Zagadnienia teoretyczne
1. Współczesna polszczyzna
2. Główne pojęcia kultury języka
3. Klasyfikacja błędów językowych
1. Współczesna polszczyzna
Najważniejszą i podstawową odmianą naszej mowy ojczystej jest język ogólny  swo-
Akt komunikacji mówionej
isty abstrakt, wzorzec realizowany przez ludzi w mowie lub piśmie. Owe dwie możli-
jest nierozerwalnie połą-
we drogi urzeczywistniania się języka wpływają w znaczny sposób na formułowanie
czony z sytuacją, w któ-
wypowiedzi.
rej się pojawia. Natomiast
akt komunikacji pisanej jest
Kiedy piszemy, przywiązujemy większą wagę do precyzyjnego oddawania naszych
dezintegralny  gdzie
myśli, staramy się, by nasze wywody były logiczne, starannie dobieramy słownic-
indziej jest pisany okre-
two. Gdy mówimy, nasze wypowiedzi są bardziej ekspresywne, złożone niejedno-
ślony tekst, a w innym
krotnie ze zdań niespójnych (por. anakolut), a niektóre sformułowania powtarzają
miejscu jest on odbierany
się wielokrotnie.
(czytany).
Każdy komunikat powinien być zbudowany według reguł panujących we współ-
czesnej polszczyz
nie (zgodnie z zasadami gramatycznymi i z użyciem właściwych
środków leksykalnych). O jego oryginalności i swoistości decydują poszczególne
elementy podporządkowane funkcjom mowy, które my, konstruujący ów komuni-
kat, uważamy za najistotniejsze.
Najważniejsza jest funkcja komunikatywna, ponieważ naszym nadrzędnym celem jest
porozumienie się z innymi ludz
mi.
Druga, nie mniej istotna, jest funkcja informatywna  przekazujemy w naszych ko-
munikatach informacje o sobie, otaczającym nas świecie itp.
Komunikaty mogą pełnić także inne funkcje:
Wypowiedz
językową bu-
 ekspresywną  powiadamiamy o swych uczuciach, doznaniach;
dujesz tak, aby jak naj-
 impresywną  wywołujemy za pomocą słów określone zachowania, oddziałuje-
lepiej oddawała to, co
my na naszego rozmówcę;
chcesz przekazać. Stąd
 fatyczną  dążymy do nawiązania kontaktu:  cześć , jego podtrzymania:
niezwykłego znaczenia
 wiesz , by potem go zakończyć:  pa, pa ;
w komunikacji werbalnej
 magiczną  pojawia się ona w zaklęciach, czarach i przekleństwach.
nabierają funkcje mowy.
Sam wiesz, że wypowie-
Na pewno zauważyłeś, że niezwykły wpływ na nasz język ma nie tylko fakt, czy
dzi informują o różnych
mówimy, czy piszemy, ale przede wszystkim, w jakiej sytuacji się znajdujemy. Ina-
funkcjach.
czej rozmawiamy z naszym przełożonym, inaczej z bliskim przyjacielem.
Style współczesnej polszczyzny:
1. Potoczny  styl najbliższy każdemu z nas, powszechny. Ukazuje świat z punktu
widzenia każdego człowieka (antropocentrycznie) i przeważają w nim wyrazy
konkretne.
Pisząc podanie do urzędu,
2. Artystyczny  styl ten proponuje każdemu z nas oryginalną, nową wizję świata,
nie używamy poufałych
a znamionuje go przede wszystkim związek z literaturą.
sformułowań (jak w liście
3. Urzędowy  jest związany ściśle z działalnością administracyjno-prawną. Spoty-
do cioci). Dlaczego? Uży-
kamy się z nim w urzędach, instytucjach publicznych, a cechują go dążność do
wamy różnych współist-
precyzji, bezosobowość i ograniczony repertuar stosowanych wyrazów, sformu-
niejących w obrębie pol-
łowań.
szczyzny stylów  czyli
4. Publicystyczny  łączy w sobie elementy stylu potocznego i artystycznego. Musi
zespołów elementów języ-
być sugestywny, wyrazisty oraz niejednokrotnie mocno zabarwiony uczuciowo.
kowych pełniących okre-
5. Naukowy  styl, w którym najistotniejsze są treści naukowe. Teksty naukowe
ślone funkcje w obcowa-
kierowane są do specjalistów lub adeptów danej dziedziny. Główną cechą stylu
niu językowym.
naukowego są dbałość o ścisłość znaczenia, nasycenie terminologią oraz wysoka
zawartość informacji w tekście.
3
Tendencje współczesnej polszczyzny Współczesna polszczyzna
Najbardziej odczuwalną zmianą w polszczyz
nie jest tendencja do zapożyczania wyra- ulega ciągłym przeobraże-
zów z języków obcych (głównie z angielskiego). Wyrazy zapożyczone nie pojawiają niom, różnorodnym wpły-
się tylko po to, by nazwać nowo pojawiające się zjawiska, przedmioty, ale przede wom i ciągle się rozw3
a.
wszystkim by dublować nazwy polskie (niejednokrotnie spotykasz się na co dzień To wymusza na społecz-
z dyskonktami, marketami, menadżerami itp.). ności językowej określo-
ne zachowania językowe.
Dostrzegalna jest także skłonność do upraszczania wymowy (trzeba wymawiane jako
Nas jako użytkowników
czeba, pierwszy jako pierszy itp.) oraz stosowania wyrażeń uproszczonych w zda-
języka powinna cecho-
niach (widoczna przede wszystkim w częstym używaniu uniwerbizacji, np. ogól-
wać świadomość komu-
niak zamiast liceum ogólnokształcące).
nikatywno-językowa.
Niejednokrotnie mogłeś także dostrzec jeszcze inne przemiany naszego języka, np.
coraz wyraz
niej zmniejszający się dystans między oficjalną a nieoficjalną (potoczną)
odmianą polszczyzny. Potoczna polszczyzna przestaje być kojarzona z niedbałością
i niepoprawnością. Tej sytuacji sprzyjają przede wszystkim wszechobecne media,
kreujące swobodne wzorce zachowań językowych.
4
2. Główne pojęcia kultury języka
Kultura języka polskiego to dział językoznawstwa stosowanego. Wiąże się z kulturą
ogólną, z przywiązaniem do naszego ojczystego języka i kultywowaniem najlep-
szych wzorów językowych.
Opanowanie wszystkich składników systemu współczesnej polszczyzny pozwala na
świadome posługiwanie się językiem i osiągnięcie tego, co w komunikacji werbal-
nej jest najważniejsze  jednoznacznego przekazu naszych intencji, myśli.
Aby osiągnąć ten cel, nie wystarczy znajomość teoretycznych zagadnień, potrzebna
jest praktyczna umiejętność używania ich w mowie i piśmie.
Upowszechnianie kultury języka możesz kojarzyć ze zwalczaniem błędów i wska-
zywaniem normy językowej.
Norma to pewien wzorzec językowy  zbiór środków gramatycznych i leksykalnych
powszechnie znanych, używanych i aprobowanych przez społeczeństwo. Efektem
owej zgody jest zwyczaj stosowania określonych środków językowych, tzw. uzus.
Wyniki badań prowadzonych nad polszczyzną wskazują na to, że norma funkcjonuje
na dwóch poziomach: wzorcowym i potocznym.
Wspominaliśmy już, że język podlega nieustannemu rozwojowi, pojawiają się
w nim elementy nowe  nazywamy je innowacjami.
Gdy dana innowacja pełni m.in. funkcję komunikatywną, jest rozpowszechniona
i przydatna, staje się jednym z wielu środków aprobowanych przez normę. Jeśli jed-
nak nowy element językowy narusza reguły obowiązujące w języku, określamy go
mianem błędu.
Czy wiesz, jakie błędy
Dlaczego popełniamy błędy?
popełniasz najczęściej?
Najczęściej, gdy:
Co sprawia Ci największą
 mamy niedostatecznie opanowane reguły rządzące językiem;
trudność podczas pisania
 najbliższe nam osoby mówią niepoprawnie;
lub mówienia? Jakie nie-
 mamy problemy z koncentracją, jesteśmy zmęczeni itp.
poprawne konstrukcje
w wypowiedziach innych
Czasami przyczyny powstawania błędów tkwią w samym systemie językowym (nie
rażą Cię najbardziej?
oszukujmy się  nie jest on najprostszy w naszym języku!). Niezależnie od tego
każdy z nas powinien wykazywać się dużą sprawnością językową.
Dlatego powinniśmy spełniać następujące warunki:
 mów tylko wtedy, gdy jesteś pewny, że masz coś do powiedzenia;
 przekaż dokładnie to, na czym Ci najbardziej zależy;
 mów jasno, zrozumiale i poprawnie;
 używaj odpowiednich do sytuacji środków językowych.
5
3. Klasyfikacja błędów językowych
Ponieważ język występuje w dwóch odmianach: mówionej i pisanej, niektóre błędy
mogą dotyczyć tylko jednej z tych odmian, inne natomiast spotkać można w obu.
Odstępstwa od obowiązującej normy dzielimy na zewnątrzjęzykowe i wewnątrzję-
zykowe (klasyfikacja według J. Porayskiego-Pomsty).
Błędy zewnątrzjęzykowe
Błędy spotykane w odmianie mówionej języka:
1. Błędy w artykulacji  polegają na wymowie głosek niezgodnie z obowiązującą
normą, np. zmiękczona wymowa twardej głoski [k ] jako [k ], sukienkie zamiast
sukienkę, rozłożenie w wygłosie samogłoski nosowej [ą]  idom drogom (za-
miast idą drogą).
2. Błędy w akcentowaniu  polegają na niewłaściwym stawianiu akcentu wyrazowe-
go w wyrazach, np. zrobiłabyś zamiast zrobiłabyś.
3. Błędy w intonacji  polegają na stawianiu akcentu zdaniowego na niewłaściwych
wyrazach. Błędem jest np. podkreślanie w każdym wypowiadanym zdaniu wy-
razu pierwszego lub podmiotu oraz niewłaściwa realizacja zdań pytających, roz-
kazujących i orzekających.
Błędy spotykane w odmianie pisanej języka:
1. Błędy ortograficzne  naruszające normę ortograficzną.
2. Błędy interpunkcyjne  naruszające normę interpunkcyjną.
Błędy wewnątrzjęzykowe:
1. Błędy fleksyjne  naruszające normę w zakresie odmiany wyrazów. Mogą być
one spowodowane:
 trudnościami w wyborze rodzaju gramatycznego, np. w rzeczownikach dwu-
rodzajowych: ten landrynek  ta landrynka, ten rodzynek  ta rodzynka;
 niewłaściwym zaszeregowaniem rzeczowników do kategorii rodzaju, np. nie-
poprawne ta podkoszulka zamiast ten podkoszulek;
 nietypową i nieregularną odmianą, np. czasownik mleć i pleć jako mielił
i pielił zamiast mełł i pełł; przymiotnik miękki w stopniu wyższym miękciej-
szy zamiast miększy;
 niewłaściwym doborem końcówek deklinacyjnych, np. w celowniku ojcowi
zamiast poprawnie ojcu.
2. Błędy składniowe  polegające na sprzecznym z normą składaniu wyrazów w wy-
rażenia, zwroty, wypowiedzenia:
 w związkach zgody wykolejenia polegają na nieuzgodnieniu formy wyrazu
określanego i formy pozostającego w nim związku zgody wyrazu określające-
go, np. błędy w zakresie nieuzgodnienia formy orzeczenia z formą podmiotu:
Jasio, Ewelina i mała Halinka poszły szybko w kierunku asfaltowej drogi;
 w zakresie związku rządu wykolejenia polegają na niedostosowaniu formy
wyrazu określającego w stosunku do formy wyrazu określanego, np. niewła-
ściwe stosowanie formy orzecznika: Franek dotrzymał słowo i milczał za-
miast dotrzymał słowa;
 błędy polegające na nadużywaniu konstrukcji biernych, np. Tutaj jest za dużo
błędów przez ciebie zrobionych;
 usterki w szyku wyrazów, np. Męstwo Edka nie tylko mnie, ale też innym za-
imponowało;
6
 błędy w użyciu spójników i zaimków względnych, np. Główny bohater opo-
wiadania patrzył na świat negatywnie dlatego, ponieważ los go ciężko do-
świadczył;
 wykolejenia imiesłowowych równoważników zdania, np. Rozpatrując ten pro-
blem, budzi się we mnie radość (różne podmioty w zdaniach składowych).
3. Błędy słownikowe (leksykalne)  polegające na niepoprawnym stosowaniu wyra-
zu lub związku frazeologicznego w konkretnym tekście, na używaniu wyrazów
niepotrzebnych i z
le zbudowanych:
 błędy w stosowaniu zaimków i innych wyrazów o znaczeniu relacyjno-gra-
matycznym, m.in. nadużywanie zaimków ten, ta, to w funkcji utożsamiają-
cej: To ciągłe rozgadywanie się o tych problemach jest zupełnie niepotrzebne;
 stosowanie bez dostatecznego uzasadnienia zaimków osobowych, np. Ja bar-
dzo dobrze wiedziałem, że mnie każdy posłucha;
 błędy oparte na skojarzeniach fonetycznych, które polegają na myleniu po-
dobnie brzmiących słów i używaniu ich w nieodpowiednich kontekstach, np.
Z wielkim zaciekawieniem obejrzałem adopcję powieści Henryka Sienkiewi-
cza  Ogniem i mieczem ;
 błędy słowotwórcze i powstałe skutkiem skojarzeń słowotwórczych, np. Jesie-
nią kwiaty bardzo szybko przykwitają;
 właściwe błędy leksykalne  mechanizm ich powstawania ma podłoże se-
mantyczne (znaczeniowe): mówiący lub piszący, nie znając właściwego słowa,
używa takiego, które w przybliżeniu odpowiada treści myślowej, np. Każdy,
kto przechodził obok dziewczynki, z uczucia kupował od niej zapałki;
 błędy w użyciu wyrażeń przyimkowych, np. Cierpliwość do dążenia do wy-
branego celu była ich zaletą;
 zniekształcenia związków frazeologicznych stałych, np. Uczniowie mieli na
swoich kontach wiele osiągnięć.
Błędy stylistyczne polegają na niedostosowaniu użytego środka językowego do cało-
ści wypowiedzi ze względu na jej treść lub formę.
 wieloznaczność, np. Brat ojca umarł, gdy był jeszcze mały;
 skróty myślowe, np. Zaczęła się kłótnia, która skończyła się wyjazdem następ-
nego dnia do miasta;
 wielosłowność, np. Młodzi ludzie po ślubie często nie mogą w pełni rozwinąć
skrzydeł;
 powtórzenia, np. Ikar wzniósł się za wysoko i rozpuścił się mu wosk, spadł, za-
bił się i nie żył;
 niejednolitość stylistyczna, polegająca na wtrącaniu elementów z odmiany po-
tocznej do wypowiedzi oficjalnej, np. Zbyszko z Bogdańca był twardym facetem,
nigdy nie ustępował Krzyżakom.
7