Wstęp do kursu
Tytuł niniejszego kursu  Dydaktyka twórczości  wskazuje na to, że twórczości można nauczać, a także moż-
na się jej uczyć. Czy wobec tego każdy z nas może być twórczy? Czy pojęcie twórca nie jest zarezerwowane dla
Boga i ewentualnie kilku wybitnych artystów?
Być może  zwykły człowiek nie może być twórczy, a raczej kreatywny? A może kreatywne są tylko pewne zja-
wiska i przedmioty, jak np. kreatywna sprzedaż czy księgowość? Wreszcie  co to są innowacje i jaki jest ich
związek z kreatywnością i twórczością?
Dydaktyka twórczości to dziedzina, u podstaw której leży optymistyczna wizja człowieka zdolnego do tworze-
nia. Zakłada ona, że każdy może być twórczy, jeżeli jego dyspozycje będą odpowiednio rozw3
ane. Skupia siÄ™
ona na nauczaniu i uczeniu się twórczości, a więc sposobach rozw3
ania zdolności myślenia twórczego i umie-
jętności twórczego działania.
Twórczość  zagadnienia teoretyczne
1. Podstawowe pojęcia
1.1. Kreatywność
1.2. Innowacyjność
1.3. Twórczość
2. Dwa bieguny twórczości  czy każdy może być twórczy?
2.1. Podejście elitarne i egalitarne
2.2. Poziomy twórczości
3. Wybrane teorie twórczości  koncepcje klasyczne i poznawcze
3.1. Teorie klasyczne
3.2. Teorie poznawcze
4. Wybrane teorie twórczości  koncepcje systemowe i humanistyczne
4.1. Teorie systemowe
4.2. Teorie humanistyczne
5. Postawa twórcza i twórczość codzienna
5.1. Postawa twórcza
5.2. Teorie twórczości codziennej
SÅ‚ownik
Bibliografia
1. Podstawowe pojęcia
Z pojęciem twórczości bardzo blisko związane są pojęcia kreatywności i innowa-
cyjności, od których zaczniemy rozwikłania definicyjne.
1.1. Kreatywność
Termin kreatywność przeniknął do języka polskiego z języka angielskiego i próbuje
zastąpić pojęcie twórczości. W ogłoszeniach firm poszukujących pracowników kre-
atywność jest jedną z najbardziej poszukiwanych cech na niemal każdym stanowi-
sku, kreatywną nazywana jest księgowość, telewizja emituje program edukacyjny
 Dolina Kreatywna , a gwiazdy popkultury świadomie kreują siebie między inny-
mi właśnie za pośrednictwem mediów.
Jak widać pojęcie kreatywności używane jest powszechnie jako cecha osoby, ale
również jako pewna właściwość wytworu. Jednak zarówno Edward Nęcka (2001),
jak i Krzysztof Szmidt (2007) podkreślają, że termin ten jest stosowany dla określe-
nia twórczości jako cechy osoby w odróżnieniu od znaczenia twórczości jako cech
wytworu i całości dorobku twórcy.
Według Nęcki (2001) kreatywność jest zdolnością do produkowania nowych i warto-
ściowych wytworów, na którą składają się procesy poznawcze i cechy indywidualne
danej osoby, przejawiajÄ…ca siÄ™ w jakiejÅ› formie obserwowalnego zachowania, po-
legającego na wytwarzaniu nowych i wartościowych wytworów, przy czym takim
wytworem może być samo zachowanie.
Z kolei Szmidt definiuje kreatywność jako  zdolność człowieka do w miarę częstego
generowania nowych i wartościowych wytworów (rzeczy, idei, metod działania itd.)
(Szmidt, 2007: 53).
Kreatywność jest więc zdolnością człowieka, stąd terminu tego można używać
wyłącznie mówiąc o ludziach tworzących nie okazjonalnie, ale dość często nowe
i wartościowe wytwory. Kreatywny może być zatem pracownik, uczeń, muzyk, ku-
charz, a także ich zachowanie. Niewłaściwe zaś będzie mówienie o kreatywnym
rysunku, muzyce czy indyku ze śliwką.
1.2. Innowacyjność
Kolejnym pojęciem robiącym karierę w różnych sferach działań człowieka jest in-
nowacja rozpatrywana zarówno jako proces tworzenia i zastosowania nowości
(czynnościowe rozumienie innowacji), jak i wytwór aktywności twórczej (rzeczo-
we rozumienie innowacji) (Schulz, 1994; za: Szmidt, 2007).
Różnice między innowacyjnością a kreatywnością przedstawia Krzysztof Szmidt
(2007), powołując się na prace Michaela A. Westa (2000). West wyraz
nie oddziela
4
kreatywność od innowacji. Kreatywność to według niego rozwój nowych idei, zaś
innowacja polega na świadomym wprowadzaniu i zastosowaniu nowych pomysłów
w praktyce. Podobnie określa innowacje Zbigniew Pietrasiński, zdaniem którego
innowacje to zmiany celowo wprowadzane przez człowieka, polegające na zastę-
powaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świetle
określonych kryteriów i składających się na postęp (Pietrasiński, 1970).
Szmidt proponuje, aby przyjąć rozumienie kreatywności jako zdolności człowieka
do tworzenia nowych i wartościowych wytworów (pomysłów), zaś innowacyjności
jako zdolności do wprowadzania tych pomysłów w życie.
Relacje między omawianymi pojęciami Szmidt przedstawia za pomocą rysunku
(rys. 1).
kreatywność
ludzie kreatywni generują pomysły
tworzenie nowych rozwiązań w procesie nauki
i pracy  stała tendencja do generowania
wartościowej nowości
innowatorzy wprowadzajÄ… je do praktyki
innowacyjność
wprowadzenie tych rozwiązań do praktyki
człowiek o rozwiniętej postawie twórczej
generuje pomysły i stosuje je w praktyce
Rysunek 1
Kreatywność i innowacyjność zintegrowane zostają w postawie twórczej, która łą-
Kreatywność a innowacyjność
czy zdolność do tworzenia rozwiązań ze zdolnością do ich zastosowania w prakty-
y
ródło: Szmidt, 2007: 56
ce (Szmidt, 2007).
1.3. Twórczość
Twórczość  podobnie jak kreatywność i innowacyjność  związana jest z nowo-
ścią i wartością, stąd definiowana jest jako:
  działalność przynosząca wytwory (dzieła sztuki, wynalazki, sposoby postrze-
gania świata, metody działania itd.), cechujące się nowością i posiadające pewną
wartość (estetyczną, użytkową, etyczną, poznawczą bądz
innÄ…), przynajmniej
dla samego podmiotu tworzÄ…cego (Szmidt, 2007: 67).
  aktywność przynosząca wytwory dotąd nieznane, a zarazem społecznie warto-
ściowe (Pietrasiński, 1969: 10),
  produkowanie nowości (Cropley, 2001: 2),
  nowe i cenne  oto prosta i dobra odpowiedz
 (Góralski, 1990: 5).
Jest jednak pojęciem o zakresie szerszym niż kreatywność i innowacyjność, doty-
czy bowiem zarówno zdolności do generowania pomysłów, jak i wprowadzania ich
w życie. Ponadto jest pojęciem wieloaspektowym, stąd może dotyczyć:
1) wytworu (aspekt atrybutywny),
5
2) procesu (aspekt procesualny),
3) cech osoby (aspekt personologiczny),
4) czynników zewnętrznych warunkujących proces tworzenia (aspekt stymulato-
rów  inhibitorów).
Aspekt atrybutywny
Twórczy może być wytwór ludzkiej aktywności. Możemy więc mówić o twórczym
eseju, pomyśle, rozwiązaniu czy potrawie. Twórczym określany jest produkt cechują-
cy się nowością i wartością (por. np. Nęcka, 2001; Szmidt, 2007, Góralski, 1990).
Powyższe kryteria są jednak względne, ponieważ to, co uznaje się za nowe i cen-
ne, zależy chociażby od uwarunkowań kulturowych i historycznych. Ponadto dany
produkt może być nowy z indywidualnej perspektywy człowieka, jak chociażby
wytwory dziecięce. Stąd istotnym elementem definicji twórczości jest podkreślanie
aspektu wartości i nowości wytworu przynajmniej dla samego twórcy.
Aspekt procesualny
Dla pedagogiki bardziej niż w aspekcie atrybutywnym twórczość jest interesują-
ca ze względu na pozostałe aspekty zjawiska.  Procesualne rozumienie twórczo-
ści koncentruje się na specyficznych właściwościach procesów psychicznych, któ-
re prowadzą do powstania twórczej idei lub są składnikiem twórczych zachowań
(Szmidt, 2007: 64).
Rozpatrywanie twórczości w aspekcie procesualnym umożliwia stymulację proce-
sów tworzenia w szkole, odpowiada bowiem na pytanie: jakie procesy są odpowie-
dzialne za powstawanie twórczych pomysłów, rozwiązań, idei?
Współcześnie przyjmuje się, że nie istnieje jeden rodzaj procesu twórczego, ale jest
ich wiele, a jednocześnie wskazuje się na zwyczajność operacji intelektualnych bio-
rących udział w procesie twórczym (por. np. Nęcka, 2001, Szmidt, 2007). Odrzuca
się dawniejsze teorie olśnienia lub natchnienia na rzecz procesów poznawczych, ta-
kich jak myślenie i pamięć, co daje możliwości rozw3
ania zdolności twórczych.
Aspekt personologiczny
W aspekcie personologicznym twórczość rozpatrywana jest w kontekście cech
twórcy, czyli cech tak zwanej osobowości twórczej. Ustaleniu takich cech służą
między innymi badania biografii słynnych twórców i próby wyłonienia inwentarza
cech dla nich charakterystycznych. Za właściwości osobowości twórczej uznaje się:
odwagę, otwartość, dociekliwość, niezależność, odpowiedzialność, zaangażowa-
nie czy wytrwałość (Szmidt, 2007). Wiedza o typowych właściwościach osobowo-
ści twórczej ma duże znaczenie dla pedagogiki, ponieważ daje możliwości rozw3
a-
nia u dzieci i młodzieży odpowiednich cech (Szymański, 1987).
Aspekt stymulatorów  inhibitorów
Działalność twórcza przebiega zawsze w określonym środowisku, stąd istotne są
warunki twórczości rozumiane jako  ogół czynników wpływających na podejmo-
wanie, treść, intensywność, przebieg i rezultaty działań twórczych (Szmidt, 2007:
66). Są to warunki pozapodmiotowe  zewnętrzne  odnoszące się do kontekstu
społecznego, w jakim przebiega twórczość, a więc materialne, techniczne, społecz-
no-kulturowe.
Ze względu na pozytywny bądz
negatywny wpływ warunków zewnętrznych na
twórczość dzieli się je na stymulatory i inhibitory twórczości. Stymulatory to czyn-
niki pozytywnie wpływające na aktywność twórczą, dynamizujące i usprawnia-
jące jej przebieg, a inhibitory  negatywnie wpływające na twórczość, hamujące
i utrudniajÄ…ce jej przebieg (Szmidt, 2007).
6
2. Dwa bieguny twórczości
 czy każdy może być twórczy?
Postawione we wstępie pytania o to, czy każdy z nas może być twórczy i czy poję-
cie twórca jest zarezerwowane dla Boga i ewentualnie kilku wybitnych artystów, to
pytania kluczowe dla dydaktyki twórczości.
Kogo należy uważać za twórcę? Czy tylko ludzi utalentowanych i geniuszy? Czy
może twórczość jest cechą powszechnie występującą, dostępną wszystkim lu-
dziom?
Jak ocenić, które dzieła są twórcze? Czy te, które są nowe dla ludzkości, czy te, któ-
re sÄ… nowe z punktu widzenia jednostki?
Odpowiedzi na postawione wyżej pytania implikują dwa podejścia do twórczości
oraz zagadnienie poziomów twórczości.
2.1. Podejście elitarne i egalitarne
Podejście elitarne zakłada, że z twórczością mamy do czynienia w przypadku ludzi
uzdolnionych, wybitnych twórców, których dzieła są nowe i wartościowe w skali
powszechnej (Szmidt, 2007).
Przedstawiciele podejścia egalitarnego twierdzą, że każdy człowiek jest twórczy,
choć nie każdy w jednakowym stopniu (Nęcka, 2001). Twórczość jest cechą jak
każda inna, na przykład inteligencja, pamięć, empatia czy poziom lęku. O cechach
osobowości sądzi się obecnie, że są raczej ciągłe niż dychotomiczne, więc również
twórczość należy traktować jako cechę charakteryzującą ludzi w mniejszym lub
w większym stopniu.
Zgodnie z podejściem elitarnym twórcami są tylko ci, których wytwory wnoszą
coś nowego i wartościowego w rozwój nauki, techniki, sztuki czy kultury. Ich dzie-
ła są ponadto powszechnie znane i cenione. W myśl tego stanowiska twórcami jest
niewielka garstka ludzi na przestrzeni dziejów, nie mogą być nimi także dzieci,
z wyjÄ…tkiem geniuszy (tak zwanych cudownych dzieci).
Takie podejście jest odrzucane przez pedagogów, którzy przyjmują podejście ega-
litarne, uznające powszechność występowania zdolności twórczych u ludzi w każ-
dym wieku, niezależnie od ich zdolności.
Podejście egalitarne otwiera przed pedagogiką następujące perspektywy:
 twórczość można rozw3
ać za pomocą rozmaitych technik wspomagania twór-
czego rozwoju czy treningu umiejętności twórczych (Nęcka, 2001),
 twórczość dzieci stanowi ważną przesłankę ich rozwoju psychospołecznego
i umysłowego (Szmidt, 2007),
 twórczość jest celem i warunkiem samorealizacji człowieka (Maslow, 1986).
7
Przyjmowany przez pedagogikę egalitarny punkt patrzenia na twórczość nie ozna-
cza negacji wybitnych dzieł równie wybitnych twórców oraz ich wkładu w rozwój
nauki, techniki czy sztuki. Oznacza jedynie, że wybitni twórcy charakteryzują się
tą samą zdolnością do wytwarzania nowych i wartościowych dzieł, co każdy inny
człowiek. Różnica tkwi w tym, że zdolność ta jest u wybitnych twórców szczegól-
nie dobrze rozwinięta (Nęcka, 2001).
Twórczość może więc być postrzegana jako cecha ciągła, która występuje u róż-
nych ludzi w różnym nasileniu (Szmidt, 2007).
2.2. Poziomy twórczości
Podejście egalitarne, zakładające, że wszyscy ludzie są twórczy, ale nie wszyscy
w jednakowym stopniu, zaowocowało koncepcjami poziomów twórczości.
Irving A. Taylor wyróżnił pięć poziomów twórczości. Przyjmując jako kryterium
podziału cele twórczości i cechy procesu twórczego, podzielił twórczość na eks-
presyjnÄ…, zawodowÄ…, wynalazczÄ…, innowacyjnÄ… oraz wyjÄ…tkowÄ… (Taylor, 1975, za:
Szmidt, 2007).
Podstawą klasyfikacji poziomów twórczości według Arthura Cropleya są psycho-
logiczne składniki twórczości: wiedza ogólna i specjalistyczna, umiejętności po-
znawcze, motywacja i właściwości osobowości. Jego zdaniem można wyróżnić na-
stępujące poziomy twórczości: twórczość w pełni urzeczywistniona, twórczość
stłumiona, twórczość zaniechana, twórczość sfrustrowana oraz pseudotwórczość
(Cropley, 2001; za: Szmidt, 2007).
W Polsce największą popularnością cieszy się koncepcja poziomów twórczości
Edwarda Nęcki, który jako kryteria podziału przyjął złożoność zjawisk psychicznych
występujących na danym poziomie oraz społeczną ocenę wytworu (2001). Nęcka
wyróżnił następujące poziomy twórczości:
1. Twórczość  płynna
Stanowi zadatek, możliwość oraz niezbędny składnik innych rodzajów twórczo-
ści. Procesy poznawcze leżące u podstaw twórczości  płynnej to proces myśle-
nia dywergencyjnego, uwaga, percepcja, wyobraz
nia i wiedza pojęciowa. Głów-
nym składnikiem emocjonalnym twórczości  płynnej jest ciekawość poznawcza,
a aspektem osobowościowym są procesy i cechy związane z otwartością.
2. Twórczość skrystalizowana
Jest to  wykorzystanie potencjalnych zdolności ideacyjnych w dążeniu do obrane-
go celu lub w procesie rozwiązywania problemu (Nęcka, 2001: 217). Rozwiązy-
wanie problemu wymaga rozumienia jego struktury, uwzględnienia kontekstu i po-
siadania pewnego zasobu wiedzy, stąd ten rodzaj twórczości pojawia się nieco póz
-
niej niż twórczość  pÅ‚ynna ,  można powiedzieć, że pÅ‚ynne« zadatki i możliwoÅ›ci
krystalizujÄ…« siÄ™ w postaci zdolnoÅ›ci do rozwiÄ…zywania okreÅ›lonej klasy proble-
mów lub dążenia do określonej kategorii celów (Nęcka, 2001: 217).
Poznawcze składniki twórczości  skrystalizowanej to myślenie krytyczne oraz
umiejętność dostrzegania problemów.
8
3. Twórczość dojrzała
Polega na podejmowaniu ważnych celów lub problemów i na generowaniu wytwo-
rów uzyskujących w wyniku społecznej oceny status dzieł twórczych. Tutaj naj-
istotniejszy jest wybór celów i problemów rzeczywiście ważnych dla określonej
dziedziny twórczości, co wymaga dobrej znajomości danej dziedziny, rozwiniętych
zdolności społecznych, a także mądrości, czyli zdolności kierowania się wartościa-
mi w dokonywaniu wyboru.
Składniki twórczości na tym poziomie to przede wszystkim procesy motywacyjne
oraz niektóre mechanizmy osobowości, takie jak niezależność i wytrwałość.
4. Twórczość wybitna
Twórczość wybitna posiada cechy twórczości dojrzałej, z tą jednak różnicą, że pro-
wadzi do dzieł, które w sposób znaczący zmieniają pewną dziedzinę życia i twór-
czości. Są to zmiany o charakterze fundamentalnym, paradygmatycznym. Przykła-
dy twórczości wybitnej to teoria Darwina czy Einsteina, czyli teorie proponujące
zasadniczą zmianę dotychczasowego rozumienia świata. Większość uczonych upra-
wia twórczość dojrzałą, a tylko nielicznych można określić wybitnymi twórcami.
Twórczość Twórczość Twórczość dojrzała Twórczość wybitna
 płynna  skrystalizowana
Istota wytwarzanie rozwiÄ…zywanie rozwiÄ…zywanie zmiana
różnorodnych problemu ważnych fundamentalna
pomysłów i osiąganie celu problemów (rewolucyjna)
i osiąganie ważnych
celów
Procesy poznawcze myślenie myślenie krytyczne, wykorzystanie
dywergencyjne organizacja wiedzy w zakresie
i reorganizacja danej dziedziny
problemu
Pożądane płynność, giętkość, niezależność niezależność,
cechy indywidualne oryginalność, wytrwałość
otwartość
Ocena społeczna nieistotna dość istotna bardzo istotna decydująca
Tabela 1
Puste pola w tabeli nie oznaczają, że na danym poziomie twórczości nie działają
Cztery poziomy twórczości
żadne procesy poznawcze, ale że działają te, które zostały wyróżnione na niższych
według Edwarda Nęcki
poziomach. Dzieje się tak, ponieważ klasyfikacja poziomów twórczości Nęcki jest
y
ródło: opracowanie własne
hierarchią kumulatywną, czyli każdy kolejny poziom jest wyższy od poprzedniego,
na podstawie: Nęcka, 2001: 219
a ponadto zawiera niżej wyróżnione poziomy.
9
3. Wybrane teorie twórczości
 koncepcje klasyczne i poznawcze
Krzysztof Szmidt (2007) definiuje teorie twórczości jako  twierdzenia, które usi-
łują przedstawić i tłumaczyć fakty z zakresu twórczej aktywności człowieka, bę-
dÄ…ce zarazem z
ródłem problemów badawczych i pragmatycznych dla naukowców
i praktyków (Szmidt, 2007: 78). Teoria twórczości to system poglądów dotyczą-
cych twórczości, który ją opisuje, wyjaśnia i stawia przewidywania dotyczące jej
rozwoju.
W opisie wybranych teorii twórczości posłużę się ich klasyfikacją, zaproponowaną
przez Szmidta (2007), zgodnie z którą możemy wyróżnić teorie:
 klasyczne,
 poznawcze,
 systemowe,
 humanistyczne,
 postaw twórczych,
 twórczości codziennej.
3.1. Teorie klasyczne
Do teorii klasycznych Krzysztof Szmidt zalicza teorie psychoanalityczne, asocjacyj-
ne, postaciowe (niem. Gestalt) i behawiorystyczne.
Teorie psychoanalityczne
Teorie psychoanalityczne odwołują się do podświadomości. Według psychoanali-
zy umysł przetwarza zebrane informacje w sposób nieświadomy, a do świadomości
przedostaje się na zasadzie olśnienia dopiero efekt tej aktywności.
Teorią psychoanalityczną, która wielu autorom wydaje się nadal heurystyczna, jest
koncepcja iluminacji Grahama Wallasa. Zakłada ona, że po zebraniu dostatecznej
ilości informacji (preparacja) umysł ludzki podświadomie je przetwarza (inkuba-
cja), po czym efekt tej aktywności przedostaje się do świadomości (iluminacja 
olśnienie), a następnie jest poddawany opracowaniu (weryfikacja) (Wallas, 1926;
za: Szmidt, 2007).
Koncepcje psychoanalityczne podkreślają naprzemienność faz inspiracji i elabora-
cji (dopracowania), jednak współcześnie podkreśla się, że nieświadome procesy
mogą stanowić tworzywo dla procesu twórczego, jednak twórczość ma charakter
świadomy (Szmidt, 2007).
Teorie asocjacyjne
Teorie asocjacyjne traktują twórczość jako nietypowe lub odległe kojarzenie idei
(Szmidt, 2007). Wśród nich najbardziej znane to teoria bisocjacji Koestlera oraz teo-
ria odległych skojarzeń Mednicka.
10
Według Arthura Koestlera struktura procesu twórczego polega na dostrzeżeniu
związku między dwoma odległymi i odmiennymi dziedzinami, a następnie wyod-
rębnienie ukrytych podobieństw (np. rower wodny jest połączeniem roweru i łód-
ki). Mechanizm ten nazwany został przez niego aktem bisocjacji (Koestler, 1964;
za: Szmidt, 2007).
Teoria Sarnoffa Mednicka wyjaśnia proces twórczy jako tworzenie nowych kom-
binacji skojarzeniowych z wcześniej znanych. Elementy tych skojarzeń powinny
być jak najbardziej odległe. Najważniejszym mechanizmem twórczości jest według
Mednicka zapośredniczenie (mediation), czyli kojarzenie przez człon pośredniczą-
cy, który uwidacznia podobieństwo elementów pozornie niezwiązanych ze sobą
(Mednick, 1962; za: Szmidt, 2007).
Teorie asocjacyjne wywarły duży wpływ i stały się podstawą dla wielu metod sty-
mulowania myślenia twórczego, takich jak synektyka, superpozycje czy mapy umy-
słu, polegających na kojarzeniu i łączeniu odległych skojarzeń.
Teorie postaciowe (Gestalt)
Koncepcje postaciowe wywodzą się z psychologii postaci, w której pojęciem cen-
tralnym jest  postać (niem. Gestalt), rozumiana jako pewien system, układ ele-
mentów, z których każdy osobno może mieć zupełnie inne znaczenie niż całość.
Psychologowie postaci podkreślają takie pojęcia, jak przetwarzanie informacji, po-
rzÄ…dkowanie ich i nadawanie im znaczenia (Mietzel, 1999).
Zdaniem autorów postaciowych koncepcji twórczości z myśleniem produktywnym
mamy do czynienia w sytuacjach nowych, nieznanych, problemowych. Sytuacje te
określane są przez nich jako niedomknięte struktury. Domknięcie struktury (roz-
wiązanie problemu) odbywa się dzięki wglądowi, czyli nagłemu zrozumieniu zna-
czenia elementów danej struktury.
Patrząc na rysunek przedstawiony poniżej (rys. 2), można zobaczyć dwie osoby: sta-
rą lub młodą kobietę. Patrząc pierwszy raz na rysunek widzimy tylko jedną z kobiet.
Żeby zobaczyć drugą z nich musi ulec zmianie sposób patrzenia na poszczególne ele-
menty rysunku, czyli musi nastąpić to, co postaciowcy nazywają wglądem.
Rysunek 2
Obraz wieloznaczny. Kobieta
stara czy młoda?
y
ródło: Fisher, 1999: 34.
11
Teorie behawiorystyczne
Behawioryści unikają pojęcia twórczości, a wolą mówić o produktywności lub ory-
ginalności. Twórczość jest traktowana w tym podejściu jako proces generowania
nowych form zachowania, czyli reakcji w nowych sytuacjach. Nowe formy zacho-
wań nie są wcale częste, ponieważ są blokowane przez różnego rodzaju przeszkody
mające charakter wzmocnień negatywnych (Szmidt, 2007).
3.2. Teorie poznawcze
Poznawcze teorie twórczości to teorie, które cieszą się obecnie największą popular-
nością i przeżywają dynamiczny rozwój. Zakładają one, że istotą procesów twór-
czych są specyficzne operacje przetwarzania informacji. Teorie, które najsilniej od-
działują na współczesną dydaktykę twórczości, to teoria myślenia dywergencyjne-
go oraz teorie twórczego rozwiązywania problemów.
Teoria myślenia dywergencyjnego
Jedną z pierwszych koncepcji poznawczych była koncepcja twórczości jako myśle-
nia dywergencyjnego Joya Paula Guilforda (1978; za: Szmidt, 2007), który podzie-
lił procesy myślenia na myślenie konwergencyjne  zachodzące przy rozwiązywa-
niu zadań o jednym poprawnym rozwiązaniu oraz myślenie dywergencyjne  za-
chodzące przy rozwiązywaniu zadań o wielu możliwych rozwiązaniach.
Procesy wytwarzania dywergencyjnego odpowiadają zdaniem Guilforda za myśle-
nie twórcze, a istotnym warunkiem ich pojawienia się jest zadanie o charakterze
otwartym  problem twórczy  mające wiele możliwych rozwiązań.
Guilford wyróżnił cztery czynniki myślenia twórczego, które pozwalają na mierze-
nie poziomu uzdolnień twórczych jednostki: płynność, giętkość, oryginalność my-
ślenia oraz wrażliwość na problemy.
1. Płynność myślenia jest to zdolność do wytwarzania wielu rozwiązań danego za-
gadnienia w krótkim czasie.
Można wyróżnić kilka rodzajów płynności:
 słowną (wytwarzanie wielu słów spełniających określone kryterium),
 ekspresyjną (wytwarzanie całych zdań z kilku elementów),
 skojarzeniową (budowaniu wielu skojarzeń),
 ideacyjną (wytwarzanie pomysłów rozwiązania określonego problemu).
2. Giętkość myślenia jest to umiejętność zmiany kierunku myślenia i wytwarzania
jakościowo różnych rozwiązań problemu.
Giętkość myślenia ocenia się liczbą wytworzonych klas wygenerowanych rozwiązań.
3. Oryginalność myślenia jest to zdolność do wytwarzania rozwiązań nietypowych,
zaskakujÄ…cych.
Oryginalność myślenia mierzy się najczęściej, oceniając:
 statystyczną rzadkość występowania rozwiązania,
 niecodzienność pomysłu połączoną z jego sensownością (Szmidt, 2007).
4. Wrażliwość na problemy jest to zdolność wykrywania wad i problemów w danych
sytuacjach.
12
Kontynuator koncepcji Guilforda  Ellis P. Torrance dodał jeszcze jeden
czynnik myślenia twórczego  elaborację, czyli zdolność pełnego, starannego,
wyczerpującego wypełnienia (zamknięcia) sytuacji problemowej, inaczej do-
kładność opracowania (Torrance, 1962; za: Szmidt, 2007).
Koncepcja Guilforda jest wykorzystywana w diagnozowaniu i rozw3
aniu zdol-
ności twórczych do dzisiaj. Jest także przedmiotem ataków i krytyki przede
wszystkim ze względu na niedocenianie roli myślenia krytycznego w twórczości
oraz nieuwzględnienie cech osobowości oraz wpływów środowiskowych.
Teorie twórczego rozwiązywania problemów
Drugą grupą poznawczych teorii twórczości mającą ogromny wpływ na współcze-
sną dydaktykę twórczości są teorie twórczego rozwiązywania problemów. Określa-
ne są także jako koncepcje etapów lub teorie fazowe (Szmidt, 2007).
Swój początek wzięły od teorii rozwiązywania problemów Johna Deweya, ame-
rykańskiego progresywisty, twórcy  nowego wychowania i reformatora szkoły
w Stanach Zjednoczonych na przełomie XIX i XX w. Dla Deweya proces rozwią-
zywania problemów był podstawą wszelkiej edukacji i przebiegał w pięciu fazach:
1. Odczucie trudności.
2. Wykrycie i określenie problemu.
3. Wytwarzanie pomysłów rozwiązania.
4. Wyprowadzanie logicznych wniosków z przypuszczalnego rozwiązania.
5. Przyjęcie lub odrzucenie przypuszczenia  wybór sposobu rozwiązania (Dewey,
1988).
Sposób pojmowania twórczości jako procesu rozwiązywania problemów kontynu-
owany jest do dzisiaj i określany jako model twórczego rozwiązywania problemów
czy model CPS (ang. creative problem solving).
W dydaktyce twórczości największą popularność zdobył model CPS opracowany
przez Scotta G. Isaksena, Briana Dorvala i Dona Treffingera (1997), którzy wyróż-
niają jego trzy fazy zasadnicze, każda składająca się z określonych etapów rozwią-
zywania problemu:
I. ZROZUMIENIE PROBLEMU
1. Chaos danych
2. Analiza danych
3. Formułowanie problemu
II. GROMADZENIE POMYSA
ÓW
4. Wytwarzanie pomysłów
III. FORMUA
OWANIE PROBLEMU
5. Selekcja rozwiązań
6. Akceptacja rozwiązań
Podejście fazowe Isaksena, Dorvala i Treffingera uwzględnia zarówno procesy my-
ślenia dywergencyjnego, jak i konwergencyjnego, np. na etapie wytwarzania pomy-
słów ma miejsce wytwarzanie wielu różnych rozwiązań (myślenie dywergencyjne),
a następnie wybór najbardziej obiecujących z nich (myślenie konwergencyjne).
Model CPS, choć bardzo użyteczny i wykorzystywany na szeroką skalę w dydakty-
ce twórczości, także nie uchronił się przed krytyką, która określa go przede wszyst-
kim jako niepełny, ponieważ brakuje w nim analizy operacji poznawczych, biorą-
cych udział w poszczególnych etapach twórczego rozwiązywania problemu.
13
Poznawcze teorie twórczości mają dużą wartość dla dydaktyki twórczości, ponie-
waż dają się stosunkowo łatwo zastosować w praktyce edukacyjnej. Krytyka teorii
poznawczych zarzuca im nadmierne koncentrowanie się na podmiocie twórcy i po-
m3
aniu istotnego czynnika uwarunkowań środowiskowych, czyli kontekstu spo-
łeczno-kulturowego twórczości.
14
4. Wybrane teorie twórczości
 koncepcje systemowe
i humanistyczne
4.1. Teorie systemowe
W ujęciu systemowym jednostka jest traktowana jako część szerszego układu bio-
rącego udział w powstaniu twórczego wytworu (Szmidt, 2007).
Teoria systemowa Mihaly ego Csikszentmihalyiego
Zgodnie z powyższym założeniem amerykański uczony pochodzenia węgierskie-
go  Mihaly Csikszentmihalyi  uznaje, że twórczość dokonuje się w kontekście
kulturowo-społecznym.
Uważa on, że podmiotem twórczości nie jest sam pojedynczy człowiek, ale system
składający się z trzech komponentów: jednostki, pola i domeny (Csikszentmihalyi,
1988, 1990; za: Nęcka, 2001).
Jednostka to ta część systemu, która powoduje zmiany. Pole jest systemem, który
dokonuje oceny i selekcji wygenerowanych przez jednostkÄ™ zmian. Obejmuje ludzi,
relacje interpersonalne oraz instytucje społeczne. Domena zaś jest określoną dzie-
dziną twórczości  systemem symboli kulturowych, znaczeń, procedur działania
i doświadczeń (Nęcka, 2001).
Proces twórczy w systemie Csikszentmihalyiego polega na permanentnym oddzia-
Å‚ywaniu na siebie jednostki, domeny i pola. Domena przechowuje dorobek kultu-
rowy i przekazuje go kolejnym jednostkom. Zawartość domeny wyznaczona jest
przez działanie jednostki, która generuje wytwory, i pola, które te wytwory oce-
nia. W takim rozumieniu proces twórczy wymaga czasu i oddziaływania na siebie
nawzajem wielu elementów społeczno-kulturowych w połączeniu z aktywnością
twórczą jednostki.
Inwestycyjna teoria twórczości
Autorami tej teorii są Robert Sternberg i Todd Lubart, którzy zaproponowali sys-
temową koncepcję twórczości odwołującą się do metafory kupowania i sprzedawa-
nia akcji na giełdzie. Według nich twórczość, podobnie jak gra na giełdzie, polega
na tym, aby tanio kupić i drogo sprzedać.  Kupowanie tanio oznacza, że twórca
dostrzega ukryty potencjał tkwiący w ideach, które inni uznają za mało wartościo-
we. Twórcza osoba koncentruje się na takiej idei, której współcześni nie dostrzega-
jÄ… lub nie doceniajÄ…, po czym rozw3
a ją i przeobraża w znaczące, ważne osiągnię-
cie twórcze, aż w końcu inni także uznają jej wartość. Gdy tak się stanie, twórca
sprzedaje drogo swój pomysł i kieruje się gdzie indziej, szukając ukrytego potencja-
Å‚u w innych niedocenianych ideach (Sternberg, 2001: 302).
W odniesieniu do twórczości inwestowanie oznacza odpowiedni wybór tematu,
problemu, przedmiotu działań twórczych. Twórczość zależy więc od podjęcia od-
powiedniej decyzji.
15
Krytyka teorii systemowych dotyczy przede wszystkim tego, że chcąc uniknąć błę-
du przesadnego psychologizmu wpadają często w pułapkę przesadnego socjologi-
zmu. Tak na przykład Mihaly Csikszentmihaly utożsamia twórczość z twórczością
wybitnÄ…, pom3
ając egalitarne znaczenie twórczości.
Mimo powyższych zarzutów, teorie systemowe są z
ródłem ważnych wskazówek
dla autorów programów wychowania do twórczości. Wskazówki te w syntetyczny
sposób przedstawia Krzysztof Szmidt (2007):
1. Teorie systemowe sugerują, żeby proces edukacji do twórczości traktować jako
system wzajemnie oddziałujących na siebie czynników.
2. Pozwoliły one przenieść  ciężar twórczości z osoby twórcy na kontekst społecz-
no-kulturowy.
3. Nauczanie twórczości nie polega jedynie na rozw3
aniu procesów poznawczych.
Ważna jest w równym stopniu sfera emocjonalno-motywacyjna oraz działaniowa.
4.2. Teorie humanistyczne
Twórczość w ujęciu humanistycznym to wartość nadająca sens życiu i jednocześnie
droga do samorealizacji. W podejściu tym akcentuje się więc sam proces tworze-
nia, a materialne wytwory twórczości mają drugorzędne znaczenie.
Czołowy przedstawiciel psychologii humanistycznej Abraham H. Maslow pisze:  (& )
podobnie jak większość ludzi myślałem o twórczości w terminach wytworów, oraz
(& ) nieświadomie ograniczyłem twórczość tylko do pewnych konwencjonalnych
obszarów ludzkich wysiłków, zakładając nieświadomie, że każdy malarz, każdy
poeta i każdy kompozytor prowadzi twórczy żywot. Twórczymi mogą być teorety-
cy, artyści, naukowcy, wynalazcy, pisarze. Nikt inny nie może być twórczy. Zakła-
dałem nieświadomie, że twórczość stanowi wyłączną prerogatywę pewnych spe-
cjalistów (Maslow, 1986: 136).
Dalej Maslow podaje przykłady zwyczajnych ludzi, takich jak gospodyni domowa,
lekarz psychiatra, handlowiec, których zachowanie, myślenie i wytwory okazały
się twórcze. W rezultacie Maslow dokonuje rozróżnienia na specjalny talent twór-
czy i samoaktualizującą się twórczość wynikającą z osobowości i przejawiającą się
w zwykłych sprawach życiowych.
Zgodnie z tym rozróżnieniem dzieli następnie twórczość na:
1. Pierwotną  twórczość mająca cechy spontanicznej, pozbawionej wysiłku i oceny
aktywności człowieka, takiej jak improwizacja jazzowa czy dziecięce rysunki.
2. Wtórną  twórczość o charakterze dojrzałym, a nawet wybitnym, wymaga cza-
su, doświadczenia, wiedzy i krytyki.
3. Zintegrowaną  twórczość wiążąca procesy pierwotne i wtórne. Pozwala po-
ważnemu twórcy na swoistą naiwność, określaną przez Maslowa jako  wtórna
naiwność , gdzie  świeżość percepcji i łatwość ekspresji idzie w parze z wyrafi-
nowanym umysłem (Maslow, 1986: 139).
16
5. Postawa twórcza
i twórczość codzienna
5.1. Postawa twórcza
Postawa twórcza to według Krzysztofa Szmidta  zespół dyspozycji poznawczych,
emocjonalno-motywacyjnych i behawioralnych, który umożliwia jednostce reor-
ganizowanie dotychczasowych doświadczeń, odkrywanie i konstruowanie cze-
goś (rzeczy, idei, sposobu działania, sposobu postrzegania świata) dla niej nowego
i wartościowego (Szmidt, 2007: 159).
Takie rozumienie postawy twórczej oznacza, że istnieją pewne czynniki poznawcze,
afektywne i behawioralne, które pozwalają człowiekowi twórczo myśleć i działać.
Postawa twórcza jest więc pojęciem szerszym niż uzdolnienia czy myślenie twórcze,
ponieważ zawiera komponent emocjonalny oraz działaniowy.
W polskiej dydaktyce twórczości najbardziej rozwinięta jest teoria postawy twórczej
Stanisława Popka (1980, 1988, 1998, 2000; za: Szmidt, 207). Popek określa posta-
wę twórczą jako aktywny stosunek człowieka do świata i życia, gotowość do prze-
kształcania rzeczywistości.
Według niego postawa twórcza składa się z dwóch głównych sfer: poznawczej
i charakterologicznej. Sfera poznawcza zwiÄ…zana jest z takimi dyspozycjami, jak
zdolność postrzegania, pamięć, wyobraz
nia, intuicja oraz myślenie dywergencyj-
ne. Sfera poznawcza to zdaniem Popka sfera zachowań heurystycznych. Cechami
sfery poznawczej postawy twórczej według Popka są:
 samodzielność obserwacji,
 pamięć logiczna,
 wyobraz
nia twórcza,
 myślenie dywergencyjne,
 uczenie siÄ™ rekonstruktywne,
 uczenie siÄ™ samodzielne,
 uczenie siÄ™ przez zrozumienie,
 elastyczność intelektualna,
 aktywność poznawcza,
 wysoka refleksyjność,
 samodzielność intelektualna,
 twórczość werbalna,
 zdolność techniczna,
 uzdolnienia artystyczne.
Sfera charakterologiczna to zespół cech, które sterują możliwościami poznawczy-
mi jednostki. Popek przyjmuje nadrzędność osobowości w stosunku do zdolności
i uzdolnień twórczych i zakłada, że efektywne realizowanie się predyspozycji po-
znawczych dokonuje się w porozumieniu z innymi cechami osobowości określany-
mi przez niego jako postawa nonkonformistyczna lub konformistyczna.
Tak rozumianÄ… sferÄ™ charakterologicznÄ… charakteryzuje:
 niezależność,
 aktywność,
17
 elastyczność adaptacyjna;
 oryginalność,
 konsekwencja,
 odwaga,
 nominatywność,
 samoorganizacja,
 spontaniczność,
 otwartość,
 odporność i wytrwałość,
 odpowiedzialność,
 samokrytycyzm,
 tolerancja,
 wysokie poczucie własnej wartości.
Przeciwieństwem postawy twórczej jest postawa odtwórcza, która charakteryzu-
je się myśleniem konwergencyjnym w sferze poznawczej i konformizmem w sferze
charakterologicznej.
5.2. Teorie twórczości codziennej
Teorie twórczości codziennej wyrastają z egalitarnego podejścia do twórczości,
które każdemu  pozwala być twórczym, a także z humanistycznych teorii twór-
czości, podkreślających proces tworzenia oraz znaczenie twórczości dla samore-
alizacji.
Teoria twórczości przez małe  t Anny Craft
Anna Craft, autorka koncepcji twórczości przez małe  t , podkreśla, że zmieniają-
cy się świat wymaga myślenia kreatywnego i podejmowania twórczych wyborów
życiowych. Twórczość przez małe  t to według Craft  rodzaj twórczości kierujący
wyborami i umożliwiający odnajdywanie drogi życiowej w codziennej egzystencji
(Craft, 2000: 3).
Podstawą twórczość przez małe  t , określanej także jako twórczość codzienna, jest
tak zwane myślenie możliwościowe, które charakteryzuje się takimi cechami, jak:
 stawianie pytań typu  Co, jeśli& ? ,  Co by było, gdyby& ? ,
 posługiwanie się wyobraz
niÄ…,
 kombinowanie,
 dociekliwość,
 samosterowność,
 aktywność,
 innowacyjność,
 podejmowanie ryzyka (Modrzejewska-Åšwigulska, 2007).
Twórczość przez małe  t odnosi się do dostrzegania, nazywania i rozwiązywa-
nia problemów dnia codziennego. Pozwala  dokonywać wyborów przybliżających
do indywidualnych celów życiowych, czyli  podążać we własnym kierunku dro-
gą przez siebie zaplanowaną, kształtując tym samym niepowtarzalną tożsamość
(Modrzejewska-Åšwigulska, 2007: 161).
W procesie twórczości codziennej (przez małe  t ) Anna Craft wyróżnia następu-
jÄ…ce etapy:
 impuls  uświadamiane i nieuświadamiane z
ródła twórczości (np. spotkani lu-
dzie, doświadczenia, emocje, sny).
18
 formułowanie problemów  u podstawy którego leży myślenie możliwościowe
i brak zgody na zastaną rzeczywistość,
 działanie  cykle twórcze,
 twórczość jako sposób życia  postawa realizowana w każdej dziedzinie ludz-
kiej aktywności (Craft, 2000).
Koncepcja twórczości przez małe  t wiąże się wiec bezpośrednio z teoriami posta-
wy twórczej urzeczywistnianej w codziennym doświadczeniu.
19
SÅ‚ownik
Kreatywność  zdolność człowieka do stosunkowo częstego generowania nowych
i wartościowych wytworów.
Innowacyjność  zdolność człowieka do wprowadzania nowych i wartościowych
pomysłów do praktyki.
Twórczość  działalność przynosząca wytwory cechujące się nowością i posiadają-
ce pewną wartość, przynajmniej dla samego podmiotu tworzącego.
Stymulatory twórczości  czynniki pozytywnie wpływające na aktywność twórczą,
dynamizujÄ…ce i usprawniajÄ…ce jej przebieg.
Inhibitory twórczości  czynniki negatywnie wpływające na twórczość, hamujące
i utrudniajÄ…ce jej przebieg.
Myślenie dywergencyjne  zachodzi przy rozwiązywaniu zadań o wielu możliwych
rozwiÄ…zaniach.
Myślenie konwergencyjne  zachodzi przy rozwiązywaniu zadań o jednym popraw-
nym rozwiÄ…zaniu.
Płynność myślenia  zdolność do wytwarzania wielu rozwiązań danego zagadnie-
nia w krótkim czasie.
Giętkość myślenia  umiejętność zmiany kierunku myślenia i wytwarzania jako-
ściowo różnych rozwiązań problemu.
Oryginalność myślenia  zdolność do wytwarzania rozwiązań nietypowych, zaska-
kujÄ…cych.
Wrażliwość na problemy  zdolność wykrywania wad, problemów w danych sytu-
acjach.
Elaboracja  zdolność pełnego starannego, wyczerpującego wypełnienia (zamknię-
cia) sytuacji problemowej, inaczej dokładność opracowania.
Postawa twórcza  zespół dyspozycji poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych
i behawioralnych, który umożliwia jednostce reorganizowanie dotychczasowych
doświadczeń, odkrywanie i konstruowanie czegoś (rzeczy, idei, sposobu działania,
sposobu postrzegania świata) dla niej nowego i wartościowego.
Twórczość codzienna  rodzaj twórczości kierujący wyborami i umożliwiający od-
najdywanie drogi życiowej w codziennej egzystencji.
20
Bibliografia
1. Craft A., 2000: Creativity Across the Primary Curriculum. Framing and Devel-
oping Practice, London New York, Routledge.
2. Dewey J., 1988: Jak myślimy?, Warszawa, PWN.
3. Fisher R., 1999: Uczymy jak myśleć, Warszawa, WSiP.
4. Góralski A., 1990: Być nowatorem. Poradnik twórczego myślenia, Warszawa,
PWN.
5. Maslow A. H., 1986: W stronÄ™ psychologii istnienia, Warszawa, Instytut Wy-
dawniczy PAX.
6. Mietzel G., 1999: Wprowadzenie do psychologii, Gdańsk, GWP.
7. Modrzejewska-Świgulska M., 2007: Teorie twórczości codziennej,
[w:] K. J. Szmidt, Pedagogika twórczości, Gdańsk, GWP
8. Nęcka E. (2001) Psychologia twórczości, Gdańsk, GWP.
9. Pietrasiński Z., 1969: Myślenie twórcze, Warszawa, PZWS.
10. Pietrasiński Z., 1970: Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, Warsza-
wa, PWN.
11. Schulz R., 1994: Twórczość pedagogiczna. Elementy teorii i badań, Warszawa,
IBE.
12. Sternberg R. J., 2001: Psychologia poznawcza, Warszawa, WSiP.
13. Szmidt K. J., 2007: Pedagogika twórczości, Gdańsk, GWP.
14. Szymański M. S., 1987: Twórczość i style poznawcze uczniów, Warszawa,
WSiP.
15. Treffinger D. J., Isaksen S. G., Dorval K. B., 1997: Kreatywne rozwiÄ…zywanie
problemów, Radom.
16. West M. A., 2000: Rozw3
anie kreatywności wewnątrz organizacji, Warszawa,
PWN.
21