Opowiadania Borowskiego

Streszczenie

Pożegnanie z Marią

Nocą, podczas potajemnego weselnego przyjęcia pijani goście rozmawiają na temat życia,
miłości i literatury. Wśród biesiadników jest między innymi Tadeusz oraz jego narzeczona
Maria. Podjeżdża furman. Na wozie załadowanych jest bardzo dużo rzeczy. Należą one do
starszej pani doktorowej – Żydówki, która dzięki koneksjom wydostała się z getta. Pomógł jej
właściciel firmy (składu budowlanego) – pryncypał Tadeusza. Ponieważ Maria musi
rozpocząć pracę wcześniej (rozwozi bimber), żegna się z narzeczonym. Bohater pełni funkcję
magazyniera i księgowego. Nie reaguje na oszustwa, których dopuszcza się jego pryncypał.
Czerpie z tego układu korzyści (sponsorowanie przez trzy miesiące nauki na podziemnym
uniwersytecie). Sam bierze czynny udział w szwindlach (np. początkowo wynosił i sprzedawał
kredę; produkuje bimber). Starsza pani doktorowa jest bardzo zdenerwowana. Niepokoi się o
los rodziny. Jej córka wraz z zięciem zostali w getcie. Okazuje się, że jej najbliżsi już nie mają
szans na wydostanie się z getta. Do składu dzwoni Maria, która informuje o łapankach na
ulicach miasta. Trwają przygotowania do konspiracyjnego wydania utworów Tadeusza.
Pakowane są rzeczy starej doktorowej. Kobieta postanowiła wrócić do getta. Tadeusz jest
coraz bardziej zaniepokojony nieobecnością narzeczonej. Na ulicy panuje rozgardiasz.
Ciężarówki wypełnione przerażonymi ludźmi, eskortowane przez motocykle wojskowe, budzą
powszechne zainteresowanie. W pewnej chwili kolumna zatrzymuje się. Tadeusz dostrzega
wśród złapanych ludzi oblicze przerażonej Marii. Jak się potem dowiedział, narzeczona
została aresztowana i wywieziona do obozu, gdzie została zagazowana (najprawdopodobniej
wykorzystano jej ciało do produkcji mydła).

U nas w Auschwitzu…

Więzień obozu Birkenau pisze list do swojej ukochanej, w którym wyznaje, że został
wyróżniony. Ma bowiem brać udział w kursach sanitarnych w Oświęcimiu. Mężczyzna z
podziwem opisuje życie więźniów z Oświęcimia. Rozumie ich poczucie dumy. Tadeusz tęskni
za ukochaną. Ponieważ nie przybyli jeszcze kursanci z innych obozów, szkolnie jeszcze nie
odbywa się. Bohater ma czas na zwiedzanie obozu. Podczas przechadzek towarzyszą mu
Staszek i Witek. Mężczyzna zwraca uwagę na salę, w której znajduje się fortepian (gdzie w
każdą niedzielę ma miejsce koncert), a także na bibliotekę oraz salę muzeum. Ponadto w
obozie znajduje się puff (miejsce zaspakajania potrzeb seksualnych - burdel). Bohater
wspomina, w jakich okolicznościach został przetransportowany z Pawiaka do obozu.
Rozmawia z kolegą z byłego komanda i dowiaduje się o nowym, „zabawnym” sposobie
zabijania (rozpoczynanie palenia w kominie od podpalania włosów dzieciom).

Proszę państwa do gazu

Mężczyźni rozmawiają na temat rzeczy, które są im potrzebne, a które będą mogli zdobyć
jedynie dzięki kolejnym transportom ludzi. Panuje rozgardiasz, który wywołała komenda,
zgodnie z którą Kanada ma się szybko zorganizować, bowiem nadchodzi transport do

rozładunku. Podjeżdża pociąg. Ludzie w wagonach wołają o wodę i powietrze. W ich stronę
padają strzały z karabinu. Odurzeni powiewem świeżego powietrza, ludzie wychodzą. Zgodnie
z poleceniem składują bagaże. Są przerażeni. W jednym z opróżnionych wagonów znajdują
się zadeptane niemowlęta. Esesman nakazuje oczyścić z nich pociąg. Kobiety nie chcą
przyznać się do swojego potomstwa. Podjeżdżają kolejne wagony, a wraz z nimi kolejni ludzie
i ich rzeczy. Mężczyźni porządkują miejsce wyładunku tak, żeby nie pozostał żaden ślad
wcześniejszych zdarzeń. Tadeusz ucieka pod szyny. Widzi rosnącą górę trupów, na którą
wrzuca się również ludzi nieprzytomnych i przyduszonych. Dostrzega dziewczynkę bez jednej
nogi, która skarży się na ból. Rzucona na stertę trupów, zostanie spalona żywcem. Po
wypełnieniu kolejnych rutynowych czynności i uporządkowaniu rampy, więźniowie
powracają do obozu, który teraz bohaterowi jawi się jako oaza spokoju. Z krematoriów
nieustannie wydobywa się dym.

Bitwa pod Grunwaldem

Na dziedzińcu poesesmańskich koszar odbywa się marsz Batalionu, który bacznie jest
obserwowany przez Tadeusza. Bohater rozmawia ze współmieszkańcami na temat kradzieży
dokonywanych w kuchni oraz możliwości otrzymywania przepustek do wyjścia na zewnątrz.
Podchorąży Kolka namawia Tadka na udział we mszy. Bohater zwraca uwagę na śliczną
dziewczynę siedzącą na dziedzińcu. Kobita okazuje się Żydówką, która przez sześć lat była
katoliczką. Nina zakochała się w mężczyźnie, który nienawidził Żydów. Nie mogąc dalej
okłamywać ukochanego, uciekła. Tadeusz zaprasza kobietę na spacer poza granicę murów.
Przyznaje się, że boi się ucieczki. Redaktor wraz z Tadeuszem udają się do teatru (garaże). Po
drodze zwracają uwagę na kończące się przygotowania do wieczornego ogniska. Tadeusz oraz
Nina są w lesie. Para rozmawia na temat przyszłości. Młoda Żydówka chciałaby z Tadeuszem
wyjechać do Brukseli do jej siostry. Bohater boi się podjęcia takiego kroku. Zdenerwowana
Nina zarzuca mężczyźnie, że chciał z nią spędzić tylko miłe chwile. Każe mu wrócić do Polski.
Ona sama została z niej wyrzucona, a do Żydów czuje wstręt. Nagle dyskusję przerywa Stefan.
Mężczyzna informuje sprzeczających się, że w obozie trwają przygotowania do wywózki. Para
udaje się pod bramę. Nina, wbrew sugestii Tadeusza, by zaczekali do zmierzchu, wspina się
na górę gruzu. Kobieta ginie. W rocznicę zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem na placu odbywa
się ognisko (palone są kukły esesmanów).

Opracowanie

Bezpośredniej przyczyny powstania dzieła należy upatrywać w doświadczeniach autora.
Borowski stworzył tekst, który nawiązywał do wstrząsających wydarzeń drugiej wojny
światowej. Rzeczywistość obozowa znana była pisarzowi. Borowski został bowiem
aresztowany i był przetrzymywany w więzieniu na Pawiaku, a następnie został
przetransportowany do obozu w Oświęcimiu, gdzie spędził niecały rok. Literatura powojenna
obfituje w utwory o charakterze pseudo-dokumentalnym, które rejestrowały okrucieństwa
nieludzkiego czasu wojny i „fabryk śmierci”. Tekst Borowskiego wpisuje się w ten nurt,
chociaż wyróżnia się na tle pozostałej twórczości powojennej. Pisarz zrezygnował bowiem z
martyrologii. Nie starał się również udowodnić, że masowe morderstwa są karą za grzechy
ludzkości. Opowiadania Borowskiego wyrastają nie tylko z jego doświadczeń, ale także z
poczucia winy, jakie towarzyszyło pisarzowi. Borowski wyrażał pogląd, że ci, którzy przeżyli,
zawdzięczają swoje istnienie tym, którzy zostali zamordowani (żyją tylko dlatego, że inni
zginęli). Takie stanowisko oraz kreacja literacka głównego bohatera (przy niemal całkowitym

pominięciu obrazu hitlerowców-katów) przyczyniły się do negatywnego stosunku ówczesnych
do pisarza. Borowskiego nazwano nihilistą. Utożsamiano go z wykreowanym na kartach
opowiadań Tadkiem. Warto jednak pamiętać, że liczni współwięźniowie zgodnie
potwierdzają, że zachowanie Tadka nie ma nic wspólnego z postawą Borowskiego. Elementy
biograficzne zawarte w utworach (por. imię głównego bohatera; imię narzeczonej; studia;
tworzenie poezji; pobyt w więzieniu; pobyt w obozie) miały na celu uwiarygodnienie obrazu.
Dzięki nim przekaz literacki zyskał na autentyczności, ale należy pamiętać, że użyczone
fragmenty biografii nie dają podstaw do postawienia znaku równości między pisarzem a
bohaterem. Rodzi się zatem pytanie: dlaczego Borowski obdarzył bohatera, którego postawa
nie jest godna naśladowania, w szczątki własnej biografii? Jedna z możliwych odpowiedzi
koreluje z informacją podaną powyżej – ponieważ miał poczucie winy. Moralnie czuł się
odpowiedzialny

za

śmierć

innych.

Wydaje

się,

że

oskarżenia,

dotyczące

współodpowiedzialności za zło, skierował na siebie, by tym samym zwrócić uwagę innych
współwięźniów na to zagadnienie, pobudzić ich do refleksji i samooceny.

Bohaterowie – Tadek

Podstawowe informacje o bohaterze

Tadeusz jest bohaterem opowiadań autorstwa Tadeusza Borowskiego. W opowiadaniu
Pożegnanie z Marią poznajemy zajęcia, jakim oddawał się mężczyzna. W trakcie dnia
pracował w składzie budowlanym, wieczorem i w nocy skupiał się na swojej twórczości
literackiej (chciał wydać tomik poezji). Mężczyzna był narzeczonym Marii. Studiował historię
literatury na podziemnym uniwersytecie. Podczas wojny przebywał w obozach
koncentracyjnych.

Charakterystyka wewnętrzna

Bohater jawi się nam jako osoba, która jest zdolna do głębszej refleksji zarówno
historiozoficznej (por. rozważania o starożytnej cywilizacji – U nas w Auschwitzu),
egzystencjalnej (por. refleksje o nadziei) i psychologicznej (por. rozważania o wyładowaniu
agresji – Proszę państwa do gazu). Oczytany literat, student, a nade wszystko poeta powinien
być istotą wrażliwą na cierpienie innych. Zachowanie Tadeusza w obozie (por. Proszę
państwa do gazu) świadczy o jego dostosowaniu się do panujących warunków. Mężczyzna nie
akceptuje zła, którego doświadcza na własnej skórze. Potrafi jednak odnaleźć swoje miejsce w
tej okrutnej rzeczywistości. Mając świadomość reguł rządzących tym światem, umiejętnie dba
o własny interes. W listach do ukochanej wyraża zachwyt nad organizacją obozu, w którym
wszystko jest solidne. Rozumie poczucie dumy, jakie mają więźniowie z Oświęcimia. W ich
obozie są organizowane zarówno koncerty, jak i walki bokserskie. Fakt, że Tadeusz podziwia
organizację miejsca, które jest jego więzieniem świadczy o zlagrowaniu bohatera. Mężczyzna
zastanawia się także nad fenomenem hitlerowców, którzy, mimo że nie posiadają przewagi
liczebnej nad swoimi ofiarami, tak łatwo organizują masową zbrodnię. Naturalna w tej
sytuacji nienawiść do oprawcy zamienia się w uznanie. Gniew bohatera, zdawałoby się
zupełnie irracjonalnie, przerzucony został na inne ofiary, współwięźniów, którzy w obozowej
hierarchii znajdują się niżej. Tadeusz z obrzydzeniem i pogardą patrzy na głodnych Greków,
którzy podczas oczekiwania na transport wyszukują resztek pożywienia, które następnie
łapczywie jedzą. Tadeusz nie walczy o żadne ideały. Bohater nie tylko pozostaje bierny (brak
aktów heroicznych) na cierpienie innych, ale także przyczynia się do wzmacniania potęgi III

Rzeszy (por. wyładunek transportu, który daje nie tylko korzyści więźniom, ale przede
wszystkim wzbogaca skarbiec oprawcy). Na podstawie zachowania bohatera, podczas
kolejnego transportu, gdy zmęczony Tadeusz wyrywa torebki kobietom, szarpie za walizki i
palta, możemy wysnuć wniosek, że mężczyzna zatracił ludzkie odruchy, stracił empatię. Chęć
przeżycia, nastawienie na biologiczne przetrwanie, walka o byt sprawiły, że tradycyjny system
wartości w warunkach obozowych staje się nieużyteczny. Tadeusz dostosował się do nowej
sytuacji, dzięki czemu jego szanse na przetrwanie w obozie znacznie się zwiększyły.
Mężczyzna jest zdolny do szlachetnych uczuć, wszak często wspomina chwile spędzone ze
swoją ukochaną. Myśli o wspólnej przyszłości z narzeczoną. Nie jest więc bestią. Zachowanie
mężczyzny (cynizm, brak solidarności z innymi ofiarami, cwaniactwo) jest konsekwencją
poddania się procesowi, który skutecznie przewartościowywał system dobra i zła jednostki,
ukierunkowując jej myślenie jedynie na chęć i wolę fizycznego przetrwania. Tadeusza cechuje
konformizm.