Zagadnienia fonetyczne
1. Poprawna realizacja nosówek
2. Indywidualne cechy wymowy
3. Akcent, intonacja
1. Poprawna realizacja nosówek
W języku polskim największe problemy sprawia poprawna wymowa nosówek. Oto
zasady właściwej wymowy tych głosek.
Pamiętaj! W języku polskim mamy sześć samogłosek ustnych (a, e, i, o, u, y) i dwie
samogłoski nosowe (ą, ę).
pisownia ortograficzna pisownia ortograficzna wymowa przykład wymowy
wziął -ą lub -ę + ł o + ł wzioł
wzięła -ę + ł e + ł wzieła
pląsać -ą ą pląsać
kęs + s, z, sz, ż, ś (si), z
(zi), f, w, ch + głoska szczelinowa kęs
mężny -ę ę mężny
krążyć krążyć
węszyć węszyć
częściowo częściowo
więzienie więzienie
Wąchock Wąchock
zęby -ą om zemby
dąb + p (pi), b (bi) + p, b domb
kąpiel -ę em kompiel
pamiętać -ą + d, t on + d, t pamientać
męczyć -ę + dz, c, cz en + dz, c, cz menczyć
pieniądze pieniondze
pączek ponczek
będzie -ą oń beńdz
ie
potrącić + ć (ci), dz
(dzi) + ć, dz
potrońćić
pięć -ę eń pieńć
pękać -ą on penkać
ciągnąć + k, g + k, g ciongnońć
sięgać -ę en siengać
idą -ą -ą idą
biegną biegną
grzebią grzebią
jadę -ę -e jade
piszę pisze
widzę widze
2
2. Indywidualne cechy wymowy
W języku polskim wyróżnia się pięć odrębnych dialektów (mazowiecki, wielkopol- Każdy z nas ma swoje in-
ski, małopolski, śląski i kaszubski), które charakteryzują się swoistymi cechami ar- dywidualne nawyki języko-
tykulacji.
we. Część Polaków wyma-
wia wyrazy nieco inaczej.
We współczesnej polszczyz
nie wyróżnić możemy nie tylko właściwości gwarowe, ale
To zróżnicowanie zwią-
także regionalne. Te pierwsze występują przede wszystkim w mowie ludzi mieszka-
zane jest przede wszyst-
jących na wsi, natomiast drugie w języku ludności miejskiej.
kim z miejscem naszego
Zajmiemy się takimi cechami wymowy, które odnalez
ć można zarówno w wymo- zamieszkania. Owe tery-
torialne różnice dotyczą
wie gwarowej, jak i regionalnej.
przede wszystkim wymo-
Na pewno pamiętasz, jak w szkole podstawowej musiałeś uczyć się odróżniać głoski
wy, a także leksyki.
dz
więczne od bezdz
więcznych.
spółgłoski
p f s sz ś c cz ć k ch
bezdz
więczne
spółgłoski
b w z ż (rz) z
dz dż dz
g m, n, r, l, ł, j
dz
więczne
Teraz pokażemy Ci, jakie różnice w wymowie tych głosek możemy spotkać w na-
szym kraju. Gdy wsłuchasz się uważnie, jak wymawiane są głoski w obrębie wyra-
zu, możesz dostrzec, że dochodzi tu do ubezdz
więczniania i udz
więczniania.
Oba te procesy mogą zachodzić: postępowo tfardy, kszak (ubezdz
więcznienie)
lub wstecznie łaf�!ka (ubezdz
więcznienie), tag�!że (udz
więcznienie).
Na Pomorzu, Śląsku i Kresach postępowego ubezdz
więcznianiania nie notuje się
(jest to kolejna indywidualna cecha wymowy). Pierwsza spółgłoska bezdz
więczna
nie wpływa ubezdz
więczniająco na drugą spółgłoskę dz
więczną. Proces upodob-
nienia nie zachodzi!
Usłyszymy więc (dla niektórych nieco dziwnie brzmiącą wymowę): świeca, chwast.
Różnice dotyczą także fonetyki międzywyrazowej. W języku polskim wszystkie sa-
mogłoski są dz
więczne  wpływają na ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu,
udz
więczniając ją. Tak jest w wymowie krakowsko-poznańskiej (fonetyka międzywy-
razowa udz
więczniająca).
Jeśli mieszkasz w północno-wschodniej Polsce, możesz spotkać się z tzw. wymo-
wą warszawską (fachowo określamy to zjawisko mianem fonetyki międzywyrazo-
wej ubezdz
więczniającej). I tak dwa wyrazy, np. brat ojca, wymawiane na Mazow-
szu brzmią tak, jak zapisano: brat�!ojca, w Małopolsce i Wielkopolsce usłyszymy
brad�!ojca. Podobnie będzie działo się, gdy drugi wyraz będzie rozpoczynał się
spółgłoskami m, n, l, ł, r, j, np. brad�!matki lub brat�!matki.
Pamiętaj, że w fonetyce międzywyrazowej mamy zawsze do czynienia z upodob-
nieniem wstecznym.
3
3. Akcent, intonacja
Akcent to wyróżnienie jakiejś części wyrazu (akcent wyrazowy, inaczej zwany przyci-
skiem) lub części zdania (akcent zdaniowy).
Musimy pamiętać, że w języku polskim niemal zawsze obowiązuje zasada: akcentu-
jemy wyrazy na drugą sylabę od końca (akcent paroksytoniczny), np. kochał, sprząta-
nie, niezmierzony, przefarbować.
Oczywiście od tej zasady notuje się  kilka wyjątków. Są takie wyrazy, w których
akcent pada na trzecią sylabę od końca (akcent proparoksytoniczny):
 czasowniki w 1. i 2. osobie l. mn. czasu przeszłego, np. wysprzątaliśmy, scho-
wałyście;
 czasowniki w trybie warunkowym, w l. poj. i 3. os. l. mn., np. wytłumaczyła-
bym, skończyliby;
 rzeczowniki zapożyczone z łaciny lub za jej pośrednictwem z końcówką -ika/
-yka, np. polonistyka, grafika, astrofizyka;
 wyrazy złożone z liczebnika głównego i cząstki -kroć, -sta, -set, np. siedemset,
pięciokroć, czterysta;
 spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (-śmy,
-ście), np. jeślibyście, jeżeliby;
 pojedyncze wyrazy, tj. Rzeczpospolita, prezydent, uniwersytet, komitet, maksi-
mum, minimum.
Uwaga! Norma potoczna dopuszcza akcentowanie paroksytoniczne we wszystkich
wymienionych wcześniej wypadkach.
Są też takie, które akcentujemy na czwartą sylabę od końca (czasowniki w 1. i 2. oso-
bie l. mn. trybu warunkowego, np. zaobserwowalibyście, wierzylibyśmy) albo nawet
na pierwszą sylabę wyrazu  oksytonicznie (rzeczowniki jednosylabowe, poprzedzo-
ne cząstką arcy-, eks-, wice-, np. arcymistrz, eksmąż, wicekról).
W języku polskim spotyka się także wyrazy pozbawione własnego akcentu (klityki),
które tworzą całość akcentową z sąsiednim wyrazem. Jeśli słowo nieakcentowane
łączy się z następującym po sobie wyrazem, nazywamy je proklityką (np. na dniach),
jeśli z poprzedzającym wyrazem  enklityką (np. dali mu).
Pamiętaj, że sylaby akcentowane różnią się od nieakcentowanych donośnością i wy-
magają większej energii aktykulacyjnej.
Intonacja to zróżnicowanie wysokości tonu w zdaniu lub wyrazie. W zdaniu oznaj-
mującym intonacja jest wznosząco-opadająca, w zdaniu pytającym wznosząca się,
a w rozkazującym opadająca.
4