagadnień: przewagi konkurencyjnej oraz

modeli zaangażowania zagranicznego przedsiębiorstw. Koncepcje zarządzania

strategicznego podejmują ponadto problematykę kluczowych kompetencji przed-

siębiorstwa, zarządzania międzynarodową działalnością oraz modeli organizacyj-

nych. Kolejnym odrębnym zagadnieniem są strategie korporacji, od których zależą

sposoby działania na rynku międzynarodowym. Strategia rozumiana jako ...„zbiór

komplementarnych działań przedsiębiorstwa dla uzyskania przewagi konkuren-

cyjnej i umocnienia swojej pozycji rynkowej ...” (Zorska 1998), jest podstawą

dla wyboru sposobu ekspansji i formy działalności międzynarodowej. A zatem

sposób działania na rynkach międzynarodowych jest elementem strategii (obok

skali działań, struktury organizacyjnej, kierunku geografi cznego i formy). Z kolei

wybór strategii międzynarodowej może stanowić w wielu wypadkach umocnienie

przewagi konkurencyjnej na coraz bardziej globalnym rynku. Obszerna proble-

matyka strategii przedsiębiorstw jest przedmiotem badań nauk o organizacji i za-

rządzaniu, ale z powodu jej nierozerwalnego związku z organizacją fi rm (w tym

również przestrzenną) i sposobami ekspansji na rynki międzynarodowe znalazła

się także w polu badawczym geografów ekonomicznych zajmujących się tymi za-

gadnieniami (Stryjakiewicz 1999, Tobolska 2004, 2006a,b, Śleszyński 2007).

Najbardziej znaną i użyteczną koncepcją międzynarodowego zarządzania stra-

tegicznego jest koncepcja M.E. Portera przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw

(z 1980 roku). Przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa zyskują m.in. dzięki

niskim kosztom oraz zróżnicowaniu wyrobów (Porter 1986, za: Zorska 1998,

s. 85). Koncepcja Portera przewagi konkurencyjnej oparta jest o model przed-

siębiorstwa jako łańcucha różnych działań (funkcji) tworzących wartość dodaną

(Gorynia 2007, Zorska 1998, Stryjakiewicz 1999). Przedsiębiorstwo w postaci

modelu łańcucha wartości dodanej może zostać zdekomponowane tj. poszczegól-

ne funkcje mogą ulec fragmentaryzacji, a jednocześnie delokalizacji do różnych

miejsc, regionów czy krajów. Każdy rodzaj działalności przedsiębiorstwa skła-

dający się na łańcuch wartości (m.in. logistyka, produkcja, zbyt, fi nanse, mar-

keting, badania i rozwój) może być oddzielnym, mniej lub bardziej niezależnym

ogniwem przedsiębiorstwa (jednostką organizacyjną) i podlegać konkurencji na

własnych specyfi cznych rynkach. Powiązane i współzależne działania przedsię-

biorstwa prowadzone na wielu rynkach i w wielu krajach tworzą system korpo-

racyjny. Jednak rozmieszczenie poszczególnych funkcji w różnych krajach (kon-

fi guracja) i ich kordynacja w celu uzyskania wartości dodanej wymagają strategii

globalnej. Strategia globalna to strategia, dzięki której fi rma działająca w skali

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 103

międzynarodowej usiłuje osiągnąć przewagę konkurencyjną przez koordynację

rozproszonych przestrzennie (geografi cznie) działań. G.S Yip (2004) konstatuje,

że w procesie globalizacji działalności gospodarczej przedsiębiorstw niezbędne

staje się opracowanie i wdrożenie strategii globalnej, którą defi niuje jako strate-

gię zintegrowaną w wymiarze międzynarodowym. Zdaniem cytowanego autora

strategia globalna powinna być „elastyczną kombinacją wielu elementów”, do

których zalicza: standaryzację produktów, pokrycie rynku światowego, istnienie

globalnej sieci wytwórczej. Zmiany jakie zachodzą w gospodarce światowej za-

powiadają, że posiadanie ugruntowanej strategii globalnej stanie się warunkiem

koniecznym przetrwania przedsiębiorstwa.

Według Portera globalizacja działalności fi rmy następuje wtedy, gdy pojawia

się możliwość osiągnięcia przewagi konkurencyjnej w wyniku zastosowania stra-

tegii globalnej, a więc integracji działań fi rm w skali międzynarodowej (Gorynia

2007). Z kolei wybór strategii globalnej (lub międzynarodowej) jest ściśle zwią-

zany z zasięgiem przestrzennym (geografi cznym) działań przedsiębiorstw.

Koncepcja łańcucha wartości dodanej wg Portera, jest przesłanką do analizy

zmian w międzynarodowej strukturze przestrzennej działalności korporacji oraz

ich integracji i koordynacji. Opierając się na porterowskim modelu łańcucha war-

tości dodanej P. Dicken (1998) przedstawił koncepcję produkcji globalnej jako

powiązanych ze sobą funkcji systemu produkcji tworzących sieć relacji. Autor

wyróżnił dwa rodzaje powiązań: powiązania wewnętrzne (w postaci międzyna-

rodowej sieci powiązań w ramach fi rmy globalnej) oraz powiązania zewnętrz-

ne (czyli sieć powiązań zewnętrznych z różnymi fi rmami na rynku). Zewnętrzną

i wewnętrzną sieć powiązań fi rmy międzynarodowej wyznacza sposób organizacji

transakcji między podmiotami oraz ich koordynacja. Jeżeli łańcuch transakcji jest

realizowany wewnątrz fi rmy, to możemy mówić o internalizacji, a jeżeli każda

funkcja realizowana jest przez inną odrębną jednostkę, to wówczas transakcje

podlegają eksternalizacji. W oparciu o ten sam mechanizm powiązań transakcyj-

nych, a także informacyjno-komunikacyjnych Kutschker i Schmid (2005) wyróż-

niają analogiczne dwa rodzaje struktur sieciowych: (1) intraorganizacyjne i (2)

interorganizacyjne; ich przedstawienie modelowe zaprezentowane zostało na ry-

cinie 3.

Ponadto Dicken wyznaczył cztery typy wewnętrznej strategii produkcyjnej

korporacji międzynarodowej, odzwierciedlające sposoby organizacji jednostek

wewnętrznych korporacji ze względu na rozproszenie i koncentrację przestrzenną

(konfi gurację geografi czną) oraz sposób koordynacji działań w takiej korporacji

(ryc. 4):

1) produkcja skoncentrowana globalnie, gdzie cała produkcja realizowana jest w jed-

nym zakładzie, a produkty eksportowane są na rynki zagraniczne (ryc. 4a);

2) produkcja w kraju macierzystym – każda jednostka produkcyjna obsługuje ry-

nek kraju swojej lokalizacji, przy czym nie dochodzi do sprzedaży przez grani-

ce kraju (ryc. 4b);

3) specjalizacja w zakresie produktu dla rynku globalnego – jednostki produk-

cyjne wytwarzają tylko jeden produkt przeznaczony na rynki wielu krajów,

a zakłady są bardzo duże w związku z korzyściami skali (ryc. 4c);

104 Anna

Tobolska

4) transnarodowa integracja pionowa – każda jednostka produkcyjna wykonuje

część procesu produkcyjnego, a jednostki połączone są przez granice krajów

łańcuchowo, tzn., że każda jednostka produkcyjna wysyła swój efekt końcowy

do montowni zlokalizowanej w innym kraju (ryc. 4d).

W literaturze z zakresu zarządzania międzynarodowego przedstawiane są

zbliżone do dickenowskich koncepcyjne lub empiryczne identyfi kacje różnych

postaci lub wzorów internacjonalizacji i sposobów organizacji przedsiębiorstw

działających na międzynarodowych rynkach. Te modelowe charakterystyki opie-

rają się na wielu, z reguły dość różnych kryteriach, z których jednak najważ-

niejszymi są konfi guracja i koordynacja jednostek wewnętrznych korporacji. Do

najbardziej znanych należą wielofazowe koncepcje Perlmuttera oraz Bartletta

i Ghoshala oraz koncepcje jednofazowe Hedlunda, Prahalada i Doza (Kutschker,

Schmid 2005). H. Perlmutter (profesor MIT Boston oraz Wharton School Pensyl-

S-M spółka matka

S-C spółka córka

A : Sieć przedsiębiorstw – struktura interorganizacyjna

alians
strategiczny

alians strategiczny

licencja

joint venture

umowa patentowa

alians strategiczny

B

Przedsiębiorstwo F

Przedsiębiorstwo E

Przedsiębiorstwo D

Przedsiębiorstwo C

Przedsiębiorstwo B

S-M

S-C

S-C

S-C

S-C

S-C

S-C

B : P

ieciowe –

rzedsiębiorstwo s

struktura intraorganizacyjna

Ryc. 3. Struktury sieciowe: intra- i interorganizacyjne

Źródło: Tobolska (2006b, s. 140).

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 105

a) produkcja skoncentrowana globalnie

b) produkcja w kraju macierzystym

c) specjalizacja w zakresie produktu dla rynku globalnego lub regionalnego

d) transnarodowa integracja pionowa

Ryc. 4. „Sposoby organizowania geografi i jednostek w produkcji transnarodowej” według

Dickena

Źródło: Stonehouse i in. (2001).

106 Anna

Tobolska

wania) wyróżnił 4 orientacje internacjonalizacji przedsiębiorstw: etnocentryczne,

policentryczne, geocentryczne i regiocentryczne (Rymarczyk 2004, Kutschker,

Schmid 2005, Wdowicka 2005). Z kolei cytowani już wcześniej C.A. Bartlett i S.

Ghoshal wyróżniają przedsiębiorstwa międzynarodowe, wielonarodowe, global-

ne i transnarodowe.

Teoria przewagi konkurencyjnej Portera rozwinięta w koncepcji Dickena leży

u podstaw rozwoju koncepcji sieci gospodarczych. W badaniach przestrzen-

no- ekonomicznych pierwotnych źródeł tych koncepcji można się doszukiwać

w koncepcjach korzyści zewnętrznych Marschalla (1890) oraz korzyści aglome-

racji Webera (1909, za: Stryjakiewicz 2005, s. 39). Koncepcja usieciowienia po-

jawiła się z końcem lat. 80 (szkoła uppsalska, Håkansson 1987) i została szcze-

gółowo przedstawiona w pracach T. Stryjakiewicza (1999, 2001, 2005), stając

się narzędziem teoretycznym w badaniach przestrzenno-ekonomicznych i w

analizach przestrzennej organizacji gospodarki w nowym kontekście procesów

globalizacji. Według ustaleń T. Stryjakiewicza (2005) sieć gospodarcza to zbiór

relacji między aktorami–uczestnikami gry ekonomicznej. Najczęściej są to rela-

cje kooperacji, konkurencji i kontroli (Lambooy 1991, za: Stryjakiewicz 1999),

ale też inne rodzaje, wydzielone w oparciu o inne kryteria, np. wertykalne w ra-

mach określonego łańcucha wartości i horyzontalne czyli relacje z konkurentami

oraz diagonalne z jednostkami wspierającymi prowadzenie działalności gospo-

darczej (Gorynia, Jankowska 2007). W podejściu sieciowym (network approach)

podkreśla się kontekst społeczny zachowań fi rm, który polega na tym, że fi rma

widziana jest jako fragment szerszego systemu wielu aktorów, którzy wzajemnie

na siebie wpływają (Knoke, Kukliński 1993, za: op. cit.). Jednostki organiza-

cyjne danej korporacji międzynarodowej oraz powiązane z nią jednostki innych

przedsiębiorstw za granicą tworzą sieci korporacyjne, generujące produkcję mię-

dzynarodową. Network approach może być więc także narzędziem interpretacji

internacjonalizacji fi rmy. W konwencji modeli sieciowych internacjonalizacja

fi rmy oznacza rozwój fi rmy poprzez budowanie i ewolucję relacji z jednostkami

zagranicznymi należącymi do sieci. Internalizację z punktu widzenia network

approach można rozpatrywać z dwóch perspektyw: mikropozycji tj. internacjon-

lizacji indywidualnej fi rmy oraz makropozycji, czyli internacjonalizacji sieci. Wy-

różnić można wówczas 4 sytuacje fi rm (Johanson, Mattsson 1993, za: Gorynia,

Jankowska 2007):

a) wcześnie zaczynający – charakteryzuje fi rmę mającą nieliczne związki z fi rma-

mi zagranicznymi, również w sieci, tj. wśród konkurentów i fi rm współpracu-

jących. Ekspansja takiej fi rmy dokonywana jest na bliskie rynki geografi cznie/

kulturowo w celu ograniczenia ryzyka.

b) samotny internacjonał – charakteryzuje fi rmę mającą duże doświadczenie na

rynkach międzynarodowych, która jest katalizatorem internacjonalizacji part-

nerów i konkurentów, pomostem na rynki obce dla dostawców i odbiorców

oraz na rynek krajowy dla dostawców zagranicznych

c) późno zaczynający – charakteryzuje fi rmę opóźnioną w internacjonalizacji

w stosunku do fi rm z otoczenia krajowego. Ma pośrednie związki z sieciami

zagranicznymi poprzez zinternacjonalizowanych dostawców i konsumentów

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 107

– z tej pozycji łatwiejsza jest ekspansja w bardziej zaawansowanej formie, np.

od razu uruchomienie produkcji, bez fazy handlowej

d) internacjonał w zinternacjonalizowanym otoczeniu – to charakterystyka fi rmy

z licznymi powiązaniami na wielu rynkach: pionowymi i poziomymi, która

generuje ponadto efekty synergiczne: powiązania w jednej sieci są wykorzysty-

wane do budowania nowych, często poprzez wejścia na rynki w celu obrony

przed konkurentami.

Sieci mają również wymiar przestrzenny swojego funkcjonowania w różnych

skalach: od lokalnej, regionalnej do globalnej. Powiązania sieciowe zapewniają

efekt synergii, ułatwiają proces zbiorowego uczenia się i zwiększają zdolności in-

nowacyjne (Stryjakiewicz 1999), co może prowadzić do kształtowania się nowych

okręgów przemysłowych (gospodarczych). Takie okręgi traktuje się jak zbioro-

wego przedsiębiorcę, grupującego nie tylko pojedyncze fi rmy, ale stowarzyszenia

przedsiębiorstw, organizacje pracownicze, instytucje fi nansowo-ubezpieczenio-

we, agendy rządowe i samorządowe. Wymiarem przestrzennym sieci jest rów-

nież według ustaleń T. Stryjakiewicza (2001) „embeddedness”, rozumiane jako

umocowanie działalności ekonomicznej w jej otoczeniu, zarówno społecznym

jak i instytucjonalnym. Za istotny aspekt przestrzenny sieci biznesu cytowany

autor uważa również ekspansję przedsiębiorstw międzynarodowych (autor uży-

wa terminu: wielonarodowych) w kontekście procesów globalizacji działalności

gospodarczej.

Ekspansję przestrzenną przedsiębiorstw międzynarodowych opisują również

modele behawioralne, w których dominuje perspektywa indywidualnych do-

świadczeń przedsiębiorstw. Wśród nich najbardziej znany jest model uppsalski

(U-M), który wskazuje na ewolucyjny charakter procesu internacjonalizacji fi rm.

Autorami modelu są pracownicy uniwersytetu w Uppsali: Johanson, Wiedershe-

im-Paul (1975), Johanson, Vahlne (1977). Autorzy modelu zwracają szczególną

uwagę na etapowy charakter internacjonalizacji, gdyż wchodząc na obce rynki

fi rmy najczęściej rozpoczynają od działań eksportowych na rynki położone blisko,

a dopiero później decydują się na większe zaangażowanie za granicą i na rynki

dalsze (szczegółowo założenia modelu opisali Gorynia, Jankowska 2007). Można

Tabela 3. Pozycje fi rmy w procesie internacjonalizacji – network approach

Stopień internacjonalizacji sieci

Niski

Wysoki

Stopień in-

ternacjonali-

zacji sieci

Niski

Wcześnie zaczynający

(The early starter)

Późno zaczynający

(The late starter)

Wysoki

Samotny internacjonał

(The lonely international)

Internacjonał

w zinternacjonalizowanym

otoczeniu

(The international among others)

Źródło: Johanson, Mattsson (1993, za: Gorynia, Jankowska 2007).

108 Anna

Tobolska

więc powiedzieć, że internacjonalizacja jest procesem rozwijającym się w czasie

i również w przestrzeni. Efekt jednego etapu działań internacjonalizacyjnych jest

punktem wyjścia do podjęcia następnego etapu, a zatem ma charakter kumu-

latywny. W modelu uppsalskim wyróżniono cztery etapy internacjonalizacji: 1)

etap nieregularnego, sporadycznego eksportu; 2) etap eksportu z wykorzysta-

niem pośredników (agentów); 3) etap utworzenia fi lii/oddziału handlowego; 4)

utworzenie fi lii/oddziału produkcyjnego (tab. 4).

Model uppsalski został rozwinięty w postaci wielu innych koncepcji, ale w każ-

dej z nich podkreśla się sekwencyjny charakter procesu ekspansji zagranicznej.

Na uwagę zasługuje grupa modeli I-M, w których internacjonalizację i decyzję

o podjęciu ekspansji na rynki zagraniczne traktuje się jako innowację z punktu

widzenia fi rmy (The Innovation- Related Internationalization Models I-M).

Badania empiryczne prowadzą do podważenia niektórych założeń modelu

uppsalskiego, np. jego etapowość, niektóre korporacje wybierają szybsze i po-

wodujące większe zaangażowanie sposoby wejścia na rynki zagraniczne, niż te,

które implikuje model uppsalski. Pomijanie etapów oznaczających mniejsze za-

angażowanie i wchodzenie na coraz odleglejsze rynki we wcześniejszych fazach

internacjonalizacji nazywane jest leapfroggingiem. Podważenie tezy o etapowym

i kumulacyjnym charakterze procesu internacjonalizacji opiera się także o obser-

wację procesu konwergencji rynków (różnice na rynkach były podstawowym za-

łożeniem internacjonalizacji w modelach etapowych), co sprzyja równoległemu

dokonywaniu ekspansji na wiele rynków i przeskakiwaniu niektórych etapów

(tzw. internacjonalizacja symultaniczna).

Sposób

dzia ania

ł

Eksport

sporadyczny

Niezale ni

po rednicy

ż

ś

Zagraniczna

filia handlowa

Zagraniczna

filia produkcyjna

Region/kraj

Rynek A

Rynek B

Rynek C

Rynek D

Zwi kszenie

dywersyfikacji

geograficznej

ę

Zwi kszenie

zaanga owania

na rynku

ę

ż

Bezpo rednie inwestycje zagraniczne

ś

Zwi kszenie

stopnia

internacjonalizacji

ę

Tabela 4. Model uppsalski internacjonalizacji firmy

Ź

ł

ród o: Holleman 1998

.

, za: Gorynia, Jankowska 2007

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 109

Model uppsalski zawiera także aspekt przestrzenny w międzynarodowej eks-

pansji fi rm, który dotyczy wzrostu dystansu przestrzennego związanego z dystan-

sem kulturowym oraz wzrostem dywersyfi kacji geografi cznej w kolejnych etapach

internacjonalizacji.

Ta behawioralna koncepcja w postaci modelu uppsalskiego znalazła już za-

stosowanie w badaniach geografi cznych (w nieco zmodyfi kowanej formie) do-

tyczących problematyki rozwoju sieci przemysłowych zaprezentowanej przez T.

Stryjakiewicza (1999) w postaci: typowej ścieżki rozwoju przedsiębiorstwa wie-

lonarodowego opartego o model D.C. Shanksa z 1985 r. oraz modelu ekspansji

przestrzennej przedsiębiorstwa wielonarodowego H. Håkanssona z 1979 roku.

Cytowany autor ekspansję zagraniczną rozpatruje jednak bardziej w kontekście

tworzenia się sieci przemysłowych i bardziej akcentując relacje między fi liami

a fi rmami macierzystymi oraz powstawanie nowych sieci regionalnych –

regional

spill-over. Powstające sieci regionalne dają szansę lokalnym przedsiębiorstwom

uczestniczenia w procesach globalizacji.

Podsumowanie

7.

Problematyka ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych i wyboru no-

wych lokalizacji swojej działalności, a następnie kształtowania się nowych relacji

przestrzennych jest bardzo złożona i wieloaspektowa. Wiele możliwości inter-

pretacji tych problemów badawczych dostarczają przedstawione koncepcje teore-

tyczne, uznane za najistotniejsze z punktu widzenia przydatności w interpretacji

cech i relacji przestrzennych korporacji międzynarodowych i wyjaśniające w spo-

sób mniej lub bardziej ogólny ich zachowania w skali międzynarodowej. Krótki

przegląd wybranych koncepcji pokazuje, że wobec niezadowalającego stopnia ich

kompletności powinno się wykorzystywać łącznie osiągnięcia poszczególnych po-

dejść badawczych. Eklektyzm podejść badawczych wydaje się być bardziej zaletą

niż wadą obecnego stanu badań. Tylko wtedy bowiem jest możliwe uwzględnie-

nie wszystkich istotnych zmiennych, wyjaśniających ekspansję zagraniczną i za-

chowania przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych.

Omówione koncepcje wyjaśniają przede wszystkim źródła wymiany i produk-

cji międzynarodowej oraz ich uwarunkowania, z kolei ich liczebność pokazuje jak

złożona jest to problematyka i jak wiele jest czynników, które wpływają na decy-

zje przedsiębiorstw o podejmowaniu ekspansji na rynki zagraniczne. W opraco-

waniu starano się wykryć najistotniejsze aspekty przestrzenne, które sprawiają,

że przedstawione teorie mogą być wykorzystywane przez geografów ekonomicz-

nych jako eksplanans wyboru lokalizacji ich działalności w określonych krajach

i regionach oraz kształtowania się nowych relacji przestrzennych. Zestawienie

zbiorcze aspektów przestrzennych przedstawia tabela 5, podsumowująca powyż-

szą analizę.

110 Anna

Tobolska

Tabela 5. Aspekty przestrzenne ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych

w wybranych koncepcjach teoretycznych internacjonalizacji

Koncepcja teoretyczna

Aspekty przestrzenne

Klasyczne koncepcje handlu

międzynarodowego

– Zasięg przestrzenny ekspansji zagranicznej zawężony do lokalizacji

w kraju posiadającym przewagę komparatywną w zakresie produko-

wanych dóbr, skąd może następować tylko ich eksport.

Koncepcje neotech-

nologiczne handlu

międzynarodowego:

– koncepcja luki

technologicznej

– teoria konkurencji techno-

logicznej P. Krugmana

– Wskazują strukturę kierunków eksportowej ekspansji przestrzen-

nej przedsiębiorstw.

– Wzrost potencjału eksportowego jako skutek postępu

technologicznego.

– Przyczynek do nowej geografi i ekonomicznej: wzrost korzyści skali

jako determinanta wzrostu wymiany międzynarodowej oraz regio-

nalnej i lokalnej koncentracji działalności gospodarczej, wskazuje na

postępujące procesy dywergencji struktur przestrzennych.

Koncepcje neoczynnikowe

handlu międzynarodowego

– teoria ujednoliconej struk-

tury popytu S.B. Lindera

– Wyjaśnia duże rozmiary handlu zagranicznego między krajami

rozwiniętymi wynikające ze zbliżenia ich struktur popytu.

– Wskazuje potencjalne korzystne kierunki ekspansji eksportowej.

Koncepcja cyklu życia

produktu Vernona (łączy

interpretację międzynarodo-

wej produkcji jak i handlu)

– Wyjaśnia konsekwencje przestrzenne internacjonalizacji fi rmy,

odmienne w każdej wyróżnionej przez autora fazie cyklu życia pro-

duktu, związane ze zmieniającymi się czynnikami lokalizacji, a tym

samym odmiennymi miejscami lokalizacji.

Teoria oligopolistycznej

reakcji F.T. Knickerbockera

– Wyjaśnia powstawanie skupisk i koncentracji działalności kor-

poracji w wybranych regionach jako efekt naśladowania zachowań

konkurentów.

– Wyjaśnia kierunki ekspansji przestrzennej i tworzenie się regio-

nów spolaryzowanych.

Teoria internalizacji (kosz-

tów transakcyjnych)

– Konsekwencją przestrzenną internalizacji jest wzrost rozmiarów

przedsiębiorstwa i jego rozproszenie przestrzenne w różnych kra-

jach i regionach.

Eklektyczna teoria produkcji

międzynarodowej Dinninga

– Wyjaśnia alternatywne sposoby działalności przedsiębiorstw na

zagranicznych rynkach w postaci eksportu, BIZ lub porozumień

i umów, które zależą od układu i siły przewag konkurencyjnych,

opisanych w paradygmacie OLI.

– Wyjaśnianie opiera się również o teorię lokalizacji.

Teoria lokalizacji

– Czynniki lokalizacji determinują przestrzenny podział inwestycji,

produkcji, a także kierunków międzynarodowych strumieni handlu.

Walory lokalizacyjne kraju w połączeniu z przewagą własnościową

decydują o lokalizacji produkcji międzynarodowej.

– Dochodzi do konkurencji lokalizacyjnej między krajami, (nieprze-

nośne czynniki lokalizacji produkcji w kraju rywalizują o przycią-

gnięcie przenośnych czynników zagranicznych).

Koncepcja przewagi konku-

rencyjnej przedsiębiorstw

M.E. Portera

– Wyjaśnia tworzenie się systemu korporacyjnego w wyniku

fragmentaryzacji i delokalizacji poszczególnych funkcji łańcucha

wartości dodanej do różnych regionów czy krajów, w poszukiwaniu

przewagi konkurencyjnej.

– Umożliwia analizę zmian w międzynarodowej strukturze

przestrzennej działalności korporacji oraz sposoby ich integracji

i koordynacji.

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 111

Koncepcja teoretyczna

Aspekty przestrzenne

Koncepcja produkcji global-

nej P. Dickena

– Rozmieszczenie poszczególnych funkcji w różnych krajach

(konfi guracja) i ich kordynacja w celu uzyskania wartości dodanej

wymagają strategii globalnej. Powiązania funkcjonalne w systemie

korporacyjnym zostają przedstawione w postaci sieci relacji.

– Konfi guracja geografi czna (koncentracja lub rozproszenie prze-

strzenne) oraz sposób koordynacji działań w korporacji stają się

podstawą wyróżnienia czterech typów korporacji .

Koncepcja usieciowienia –

network approach

– W konwencji modeli sieciowych internacjonalizacja fi rmy oznacza

rozwój fi rmy poprzez budowanie i ewolucję relacji z jednostkami

zagranicznymi należącymi do sieci.

– Powiązania sieciowe mogą prowadzić do kształtowania się nowych

okręgów przemysłowych (gospodarczych).

Koncepcja behawioralna –

model uppsalski (U-M)

– Opisuje ekspansję zagraniczną przedsiębiorstw międzynarodo-

wych jako proces etapowy i kumulatywny, rozwijający się w czasie

i przestrzeni.

Źródło: opracowanie własne.

Literatura

Cieślik A., 2007. Czynniki lokalizacji spółek z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce.

Gospodarka Narodowa nr 3/2007, s. 25–48.

Cieślik J., 1983. Ewolucja współczesnej teorii wymiany międzynarodowej. Ekonomista

nr 2.

Czupiał J., 1997. Organizacja przedsiębiorstw wielonarodowych. [W:] L. Olszewski, J. Mo-

zrzymas (red.), Struktury przemysłowe w gospodarce. Aspekty ekonomiczne, społecz-

no-kulturowe i polityczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s.

53–60.

Dicken P., 1992. Global Shift. The Internationalization of Economic Activity. Guilford

Press, New York–London.

Dicken P., 1998. Global Shift. Transforming the World Economy. Paul Chapman Publ. Ltd,

Londyn.

Dicken P., Malmberg A., 2001. Firms in territories: a relational perspective. Economic

Geography, 4, s. 345–363.

Domański B., 1997. Geografi a przedsiębiorstw – niedoceniany nurt badań w polskiej geo-

grafi i ekonomicznej. [W:] B. Domański, A. Jackowski A. (red.), Geografi a, człowiek,

gospodarka, Instytut Geografi i UJ, Kraków, s. 101–114.

Domański B., 2001. Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Instytut Geografi i i Gospo-

darki Przestrzennej, UJ, Kraków.

Domański B., 2005. Korporacje ponadnarodowe a miejsce (region). Biuletyn PAN KPZK

z. 219, Warszawa, s. 130–146.

Dziemianowicz W., 1997. Kapitał zagraniczny a rozwój lokalny i regionalny w Polsce. Stu-

dia Regionalne i Lokalne 20(53), Warszawa.

Gierańczyk W., Stańczyk A., 2003. Korporacje międzynarodowe w przestrzeni globalnej.

[W:] Z. Zioło, Z. Makieła (red.), Kształtowanie się struktur przemysłowych, Prace Ko-

misji Geografi i Przemysłu PTG, nr 5, Warszawa–Kraków, s. 73–85.

Gorynia M., 2007. Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw. Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa.

112 Anna

Tobolska

Gorynia M., Jankowska B., 2007. Teorie internacjonalizacji. Gospodarka Narodowa,

10/2007, s. 22–43.

Gorynia M., Owczarzak R., 2004. Podstawy teorii internacjonalizacji i globalizacji działal-

ności przedsiębiorstw. Gospodarka Narodowa, nr 1–2/2004, s. 1–21.

Jantoń-Drozdowska E., 2006. Korporacje transnarodowe w procesie globalizacji. Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, LXVIII, z. 2, s. 155–169.

Kowalski M., 2004. Teoretyczne przesłanki umiędzynarodawiania działalności przedsię-

biorstwa. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1/2004, s. 93–102.

Kopaliński W., 1989. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wiedza Po-

wszechna, Warszawa.

Kutschker M., Schmid S., 2005. Internationales Management. R. Oldenbourg Verlag, Mün-

chen–Wien.

Matykowski R., Tobolska A., 2006. Działalność przemysłowa w warunkach wzrastającej

internacjonalizacji i globalizacji na przykładzie wybranych produktów. [W:] Z. Zioło,

T. Rachwał (red.), Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu. Prace Komi-

sji Geografi i Przemysłu PTG, nr 8, Warszawa–Kraków, s. 47–59.

Mińska-Struzik E., 2006. Produkcja międzynarodowa w świetle współczesnej teorii handlu

międzynarodowego. Akademia Ekonomiczna, Poznań.

Moraczewska A., 2002. Korporacje transnarodowe w procesach globalizacji. [W:] M. Pie-

traś (red.), Oblicza procesów globalizacji, Lublin, s. 85–104.

Rogacki H., 2006. Large industrial enterprises in Poland: changes in the regional pattern.

Quaestiones Geographicae, Vol. 25, s. 53–59.

Rymarczyk J., 2004. Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstw. PWE, Warszawa.

Sala S., 2003. Wybrane cechy działalności korporacji transnarodowych i ich implikacje dla

Polski. [W:] Z. Zioło, Z. Makieła (red.), Przemysł w procesie globalizacji, Prace Komisji

Geografi i Przemysłu, nr 6, Warszawa–Kraków, s. 101–109.

Sala S., 2005. Rozwój korporacji transnarodowych w gospodarce światowej. [W:] Z. Zioło,

T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne. Przedsię-

biorczość – Edukacja, nr 1, Kraków, s. 33–45.

Sternberg R., 2001. New Economic Geography und Neue regionale Wachstumtheorie aus

wirtschaftsgeographischer Sicht. Zeitschrift für Wirtschaftsgeographie, Jg. 45 (2001),

Heft 3–4, s. 159–180.

Stonehouse G., Hamill J., Campbell D., Purdie T., 2001. Globalizacja. Strategia i zarządza-

nie. Wydawnictwo FELBERG SJA, Warszawa.

Stryjakiewicz T., 1999. Adaptacja przestrzenna przemysłu w Polsce w warunkach transfor-

macji. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

Stryjakiewicz T. (red.), 2004. Wpływ inwestorów zagranicznych na rozwój regionalny i lo-

kalny na przykładzie GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu. Bogucki Wy-

dawnictwo Naukowe, Poznań.

Stryjakiewicz T., 2005. Sieciowa organizacja gospodarki a rozwój regionalny. Biuletyn PAN

KPZK, z. 219, Warszawa, s. 38–57.

Stryjakiewicz T., Wajda J., 2003. Organizacja przestrzenna grup kapitałowych jako problem

badawczy geografi i ekonomicznej

. [W:] Z. Zioło, Z. Makieła (red.), Przemysł w proce-

sie globalizacji. Prace Komisji Geografi i Przemysłu PTG, nr 6, Warszawa–Kraków, s.

27–49.

Śleszyński P., 2007. Gospodarcze funkcje kontrolne w przestrzeni Polski. Prace Geografi cz-

ne PAN IGiPZ, nr 213, Warszawa.

Przestrzenne aspekty ekspansji zagranicznej korporacji międzynarodowych... 113

Tobolska A., 2004a. Zmiany własnościowe i organizacyjno-ekonomiczne w wybranych du-

żych przedsiębiorstwach przemysłowych Poznania w okresie transformacji. Bogucki

Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Tobolska A., 2004b. Procesy koncentracji gospodarczej dużych przedsiębiorstw przemysło-

wych Poznania. [W:] Z. Zioło, Z. Makieła (red.), Przemiany struktur przemysłowych.

Prace Komisji Geografi i Przemysłu PTG, nr 7. Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej,

Warszawa–Kraków, s. 33–44

Tobolska A., 2006a. Przestrzenne aspekty nowej organizacji i funkcjonowania przedsię-

biorstw przemysłowych

. Przegląd Geografi czny 2006, 78, 4, s. 491–513.

Tobolska A., 2006b. Strategie globalne a nowe formy organizacji przedsiębiorstw trans-

narodowych. [W:] Z. Zioło, T. Rachwał. (red.), Rola przedsiębiorczości w podnosze-

niu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki. Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 2,

Warszawa–Kraków, s. 125–143.

Tobolska A., 2007. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a internacjonalizacja przemysłu

polskiego. [W:] J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał (red.), Procesy transformacji społecz-

no-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych. Wydawnictwo Naukowe

AP, Kraków, s. 242–256.

Wajda E., Zalewska K., 2003. Struktura przestrzenno- organizacyjna korporacji General

Motors. [W:] Z. Zioło, Z. Makieła (red.), Przemysł w procesie globalizacji. Prace Komi-

sji Geografi i Przemysłu, nr 6, Warszawa–Kraków, s. 119–129.

Wajda E, Zorićić-Wołek M., 2003. Proces kształtowania się korporacji IBM. [W:] Z. Zioło,

Z. Makieła (red.), Przemysł w procesie globalizacji. Prace Komisji Geografi i Przemysłu

PTG, nr 6, Warszawa–Kraków, s. 109–119.

Wdowicka M., 2005. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne i inwestycje samorządowe

w aglomeracji poznańskiej w okresie transformacji ustrojowej. Bogucki Wydawnictwo

Naukowe, Poznań.

Wiedermann K., 2007. Regionalne efekty mnożnikowe rozwoju przemysłu motoryzacyj-

nego w aktywizacji gospodarczej województwa śląskiego. [W:] Z. Zioło, T. Rachwał

(red.), Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej. Przedsiębiorczość – Eduka-

cja, nr 3, Kraków, s. 24–35.

Wieloński A., 2003. Przemysł Nowej Gospodarki. [W:] Z. Zioło, Z. Makieła (red.), Prze-

mysł w procesie globalizacji. Prace Komisji Geografi i Przemysłu PTG, nr 6, Warsza-

wa–Kraków, s. 21–27.

www.unctad.org. World Inwestment Report 2006.

www.wto.org. International Trade Statistic 2007.

Yip G.S., 2004. Strategia globalna

. PWE, Warszawa.

Zioło Z., Piróg S., 2002. Lokalizacja zarządów i potencjał ekonomiczny wiodących fi rm za-

chodnio-europejskich. [W:] Z. Zioło (red.), Problemy transformacji struktur przemy-

słowych. Prace Komisji Geografi i Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa–Kraków–Rzeszów,

s. 25–37.

Zioło Z., 2003. Kształtowanie się przedsiębiorstw przemysłowych w procesie globalizacji.

[W:] Z. Zioło, Z. Makieła (red.), Przemysł w procesie globalizacji. Prace Komisji Geo-

grafi i Przemysłu PTG, nr 6, Warszawa–Kraków, s. 9–21.

Zioło Z., 2006. Zróżnicowanie światowej przestrzeni przemysłowej w świetle koncentracji

siedzib zarządów wiodących korporacji. [W:] Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Międzynaro-

dowe uwarunkowania rozwoju przemysłu. Prace Komisji Geografi i Przemysłu PTG, nr

8, Warszawa–Kraków, s. 9–26.

Zorska A., 1998. Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospo-

darce światowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.