57

3. Kryzys w teorii sztuki wojennej

W potocznym rozumieniu kryzys oznacza na ogół sytuację, która bądź to

ist

nieje w danym momencie, bądź też może wystąpić. Kryzysem jest w tym ujęciu

zarówno wojna, jak i sytuacja stresowa wynikająca z problemów codziennego ży-

cia. Wielowymiarowość znaczenia tego pojęcia nie ułatwia analiz. W pojawiają-

cych się ostatnio publikacjach poświęconych reagowaniu kryzysowemu, czy też

sytuacjom kryzysowym, trudno znaleźć zdefiniowane pojęcie kryzysu. Można za-

obserwować, że używanie tego terminu to przejaw zapotrzebowania i mody na

nieprecyzyjne przedstawianie różnych sytuacji, pojawiających się w obszarze bez-

pieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa.

Obserwacje społeczeństw prowadzą do wniosku, że mamy do czynienia

z różnymi rodzajami kryzysów oraz ich skutków. Kryzysy różnią się okresem poja-

wiania, trwania

– mogą być nagłe i narastające stopniowo, mieć przebieg krótki

i burzliwy,

bądź pełzający i trudny do wygaszenia w krótkim czasie. Mogą obej-

mować swym zasięgiem wiele krajów, pojedyncze państwa, organizacje gospo-

darcze, grupy społeczne lub jednostki. Zawsze niosą za sobą ryzyko, które od-

czuwane jest jako potencjalne zagrożenie, o stopniu zależnym od stawki, tj. co

można zyskać lub stracić, oraz stopniu niepewności, jaki towarzyszy tej swoistej

grze. W zależności od tego, jakie sfery życia ogarnia kryzys i jakie są możliwości

jego zwalczania, może być bardziej lub mniej dotkliwy, tj. w mniejszym lub więk-

szym stopniu odczuwany przez jednostki, grupy, społeczeństwa, jako coś złego

1

.

P

róby uściślenia pojęcia kryzysu związane są z dyscyplinami naukowymi

zajmującymi się kryzysem. Są odzwierciedleniem przyjmowanych przez te nauki

ograniczonych aspektów poznawczych i funkcjonują raczej jako zbiory opisów i

wyjaśnień dotyczących zjawisk, które uznane zostały przez badających jako zjawi-

ska kryzysowe, przy czym w dalszym ciągu przyporządkowanie danego zjawiska

do kategorii kryzysu, dyktowane jest bardziej wolą i intuicją badającego, aniżeli

wcześniej poczynionymi stosownymi ustaleniami teoretycznymi

2

. Można zadać

wręcz pytanie, czy jest coś takiego, jak teoria kryzysu lub nawet teorie kryzysu

3

.

1

B. Wawrzyniak,

Zarządzanie w kryzysie - Koncepcje, badania, propozycje, Warszawa 1995, s.11.

2

Ibidem, s.18.

3

J.A. Robinson, Crises: An Appraisal of Concepts and Theories [w:] International Crisis Insight, The

Free Press, New York 1972 dostępne 09.08.2009

http://jcr.sagepub

.com/cgi/content/abstract /26/3 /423.

58

W

rozdziale nie będę się starał przedstawić uniwersalnej teorii definicji kry-

zysu czy

kryzysu zbrojnego. Określone luki w istniejącej teorii problemu oraz wy-

raźna niemożność prostego adaptowania istniejących koncepcji dla potrzeb anali-

zy problemu określonego tematem badań, z konieczności prowadzą do przedsta-

wienia wie

lu różnych wniosków.

3.1 Pojęcie i ogólny zarys teorii kryzysu

W literaturze przedmiotu spotykamy kryzysy organizacji postrzeganych jako

podmioty gospodarcze, kryzysy polityczne systemu władzy sprawowanej w pań-

stwie, kryzysy różnorakich przedsięwzięć prowadzonych na wszystkich płaszczy-

znach społecznej i państwowej działalności (np.: ekonomicznej, naukowej, organi-

zacyjnej, socjalnej, oświatowej) czy wreszcie kryzysy w stosunkach między pań-

stwami lub blo

kami państw. Stosunki międzynarodowe są tą właśnie dziedziną, w

której najwyraźniej chyba widać dowolność, z jaką konflikty społeczne i napięcia o

różnej dynamice i różnej skali określane są mianem kryzysu

4

.

Należy jednak podkreślić, że chociaż zestawienie pojęcia kryzysu społecz-

nego z pojęciem konfliktu społecznego ma swoje (ograniczone) uzasadnienie, to

trzeba pamiętać, że kryzys (w takim ujęciu) może być postrzegany jako specyficz-

na faza konfliktu

– jeden z etapów jego rozwoju, do którego może, ale wcale nie

musi dojść

5

. A. Kasprzewski na podstawie analizy literatury problemu przedstawia

związki jakie zachodzą między kryzysem a konfliktem w sposób następujący:

-

kryzys w dowolnej dziedzinie (dziedzinach) działalności społecznej może

być pierwotną przyczyną i wstępem do rozwoju konfliktu w stosunkach społecz-

nych (jednym z pierwszych etapów konfliktu społecznego, który to konflikt w swej

fa

zie może przybrać postać konfliktu zbrojnego);

-

kryzys może być rozwiązany lub ustać samoistnie, zanim stanie się jed-

nym z etapów lub początkiem konfliktu społecznego

6

.

4

C. Rutkowski, A. Kasprzewski,

Kryzys. Państwo w okresie kryzysu. Wojskowe aspekty

sytuacji kryzysowej, Warszawa 1996, s.26.

5

B. Wawrzyniak,

Zarządzanie w kryzysie…, op. cit. s.22.

6

C. Rutkowski, A. Kasprzewski, op. cit., s.27.

59

Zdaniem autora

– kryzys to zjawisko, które może, lecz nie musi powstawać

w prostej l

inii, wyznaczającej continuum pomiędzy pokojowym rozwojem społecz-

nym, a patologią tego rozwoju, czyli wojną. Umieszczenie kryzysu tylko na tym

continu

um jest prawdopodobnie zaszłością spowodowaną zbyt jednostronnym

rozpatry

waniem zjawisk towarzyszących rozwojowi społecznemu wyłącznie na

gruncie konfliktowej koncepcji społeczeństwa (K. Marks, R. Dahrendorf, L.A. Co-

ser).

W swej jednostronności różne rozwinięcia tej koncepcji nie uwzględniają wy-

starczająco roli państwa, narodu, grup społecznych, ideologiczno-kulturowych w

kształtowaniu struktury społecznej, choć ich bezsprzeczną zaletą jest pokazanie

tej struktury,

jako płynnego układu zmieniających się dynamicznie elementów i

re

lacji pomiędzy nimi.

Według przykładów historycznych kryzys jest zjawiskiem związanym przede

wszystkim z funkcjonowaniem i rozpadem (lub radykalną zmianą) organizmów

naro

dowych i tworzonych przez nie struktur (państw), a więc podstawowej sfery

ludzkich działań zorganizowanych.

Słowo kryzys jest pochodzenia greckiego i w swym medycznym znaczeniu

używane było początkowo do oznaczenia przełomu (przesilenia) choroby

7

. Zgod-

nie z cytowaną definicją kryzys, to: nagłe, gwałtowne przesilenie się choroby

z charakterystycznym, szybkim spadkiem gorączki i ustąpieniem innych objawów

chorobowych

8

. R

dzeń słowa kryzys pochodzi w języku greckim prawdopodobnie

od dwóch podobnych słów: krisis – rozróżnienie lub decyzja oraz krinein – badać

oraz decydować

9

. Kryzys to moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący

zwrot,

okres załamania gospodarczego. Późnołaciński criterium – miernik

10

.

W rozpatrywanych definicjach kryzys identyfikowany jest jako zjawisko dość

nieoczekiwane, silne, zmieniające dotychczasowy stan rzeczy i zjawisk w kierunku

nieoczekiwanym i niepożądanym. W pierwotnym zatem i zdecydowanie najbar-

dziej rozpowszechnionym znaczeniu, kryzys jest

– momentem (przesileniem, prze-

łomem, punktem zwrotnym) najbardziej zagrażającym człowiekowi w dotyczącej

go sytuacji

i jest to sytuacja najmniej korzystna spośród zaistniałych dotychczas

11

.

7

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1968, t.VI, s.237.

8

Ibidem, s. 526.

9

M. Dobry,

Socjologia kryzysów politycznych, Warszawa 1957, s.268.

10

S. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1975, s. 539.

11

C. Rutkowski, A. Kasprzewski,

Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, Warszawa 1996, s.42.

60

Jeśli chodzi o pojęcie kryzysu bezpośrednio związanego z konkretną sferą

ludzkiej działalności (w tym kryzysu ekonomicznego) interpretuje się je, nie jako

moment, punkt zwrotny, a pewien przedział czasowy o dość płynnych i nieostrych

granicach,

mogących charakteryzować się różnym natężeniem oddziaływania

czynników kryzysu i różnymi ich efektami. Kryzys to sformułowany stan napięć i

konfliktów społecznych, który dezorganizuje rozwój (społeczny) i zmusza do ujmo-

wania tego rozwoju w kategoriach skokowych i radykalnych zmian

jakościowych

12

.

Porównanie istniejących haseł encyklopedycznych i słownikowych prowadzi

do generalnych wniosków

13

:

-

kryzys zawsze oznacza przełom między dwiema jakościowo różnymi fa-

zami jakiegoś procesu;

-

kryzys może być mniej lub bardziej dotkliwy, mieć różny zakres, czas

trwania, ale zawsze kończy dotychczasowy sposób działania czy rozwoju sytuacji;

-

kryzys jednocześnie rozpoczyna nowy etap działania czy rozwoju sytuacji;

-

kryzys nie jest zjawiskiem jednoznacznie negatywnym, może on być

szan

są rozwoju danego systemu, gdyż nasilając zagrożenia i uciążliwości zmusza

ludzi do wprowadzania zmian

14

.

C. Rutkowski oraz A. Kasprzewski zwracają uwagę na fakt, że ewolucja

w postrzeganiu istoty kryzysu ma niebagatelne znaczenie. Jeśli kryzys jest nagłym

i ni

eoczekiwanym zwrotem w historii jakiegoś zjawiska czy zdarzenia, to można co

najwyżej kusić się o określenie prawdopodobieństwa jego występowania (i stwier-

dzić, że prawdopodobieństwo takie istnieje). Jeśli natomiast jest procesem (np.

jedną z faz cyklu koniunkturalnego), albo też skutkiem (stanem) procesu, który ma

swe źródła i niezaprzeczalne przyczyny tkwiące choćby w sprzecznościach wy-

stępujących w stosunkach produkcji określonej formacji społeczno-politycznej, to

może być: prognozowany, rozpoznawany, identyfikowany, analizowany i oceniany,

a wedle uzyskanych ocen i prognoz mogą być podejmowane odpowiednie przed-

sięwzięcia zaradcze

15

. Istotę różnicy obu ujęć autorzy wskazują w:

12

Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1984, t.II, s.630.

13

C. Rutkowski, A. Kasprzewski,

Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych …, op. cit., s.47.

14

B. Wawrzyniak,

Zarządzanie w kryzysie, op. cit., s.11.

15

Ibidem, s.48.

61

-

ujęciu pierwszym kryzysem nie można sterować; nie można mu zaradzić

ani przeci

wdziałać; nie można regulować ani organizacji ani jej relacji z otocze-

niem; można go oczekiwać i przetrwać lub nie;

-

ujęciu drugim kryzys, jak każdy inny proces zachodzący w organizacji i jej

otoczeniu, może podlegać świadomemu i celowemu przeciwdziałaniu (co potwier-

dza burzliwy rozwój tzw. zarządzania kryzysami).

Autorzy domniemają, że czynniki powodujące powstanie sytuacji kryzyso-

wej nale

żą do kategorii zjawisk mierzalnych, dających się odpowiednio rozpoznać,

zmierzyć i opisać. W teorii kryzysu (w ujęciu ogólnym) rozważanym układem (sys-

temem) jest organizm, instytucja, organizacja, a w tym społeczeństwo (system

polityczny, spo

łeczny, ekonomiczny itp.). W sensie przedmiotowym, kryzys jest

zerwaniem istnie

jącego układu (systemu), polegającym na zmianie struktury lub

funkcji albo obu elementów łącznie. Zjawisko zerwania układu (systemu) jest roz-

ległe w czasie i realizowane w określonych warunkach funkcjonowania układu

(systemu) od stabilności – przez niestabilność – do stabilności o jakościowo in-

nych własnościach, czyli sytuację kryzysową

16

.

Przez termin sytuacja kryzysowa

rozumie się zespół okoliczności zewnętrz-

nych i wewnętrznych wpływających na dany układ (system) w ten sposób, iż za-

czyna się i jest w nim kontynuowany proces zmiany. Rezultatem tej zmiany może

być jakościowo nowy układ (system) lub nowa struktura i funkcja w układzie (sys-

temie) istnie

jącym. W tak pojmowanej sytuacji kryzysowej kryzys – zerwanie jest

jedną z jej faz

17

.

Kryzys jest stanem

– stanem rzeczy. W dialektyce heglowskiej kryzys jako

ne

gacja negacji stanowi fazę rozwoju, kulminację zamiany jakości. Kryzys (wg

M. Dobry’ego) należy postrzegać jako przekształcenie stanu rzeczy

18

.

W ujęciu

ogólnym – definiuje się jako fazę funkcjonowania danego podmiotu (układu, orga-

nizmu, systemu), którego atrybutową cechą jest niestabilność funkcjonowania.

Istotą kryzysu jest brak stabilności podmiotu, która powoduje zmianę jego funkcji

(a nawet całkowite jej ustanie)

19

.

16

R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, Warszawa 1996, s.9.

17

Ibidem, s.10.

18

M. Dobry,

Socjologia kryzysów …, op. cit., s.404.

19

R. Wróblewski, Państwo w kryzysie, Warszawa 2001, s.11-19.

62

R. Wróblewski, dokonując podziału kryzysów wg zakresu przedmiotowego,

wyróżnił cztery poziomy znaczenia tego pojęcia, a zatem cztery rodzaje kryzysów:

-

najogólniejszy,

-

społeczny,

- polityczny,

- polityczno-militarny.

Rys. 3.1.

Definiowanie i podział kryzysów.

Źródło: C. Rutkowski, Przygotowanie i prowadzenie wojny obronnej przez Polskę po 2000

roku, Warszawa 1997, s.8-20.

Przy całej wielości istniejących definicji kryzysu i sytuacji kryzysowych, ist-

nieje potrzeba jasnego i w miarę precyzyjnego określenia tego terminu, oczywiście

w ujęciu bezpieczeństwa, a w tym sztuki wojennej i skoncentrować się na próbie

zarysowania przynajmniej teorii kryzysu jako zjawiska immanentnego w stosun-

kach wewnątrz i międzysystemowych państw – podmiotów sformalizowanych sto-

sunków międzynarodowych (bez względu na pochodzenie, skalę i charakterystykę

potencjalnego kry

zysu), opierając się przede wszystkim na współczesnej wiedzy

socjologicznej i najnowszym dorobku teorii stosunków międzynarodowych.

Przydatnym w tej mierze wydaje się być koncepcja kryzysu politycznego

autorstwa M.

Dobry’ego. Centralnym punktem rozważań tej koncepcji jest pań-

stwo. Państwo jako przedmiot analizy może być ujmowane w różnych kontekstach

sytuacyjnych.

KRYZYS – destabilizacja funkcji każdego układu (systemu)

KRYZYS SPOŁECZNY – destabilizacja funkcji każdego układu (systemu)

KRYZYS POLITYCZNY – destabilizacja funkcji systemu państwa

KRYZYS POLITYCZNO – MILITARNY – destabilizacja funkcji
systemu politycznego ze względu na konflikt militarny w skali
poniżej progu wojny.

63

A. Kasprzewski proponuje również koncepcję zarządzania strategicznego

autorstwa K. Obłoja. Zgodnie z tą koncepcją państwo pojmowane jest jako specy-

ficzna struktura organizacyjna. Jej specyfika polega głównie na istnieniu pewnej

ilości cech (właściwości) charakterystycznych dla niepowtarzalnego sposobu zor-

ganizowania i

kierowania ludzkimi działaniami zbiorowymi a stanowiących o nada-

niu organizacji tego typu miana systemu

20

. Państwo należy traktować jako organi-

zację szczególnego rodzaju, która stopniem swej złożoności wewnętrznej i stop-

niem złożoności swych relacji z otoczeniem, odzwierciedla rzeczywisty stopień

złożoności społeczeństwa, które powołało tę organizację do życia dla realizacji

swoich celów. Jest zatem odzwierciedleniem systemu społecznego.

Ustaleniem podstawowym z punktu widzenia potrzeby przyjęcia stosow-

nych podstaw teoretycznych badania zjawiska kryz

ysu w systemie państwowym i

jego szczególnych systemach niższego rzędu (system obrony państwa) jest zatem

fakt, że państwo postrzegane jest jako specyficzna i jedyna organizacja

21

(instytu-

cja), obejmująca całe społeczeństwo i reprezentujące je ośrodki władzy rządowej

i samorządowej oraz administracji państwowej na zajmowanym przez nie teryto-

rium (uznanym i respektowanym przez prawo międzynarodowe i otoczenie), słu-

żąca sprawnemu i zorganizowanemu zaspokajaniu wielorakich potrzeb społecz-

nych. Jest z tego powo

du rozpatrywane jako pewnego rodzaju systemowa całość

organizująca i kierująca zbiorowym działaniem społecznym, której strukturalną

podstawę stanowią odpowiednio wyróżnione systemy niższego rzędu. Kryzysem

dla systemu nie są sytuacje, w których organizacja napotyka na przeszkody zale-

dwie utrudnia

jące jej funkcjonowanie. Zdaniem C. Rutkowskiego w przypadku

państwa kryzysem jest sytuacja, w której państwo musi troszczyć się o dalsze

przetrwanie

22

. Nie są to zatem tylko narastające sprzeczności i patologie (zagro-

żenia), które po przekroczeniu określonego progu dają asumpt do powstania kon-

fliktu, które może funkcjonować na poziome zagrażającym całemu państwu. Kry-

zysem są bez wątpienia sytuacje zagrożenia dla istniejącego status quo struktury

systemu, jego otoczenia

i wzajemnych między nimi relacji.

20

K. Obłoj, Zarządzanie strategiczne, Warszawa 2007, s.18-26

21

Cecha i miano organizacji przysługuje państwu jako – w szerokim rozumieniu tej katego-

rii

– formie politycznej organizacji ogółu członków społeczeństwa (obywateli państwa) zamieszku-

jących określone terytorium, a w wyższym stopniu państwu w wąskim sensie, jako organom władzy
i administracji państwowej, rozpatrywanym wraz z obsługującymi je urzędami, czyli aparatowi pań-
stwowemu (Zob.:

L. Krzyżanowski, Podstawy nauk o organizacji i zarządzaniu, Warszawa 1994).

22

C. Rutkowski, A. Kasprzewski, op. cit., s. 69.

64

Kryzys w ujęciu państwa stanowi sytuację, w której muszą zajść trzy nie-

zbędne i zasadnicze warunki wynikające ze zmian, jakie zaszły w jego środowisku

wewnętrznym i zewnętrznym. Wobec tych warunków najwyższe władze państwo-

we muszą podjąć decyzję o sposobie rozwiązania powstałej sytuacji. Do tych wa-

runków można zaliczyć: zagrożenie jednej lub kilku podstawowych wartości, świa-

domość ograniczonego lub braku czasu na reakcję, podwyższone prawdopodo-

bieństwo zaangażowania się w działania wojenne

23

.

Taką definicję proponują M. Brecher i J. Wilkenfeld

24

podkreślając, że opie-

ra się ona na definicji postrzegania kryzysu państwa przedstawionej przez Herma-

na. Jego zdaniem kryzys jest sytuacją, która:

-

(1) zagraża celom o wysokim priorytecie grupy podejmującej decyzje;

-

(2) występuje ograniczona ilość czasu na reakcję;

-

(3) zaskakuje członków grupy podejmującej decyzje w wyniku zjawiska

25

.

Można zauważyć, że definicja kryzysu prezentowana w pracy A Study of

Crisis

różni się od definicji proponowanej przez Hermana w pięciu punktach:

-

(1) pominięciem zaskoczenia jako niezbędnego warunku;

- (2) zamiany

krótkiego czasu na reakcję na ograniczony czas;

-

(3) uznanie, że kryzys może powstać zarówno w warunkach wewnętrzne-

go, jak i zewn

ętrznego środowiska aktora (państwa);

-

(4) zastosowanie koncepcji podstawowych wartości aniżeli celów wyso-

kiego priorytetu, jako celu postrzega

nego zagrożenia;

- (5) dodanie

wyższego niż normalne prawdopodobieństwa zaangażowania

się we wrogie działania militarne.

23

Jednym z głównych ograniczeń w badaniach nad kryzysem uznaje się brak dobrze opra-

cowanych danych dotyczących zakresu, wartości oraz treści tego zjawiska w określonym okresie
historycznym

lub regionie geograficznym. Słabość tę próbuje się pokonać tworząc zestawienia

powi

ązanych ze sobą zjawisk – konfliktów, starć zbrojnych.

24

B. Brecher, J, Wilkenfeld, A study of Crisis, University of Michigan Press Manufactured

In the United States of America, 2000, s.7.

25

Definicja Hermana powstała na bazie koncepcji Robinsona (1969) dotyczącej kryzysu

międzynarodowego jako sytuacji wymagającej podjęcia decyzji, na którą składają się trzy elemen-
ty: (1) identyfikacja pochodzenia zdarzenia

– czy ma charakter wewnętrzny czy zewnętrzny; (2)

czasu dostępnego na podjęcie decyzji – czy jest długi, średni czy krótki; (3)wagi zagrożonych war-
tości w odniesieniu do uczestników – wysoka czy niska. Koncepcja ta została zaadoptowana przez
wielu uczonych z mniej

szymi lub większymi modyfikacjami.

65

Wydaje się jednak, że najważniejszej zmiany, autorzy dokonali dodając

termin

zwiększonego prawdopodobieństwa wojny, jako nadrzędnego warunku kry-

zysu

26

. Ich zadaniem prawdopodobieństwo to, może mieć zakres wartości od pra-

wie zerowego do prawie pew

nego. Dodają jednak, że aby mówić o wybuchu kry-

zysu,

postrzeganie prawdopodobieństwa wojny z kolei nie może być zbyt wysokie.

Przyjmują, że musi być jakościowo podwyższone w stosunku do przyjętych norm

w określonych stosunkach charakteryzujących się wrogością. Dotyczy to zarówno

państw, dla których normalne oczekiwanie wojny jest wysokie i tych, dla których

jest ono niskie. Przyjęto termin podwyższone, gdyż swym zakresem obejmuje

wszystkie typy mogących zajść zmian: z bardzo niskiego do niskiego; z niskiego

do wysokiego; z wysokiego do bardzo wysokiego.

Prawdopodobieństwo wojny

jest kluczowym czynnikiem wpływającym na postrzeganie wybuchu kryzysu

polityczno-militarnego.

Rola postrzegania prawdopodobieństwa wojny jest również bardzo widocz-

na w definicjach kryzysu zaproponowanych przez Syndera-Diesinga oraz Breche-

ra i Wilkenfelda. Głównym punktem tych definicji jest postrzeganie przez rządy

państw niebezpiecznie wysokiego prawdopodobieństwa wojny. Brakuje jednak

uściślenia terminu wysokie. Mimo podobnego postrzegania wagi czynnika praw-

dopodobie

ństwa, można jednocześnie zauważyć dość znaczące różnice w jego

interpretacji. Dla Syndera-Diesinga kryzys jest procesem interakcji. Przy czym

skupiają się na postrzeganiu i zachowaniu wobec kryzysu zarówno w przypadku

j

ednego państwa, jak też zakłócającej interakcji kryzysów systemów międzynaro-

dowych. Po drugie ignoru

ją czynnik czasu, chociaż można zgodzić się z ich opinią,

że kryzys nie musi trwać krótko (niektóre trwają kilka miesięcy, a nawet lat). Po-

gląd Brechera, co do stopnia gwałtowności jest szerszy i nie ogranicza się tylko do

postrzegania prawdopodobieństwa wojny, ale obejmuje postrzeganie prawdopo-

dobieństwa zaangażowania w działania zbrojne. Dla Syndera-Diesinga termin

prawdopodobieństwo wojny wyklucza wojnę samą w sobie z koncepcji kryzysu.

Autorzy zwracają uwagę na relacje jakie mogą zachodzić między wskaza-

nymi przez nich elementami sytuacji kryzysowej tj. zagrożeniem, czasem i warto-

26

Termin

wrogie działania militarne (ang. military hostilities) ma znacznie szersze znacze-

nie aniżeli wojna. Dotyczy każdej wrogiej, międzypaństwowej, fizycznej interakcji zakwalifikowanej
jako mniejsze starcie (ang. minor cash),

większe starcie (ang. serious clash) oraz starcie w skali

wojny (ang. full scale war).

66

ściami. Po pierwsze im bardziej aktywne i silniejsze zagrożenie i bardziej podsta-

wowe wartości, które są zagrożone, tym wyższe będzie postrzeganie prawdopo-

dobie

ństwa wojny. To z kolei będzie prowadziło do bardziej intensywnego nacisku.

Po drugie im bardziej aktywne, silniejsze i bardziej podstawowe wartości, które są

zagrożone tym bardziej ograniczone będzie postrzeganie czasu na reakcję. Po

trzecie im większa presja czasu, tym wyższe będzie postrzeganie zagrożenia.

Występują również powiązania odwrotne: im większe postrzeganie prawdopodo-

bieństwa wojny, tym bardziej podstawowe i intensywne będą postrzegane wartości

i bardziej ograniczone postrzeganie czasu reakcji. Wzajemne powiązania między

elementami sytuacji kryzysowej określają zakres stresu przypisanemu podejmują-

cemu decyzję

27

. Stres rozpoczyna się większym niż zwykle pojmowaniem warto-

ści zagrożenia (okres przed kryzysem). Nasila się wraz ze wzrostem zagrożenia i

presją czasu oraz przewidywanymi wrogimi działaniami militarnymi (okres kryzy-

su). Kończy się deeskalacją w kierunku normalności, która nie jest kryzysem, po-

strzeganiem za

grożenia, presji czasu i prawdopodobieństwa wojny.

Można wyróżnić dwa (2) warunki definiujące kryzys międzynarodowy; (1)

zmiana w rodzaju i/lub zwrot w intensywności zakłócania spokoju. Zakłócanie spo-

koju może mieć charakter werbalny (głoszenie żądań, pomówień itp.) oraz charak-

ter fizyczny przejawiający się w interakcji między dwoma lub więcej państwami ze

zwiększonym prawdopodobieństwem wrogich działań militarnych; które z kolei (2)

destabilizują wzajemne stosunki i kwestionują strukturę międzynarodowego sys-

temu. Z punktu widzenia logiki są to warunki niezbędne i wystarczające, które

oznaczają, że kryzys następuje kiedykolwiek one występują i kiedykolwiek kryzys

wybucha musi być poprzedzony nimi (x zawsze prowadzi do y) i (y jest zawsze

poprzedzone przez x).

Kryzys międzynarodowy zaczyna się aktem (zdarzeniem) zakłócającym

spokój (punktem zapalnym), który tworzy kryzys. Na przykład wysłanie przez

Egipcjan 4. Dywizji Pancernej na Półwysep Synajski w dniu 17 maja 1967 roku,

połączone z przelotem tego samego dnia samolotów myśliwskich nad izraelskim

Centrum Nu

klearnym w Dimona, doprowadziło do wybuchu wojny sześciodniowej.

27

Dla poznania operacyjnej koncepcj

i poziomów stresu, która łączy typy zagrożeń z warto-

ściami oraz potencjałem adwersarzy (Zob.: M. Brecher, A Study of Crisis ... op. cit.).

67

Kryzys międzynarodowy oraz konflikt międzynarodowy są ze sobą blisko

powiązane, lecz nie są synonimami. Kryzys zwykle koncentruje się na pojedynczej

kwestii: sporów terytorialnych, bojkotu ekonomicznego, zagrożenia dla polityczne-

go reżimu. Natomiast przeciągający się konflikt został zdefiniowany jako wrogie

interak

cje, zachodzące w długim okresie czasu, ze sporadycznymi wybuchami

otwartych wal

k o zmiennej częstotliwości i intensywności. Konflikt nie jest zdarze-

niem jest pro

cesem. Nie wszystkie kryzysy eskalują do poziomu wojny. Niektóre z

nich występują w jej ramach inne wykraczają poza przedłużające się konflikty.

Z przedstawionego

poniżej rysunku widać, że przedłużający się konflikt jest szer-

szym zjawiskiem,

po którym następuje kryzys i wojna (Rys.3.2).

W rzeczywistości wojna jest składnikiem kryzysu, co znaczy, że wszystkie

wojny wynikają z kryzysów, ale nie wszystkie kryzysy prowadzą do wojny

28

.

Rys.3.2. Konflikt, kryzys, wojna.

Źródło: M. Brecher, A Study of Crisis …, op. cit.

Wiele z międzynarodowych kryzysów XX wieku wystąpiło w wyniku prze-

ciągających się konfliktów. Inne występowały poza tym przyjętym warunkiem, co

znaczy, że pojawiły się w środowisku bez wcześniejszych warunków przedłużają-

cych się sporów oraz bez rozszerzających się napięć między przeciwnikami.

28

Nawet w przypadku pozornie nie prowokacyjnej inwazji

militarnej (na przykład: inwazja

Niemiec na Belgię i Holandię w pierwszej i drugiej wojnie światowej) występował godny uwagi
wzrost intensywności wrogich interakcji o charakterze werbalnym i fizycznym, które zaliczono do
międzynarodowych kryzysów.

KONFLIKT MIĘDZYNARODOWY

PRZEDŁUŻAJĄCY SIĘ KONFLIKT - PK

WOJNA

Kryzys w ramach PK
z wojną

NIE WOJNA

Kryzys w poza PK
z wojną

Kryzys w ramach PK
bez wojny

Kryzys poza PK
bez wojny

68

Aby zakwalifikować konflikt do rangi przedłużającego się, muszą wystąpić

przynajmn

iej trzy międzynarodowe kryzysy między tą samą parą przeciwników,

dotyczące jednego lub kilku powtarzających się kwestii w okresie co najmniej pię-

ciu lat. Można przyjąć tezę, że zarówno koncepcyjnie, jak i empirycznie kryzys jest

blisko powiązany z wojną. Większość międzynarodowych kryzysów wybuchało w

sytuacji, w której nie istniało niebezpieczeństwo wybuchu wojny. Niektóre z nich

nie rozsze

rzyły się do wojny (blokada Berlina 1948-49). Inne, które rozpoczęły się

w warunkach nie-wojny

rozszerzyły się później do wojny (I i II wojna światowa).

Wszystkie typy kryzysów międzynarodowych przejawiają się wystąpieniem

niezbędnych warunków, które podkreślają relacje zachodzące miedzy przeciwni-

kami i stanowią zagrożenie dla stabilności systemu. Do warunków tych najczęściej

zalicza

się: zmianę w interakcjach wpływającą na zakłócenie porządku, prawdo-

podobieństwo wybuchu wrogich działań militarnych, niekorzystną zmianę w rów-

nowadze sił. Podsumowując – kryzys może powstać, utrzymywać się i zakończyć

bez aktów przemocy, nie prowadząc do wybuchu wojny.

3.2 Kryzys polityczno-militarny

Jak już wspomniano, w sensie ontycznym – kryzys (sytuacja kryzysowa)

jest kulminacją nagromadzonych i skumulowanych konfliktów w różnych dziedzi-

nach życia społecznego. Kryzys jako okres funkcjonowania państwa – oznacza

rozwój wydarzeń wewnętrznych lub zewnętrznych, stanowiących bezpośrednie

zagrożenie żywotnych interesów społeczeństwa (państwa) i następujących tak

szybko, iż wymuszają one na władzach politycznych natychmiastowe podjęcie

przez nie

określonych działań (Rys.3.3).

Rys.3.3.

Sytuacja kryzysowa na tle okresów funkcjonowania państwa.

Źródło: R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu …, op. cit., s.10.

POKÓJ

KRYZYS

WOJNA

SYTUACJA KRYZYSOWA

69

Zagrożenie żywotnych interesów społeczeństwa oznacza zagrożenie bez-

pieczeństwa terytorium, obywateli, instytucji (sił zbrojnych), stanu posiadania

i jego interesów międzynarodowych. Pod pojęciem szczególne działania autor ro-

zumie zarówno całokształt przedsięwzięć ratowniczych, zastosowanych przez

władze polityczne, dla przezwyciężenia skutków katastrofy, jak i środków polityki o

charakterze walki dla rozwiązania kryzysu polityczno-militarnego jako przypadek

kryzysu w ogóle. Biorąc pod uwagę dotychczasowe rozważania, dużą wątpliwość

może budzić zakwalifikowanie przez R. Wróblewskiego katastrofy ekologicznej

jako kategorii kry

zysu a nie kategorii klęski żywiołowej.

Władze polityczne stosują środki polityki o charakterze walki, od momentu

ogłoszenia żądań strony przeciwnej, których państwo (władza) nie może lub nie

ch

ce spełnić, aż do zakończenia sporu. Obejmować one mogą cały repertuar

środków polityki, stosowanych w okresie pokoju, ale znacząca ich część służy

bezpośrednio niszczeniu lub wyeliminowaniu przeciwnika jako strony konfliktu.

W

edług R. Wróblewskiego kryzys polityczno-militarny jest to specyficzna postać

kryzysu politycznego, w którym przyczyną destabilizacji politycznej państwa, sto-

sunków międzynarodowych, jest konflikt zbrojny poniżej progu wojny. Jego istotą

jest zastosowanie przemocy zbrojnej

– przemoc zbrojna jako sposób realizacji

celów w formie agresji lub jej groźby. Kryzys polityczno-militarny wiąże się z ogra-

niczonym użyciem sił zbrojnych jako jednego ze środków polityki. Jakkolwiek w

kryzysach w ogóle, a w kryzysach polityczno-militarnych w szczególności, często

sięga się do przemocy jako metody, to jednak siły zbrojne bardziej asekurują dzia-

łania polityki aniżeli rozstrzygają o osiąganiu jej celów

29

.

R. Wróblewski wyróżnia sześć (6) typów kryzysów polityczno-militarnych:

rozruchy społeczne, rozruchy zbrojne, pucze wojskowe, operacje antyterrory-

styczne, operacje przeciwko mafii oraz interwencje zbrojne. Kryzys w

edług R.

Wróblewskiego obejmuje następujące klasy wydarzeń:

a) z dominacją czynników wewnętrznych:

-

zamieszki lub fale strajków o znaczeniu państwowym, naruszające

podstawy obronności;

-

duże klęski żywiołowe (powodzie, zatopienia, pożary);

29

B. Balcerowicz,

Siły zbrojne w czasie pokoju, kryzysu, wojny, Wyższe kursy obronne

(m

ateriał studyjny), Warszawa 2007, s.119.

70

- katastrofy ekologiczne (

skażenia promieniotwórcze, skażenia che-

miczne, katastrofy górnicze, katastrofy z udziałem substancji niebezpiecznych);

- kryzys ekonomiczny;

- zbrojne przewroty polityczne;

-

niektóre powstania nie przerodzone w wojnę domową;

- kryzysy polityczne.

b) z dominacją czynników zewnętrznych:

- masowe migracje;

- p

rowokacyjne starcia (incydenty) graniczne nie mające charakteru wojny;

-

interwencja zbrojna państwa;

-

jawne przygotowania państwa sąsiedniego do inwazji na dane państwo;

-

wojna domowa lub między państwami sąsiadującymi z danym państwem;

- konflikt zbrojny po

między państwami z dalszego otoczenia danego

państwa, zagrażający wprost lub pośrednio jego interesom bezpieczeństwa

i angażujący to państwo po jednej z walczących stron.;

-

interwencja militarna danego państwa w ramach koalicji, wynikająca

z jego zo

bowiązań międzynarodowych, realizowana w ramach przywracania lub

wymuszania pokoju;

-

sytuacje wewnętrzne innych państw wymuszające uznane prawa

danego państwa do wojskowej interwencji humanitarnej, masowe przypadki po-

gwałcenia praw człowieka, doprowadzenie do klęski głodu.

Analiza literatury przedmiotu prowadzi do wniosku, że zdecydowana więk-

szość sytuacji, w jakich może się znajdować społeczeństwo (państwo) w okresie

kryzysu ma charakter kryzysu polityczno-militarnego.

Tak pojęty kryzys nie jest

pokojem i może – ale nie musi – przerodzić się w wojnę. Jednym z podmiotów

(stron) tego kryzysu jest zawsze państwo. Drugą strona może być określona siła

wewnętrzna lub zewnętrzna, prowadząca walkę z państwem.

Z ontologicznego punktu widzenia, kryzysy polityczno-militarne to zjawiska

spo

łeczne odzwierciedlające stany relacji (stosunki) między interesami grupowymi

(we

wnątrz państwa lub między państwami), których przejawem są różnorodne

wrogie działania (walka) stron konfliktu z użyciem przemocy zbrojnej w ograniczo-

nej skali.

Wrogie działania stron konfliktu w kryzysie przybierają postać skumulo-

wanych działań politycznych, ekonomicznych i innych. Dlatego też kryzys jako ka-

71

tegoria socjologiczna ma takie aspekty, jak: polityczne, ekonomiczne, wojskowe,

prawne i inne.

Kryzys polityczno-militarny jako kategoria strategii obronnej jest ujmowana

z uwzględnieniem wszystkich tych aspektów i z punktu widzenia bezpieczeństwa

militarnego państwa. Rozpatrując zaś kryzys od strony aksjologicznej, można do-

strzec w nim dwie

różne wartości: negatywną (tzn. jest on czynnikiem regresu spo-

łecznego) lub pozytywną (kiedy jest on czynnikiem rozwoju).

W rozdziale pominięte zostaną sytuacje kryzysowe nie związane bezpo-

średnio ze stosowaniem przemocy zbrojnej a zajmiemy się szczególnym typem

kryzysu

– kryzysem polityczno-militarnym. Obejmuje on kryzys polityczny połą-

czony z konfliktem zbrojnym, realizowanym poniżej progu wojny. W zależności od

skali zaangażowania przez państwo, posiadanych potencjałów: politycznego, eko-

nomicznego i militarnego, mamy do czynienia z kryzysem polityczno-militarnym

lub wojną. Angażowanie całości sił oznacza wojnę, zaś części sił – kryzys poli-

tyczno-militarny (Rys. 3.4).

Rys. 3.4

. Wpływ kryzysu na funkcjonowanie państwa.

Źródło: R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu …, op. cit.

Istotą kryzysu polityczno-militarnego jest przemoc, występująca jako spo-

sób realizacji celów politycznych. Zastosowana w odpowiedniej skali, w formie

agre

sji lub jej groźby. Kryzys polityczno-militarny jest bezpośrednio powodowany

decyzją kierownictwa organizacji politycznej (państwa) lub rezultatem decyzji

wcześniejszych, dotyczących działań politycznych nie zakładających i nieprzewi-

POKÓJ

KRYZYS

WOJNA

Część sił

państwa

Całość lub

gros sił

państwa

Potencjał państwa

72

dujących kryzysu. U podłoża decyzji o zastosowaniu przemocy wobec innego spo-

łeczeństwa (państwa) znajdują się:

-

system wartości działającego,

-

cel działania,

-

wiedza o warunkach działania,

- czynniki emocjonalne

30

.

Rozpatrzmy jeszcze kwestie początku i zakończenia konfliktu społecznego

i kryzysu. Początkiem konfliktu społecznego w skali makro jest moment oficjalnego

wyartykułowania żądań strony przeciwnej, których państwo nie chce lub nie może

spełnić. Początkiem zaś kryzysu jest moment rozpoczęcia działań jawnie wrogich

wobec państwa, niekoniecznie od razu walki zbrojnej. Ta ostatnia jest zwykle od-

powiedzią na reakcje władzy politycznej, w związku z wrogimi działaniami drugiej

strony. Kryzys kończy się: zgodą państwa na żądania drugiej strony; kompromi-

sem (

czyli wzajemnymi ustępstwami stron) albo wyeliminowaniem strony przeciw-

nej za pomo

cą walki (w sytuacji przejścia państwa do wojny, czyli rozszerzenia

przez nie arsenału środków do wymiaru całości lub większych posiadanych sił).

Warto zwrócić uwagę, że z punktu widzenia strategii obronnej w definiowa-

niu kryzysu polityczno-militarnego

niezbędna jest kategoria konfliktu społecznego

(w skali makro) oraz informacja

, że stroną mającą atrybutowe znaczenie dla anali-

zy zjawiska jest państwo. Uwaga ta jest szczególnie istotna wówczas, gdy między

stronami konfliktu ist

nieje duża dysproporcja w stosunkach sił. W takim przypadku

jedna ze stron może być w sytuacji nazywanej kryzysem (silniejsza), druga zaś

(słabsza) – w wojnie.

B. Balcerowicz zwraca uwagę na zwiększone prawdopodobieństwo wystą-

pienia poważnych kryzysów – konfliktów zbrojnych nie będących jeszcze wojnami.

Znajduje to zresztą potwierdzenie zarówno w narodowych strategiach obronnych,

strategiach bezpieczeństwa, jak również w strategii bezpieczeństwa NATO i Unii

Eu

ropejskiej. Zdaniem autora kryzys zdaje się obecnie przykuwać większą uwagę

stra

tegów aniżeli wojna

31

. Biorąc pod uwagę stany w jakich może funkcjonować

państwo, B. Balcerowicz proponuje następujący model (Rys.3.5).

30

Zob.: J. Topolski,

Wojna jako przedmiot badań historycznych, Poznań 1993.

31

B. Balcerowicz,

Pokój i nie-pokój, Warszawa 2001, s.157.

73

Rys.3.5.

Stany funkcjonowania państwa.

Źródło: B. Balcerowicz, Pokój i nie-pokój …, op. cit., s.11.

Autor postrzega

klasyczną dialektykę wojny i pokoju w kategoriach pokoju i

nie-

pokoju, traktując jako antynomię pokoju nie tylko wojnę, ale wszystkie stany

i zjawiska nie będące pokojem sensu stricte. Zalicza do nich konflikt poniżej progu

wojny; kryzys, p

okój zakłócony oraz stan zagrożenia wojną

32

.

Skłania się ku hipo-

tezie pauzy strategicznej

, przez który w przeszłości rozumiano okres między woj-

nami; przedział czasu, w którym między państwami i narodami panuje pokój.

3.3 Holistyczny model kryzysu

Propo

nowany model jest narzędziem heurystycznym próbującym wytłuma-

czyć zjawisko kryzysu międzypaństwowego w sensie ogólnym. Jego autorzy (M.

Brecher i J. Wilkenfeld)

zastosowali w tym przypadku teorię kryzysu międzypań-

stwowego,

integrując działania na dwóch poziomach tj. państwa (aktora) i systemu

międzynarodowego

33

. Jeśli spojrzymy na nie oddzielnie, to każdy z nich swym za-

kresem obejmuje część złożonej rzeczywistości. Wzięte razem podkreślają więk-

szą całość, natomiast w szczególe w odniesieniu do poziomu międzynarodowego

32

Ibidem, s.11.

33

M. Brecher, J.Wilkenfeld, A Study of Crisis

…, op. cit., s.10.

WOJNA

POKÓJ

KRYZYS

POKÓJ ZA-

KŁÓCONY

WOJNA
- lokalna;
- powszechna

ZAGROŻENIE

WOJNĄ

KONFLIKT ZBROJNY

Poniżej progu wojny

POKÓJ

PAUZA

PAUZA

?

74

w relacji stosunki

– powód – skutek, wymagają analiz zachowań i wizerunku na

pozio

mie państwa

34

.

Prezentowany model opracowano na koncepcji czterech wzajemnie powi

ą-

zanych faz (okresów): (1) początek – przed kryzysem, (2) eskalacja – kryzys, (3)

deeskalacja

– koniec, (4) wpływ – po kryzysie (Rys.3.6). Nasuwają się jednak py-

tania, które można sformułować następująco. Jakie jest rzeczywiste znaczenie

zdefiniowanych faz i okresów? W jaki sposób różnią się od siebie? Jaki jest cha-

rakter powiązań zachodzących między nimi?

Rys.3.6. Fazy i okresy kryzysu

– model holistyczny.

Źródło: M. Brecher, J.Wilkenfeld, A Study of Crisis …op. cit.

34

Zewnętrzne ciągłe linie na rys. 3.6., zarówno pionowe, jak i poziome wskazują, że cztery

fazy i cztery okresy stanowią integralną całość. Przerywane linie pionowe i poziome pomiędzy
czterema fazami i czterema okresami wskazują, że każda faza i każdy okres jest różny, jest powią-
zany z innymi, wyst

ępuje po kolei.

Faza

Interakcja

Okres

Postrzeganie

POCZĄTEK

ESKALACJA

DE- ESKALACJA

WPŁYW

Rodzące się
wypaczenie

Szczyt wy-
paczenia

dostosowanie

Interakcja
bez znamion
kryzysu

Przed kryzy-
sem

kryzys

Koniec kry-
zysu

Po kryzysie

Wyższy niż
zwykle po-
ziom zagro-
żenia
(wzrastający
stres)

Duże zagroże-
nie + ograniczo-
ny czas

– presja

Najwyższe
prawdopodo-
bieństwo wojny
(stres maksy-
malny)

Spadek za-
grożenia
Presji czasu i
prawdopodo-
bieństwa woj-
ny
(zmniejszony
stres)

Poniżej po-
ziomu kry-
zysu
(brak stresu)

75

Możność adaptacji do potrzeb pracy wyników badań naukowych o charak-

terze metodologic

znym, których celem jest uchwycenie istoty kryzysu polityczno-

militarnego skłania do przedstawienia innego jeszcze modelu (zaproponowanego

przez G. Almanda)

. Wydaje się nawet prawdopodobnym, że M.Brecher i J. Wil-

kenfeld w pewnym stopniu mogli w swych badan

iach opierać się na tej koncepcji.

G. Almond wraz z grupą uczonych starał się opisać występowanie, przebieg i roz-

wi

ązanie dużej liczby konkretnych kryzysów politycznych. Wyniki tych badań

przedstawi

ł M. Dobry, modernizując odpowiedni schemat, autorstwa S.C Flanaga-

na (współpracownika Almonda), dla potrzeb krytycznego ujęcia istoty kryzysu poli-

tycznego. Przedstawione w modelu różne fazy kryzysów politycznych oraz towa-

rzyszące im różne ujęcia teoretyczne w wysokim stopniu mogą stanowić podstawę

rozważań o wojskowych aspektach sytuacji kryzysowych, szczególnie po przyjęciu

założenia o monitorowaniu i określaniu tych sytuacji przez najwyższe szczeble

władz państwowych (Rys.3.7).

Przebieg kryzysu podzielono na cztery fazy i każdej z nich przypisano

specjalne

ujęcie teoretyczne, które lepiej niż inne jest dostosowane do pracy nad

pro

blemami teoretycznymi, występującymi w danej fazie. Fazy I i IV przedstawiają

sys

tem polityczny przed i po jego zakończeniu. Opis tych dwóch faz powinien

umożliwić (poprzez porównanie) ocenę wielkości zmian, jakie zaszły w kryzysie.

Stąd też proponuje się do opisu tych faz ujęcie strukturalno-funkcjonalne. Obydwie

fazy dotyczą stabilnych systemów politycznych. Stabilność tą zapewnia synchroni-

zacja między strukturą żądań politycznych pochodzących z otoczenia systemu, a

strukturą przyznawania dóbr, które realizuje struktura polityczna.

Faza II prowadzi do braku synchronizacji między żądaniami a przyznawa-

niem dóbr politycznych. Jest to skutek dużych zamian w rezultatach, jakie osiąga

st

ruktura polityczna. Do opisu i wyjaśniania tej fazy proponuje się teorię mobilizacji

społecznej

35

. Faza III odpowiada samemu kryzysowi politycznemu, zmianom, kt

ó-

re zachodzą w strukturze politycznej. Jest to faza zerwania nowego systemu ze

starym. Do opisu i

wyjaśnienia tej fazy proponuje się teorię koalicji i teorię przy-

wództwa.

35

W teorii mobilizacji społecznej system społeczny jest definiowany jako całość społeczna

w aspekcie politycznym, czyli rozpatrywana jako procesy lub mechanizmy społeczne wywierające
wpływ (pozytywny lub negatywny) na spójność tych całości.

76

Rys.3.7.

Fazy kryzysów i typy ujęć teoretycznych.

Źródło: Adaptacja schematu S.C. Flanagana dokonana przez M. Dobry’ego [w:] Socjologia …,

op. cit., s.79.

SYNCHRONIZACJA

FAZY

CZĘŚCI SKŁADOWE

FAZ

DESYNCHRONIZACJA

ZERWANIE

RESYNCHRONIZACJA

Funkcjonalizm strukturalny

Mobilizacja społeczna

Zmiany wyników osiąganych przez rządzących

Zmiany w otoczeniu międzynarodowym

Faza I

System
poprzedni

Właściwości otoczenia i rezultaty polityki

Faza II

Zmiany w
otoczeniu
lub zmiany
wyników

Zmiany społeczno-ekonomiczne

Czynniki mobilizacji żądań

Polaryzacja żądań

Przyspieszenie kryzysu

Faza III

Tworzenie koali-
cji i rozwiązy-
wanie kryzysu

KRYZYS

Teoria koalicji

Teoria przywództwa

( udane lub usiłowanie)

Koalicje i wynikające z nich orientacje polityczne

Zmiany strukturalne

Zmiany w przyznawaniu zasobów

Zmiany w otoczeniu

Faza IV

Dopasowanie i
system końcowy

Funkcjonalizm struktu-

ralny

TYPY UJĘĆ

TEORETYCZNYCH

77

Zarzut metodologiczny wobec przedstawionego wyżej modelu Almanda-

Flanagana sprowadza się do tego, że nie stosuje się w nim jednego podejścia do

analizy wyróżnionych faz, co utrudnia obserwację ewentualnych nieciągłości mię-

dzy nimi

36

.

Wróćmy do modelu opracowanego przez M. Brechera. Widać w nim,

że każda faza kryzysu międzynarodowego ma odpowiednika na poziomie pań-

stwa. Zasadniczymi cechami wcześniejszej interakcji jest wypaczenie, natomiast

kolejnej są postrzeganie i stres. Jeśli chodzi o kolejność to fazy i okresy są ze so-

bą nierozerwalnie powiązane w czasie, co oznacza, że eskalacja musi być po-

przedzona

początkiem, okres kryzysu następuje po okresie przed kryzysem itd.

Jednakże fazy i okresy mogą być rozbieżne w innym sensie, a mianowicie odpo-

wiednie fazy

i okresy nie muszą koniecznie rozpoczynać się i kończyć w tym sa-

mym czasie.

Na przykład zmiana z fazy początkowej do fazy eskalacji ma miej-

sce, kiedy przynajmniej jeden aktor (podmiot) kryzysu doświadczy zmiany w okre-

sie przed kryzysem do okresu kryzysu, lecz nie wszyscy aktorzy (podmioty) przej-

dą przez te zmiany jednocześnie.

W rzeczywistości wyniki badań wskazują, że w większości przypadków kry-

zysów międzynarodowych aktorzy przeskakują z okresu przed kryzysem do okre-

su kryzysu w różnych punktach na osi czasu, w odpowiedzi na różne punkty za-

palne eskalacji. Przykładem obrazującym taką sytuację może być kryzys kubański,

który wiązał się z obecnością radzieckich rakiet. Okres kryzysu, a w nim faza

eska

lacji rozpoczął się 16 października 1968 roku, kiedy CIA przedstawiło prezy-

dentowi Kenn

edyemu fotografie potwierdzające obecność radzieckich rakiet na

Kubie. Jednakże ZSRR i Kuba nie dostrzegały w całej tej sytuacji wielkiego zagro-

żenia i realizowały przyjęte założenia. Nie czuły presji czasu oraz nie zakładały

prawdopodobieństwa wybuchu wojny. Sytuacja uległa zmianie już sześć dni póź-

niej. Katalizatorem przejścia z okresu przed kryzysem do okresu kryzysu było wy-

danie oficjalnego oświadczenia w sprawie tzw. amerykańskiej kwarantanny, którą

rząd amerykański przyjął w stosunku do wszystkich okrętów płynących na trasie

do Kuby. Okres kryzysu dla obu aktorów tj. USA i ZSRR oraz faza eskalacji kryzy-

su rakietowego zakończyła się podpisaniem porozumienia w dniu 28 października

i tą datę można uznać jako początek fazy deeskalacji. Jednakże Kuba jako trzeci

aktor kryzysu pozostała na wysokim poziomie stresu okresu kryzysu do 20 listo-

36

R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu …, op. cit., s.25-27.

78

pada.

W dniu tym ustąpiła pod presją innych państw oraz ONZ i zgodziła się na

usunięcie radzieckich bombowców IŁ-28 z obszaru wyspy. Wraz z tym aktem

wskazującym na wyjście Kuby z kryzysu, zakończył się kryzys kubański dla

wszystkich trzech aktorów. To z kolei otworzyło drogę do stabilnej równowagi mię-

dzy dwoma supermocarstwami.

Podejmując próbę wytłumaczenia każdej z czterech faz należy ująć to

w aspekcie dychotomii: dla fazy początkowej – wybuch lub brak wybuchu kryzysu;

dla fazy eskalacji

– czy to prowadzi, czy też nie prowadzi do wrogich działań mili-

tarnych; dla fazy deeskalacji

– czy to kończy się w formie: dobrowolnego porozu-

mienia, oficjalnego, półoficjalnego lub milczącego; oraz dla fazy wpływu – redukcja

lub wzrost napięcia między przeciwnikami i zmiany lub brak zmian u jednego lub

więcej aktorów (państw lub ich rządów), równowagę sił, konfigurację sojuszu oraz

zasady zachowań w systemie międzynarodowym. Faza początkowa kryzysu mię-

dzynarodowego w myśl koncepcji, rozpoczyna się okresem przed kryzysem, który

dotyczy pierwszego aktora. W tym przypad

ku aktor nie postrzega żadnej wartości

zagrożenia, co prowadzi do niskiego postrzegania zagrożenia ze strony przeciwni-

ka, a co za tym idzie niskiego poziomu stresu.

Faza początkowa (przed kryzysem) nie odnosi się do jakiejkolwiek interakcji

lub postrzegania zagrożenia konfliktem, a stres jest wszechobecny w globalnym

systemie podzielonej władzy i nierównej dystrybucji sił i surowców. Fazę tę cha-

raktery

zuje raczej zmiana w intensywności zakłóceń między dwoma lub więcej

aktorami (państwami) oraz zagrożenie postrzegane przez przynajmniej jednego

z nich. Na przyk

ład wydanie oświadczenia przez stronę A i zagrożenie atakiem

stro

ny B, jeżeli ta nie wypełni żądań strony A. Operacyjnie początek jest wskazany

wybuchem kryzysu tzn. wybuch wyższej aniżeli normalna interakcja. Wybuch kry-

zysu międzynarodowego wymaga przynajmniej dwóch adwersarzy, z których je-

den lub obaj postrzegają wyższą niż normalna wartość zagrożenia i reagują w

sposób, który generuje podwyższone zakłócenie.

Jako taki kryzys międzynarodowy może wybuchnąć w wyniku jednego lub

trzech rodzajów zdarzeń:

- wr

ogich aktów ze strony państwa A,

-

zdarzeń zakłócających spokój,

-

zmiany w środowisku bezpieczeństwa.

79

Katalizatory tych zmian mogą mieć charakter zewnętrzny i wewnętrzny.

Aby państwo B mogło doświadczyć kryzysu, katalizator musi być postrzegany

przez dec

ydentów B, jako źródło wyższego niż normalny poziomu zagrożenia.

To postrzeganie z kolei generuje większy stres wskazujący rozpoczęcie przez

państwo B okresu przedkryzysowego. Jednakże ta zmiana nie ma jeszcze zna-

mion kry

zysu międzynarodowego. Okres przed kryzysem dla państwa B będzie

wyznaczał kryzys międzynarodowy w zależności od postrzegania i reakcji decy-

dentów B. Jeżeli strona B zignoruje działania o charakterze zapalnym strony A

oraz wszelkiego rodza

ju niekorzystne zdarzenia mogące tworzyć krótkotrwałe,

marginalne zagrożenie – i nie podejmie żadnych kroków – uniknie rodzącego się

kryzysu

37

. Częściej jednak strona B będzie postrzegała powyższe zdarzenia jako

poważne zagrożenie i będzie reagować zgodnie z podyktowanymi i uniwersalnie

działającymi dylematami bezpieczeństwa (Heyer), które są właściwością anarchii

systemu międzypaństwowego (Carr, Morgenthan, Waltz).

Wstępna reakcja strony B może być na poziomie werbalnej, politycznej,

ekonomicznej lub może polegać na zastosowaniu przemocy. Jakakolwiek odpo-

wi

edź strony B inna niż nie robić nic, bądź podporządkowanie się stronie A, będzie

generowało postrzeganie zagrożenia przez decydentów A, tym samym wejście

strony A w okres przed kryzysem. Jeżeli A odpowie, może dojść do wrogiej inte-

rakcji mi

ędzy stroną A i B. To z kolei może doprowadzić do przemiany okresu

przed kryzysem na początek fazy kryzysu międzynarodowego, charakteryzujące-

go się wypaczeniami. Może upłynąć dużo czasu (tygodnie, miesiące) między

okresem przed kryzysem

a wrogą interakcją. Przykładem może być kryzys ku-

wejcki, który rozpoczął się 17 lipca 1990 w wyniku ustnych gróźb Husseina. Jed-

nakże wroga interakcja – wybuch międzynarodowego kryzysu w Zatoce rozpoczę-

ła się 1 sierpnia iracką inwazją i pobiciem Kuwejtu. Schemat zachowania jest po-

wiązany z fazą początkową. W odpowiedzi na dostrzegane okazje lub postrzega-

ne zagrożenie pochodzące ze źródeł zewnętrznych lub wewnętrznych, strona A

rozpoczyna dostrzeganie zagrożenia o niskim poziomie ze strony B, generujące

niski stres. Decydenci B radzą sobie z małym zagrożeniem i stresem poprzez uru-

37

Można wymienić wiele tego rodzaju kryzysów międzypaństwowych, które przebiegały w

XX wie

ku, np. spór graniczny między Bułgarią a Grecją w 1932 roku, zamieszki uliczne w Hong

Kongu w 1967 roku, porwanie obywateli holenderskich w Indonezji w 1978 roku. Brecher i Wilken-
feld wy

mieniają ich 65.

80

chomienie mechanizmów zarządzania kryzysowego w szczególności wstępnym

badaniem

i oceną wzajemnych intencji, możliwości i testują to co Ellsberg nazwał

użytecznym ryzykiem

38

. Strony mogą podjąć negocjacje (formalne i nieformalne),

mogą przyjąć mediacje ze strony organizacji międzynarodowych lub państw, któ-

rym wspólnie ufają. Mogą również próbować uzyskać wsparcie jednego lub kilku

mocarstw w postaci pomocy ekonomicznej, nacisków dyplomatycznych lub do-

radztwa bądź zobowiązania udzielenia pomocy militarnej

39

. Tam gdzie istnieją zo-

bowiązania sojusznicze z pewnością zostaną one wykorzystane. W przypadku ich

braku, aktor kryzysu może podjąć próbę oszukania koalicji, której członkiem jest

przeciwnik. Może dążyć do uzasadnienia przyjętego przez niego wariantu zacho-

wania, próbując przekonać do niego organizacje globalne lub regionalne. Zwykle

w formie oświadczeń lub rezolucji wspierających jego wniosek.

Przebieg konsultacji oraz procesu decyzyjnego

będą przebiegały zgodnie z

normam

i obowiązującymi w sytuacji bez kryzysu. Ponieważ koszt błędnych decyzji

podejmowanych w początkowej fazie (okresie przed kryzysem) jest stosunkowo

niski, decydenci rzadko

będą stosować nowe opcje w reagowaniu na pojawiające

się wyzwania. Czas w tym przypadku nie jest czynnikiem istotnym, a poziom za-

grożenia wrogimi działaniami militarnymi postrzegany jest jako niski. Ogólnie rzecz

biorąc proces podejmowania decyzji będzie w tym przypadku powolny i w większej

części pozbawiony znamion stresu. Te same sposoby i wzory radzenia sobie z

kryzysem cha

rakteryzują państwo A, kiedy odpowiada na działania państwa B.

Kluczowym dla zmiany fazy początkowej na fazę eskalacji jest nowy układ

systemu oraz atrybuty interaktora i aktora, które generowane są przynajmniej

przez jednego z adwersarzy,

tworząc wizerunek bardziej wrogiego. Towarzyszy

temu presja czasu oraz

możliwość wybuchu wojny, zanim uda się przezwyciężyć

czynniki zakłócające spokój. Na przykład w czasie kryzysu blokady Berlina, ze-

rwanie przez so

wieckie dowództwo wszystkich lądowych linii komunikacyjnych

między Berlinem Zachodnim, a trzema zachodnimi strefami okupacyjnymi w dniu

24 czerwca 1948 roku, zmieniło wrogą interakcję między wschodem i zachodem z

niskiej intensywności i wygenerowało wysokie ryzyko użycia siły militarnej.

38

Synder Dresing ... op., cit. s.198-207.

39

Hierarchia potęg światowych obejmuje następujące kategorie: supermocarstwa, wielkie

potęgi, średnie potęgi, małe potęgi. W rozdziale przyjęto: supermocarstwo USA i ZSRR (1945-
1994), duże potęgi Francja, Niemcy, Włochy, Japonia, Wielka Brytania, USA i ZSRR (1919-39).

81

W przy

padku tak fundamentalnej zmiany jeden lub więcej aktorów (w przypadku

Berlina wszystkie trzy mocarstwa)

doświadczają wyższego poziomu stresu ozna-

czającego zmianę w przejściu z okresu przed kryzysem do kryzysu. W takiej sytu-

acji nast

ępuje nagły skok w poziomie kryzysu międzynarodowego od okresu po-

czątkowego do okresu eskalacji.

Faza eskalacji oraz okres kryzysu oznaczają szczyt wypaczenia i związany

z tym odpowiednio maksymalny poziom stresu. Eskalacja może oznaczać zmianę

interakc

ji od nie stosowania gwałtownej przemocy do okresu, kiedy padnie decyzja

o jej zastosowaniu. Może również wystąpić opcja, w której cały kryzys może nie

mieć znamion przemocy (np. blokada Berlina 1948-49). Tak jak w fazie początko-

wej wroga interakcja nie ma

charakteru ciągłej, tak samo może wystąpić interakcja

punktowa w fazie eskalacji. W przypadku przewagi zachowa

ń o braku znamion

przemocy, mo

że się pojawić wzrost intensywności działań sił militarnych (Praga

1968). Krótko mówiąc stres oraz zakłócenie spokoju interakcja o poziomie wyż-

szym niż w okresie przed kryzysem mogą wahać się podobnie, jak w okresie kry-

zysu i fazie eskalacji.

Eskalacja rozpoczyna się procesem przypominającym przejście z okresu

przed kryzysem do fazy początkowej. Katalizatorem zmian może być akt o charak-

terze werbalnym, politycznym, ekonomicznym i militarnym posiadającym znamio-

na przemocy i gwałtowności. Może też być zakłócającym spokój zdarzeniem lub

zmianą w środowisku bezpieczeństwa. Cel (aktor) może stosować się do żądań

inicjatora,

w tym przypadku kryzys będzie kończył się nagle zwycięstwem lub po-

biciem. Jest to rzadki przypadek częściej cel (aktor) będzie postrzegał przyczynę

eskalacji jako zmianę poziomu wrogich działań i odpowiednio zareaguje. Powią-

zanie przyczyny (zapalnika) ze

strony A i odpowiedzi ze strony B lub wiąże w ca-

łość przejście z okresu przed kryzysem do eskalacji i kryzysu.

* * * * *

W przedstawionym ogólnym modelu kryzysu proponuje się różne sposoby

radzenia sobie z tym zjawiskiem. Liczba podejmowanych ważnych decyzji wydaje

się być większa niż w okresie przed kryzysem, co wynika bezpośrednio z więk-

szego zagrożenia, większej wagi czynnika czasu oraz prawdopodobieństwa woj-

ny. Aktorzy będą kontynuować działania zmierzające do zdobycia informacji doty-

82

czących drugiej strony (na przykład: jej możliwości) i oceniać krytyczne ryzyko.

Nacisk działań zostanie przesunięty na badanie możliwości adwersarza w użyciu

zarówno środków przemocy, jak i dyplomatycznych. Szczególnego znaczenia na-

bierze rozstrzygnięcie kwestii dotyczących relatywnych zdolności militarnych ad-

wersarza oraz odpowiedzi na pytanie czy się przeciwstawi, przyjmie kompromis

lub ulegnie. Co ważniejsze, poszukiwanie opcji będzie znacznie intensywniejsze z

po

wodu wyższego stresu.

Zarządzanie kryzysowe stanie się bardziej złożone. Aktorzy będą intensyw-

niej poszukiwać informacji, a najważniejsze gremia decydenckie włączą się szyb-

ciej w proces podejmowania decyzji. Rozszerzą zakres konsultacji i włączą w pro-

ces podejmowania decyzji również współdziałające elity w celu zwiększenia jed-

ności narodowej (np.: Izrael w październikowym kryzysie Yom Kippur 1973-74).

Ponie

waż zagrożone będą podstawowe wartości, rozpocznie się dokładniejsze

poszu

kiwanie i rozważanie alternatyw w zarządzaniu kryzysem. Czas stanie się

bardzo istotn

ym czynnikiem, dlatego też decydenci skupiać się będą bardziej na

problemach bieżących aniżeli długoterminowych. Postrzeganie prawdopodobień-

stwa wrogich działań militarnych wzrośnie zdecydowanie, co za tym idzie poziom

stresu będzie bardzo wysoki. Aktorzy kryzysu będą również ubiegać o wsparcie

jednego lub więcej mocarstw, innych krajów oraz organizacji międzynarodowych.

Zgodnie z uogólnionym modelem kryzysu tak długo, jak zachowanie adwer-

sarzy pozostaje na wysokim poziomie nieufności, wrogości, zakłóconej interakcji i

stre

su lub tak długo, jak ocena korzyści pozostaje niezmieniona, faza eskalacji

będzie się utrzymywać. Jednakże ostatecznie pojawi się akt lub zdarzenie wska-

zu

jące próbę porozumienia (np.: zaprzestanie wrogich działań oraz przerwanie

ognia mi

ędzy Egiptem i Izraelem 26 października 1973 roku oznaczało rozpoczę-

cie okresu deeskalacji w kryzysie

– wojnie Yom Kippur).

Deeskalacja oznacza słabnięcie kryzysu. Na poziomie makro przejawia się

redukcją wrogich interakcji, prowadząc do ustalenia sytuacji – zakończenia kryzy-

su (na p

rzykład: blokada Berlina zakończyła się podpisaniem zgody przez cztery

mocarstwa 5 maja 1949 roku na zniesienie wszystkich restrykcji nałożonych przez

ZSRR oraz spowodowało dyskusję nad przyszłością Niemiec). Jako taki, poziom

zako

ńczenia kryzysu jest charakteryzowany przez zmniejszenie poziomu stresu u

decy

dentów.

83

W kryzysach międzypaństwowych XX wieku odnotowano kilka scenariuszy

deeskalacji. Jak wskazują fakty historyczne, faza ta może rozpocząć się w mo-

mencie, kiedy jeden z

aktorów osiągnie decydujące zwycięstwo militarne i narzuci

warunki za

kończenia kryzysu (np.: okupacja militarna w czasie wiosny praskiej w

1968 roku przez ZSRR). Z drugiej strony deeskalacja może nastąpić w przypadku

wzajemnych sygnałów dotyczących woli i życzenia zakończenia kryzysu. Tego

rodzaju kalkulacje mogą mieć miejsce przed wybuchem wrogich działań militar-

nych (blokada Berlina 1948-49).

Jeżeli adwersarze dojdą do podobnych wniosków jednocześnie, to zmiana

fazy może nastąpić nagle i z dużym prawdopodobieństwem mieć krótki przebieg.

Świadomość, że zwycięstwo militarne nie jest możliwe lub niesie za sobą zbyt du-

że koszty w stosunku do przewidywanych zysków, może spowodować rozpoczę-

cie pro

cesu negocjacji. Czas trwania tego procesu będzie zależny od założeń i

ocen stron dotyczących równowagi sił militarnych przed i po wojnie.

Istnieją również inne scenariusze dla zmiany faz – eskalacji do deeskalacji.

We wszystkich z

nich przynajmniej jeden aktor kryzysu musi postrzegać spadek w

wartości zagrożenia i presji czasu oraz prawdopodobieństwa wojny. Tak postrze-

gana zamiana oznacza początek wygaszania kryzysu w kierunku norm obowiązu-

jących w okresie nie kryzysu. W rezultacie poziom stresu u decydentów będzie się

obniżał i z dużym prawdopodobieństwem zmieni się sposób ich postępowania.

Forum decy

zyjne stopniowo będzie wracać do norm obowiązujących w okresie

przed kryzysem, dostosowując się do warunków i poszukując zaangażowania glo-

balnych i regionalnych organizacji ułatwiających osiągnięcie porozumienia.

Koniec kr

yzysu nie oznacza zakończenia jego oddziaływania na politykę

światową. Kryzysy mają złożony efekt – na aktorów na ich wzajemne relacje oraz

na sys

temy międzynarodowe. Wiąże się to z koncepcją wpływu. Wpływ oznacza

fazę po zakończonym kryzysie, która jest jego następstwem i identyfikuje jego

konsekwencje. Określa zmiany oraz ich rozmiar, zarówno w relacjach między ad-

wersarzami, jak i kluczowymi elementami systemu. Wpływ różni się od pozosta-

łych trzech faz kilkoma elementami. Jego ramy czasowe są przypadkowe i nie-

określone. Jest trudniejszy do sprecyzowania niż inne fazy, co oznacza, że empi-

ryczne oznaki wpływu są trudniejsze do zdefiniowania aniżeli oznaki samego kry-

zysu. Niemniej jednak jego granice oraz treści mogą być mierzone pod względem

84

rozmiaru i zakr

esu zmian zachodzących u aktorów, rozdziału sił, konfiguracji soju-

szy. Podsumowując dotychczasowe rozważania, faza wpływu jest integralną czę-

ścią kryzysu w ujęciu holistycznym. Bez fazy wpływu, dynamika ogólnego modelu

kryzysu jest ograniczona do scenariusza: postrzeganie

– decyzja – zachowanie –

interakcja od fazy do fazy i od okresu do okresu. Wpływ wskazuje sprzężenie

zwrotne jakie za

chodzi między kryzysem a systemem, aktorem oraz atrybutami

środowiska, z którego wyłonił się kryzys. Jako taki łączy kryzys z wachlarzem zda-

rzeń, aktów oraz zmian, które razem wpływają na obraz polityki światowej.