Zagadnienia fleksyjne/słowotwórcze
1. Mama Dała Celi Bułkę& deklinacja
2. Ja, ty, on, ona, ono  odpowiednie formy kiedyś wymyślono
3. Twórcze słowo  błąd na nowo?
1. Mama Dała Celi Bułkę& deklinacja
W tej części zajmiemy się deklinacją. Pokażemy Ci, jakie leksemy w naszym języ-
ku mogą sprawić największe trudności w odmianie i co zrobić, abyś świetnie sobie
z nimi poradził.
Jeśli masz problemy z odmianą przez przypadki (czyli deklinacją), musisz szybko
W naszym języku mamy
nauczyć się opowiadania o Mamie Celi. Dzięki niemu nie będą Ci się myliły nazwy
w liczbie pojedynczej trzy
przypadków i ich kolejność.
rodzaje  żeński, męski
i n3
aki. Każdy rzeczow-
Mama Mianownik
nik ma przynależny sobie
Dała Dopełniacz
rodzaj. Na pewno zasta-
Celi Celownik
nawialiście się kiedyś, któ-
Bułkę Biernik
ra z podanych form jest
Nasmarowaną Narzędnik
poprawna: ten landrynek
Masłem Miejscownik
czy ta landrynka, ten za-
Istnieje grupa rzeczowników, które są dwurodzajowe: rodzynek  rodzynka, lan- pisek czy ta zapiska?
drynek  landrynka, klusek  kluska, skwarek  skwarka, łazanek  łazanka, za-
wias  zawiasa, zapisek  zapiska. Możemy je odmieniać zarówno według wzorca
deklinacji męskiej, jak i żeńskiej:
Mianownik zapisek zapiska
Dopełniacz zapisku zapiski
Celownik zapiskowi zapisce
Biernik zapisek zapiskę
Narzędnik zapiskiem zapiską
Miejscownik zapisku zapisce
Wołacz zapisku zapisko
Uwaga! Pamiętaj, że tylko nieliczne rzeczowniki są dwurodzajowe. Nie odmieniaj
rzeczownika podkoszulek według deklinacji żeńskiej: podkoszulka, podkoszulki,
podkoszulce& , to błąd!
Druga grupa  kłopotliwych w odmianie wyrazów to rzeczowniki pochodzące z ła-
ciny zakończone na -um (rodzaju n3
akiego), np. liceum, muzeum, hospicjum. Od-
mieniamy je jedynie w liczbie mnogiej  nigdy w pojedynczej (np. Ryby pływały
w akwariumie  zgroza!).
Warto pamiętać także o rzeczownikach, które w ogóle nie mają liczby mnogiej
Singularia tantum  wyra-
 singularia tantum, np. zło, woda, szkło, lub pojedynczej  pluralia tantum, np.
zy, które posiadają formę
spodnie, wakacje.  Na siłę można je oczywiście odmienić, ale na pewno nie bę-
liczby pojedynczej i tylko
dzie to poprawne.
w takiej liczbie podlegają
odmianie.
Jedną z trudności, przed którą stajemy, jest dobór właściwej końcówki.  Teoretycz-
nie nie mamy problemów z odmianą wyrazów, ale& diabłowi czy diabłu dajemy
Pluralia tantum  części
ogarek? unosi się zapach świerka czy świerku?
mowy, które posiadają je-
dynie formę liczby mno-
Niestety, zdarza się nam często mieć takie wątpliwości&
giej.
By ich uniknąć, musimy pamiętać, że najczęściej sprawiają nam problemy końcówki:
 dopełniacza l. poj. rodzaju męskiego: -a dla zdrobnień, rzeczowników żywot-
nych, nazw części ciała, naczyń i narzędzi, np. kotka, żołądka, kubka, widelca,
2
natomiast -u dla rzeczowników nieżywotnych, zapożyczonych, zbiorowych, ma-
terialnych, np. ludu, landszaftu, rumianku;
 celownika l. poj. rodzaju męskiego: przeważnie mamy końcówkę -owi, np. do-
mowi, słupowi, stołowi, ale wyjątek stanowią rzeczowniki Bóg, pan, brat, ojciec,
chłopiec, diabeł, pies, kot, lew przyjmujące końcówkę -u;
 dopełniacza l. mn. rodzaju męskiego: przeważa końcówka -ów, np. psów, mę-
żów, wypierając -i/-y, np. karpi, żołnierzy;
 dopełniacza l. mn. rodzaju żeńskiego: powinna być zawsze końcówka zerowa, np.
zapałek, żyletek, błędem jest przenoszenie z rodzaju męskiego końcówki -ów.
Na koniec naszych zabaw z fleksją przypomnimy, kiedy powinniśmy używać słów:
mnie, ciebie, a kiedy mi, ci.
Formy dłuższe (mnie, ciebie) powinny pojawiać się w pozycji akcentowanej, np.
Mnie tego nie mów! To ciebie wczoraj nie było.
Natomiast krótsze (mi, ci) tylko w środku zdania  nigdy na początku czy końcu,
np. Zrób mi herbatę! Umyję ci jabłko!
Pamiętajcie! Kiedy stosujecie zaimek ta w bierniku, nie piszcie: widzę tą dziewczynę
 to błąd! (widzę tę dziewczynę  forma poprawna). Norma dopuszcza formę tą
jedynie w odmianie mówionej naszego języka!
Ciekawostka. Czy wiesz, jak odmienia się rzeczownik statua? Na pewno wiesz!
liczba pojedyncza liczba mnoga
Mianownik statua statuy
Dopełniacz statui albo statuy statui
Celownik statui statuom
Biernik statuę statuy
Narzędnik statuą statuami
Miejscownik statui statuach
Wołacz statuo statuy
3
2. Ja, ty, on, ona, ono
 odpowiednie formy kiedyś
wymyślono
Byłoby wspaniale, gdyby w naszym skomplikowanym języku był tylko jeden wzo-
rzec odmiany. No cóż& Mamy deklinację (dla rzeczowników, przymiotników, li-
czebników i niektórych zaimków), a także koniugację (dla czasowników).
Zaczn3
my odmieniać czasowniki przez osoby, czasy, tryby, strony! Największe trud-
ności sprawia nam odmiana czasowników mleć, pleć i słać.
czas teraz
niejszy czas przeszły
ja mielę mełłam
ty mielisz mełłaś
on miele mełł
ona miele mełła
ono miele mełło
my mielemy mełliśmy
wy mielecie mełliście
oni mielą mełli
Mamy też problemy z formami bezokolicznika: powinniśmy powiedzieć patrzeć
czy patrzyć, nienawidzieć czy nienawidzić?
Ułatwiamy sobie wybór, analizując formę czasu przeszłego:
 jeśli w 3. osobie liczby pojedynczej czasu teraz
niejszego mamy zakończenie -ał,
np. myślał, to bezokolicznik ma formę z końcówką -eć, np. myśleć;
 gdy w trzeciej osobie będzie -ił/-ył, np. nienawidził, bezokolicznik kończyć się
będziena -ić/-yć, np. nienawidzić.
Uwaga! Bardzo częstym błędem jest używanie formy wziąść (brr). Pamiętajcie, że
sweter (nigdy swetr) można tylko wziąć!
4
3. Twórcze słowo  błąd na nowo?
Niekiedy tworzymy wyrazy, dodając do nich niewłaściwe przedrostki, np. Z niezwy-
Przedrostek  dodana na
kłym rozciekawieniem otworzył książkę. To był niezwykle piękny pałacyk, szpeci-
początku wyrazu cząst-
ły go jedynie przyżółkłe szyby, lub przyrostki, np. Oszukańczość Janka zniechęcała
ka, nadająca mu najczę-
wszystkich do współpracy z nim. Samarytanin był niezwykle miłościwy.
ściej nowe znaczenie.
Częściej tworzymy neologizmy (przez analogię do wyrazów nam znanych), np.
Przyrostek  końcówka
Stefan Żeromski był pogrobkiem romantyzmu. Największym kolekcjonistą monet
wyrazu następująca po
w naszej klasie jest A
ukasz.
temacie słowotwórczym.
Różnie także bywa z naszym wyczuciem językowym, gdy mamy utworzyć od nazw
Neologizm  nowy ele-
własnych określenia mieszkających tam ludzi. Wiemy, że w Małopolsce mieszkają
ment języka (wyraz, for-
Małopolanin i Małopolanka, ale kto mieszka w Tunisie, Oslo i Tylży?
ma gramatyczna), który
może być uzasadniony
Błędy słowotwórcze popełniamy bardzo rzadko (na szczęście!).
i potrzebny (nazwa no-
Podstawowa zasada budowania wyrazów polega na łączeniu w znaczące całości tema- wego zjawiska, nowa for-
tów wyrazów (już istniejących w polszczyz
nie) z przyrostkami lub z przedrostkami. ma stworzona z braku in-
nej  potrzebnej w danej
sytuacji itp.) lub nieuza-
sadniony i niepożądany.
5