MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marcin Tomaszewski
Rozpoznawanie, składowanie i zabezpieczanie drewna
311[32].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Mirosława A
ukawska
mgr inż. Leszek Jaszczyk
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marcin Tomaszewski
Konsultacja:
mgr Małgorzata Sołtysiak
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[32].O1.04
Rozpoznawanie, składowanie i zabezpieczanie drewna zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik technologii drewna.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Kształt i morfologiczna budowa drzewa 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Makroskopowa i mikroskopowa budowa drewna. Cechy rozpoznawcze
drewna drzew iglastych i liściastych 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Wady drewna okrągłego i tarcicy 25
4.3.1. Materiał nauczania 25
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.3.3. Ćwiczenia 28
4.3.4. Sprawdzian postępów 29
4.4. Właściwości fizyczne drewna i trwałość drewna. Skład chemiczny 30
drewna.
4.4.1. Materiał nauczania 30
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.4.3. Ćwiczenia 37
4.4.4. Sprawdzian postępów 39
4.5. Właściwości mechaniczne drewna 40
4.5.1. Materiał nauczania 40
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 42
4.5.3. Ćwiczenia 42
4.5.4. Sprawdzian postępów 43
4.6. Właściwości techniczno-użytkowe i zastosowanie drewna 44
4.6.1. Materiał nauczania 44
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.6.3. Ćwiczenia 46
4.6.4. Sprawdzian postępów 47
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.7. Składowanie drewna okrągłego i materiałów tartych 48
4.7.1. Materiał nauczania 48
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 52
4.7.3. Ćwiczenia 52
4.7.4. Sprawdzian postępów 53
4.8. Czynniki niszczÄ…ce drewno i szkodniki drewna 54
4.8.1. Materiał nauczania 54
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 55
4.8.3. Ćwiczenia 56
4.8.4. Sprawdzian postępów 57
4.9. Zabezpieczanie drewna środkami chemicznymi 58
4.9.1. Materiał nauczania 58
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 59
4.9.3. Ćwiczenia 60
4.9.4. Sprawdzian postępów 61
5. Sprawdzian osiągnięć 62
6. Literatura 67
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w nabywaniu umiejętności z zakresu budowy
anatomicznej drewna, rozpoznawania gatunków drewna, poznania jego właściwości
fizycznych, mechanicznych i użytkowych. Poznasz jak składować drewno okrągłe a jak
tarcicę, dowiesz się również jakie czynniki niszczą drewno i jak im zapobiegać poprzez
odpowiednie jego zabezpieczanie.
Jednostka modułowa: Rozpoznawanie, składowanie i zabezpieczanie drewna jest jedną
z jednostek dotyczÄ…cych podstaw procesu technologicznego przerobu drewna.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności, które powinieneś posiadać,
aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej, które określają umiejętności, jakie opanujesz
w wyniku procesu kształcenia.
3. Materiał nauczania, który zawiera informacje niezbędne do realizacji zaplanowanych
szczegółowych celów kształcenia, umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy
wskazanÄ… literaturÄ™ oraz inne z
ródła informacji. Obejmuje on również:
- pytania sprawdzające wiedzę niezbędną do wykonania ćwiczeń,
- ćwiczenia z opisem sposobu ich wykonania oraz wyposażenia stanowiska pracy,
- sprawdzian postępów, który umożliwi sprawdzenie poziomu Twojej wiedzy po
wykonaniu ćwiczeń.
4. Sprawdzian osiągnięć w postaci zestawu pytań sprawdzających opanowanie umiejętności
z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego jest dowodem umiejętności określonych w tej
jednostce modułowej.
5. Wykaz literatury dotyczącej programu jednostki modułowej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza,
że opanowałeś materiał lub nie.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu na placu surowca drzewnego przy pomiarach oraz rozładunku drewna
musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji
przeciwpożarowych, obowiązujących podczas poszczególnych rodzajów prac. Podobnie
podczas pracy na stanowiskach zabezpieczania drewna należy przestrzegać regulaminów
i zachowywać ostrożność przy pracy ze środkami chemicznymi zabezpieczającymi drewno.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
311[32]O1
Podstawy procesów
technologicznych
311[32].O1.01
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa,
higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska
311[32].O1.02
Korzystanie z przepisów
kodeksu pracy
311[32].O1.03
311[32].O1.04
Rozpoznawanie metali
Rozpoznawanie,
i ich stopów składowanie
i zabezpieczanie drewna
311[32].O1.05 311[32].O1.06 311[32].O1.07
Wykonywanie, odczytywanie Rozróżnianie typowych Wykorzystanie metrologii
i interpretowanie szkiców, części i zespołów maszyn technicznej
schematów i rysunków
311[32].O1.08 311[32].01.09
Wykorzystanie techniki Promowanie i sprzedaż
komputerowej i dokumentacji wyrobów drzewnych
techniczno-technologicznej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określać podstawy anatomii roślin,
- charakteryzować budowę komórki roślinnej,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,
- posługiwać się mikroskopem,
- posługiwać się normami,
- zapisywać proste reakcje chemiczne,
- wykorzystywać techniki komputerowe,
- posługiwać się tablicami do rozpoznawanie szkodników drewna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wskazać znaczenie drewna jako surowca,
- scharakteryzować budowę morfologiczną i anatomiczną roślin drzewiastych,
- rozpoznać ważniejsze rodzaje drzew,
- rozpoznać elementy budowy makroskopowej i mikroskopowej drewna,
- wykryć podobieństwa i różnice w budowie makroskopowej drewna drzew iglastych
i liściastych,
- wskazać właściwości techniczno-użytkowe poszczególnych rodzajów drewna,
- rozpoznać i zdefiniować wady drewna zgodnie z obowiązującą normą,
- wskazać wpływ wad na właściwości techniczno-użytkowe i zastosowanie drewna,
- określić zasady doboru drewna do celów produkcyjnych,
- określić miąższość drewna okrągłego i tarcicy,
- rozróżnić sortymenty drewna okrągłego i materiałów tartych,
- zaplanować sposób składowania drewna w zależności od sortymentu,
- określić cele i znaczenie konserwacji drewna,
- dobrać środki chemiczne i metody konserwacji drewna okrągłego i tarcicy, w zależności
od zastosowania drewna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Kształt i morfologiczna budowa drzewa
4.1.1. Materiał nauczania
Drzewo i jego części składowe
Roślinami drzewiastymi nazywamy rośliny wieloletnie o zdrewniałej łodydze, w której
charakterystycznym elementem jest tkanka drzewna. Jest ona na tyle wytrzymała, iż pozwala na
utrzymanie dużej korony wraz z ulistnieniem i wyniesienie jej na dość znaczną wysokość (nawet
do ok. 120m) w celu wydajniejszego korzystania z procesów fotosyntezy.
Rośliny drzewiaste możemy podzielić na trzy grupy: krzewiny, krzewy i drzewa.
Krzewiny  liczba pędów naziemnych jest większa niż jeden. Stanowią podstawową część
runa leśnego, osiągają wysokość ok. 0,5m. Możemy do nich zaliczyć min. wrzosy i jagody.
Krzewy - są to rośliny drzewiaste z większą liczbą skierowanych ku górze łodyg, wyrastających
z szyi korzeniowej lub korzeni. W początkowej fazie wzrostu pęd główny jest większy od
bocznych, póz
niej różnice te zacierają się i pędy boczne są podobne. Krzewy osiągają
wysokość do 5m w wyjątkowych sytuacjach mogą wzrastać powyżej tej wysokości.
W technologii drewna krzewy nie mają dużego zastosowanie, wyjątkiem może być wiklina
która stosowana jest do wyrobu mebli wiklinowych i wyrobów plecionkarskich.
Drzewa  stanowią główną i najbardziej nas interesującą część roślin drzewiastych. Są to
rośliny długowieczne najczęściej posiadają jeden pień który na pewnej wysokości
przekształca się w koronę. Drzewa iglaste występują na świecie od 200-300 milionów lat,
liściaste są od nich młodsze mają ok. 100 milionów lat. Krajowe gatunki drzew iglastych
dochodzą wiekiem do ok. 300 lat, dęby mogą mieć nawet 500-1000 lat.
Wiek północnoamerykańskich sekwoi (Seąuoia sempervirens) przekracza 1000 lat
a u występującej w Kalifornii (White Mountains) sosny Pinus aris-tata dochodzi do 4600 lat.
Warto wspomnieć iż jest to wiek równy lub wyższy od wieku piramid egipskich.
W każdym drzewie wyróżnia się trzy zasadnicze części składowe (rys. 1):
a) koronę, która obejmuje konary i gałęzie wraz z ulistnieniem, stanowiącym aparat
asymilacyjny;
b) pień w drzewach iglastych zwany również strzałą, który obejmuje nadziemną część masy
drzewnej, między szyją korzeniową a wierzchołkiem drzewa; spełnia on funkcje
mechaniczne oraz funkcje przewodzenia wody (biel) i asymilatów (łyko), stanowi on
główną cześć miąższości drzewa, w drzewie ściętym stanowi on największa wartość
techniczno-użytkową;
c) korzenie, stanowiące, podziemną część drzewa, której zadaniem jest pobieranie
z gleby wody z solami mineralnymi oraz mechaniczne związanie drzewa z podłożem.
Znaczenie każdej z tych części jest dla drzewnictwa inne. Największą wartość techniczną ma
drewno pochodzące z pnia, drewno konarów ma wartość znacznie niższą, zaś drewno
gałęziowe i wierzchołkowe  wartość podrzędną. Dzięki postępom nowoczesnej techniki
drewno podrzędnej jakości  stanowiące do niedawna odpady  zostało wciągnięte w nurt
przerobu przemysłowego, zyskując konkretną wartość i właściwą cenę. Korzenie pozostają po
ścięciu drzew w ziemi jako drewno pniakowe. W przypadku sosny, drewno pniakowe ulega po
upływie 5-10 lat częściowemu rozkładowi oraz zmianom biochemicznym; w tym stanie stanowi
surowiec do ekstrakcji związków żywicznych, określany mianem karpiny przemysłowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
W przypadku mechanicznego obalania drzew drewno pniakowe stanowi świeżą karpinę,
nadającą się do przerobu na celulozę lub tworzywa płytowe.
Rys. 1 Części składowe drzewa [1]
1-korona, 2- pień, 3- system korzeniowy
Strzałki wskazują kierunek przemieszczania się wody w bielu i asymilantów w łyku
Pokrój drzew
W botanice leśnej pokrój oznacza kształt drzewa, który określa się przeważnie
w zależności od jego rodzaju i warunków wzrostu. Na kształt drzewa mają również wpływ
korona i jej układ w stosunku do pnia i rodzaj ugałęzienia (okółkowe u iglastych, bez-
okółkowe u drzew liściastych).
Budowa korony
Gałęzie drzew iglastych rozmieszczone są wieńcami, w regularnych odstępach, wzdłuż
strzały, tworząc tzw. okółki. Wyjątek stanowi modrzew, którego gałęzie są nieregularnie
rozmieszczone na strzale. W miarę wzrostu drzewa na wysokość gałęzie uformowane w wieku
młodocianym zamierają (brak światła) i odpadają, pozostawiając po sobie okółkowo
rozmieszczone sęki; są one zarośnięte i niewidoczne w części odziomkowej, a występują na
zewnątrz w wyżej położonych częściach strzały. Z upływem lat dolna część drzewa oczyszcza się
z gałęzi, a korona przesuwa się w górę strzały.
Drzewa iglaste mają budowę korony i rozmieszczenie sęków bardziej regularne niż drzewa
liściaste, których pień, w pewnej wysokości nad ziemią, rozgałęzia się w kilka grubych
konarów. W celu wyhodowania drzew regularnie ukształtowanych, o bezsęcznych kłodach
odziomkowych, trzeba utrzymywać drzewostany w odpowiednim zwarciu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Stosunek pnia do korony
Pień stanowi główną oś drzewa. Jeżeli przebieg pnia jest widoczny od szyi korzeniowej do
wierzchołka, a korona jest mniej więcej symetrycznie rozmieszczona wzdłuż pnia, wówczas pień
określamy nazwą strzały. Strzała jest wyraz
nie wykształcona u drzew iglastych.
Jeśli pień na pewnej wysokości nad ziemią przechodzi w silnie rozwinięte konary i gałęzie,
a dalszy jego przebieg w koronie nie jest wyraz
ny, wówczas nazywamy go kłodą. Kłody
występują u drzew liściastych.
Istnieją odchylenia od tego podziału. I tak np. pień olchy jest zazwyczaj wyraz
nie
zaznaczony aż do wierzchołka, podobnie jak strzała u drzew iglastych, sosna natomiast, rosnąc
na otwartej przestrzeni, wytwarza gałęzistą koronę, wśród której strzała zatraca dominujący
charakter i upodabnia się do kłody drzew liściastych.
Użytkowa wartość poszczególnych drzew zależy w dużym stopniu od wzajemnego
stosunku miąższości drewna pochodzącego z pnia i z korony. Im mniejszy udział drewna
gałęziowego, tym wyższa wartość techniczna drzewa.
Wysokość drzew
W warunkach klimatu umiarkowanego najdłuższe strzały wykształcają drzewa iglaste,
a więc: jodła, świerk, sosna, modrzew. Strzały ich osiągają w wieku 100-150 lat długość 40-
50m; przykład może stanowić świerk w Puszczy Białowieskiej lub w Nadleśnictwie Istebna.
Z gatunków pozaeuropejskich największą wysokość, przekraczającą 100m, osiągają sekwoje
(Kalifornia) i eukaliptusy (Australia). Kłody drzew liściastych mają (w strefie umiarkowanej),
zależnie od gatunku, długość 20-30m. Niektóre gatunki, jak cis lub dereń, osiągają znacznie
mniejszą wysokość. Wysokość krzewów (leszczyna, bez, kruszyna, trzmielina) nie przekracza
kilku metrów, a w specyficznych przypadkach (drzewiaste jałowce w lasach Suwalszczyzny)
osiÄ…ga 10 m.
Pełność i zbieżystość
Pełnym nazywamy taki pień, którego kształt jest zbliżony do walca, natomiast pnie
o kształcie zbliżonym do stożka są zbieżyste. Im pień bardziej zbliżony do walca, tym
większa jest jego pełność, co wpływa dodatnio na jego wartość użytkową i techniczną. Na
pełność i zbieżystość mają duży wpływ: gatunek drewna, warunki siedliskowe wzrostu drzewa
(nachylenie terenu oraz zwarcie) oraz działalność czynników zewnętrznych takich jak wiatr.
W przemyśle największe zastosowanie mają drzewa wzrastające w zwarciu, gdyż kształt pnia
jest najbardziej zbliżony wtedy do walca, drzewa wzrastające pojedynczo mają bardzo
rozgałęzione korony i zmniejszoną wysokość kłody lub strzały.
Kształt przekroju poprzecznego
Na użytkową wartość pnia w dużym stopniu wpływa kształt jego przekroju poprzecznego.
Najbardziej korzystną formę przedstawia przekrój poprzeczny, zbliżony do koła, z centralnie
umieszczonym rdzeniem. Od tej optymalnej formy istnieją duże odchylenia. Przekrój pnia ma
często zarys mniej lub więcej owalny, z rdzeniem przesuniętym mimośrodowo (ekscentrycznie)
w stronę obwodu; następstwem tego jest nierównomierna słoistość drewna.
Na mimośrodowe położenie rdzenia i nierównomierną budowę słojów może wpływać szereg
czynników. Jako ważniejsze można wymienić:
1) Nierównomierny rozwój korony. Słoje szerokie występują po tej stronie drzewa,
po której korona jest silniej rozwinięta, słoje wąskie po stronie korony ściśniętej.
2) Pochyły wzrost drzewa. Słoje szerokie występują w pochyło rosnących drzewach
oraz w konarach po stronie zwróconej ku dołowi.
3) Działanie wiatru. W drzewach narażonych na jednokierunkowe działanie wiatru
szersze słoje występują po stronie odwietrznej; w ten sposób zwiększa się opór przeciw
stawiany niszczÄ…cej sile wiatru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje roślin drzewiastych?
2. Z jakich części składają się drzewa?
3. Jakie funkcje spełniają: korona, pień i korzenie drzewa?
4. Co to jest pokrój i zbieżystość drzewa?
5. Jakie czynniki wpływają na pozytywną lub negatywną zbieżystość i pokrój drzewa?
6. Jaką wysokość mogą osiągać drzewa?
7. Jakie czynniki wpływają na mimośrodowość rdzenia na przekroju poprzecznym pnia?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj w terenie obserwacje skupisk drzewnych różnych gatunków rosnących
pojedynczo i w skupieniu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać obserwacji wybranych sztuk drzew,
2) porównać kształt pni i koron drzew liściastych i iglastych,
3) porównać kształt i wysokości pni zależnie od stanu skupienia drzewostanu,
4) porównać wysokość występowania pierwszych gałęzi u drzew rosnących pojedynczo
i w skupieniu,
5) zanotować wyniki i wnioski z obserwacji,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ warunki wzrostu drzewa i zastosowanie drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać obserwacji próbek,
2) określić warunki w jakich wzrastało drzewo,
3) określić możliwości zastosowania drewna,
4) przedstawić powyższe w formie opisowej,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 plastry drewna,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić jakie znasz rośliny drzewiaste ?
2) określić z jakich części składa się drzewo?
3) określić funkcje poszczególnych części drzew?
4) scharakteryzować co to jest pokrój i zbieżystość drzewa?
5) wymienić czynniki wpływające pozytywnie na pokrój i zbieżystość?
6) wymienić czynniki wpływające negatywnie na pokrój i zbieżystość?
7) powiedzieć jaką wysokość osiągają drzewa rodzimych i obcych gatunków?
8) wymienić czynniki wpływające na mimośrodowość rdzenia drzewa?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Makroskopowa i mikroskopowa budowa drewna. Cechy
rozpoznawcze drewna iglastego i liściastego
4.2.1. Materiał nauczania
Budowa makroskopowa drewna
Elementami makroskopowej budowy drewna nazywamy wszystkie jego części możliwe
do zaobserwowania nieuzbrojonym okiem, lub z użyciem lupy. Do elementów
makroskopowej budowy drewna możemy zaliczyć: rdzeń, drewno (słoje roczne - drewno
wczesne i póz
ne, biel i twardziel), korę, promienie rdzeniowe, przewody żywiczne, miazgę.
Rdzeń
Rdzeń (rys. 2) drewna stanowi jego fizjologiczną oś. Zbudowany jest z miękiszowych
komórek, które są żywe w początkowym stadium rozwoju rośliny. W trakcie wzrostu drzewa
komórki miękiszowe z rdzenia obumierają i wypełniają się powietrzem.
Patrząc pod kątem póz
niejszego wykorzystania drewna zachodzÄ…ce w trakcie starzenia
zmiany sprawiają, że rdzeń staje się bezużyteczną częścią pnia.
Rdzeń rzadko występuje w centralnej części pnia, zazwyczaj usytuowany jest mimośrodowo.
Na przekroju poprzecznym widnieje jako ciemna plamka o nieregularnym kształcie, na
przekroju podłużnym widnieje jako ciemny pasek biegnący wzdłuż osi pionowej pnia.
Rdzeń osiąga wymiar przekroju równy ok. 1-5mm w drzewach iglastych i nieco więcej
w drzewach liściastych, maksymalnie dochodzi do rozmiaru ok. 10mm.
W tartakach prowadzi się przetarcie w ten sposób aby rdzeń pozostał w części odpadowej.
Rys. 2 Schemat budowy pnia czteroletniej sosny w powiększeniu[4]
1-rdzeń, 2-słój roczny, 3-drewno wczesne, 4-drewno póz
ne, 5-granica słoja, 6-przewody żywiczne, 7-miazga, 8-łyko, 9-kora,
10-promienie rdzeniowe, 11-promień rdzeniowy pierwotny, 12-promień rdzeniowy wtórny (wg. Schencka).
Drewno
Drewno stanowi zasadniczą cześć pnia, zajmuje przestrzeń pomiędzy rdzeniem a miazgą
i łykiem (rys. 3). Jest ono materiałem niejednorodnym (anizotropowym), a jego właściwości
fizyczne i mechaniczne zmieniają się zależnie od przekroju anatomicznego. Taka budowa
drewna wpływa na jego niepowtarzalność ale jest również kłopotliwa podczas obróbki, gdyż
w każdym z kierunków obrabia się go inaczej.
Tkanka drzewna nadaje drzewu wytrzymałość a ponadto jego zewnętrzna część bierze udział
w przewodzeniu wody z korzeni do korony. Drewno składa się z pojedynczych przyrostów
rocznych zwanych słojami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Przekroje anatomiczne drewna
Zróżnicowaną budowę drewna najlepiej zaobserwować na przekrojach (rys. 2). Ze
względu na swoja anizotropowość wyróżniamy trzy główne przekroje drewna:
 poprzeczny-słoje mają postać dwubarwnych pierścieni otaczających rdzeń, u niektórych
drzew (np. dąb) można zaobserwować promienie rdzeniowe,
 podłużny promieniowy- przyrosty roczne wyglądają jak pionowe, przylegające do siebie
warstwy przebiegające równolegle do rdzenia,
 podłużny styczny-przyrosty roczne przybierają kształt parabolicznych smug, których osią
symetrii jest rdzeń,
Rys. 3 Zasadnicze przekroje drewna [4]
1-poprzeczny, 2-promieniowy, 3-styczny,
SÅ‚oje roczne
Tkanka drzewna powstaje tylko wtedy, gdy aktywny jest jego system biologiczny. Ma to
miejsce w trakcie okresu wegetacyjnego drzew, który może trwać od kilku tygodni do kilku
miesięcy a niekiedy cały rok, zależne jest to jednak od strefy klimatycznej w której wzrasta
drzewo. W naszym klimacie sezon wegetacyjny trwa w czasie wiosennych i letnich miesięcy
w których to pień drzewa przyrasta na grubość i szerokość o jeden słój roczny.
Szerokość takiego słoja zależna jest od gatunku drewna, siedliska i warunków wzrostu i jest
równa od dziesiętnych części milimetra do kilku milimetrów a nawet centymetrów.
Z liczby słojów drzewa, liczonych w części odziomkowej można obliczyć jego wiek i określić
występowanie powikłań klimatycznych takich jak susze czy mroz
ne i przeciÄ…gajÄ…ce siÄ™ zimy.
Zróżnicowana szerokość słojów spowodowała powstanie podziału drewna [4] na dwie grupy:
drewna wąskosłoiste i szerokosłoiste. Drewno, które posiada szerokość słoju powyżej 3mm
określa się mianem szerokosłoistego, zaś drewno poniżej 3mm słoja mianem drewna
wąskosłoistego.
Przeciętną szerokość słoju do celów produkcyjnych określa się wg wzoru:
100
S = [mm],
n
gdzie:
S- przeciętna szerokość słoju w mm,
n- liczba słojów rocznych mierzona na odcinku 100mm w połowie promienia (po 50mm
w stronÄ™ rdzenia i kory).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Do najlepszych zaliczamy drewno o równomiernym przebiegu i układzie słojów, których
szerokość stopniowo maleje w kierunku od rdzenia do kory. Wszystkie nieprawidłowości
w przebiegu słojów uznawane są za wadę drewna i są niepożądane.
W każdym słoju rocznym na przekroju poprzecznym uwydatniają się bardziej lub mniej
widoczne warstwy drewna wczesnego i póz
nego. Najbardziej widoczne sÄ… na przekroju
w drewnie drzew iglastych i pierścieniowo-naczyniowych.
Drewno wczesne
Powstaje w pierwszej części okresu wegetacyjnego, zbudowane jest z komórek
cienkościennych, wyróżnia się jaśniejsza barwą i mniejszą spójnością niż drewno póz
ne.
U drzew liściastych pierścieniowo-naczyniowych w drewnie wczesnym znajdują się dobrze
widoczne naczynia, większe i liczniejsze niż w drewnie póz
nym.
Drewno póz
ne
Powstaje pod koniec okresu wegetacyjnego jako zewnętrzna cześć słoja. Zbudowane jest
z komórek grubościennych, które nadają mu większą gęstość i wytrzymałość niż drewno
wczesne. Zabarwienie drewna póz
nego jest ciemniejsze niż drewna wczesnego.
Charakterystyczną cechą różniącą drewno liściaste od iglastego jest różnica w szerokości
przyrostów. W drewnie drzew iglastych przyrost wczesny jest znacznie większy od przyrostu
póz
nego a w drewnie drzew liściastych jest odwrotnie. Spowodowane jest to koniecznością
wykształcenia przez drzewa liściaste ulistnienia. Drzewa iglaste, które nie zrzucają igieł mogą
od razu na wiosnę zacząć korzystać z produktów fotosyntezy, dlatego przyrastają szybciej.
Drzewa liściaste muszą wytworzyć liście, dlatego przyrost wczesny jest mniejszy, ale póz
niej
nadrabiają stracony czas korzystając z lepiej rozwiniętego aparatu asymilującego i tworząc
szerszy niż u iglastych przyrost póz
ny.
Biel i twardziel
Na przekroju poprzecznym można zaobserwować różną barwę drewna, ciemniejszą
wewnętrznego i jaśniejszą zewnętrznego. Drewno ciemniejsze znajdujące się w części
przyrdzeniowej nazywamy twardzielą a drewno jasne znajdujące się w części obwodowej
bielem.
Drewno bielu zbudowane jest z żywych komórek i bierze udział w funkcjach życiowych
drzewa przewodząc wodę i gromadząc substancje odżywcze.
Drewno twardzieli jest wypełnione komórkami martwymi i spełnia w drzewie wyłącznie
funkcje mechaniczne.
Proces twardzielowania pojawia się u drzew w wieku 20-40 lat zależnie od gatunku
i warunków wzrostu. Szerokość bielu w drewnie twardzielowym jest różna i zależna od
gatunku drewna przykładowo drewno cisu ma biel ok. kilku milimetrów (4-6 słojów) a sosna
nawet do kilku centymetrów (50-60 słojów).
W związku z różnymi formami występowania twardzieli możemy wyróżnić cztery grupy
drzew:
 drzewa twardzielowe o zabarwionej twardzieli: sosna, modrzew, cis, jałowiec, dąb,
jarzębina, jabłoń, kasztan, morwa, orzech, śliwa, topole i wierzby,
 drzewa twardzielowe o nie zabarwionej twardzieli: jodła i świerk,
 drzewa o zabarwionej i nie zabarwionej twardzieli: jesion i wiÄ…zy,
 drzewa beztwardzielowe (bielaste): brzoza, buk, grab, głóg, grusza, jawor, kasztanowiec,
klon, olcha i osika.
U niektórych drzew z gatunków liściastych beztwardzielowych występuje po ich ścięciu
brunatna plama o nieregularnym zarysie zwana fałszywą twardzielą. Proces ten może pojawić
się u buka, brzozy i klonu zazwyczaj w przyrdzeniowej części pnia. Ważną różnicą pomiędzy
prawdziwą a fałszywą twardzielą jest fakt, iż zarys powstałej plamy nie pokrywa się z granicą
przyrostów rocznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Drewno beztwardzielowe jest miękkie, porowate, ma stosunkowo niedużą gęstość
w porównaniu do drewna twardzielowego, jest bardziej podatne na zmiany wilgotności
i wykazuje duże skłonności do pęcznienia i kurczenia się. Podczas nasycania łatwiej wchłania
impregnaty i lepiej nadaje się do obróbki plastycznej. Drewno bielaste łatwiej zostaje
zakażane przez grzyby i atakowane przez szkodniki drewna.
Promienie rdzeniowe
BiegnÄ… poziomo w poprzek drewna, miazgi (kambium) i Å‚yka (rys.2) Å‚Ä…czÄ…c warstwÄ™
drewna z łykiem i kambium dlatego są również zwane promieniami łykodrzewnymi.
Pełnią funkcję gromadzącą i transportującą składniki odżywcze prostopadle do pnia drzewa.
Zbudowane są z komórek miękiszowych, czasami otoczonych warstwą poziomych cewek.
Zależnie od tego, czy promienie wychodzą z rdzenia, czy zaczynają się w drewnie
nazywamy je pierwotnymi (zaczynające się w rdzeniu) i wtórnymi (zaczynające się
w drewnie w póz
niejszym okresie rozwoju drewna). Promienie rdzeniowe poprzez fakt, iż
tworzą je komórki miękiszowe, obniżają właściwości mechaniczne drewna, aczkolwiek jest
ich bardzo mało, więc spadek wytrzymałości jest nieznaczny. Promienie łykodrzewne są
charakterystycznym elementem rysunku niektórych gatunków drzew, często jednak są na tyle
małe, iż nie można ich dojrzeć nieuzbrojonym okiem. Dobrym jednak przykładem tego, iż
jest to element makroskopowej budowy drewna są promienie występujące w drewnie dębu
czy buka gdzie sÄ… one widoczna na wszystkich przekrojach anatomicznych.
Miazga
Inaczej zwana kambium, jest cienką warstwą komórek graniczącą pomiędzy warstwą
drewna a łykiem. Miazga nazywana jest jeszcze inaczej tkanką twórczą, gdyż jej komórki
mają możliwości podziału i regulują coroczny przyrost drewna i łyka.
Warto również zaznaczyć, że miazga dzieli się dziesięciokrotnie szybciej w kierunku drewna
dlatego też drewno zajmuje największą część objętości w drzewie.
A
yko
Jest to cienka warstwa żywych komórek znajdująca się pod korą służąca do
transportowania asymilatów (cukrów) z liści do wszystkich żywych komórek w drzewie.
Kora
Spełnia w drzewie funkcję tkanki okrywającej, zabezpieczającej drewno przed
działaniem negatywnych czynników zewnętrznych i uszkodzeniami mechanicznymi. Kora
zbudowana jest z grubościennych komórek, wypełnionych powietrzem, których ściany
przesycone są substancją woskową. Dzięki swojej budowie kora stanowi doskonałe
zabezpieczenie przed działaniem niskich i wysokich temperatur oraz przed atakiem grzybów
i owadów. Suberyna (substancja woskowa) zabezpiecza drzewo przed dostępem powietrza
i innych gazów. Komórki kory wytwarzane są przez tkankę korkotwórczą zwaną fellogenem
znajdujÄ…cÄ… siÄ™ na zewnÄ…trz Å‚yka.
Przewody żywiczne
Są to małe kanaliki, występujące w niektórych gatunkach drzew iglastych (np. sosna,
modrzew), których ścianki zbudowane są ze specjalnych komórek miękiszowych zwanych
komórkami żywicorodnymi. Przewody żywiczne znajdują się w całym przekroju drewna
i biegną wzdłużnie do pionowej osi pnia pomiędzy cewkami tworząc system kanałów,
którymi w części bielastej płynie żywica (w części twardzielowej promienie zarastają).
W momencie uszkodzenia pnia drzewa żywica wylewa się i zasklepia ranę dzięki czemu
drewno zabezpieczone jest przed działaniem czynników zewnętrznych. Zawartość w drewnie
żywicy podnosi jego trwałość.
Niektóre z drzew liściastych mają podobne przewody do żywicznych, które od płynącej
nimi substancji nazywajÄ… siÄ™ rurkami mlecznymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Budowa mikroskopowa drewna
Elementami mikroskopowej budowy drewna nazywamy wszystkie jego części składowe,
łącznie z budową komórki, które widoczne są dopiero pod dużym mikroskopowym
powiększeniem.
Rys. 4 Budowa drewna (wg. Cotego)[5]
a) drzewo, b) przekrój przez pień drzewa, c) cewki, d) budowa ściany komórkowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Budowa komórki i tkanki
Komórki tworzące drewno mają różną wielkość i kształt i dzielą się na dwie grupy:
 komórki miękiszowe- są cienkościenne, mają kształt owalny lub wieloboczny oraz
prawie jednakowe wymiary we wszystkich kierunkach, tj. 0.01-0,1mm.
 komórki włókniste- są grubościenne, mają wygląd długich włókien o zaostrzonych
końcach z wewnętrznym prześwitem w kształcie koła, owalu lub wielokąta. Ich średnica
wynosi na ogół 0,01-0,05mm a długość 1-3mm czasem dochodzi do 8mm.
Większe zespoły komórek, przystosowane do pełnienia odpowiednich funkcji w drzewie
noszą nazwę tkanek. U roślin drzewiastych rozróżnia się następujące rodzaje tkanek:
 twórczą- miazga i stożki wzrostu,
 miękiszową- występuje w liściach, promieniach rdzeniowych i miękiszu włóknistym,
 przewodzÄ…cÄ…- cewki i naczynia,
 wzmacniającą- grubościenne włókna drzewne np. w okolicach naczyń,
 okrywającą- występują w skórce i korowinie.
Rys. 5 Budowa komórki drewna (wg. Cotego)[5]
e) fibryle, f) mikrofibryle, g) micele, h) łańcuch celulozy, i) hemiceluloza, j) lignina.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Błona komórkowa
Jest to część składowa każdej komórki, w stadium młodocianym jest wyłącznie elastyczną
błoną pierwotną o grubości ok. 0,001mm. Gdy zakończy się wzrost komórki błona zaczyna się
rozwijać, aż do osiągnięcia pełnego rozwoju kiedy to składa się z czterech warstw (rys. 3):
 warstwa środkowa (blaszka środkowa), oddziela komórki między sobą, zbudowana jest
w młodych komórkach z substancji pektynowych, a zdrewniałych błonach z ligniny,
 błona pierwotna, zbudowana z celulozy wypełnionej ligniną,
 błonę wtórną, zbudowaną z celulozy silnie przetkanej ligniną (10 warstw o różnym stopniu
przesycenia ligninÄ…),
 wewnętrzną błonę wyściełającą, zbudowaną z celulozy i hemiceluloz.
Charakterystyczną cechą warstwy środkowej i błony pierwotnej jest ich duża zdolność do
pęcznienia. Błony nie zdrewniałe i mało zdrewniałe mają dużą plastyczność.
Cewki
Są to komórki o wydłużonym kształcie, puste w środku, stanowiące główną część drzew
iglastych, jest ich 90-93% całkowitej objętości tkanki drzewnej, w drewnie drzew liściastych
występują nielicznie.
Są dwa rodzaje cewek, w drewnie wczesnym cewki mają cienkie ścianki i mają za
zadanie przewodzenie wody. Cewki w drewnie póz
nym mają grube ścianki i zapewniają
wytrzymałość mechaniczną.
Większość cewek występuje równolegle do rdzenia, i przewodzą wodę wzdłuż pnia
jednakże są również cewki promieni rdzeniowych, które przewodzą wodę w poprzek pnia.
Woda może się również przemieszczać poprzez jamki znajdujące się na powierzchniach
bocznych cewek. Wymiary cewek: poziome średnica 0,02 i długość 0,1-0,2mm a cewki
pionowe średnica 0,02-0,07 a długość do 5mm.
Naczynia
Są one najważniejszą częścią anatomicznej budowy drewna i stanowią element
przewodzący wodę w drewnie drzew liściastych. Są to największe komórki występujące
w drewnie, częstokroć widoczne na przekrojach w postaci dużych porów, bruzd lub
otworków.
Pojedyncze komórki mają wymiary: długość 0,2-1,3 i średnicę 0,05-0,5mm, ale łączą się
w naczynia, które osiągają długość do kilku metrów. Naczynia stanowią 15% objętości tkanki
drzewnej. Naczynia stanowią duże ułatwienie podczas rozpoznawania gatunków drewna,
dzięki nim powstał podział drzew liściastych na dwie grupy:
 drzewa pierścieniowo  naczyniowe, naczynia mają różną wielkość (średnicę) i układają się
na przekroju poprzecznym w pierścienie o różnej średnicy i zagęszczeniu (dąb, jesion, wiąz),
 drzewa rozpierzchło  naczyniowe, naczynia nierównomiernie rozrzucone po całym
przekroju poprzecznym (pozostałe gatunki drzew liściastych),
Naczynia przewodzą wodę w strefie bielastej w strefie twardzielowej są zarośnięte przez
wcistki.
Włókna drzewne
Występują w drewnie drzew liściastych i są głównym elementem zapewniającym
wytrzymałość drzewu. Ich udział w drewnie wynosi średnio 55%, a wymiary są równe:
długość 0,7-1,8 i średnica 0,02-0,05mm. Ścianki mają grubościenne wyposażone w jamki
proste i są połączone w wiązki, rzadziej występują pojedynczo.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Miękisz
Miękisz stanowią żywe, cienkościenne komórki przypominające kształtem cegiełki
wyposażone w jamki proste. Komórki miękiszowe służą do transportowania i magazynowania
środków odżywczych. Komórki miękiszowe występują w liściach, promieniach rdzeniowych,
na granicach słojów rocznych i w okolicach dużych naczyń.
W drewnie drzew iglastych miękisz występuje w przewodach żywicznych tworząc
komórki żywicorodne. W innych gatunkach drzew może występować jako miękisz
wydzielniczy wydzielajÄ…cy garbniki, gumy i lateksy.
Jamki
Jamki (rys.6) są to otworki w komórkach występujących w drewnie, stanowiące
poprzeczną do podłużnej osi pnia, drogę transportu dla wody i materiałów odżywczych.
Jamki łączą komórki przylegające do siebie, zarówno w komórkach biegnących poziomo jak
i pionowo.
Rozróżniamy dwa główne rodzaje jamek, jamki proste i jamki lejkowate, które dzielą się
dalej na jamki jednostronnie i dwustronnie lejkowate. Otwory w jamkach mają średnicę około
0,006mm.
Rys. 6 Jamki[5]
a) prosta, b) lejkowata, c) lejkowata zamknięta, d) jednostronnie lejkowata.
Budowa i charakterystyka drewna drzew iglastych i liściastych
Drzewa iglaste
Drewno drzew iglastych ma stosunkowo prostą budowę, w większości składa się
z cewek, które stanowią ok. 90% ogólnej objętości drewna i promieni rdzeniowych. Brak jest
naczyń i włókien drzewnych. Licznie występujące cewki stanowią główną część drzewa
spełniają funkcje mechaniczną i odpowiadają za przewodzenie wody. Promienie rdzeniowe są
na ogół nie widoczne. Słoje roczne są wyraz
nie zaznaczone na każdym z przekrojów
i układają się w dwie strefy, drewna wczesnego (jaśniejsza) i drewna póz
nego (póz
niejsza).
Rys. 7. Przekrój poprzeczny przez drewno (Eaton, Hale 1993)[5]
a) drewno liściaste pierścieniowo-naczyniowe, b) drewno liściaste rozpierzchło-naczyniowe,
c) drewno iglaste, 1-granica przyrostu rocznego, 2-drewno wczesne, 3-drewno póz
ne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rys. 8 Budowa drewna iglastego i liściastego (Wilkinson 1979)[5]
a) Drewno iglaste: 1-słój roczny, 2-drewno wczesne, 3-drewno póz
ne, 4- cewka, 5-promienie rdzeniowe,
6-przewód żywiczny, 7-komórki żywicorodne, 8-jamka otoczkowa z torusem na blaszce środkowej,
9-jamka otoczkowa otwarta, 10-jamka otoczkowa zamknięta,
b) Drewno liściaste: 1-słój roczny, 2-naczynia, 3-włókna drzewne, 4-promienie rdzeniowe, 5-komórka
miękiszowa, 6-wcistki.
Drzewa liściaste
Mają bardziej zróżnicowaną budowę niż drzewa iglaste. Składają się z większej liczby
zróżnicowanych elementów które wchodzą w jego skład. Głównymi elementami budowy
drewna drzew liściastych, zajmującymi ok. 50% objętości stanowią włókna drzewne
i naczynia. Oprócz nich występują jeszcze: cewki oraz miękisz przynaczyniowy.
Oprócz tego występują promienie łykodrzewne, które są znacznie większe niż w drewnie
drzew iglastych. Promienie są na tyle duże, że np. w drewnie dębu widoczne są na wszystkich
trzech przekrojach. Drewno drzew liściastych ze względu na rozmieszczenie naczyń dzielą się
na dwie grupy:
 drzewa pierścieniowo- naczyniowe, naczynia mają różną wielkość (średnicę) i układają
się na przekroju poprzecznym w pierścienie o różnej średnicy i zagęszczeniu (dąb, jesion,
wiÄ…z),
 drzewa rozpierzchło- naczyniowe, naczynia nierównomiernie rozrzucone po całym
przekroju poprzecznym (pozostałe gatunki drzew liściastych),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz elementy makroskopowej budowy drewna?
2. Jakie znasz elementy mikroskopowej budowy drewna?
3. Podaj funkcje znanych Ci elementów makroskopowej budowy drewna?
4. Podaj funkcje znanych Ci elementów mikroskopowej budowy drewna?
5. Jakie są różnice pomiędzy budową makroskopową drewna drzew iglastych i liściastych?
6. Jakie są różnice pomiędzy budową mikroskopową drewna drzew iglastych i liściastych?
7. Podaj wzór do obliczenia słoistości drewna?
8. Jakie rodzaje tkanek występują w drewnie i do czego służą?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ funkcję poszczególnych części mikroskopowej i makroskopowej budowy drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą budowy mikroskopowej i makroskopowej drewna,
2) wskazać elementy mikroskopowej budowy drewna,
3) wskazać elementy makroskopowej budowy drewna,
4) określić funkcję poszczególnych części,
5) przedstawić powyższe w formie opisowej,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 lupa,
 mikroskop,
 próbki drewna do rozpoznawania elementów budowy makroskopowej i mikroskopowej,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ gatunek drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) rozpoznać przekroje drewna,
2) rozpoznać, rodzaj drewna (liściaste czy iglaste),
3) rozpoznać gatunek drewna,
4) wskazać cechy charakterystyczne po których można poznać dany gatunek,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Wyposażenie stanowiska pracy:
 lupa,
 próbki do rozpoznawania drewna,
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Określ pod mikroskopem gatunek drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą budowy mikroskopowej drewna,
2) określić rodzaj drewna (liściaste czy iglaste),
3) określić poszczególne przekroje anatomiczne,
4) rozpoznać gatunek drewna,
5) określić cechy charakterystyczne po których dokonałno rozpoznania,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki do badań pod mikroskopem,
 mikroskop,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Oblicz słoistość drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą słoistości,
2) określić obszar pomiaru,
3) dokonać pomiaru,
4) podstawić dane do wzoru i obliczyć wynik,
5) określić słoistość i rodzaj drewna,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 kalkulator,
 linijka,
 próbka (plaster drewna),
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.2.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić elementy makroskopowej budowy drewna?
2) wymienić elementy mikroskopowej budowy drewna?
3) określić funkcję poszczególnych el. makroskopowej budowy drewna?
4) określić funkcję poszczególnych el. mikroskopowej budowy drewna?
5) rozpoznać gatunek drewna?
6) rozpoznać gatunek drewna pod mikroskopem?
7) obliczyć słoistość drewna?
8) wymienić tkanki występujące w drewnie?
9) określić funkcje i miejsce w którym znajdują się poszczególne tkanki?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3. Wady drewna okrągłego i tarcicy
4.3.1. Materiał nauczania
Wady drewna mogą występować zarówno w drewnie okrągłym jak i w tarcicy, fornirach
i innych sortymentach drzewnych.
Wadami drewna okrągłego nazywamy wszelkie uszkodzenia, nieprawidłowości budowy,
oraz inne cechy naturalne, które ograniczają użyteczność drewna.
Wadami tarcicy nazywamy wady i uszkodzenia pochodzące z drewna okrągłego oraz
wady powstałe podczas przetarcia surowca drzewnego i dalszej obróbki tarcicy,
ograniczającej jej użyteczność techniczną. Temat wad drewna jest bardzo ważnym w procesie
powstawania wyrobów z drewna, gdyż sanowi o jego jakości i jest podstawą do określenia
(sklasyfikowania jakościowego) danego materiału. Klasyfikacja odbywa się wg Polskich
Norm: PN-79/D-01011 drewno okrągłe-wady, PN-79/D-01012 tarcica-wady.
W ogólnej klasyfikacji wad rozróżniamy: sęki, pęknięcia, wady budowy drewna
i zabarwienia, porażenia grzybami, uszkodzenia, wady kształtu i wady przetarcia.
Tabela. 1 Ogólny podział wad drewna [1]
Grupa Rodzaj Odmiana
1.Wady kształtu Napływy korzeniowe,
Zgrubienie odziomkowe,
Zbieżystość,
Rakowatość
Spłaszczenie,
Krzywizna a) jednostronna
b) dwustronna
c) wielostronna
2. Wadu budowy drewna Sęki, podział ze względu na kształt a) okrągły
przekroju: b) owalny
c) podłużny
d) skrzydlaty
Sęki, podział ze względu na a) szpilkowy
wymiar średnicy: b) perłowy
c) ołówkowy
d) mały
e) średni
f) durzy
Sęki, podział ze względu na a) nie zrośnięte (wypadające)
stopień zrośnięcia z otaczającym je b) częściowo zrośnięte
drewnem: c) zrośnięte
Sęk zarośnięty. Ślady wskazujące a) brewki
na występowanie sęków b) róże
zarośniętych na pobocznicy c) guzy
drewna okrągłego:
Sęki, podział ze względu na a) sęk zdrowy
stopień zdrowotności: b) sęk nadpsuty
c) sęk zepsuty
d) sęk smołowy
e) sęk tabaczny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 Sęki, podział ze względu na a) na krawędzi
miejsce występowania w tarcicy: b) na boku
c) na płaszczyz
nie
d) przechodzÄ…cy
Sęki, podział ze względu na a) pojedyncze
stopień zgrupowania: b) zgrupowania sęków
c) skrzydlaty
Zawoje a) zawój jednostronny
b) zawój dwustronny
Splot włókien a) falistość
b) czeczotowatość
Skręt włókien
Rdzeń a) wielordzenność
b) mimośrodowość rdzenia
Twardzica
Drewno ciÄ…gliwe
Nierównomierna szerokość słojów
rocznych
Pęcherz żywiczny, podział ze a) jednostronny
względu na położenie: b) przechodzący
Zakorek, podział na stan a) zakorek otwarty
zarośnięcia: b) zakorek zarośnięty
Przeżywiczenie
Martwica, podział ze względu na a) otwarta
stopień zarośnięcia: b) zarośnięta
3. Wady zabarwienia Zabarwienia wywołane przez a) wewnętrzny biel
czynniki nie biologiczne: b) zaciągi słoneczne
c) powierzchowne wylewy
garbnika
d) plamy garbnikowe
e) zaszarzenie
f) zabarwienie po spławie
g) zabarwienie przez metale
h) fałszywa twardziel
Zabarwienia wywołane przez a) sinizna
czynniki biologiczne: b) pleśń
c) zaparzenie
d) brunatnica
e) zgnilizna
f) zabarwienia bielu
4. Zgnilizna. Podział ze względu Zgnilizna zewnętrzna
na położenie na przekroju po- Zgnilizna wewnętrzna
przecznym drewna okrągłego: Zgnilizna rozrzucona
Podział ze względu na położenie Zgnilizna odziomkowa
w długości drzewa: Zgnilizna strzały
Podział ze względu na strukturę
Zgnilizna twarda (mursz twardy) a) zgnilizna jasna
drewna:
b) zgnilizna ciemna
c) zgnilizna pstra
Zgnilizna miękka (mursz miękki) a) zgnilizna gąbczasta
b) zgnilizna płytkowa
c) zgnilizna kostkowa
d) zgnilizna proszkowa
5. Pęknięcia drewna. Czołowe, podział ze względu na a) rdzeniowe
kształt: b) okrężne
Boczne, podział ze względu na a) z przesychania
przyczyny powstawania: b) mrozowe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
 Czołowo-boczne, podział ze a) na płaszczyz
nie
względu na położenie: b) na boku
c) na czole
Czołowo-boczne, podział ze a) nie przechodzące-płytkie
względu na głębokość: b) nie przechodzące-głębokie
c) przechodzÄ…ce
6. Uszkodzenia. Chodniki owadzie. a) powierzchniowe
Podział ze względu na głębokość b) płytkie
zasięgu: c) głębokie
Chodniki owadzie. a) małe
Podział ze względu na średnicę b) duże
chodnika:
Uszkodzenia przez rośliny a) płytkie
pasożytnicze, podział ze względu b) głębokie
na głębokość:
Spały żywiczarskie.
Zwęglenie.
Oddarcie kory.
Obecność ciał obcych.
Zaciosy.
Uszkodzenia przez ptaki.
7. Wady przetarcia. Oblina.
Wadliwy rzaz, podział ze względu a) rysy
na nierówność powierzchni: b) falistość rzazu
c) mechowatość
Powyższa tabela jest podstawą do klasyfikacji wad i może stać się doskonałym
narzędziem do ich rozpoznawania.
Aby podnieść wartość materiału, który jest obrabiany w tartakach, czasami dłuższy
materiał z wadami dzieli się na mniejsze o wyższej klasie wycinając najgorsze wady.
Skracamy wtedy wymiar liniowy sortymentów, aczkolwiek podnosi się jego klasę jakości
i cenę a co za tym idzie zwiększa się nasz zysk.
Podczas manipulacji drewnem okrągłym bardzo istotnymi stają się badania jego zbieżystości
i krzywizny. KrzywiznÄ™ drewna (k) obliczamy ze wzoru:
f
k= [cm/m]
l
gdzie:
k- wielkość krzywizny drewna,
f  strzałka krzywizny, mierzona w cm w miejscu największego skrzywienia drewna,
l  długość odcinka łączącego skrajne punkty krzywizny.
Natomiast zbieżystość drewna (z) oblicza się ze wzoru:
D - d
z= [cm/m]
l
gdzie:
z- zbieżystość drewna,
D  średnica drewna w grubszym końcu,
d  średnica drewna w cieńszym końcu,
l  długość odcinka łączącego skrajne punkty krzywizny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz kryteria podziału sęków?
2. Jak wpływa na właściwości użytkowe obecność sęków?
3. Co to sÄ… wady drewna?
4. Jakie znasz uszkodzenia drewna?
5. Co to jest krzywizna?
6. Jakie wady drewna wywołują czynniki biologiczne?
7. Jaki jest podział pęknięć drewna?
8. Jakie wady drewna związane są z występowaniem żywicy?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ rodzaj sęków występujących w próbkach tarcicy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą klasyfikacji sęków,
2) określić kryteria podziału sęków,
3) przeprowadzić obserwacje sztuki tarcicy,
4) określić z jakimi sękami mamy do czynienia,
5) przedstawić powyższe w formie opisowej,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki drewna do klasyfikacji sęków,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Scharakteryzuj wady drewna i określ przyczyny ich powstawania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą wad drewna,
2) przeprowadzić obserwacje próbki drewna z wadą,
3) wskazać wadę i określić jej nazwę,
4) określić przyczyny powstawania wady,
5) określić wpływ wady na właściwości użytkowe materiału,
6) przedstawić powyższe w formie opisowej,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki drewna z wadami lub zdjęcia wad,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Ćwiczenie 3
Oblicz zbieżystość drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą obliczania zbieżystości drewna,
2) dokonać koniecznych pomiarów drewna,
3) obliczyć zbieżystość drewna,
4) przedstawić powyższe w formie pisemnej,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 metr stolarski,
 próbki drewna okrągłego,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Oblicz krzywiznÄ™ drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą obliczania krzywizny drewna,
2) dokonać koniecznych pomiarów drewna,
3) obliczyć krzywiznę drewna,
4) przedstawić powyższe w formie pisemnej,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 metr stolarski,
 próbki drewna okrągłego,
 literatura z rozdziału 6.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić kryteria podziału sęków?
2) określić jak wpływa na drewno obecność sęków?
3) określić czym są wady drewna?
4) wymienić wszystkie wady drewna?
5) określić co to jest krzywizna?
6) określić jakie wady drewna powodowane są czynnikami biologicznymi?
7) dokonać podziału pęknięć drewna?
8) wymienić wady drewna, które spowodowane są występowaniem żywicy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.4. Właściwości fizyczne i trwałość drewna. Skład chemiczny
drewna
4.4.1. Materiał nauczania
Właściwości określające wygląd i zapach drewna
Barwa drewna  jest zależna od takich czynników jak: gatunek drzewa, wiek, warunki
siedliskowe i klimatyczne. Barwa drewna stanowi jednÄ… z cech rozpoznawczych dany
gatunek.
W naszym klimacie przeważają drzewa o jasnym zabawieniu drewna, odwrotnie do gatunków
podzwrotnikowych, które zazwyczaj mają ciemniejszą barwę. Jasne zabarwienie drewna jest
cechą rozpoznawcza dla gatunków drzew z terenów północnych (świerk, brzoza, osika).
Barwa drewna zależna jest również od tego, czy drewno jest twardzielowe czy nie, twardziel
ma zazwyczaj ciemniejszą i bardziej intensywną barwę. Drewno może również zmieniać
barwę pod wpływem czynników atmosferycznych np. jasna barwa świeżo ściętego drewna
ciemnieje pod wpływem utleniania. Duży wpływ na kolor drewna mają garbniki, które
w połączeniu z solami mineralnymi mogą zmieniać barwę drewna. Ostatnim czynnikiem,
który ma wpływ na barwę, jest działalność grzybów, które mogą wpływać na sinienie
i czerwienienie lub zielenienie drewna.
Połysk drewna  drewno w stanie świeżym lub nie obrobionym nie ma możliwości
połysku, jednakże proces obróbki, polegający na wygładzeniu wcześniej wysuszonej
powierzchni i powlekaniu drewna woskami i politurami wyciąga z drewna jego połysk.
Połysk występuje w większym stopniu w drewnie twardych drzew liściastych niż u miękkich
liściastych i iglastych. Duży wpływ na połysk drewna ma występowanie promieni
rdzeniowych, których zwiększona ilość powoduje zwiększenie połysku drewna.
Rysunek drewna  rysunek drewna jest tworzony przez wszystkie dostrzegalne
elementy budowy makroskopowej drewna tj. przyrosty roczne, drewno wczesne i póz
ne,
twardziel i biel, sęki oraz promienie rdzeniowe i naczynia. Drewno drzew iglastych ma dużo
prostszy rysunek niż liściaste, widnieją tam głównie słoje z przyrostami wczesnymi i póz
nymi
oraz sęki i twardziele z bielą. Drewno liściaste natomiast ma w swoim rysunku więcej
zawiłości, co powoduje większą złożoność wzorów. Promienie rdzeniowe są często dobrze
widoczne, a sęki maja bardziej nierównomierny układ niż w iglastych. Dodatnio na rysunek
drewna wpływa obecność wad takich jak np. skręt włókien, co powoduje dodatkowe
urozmaicenie rysunku. Wysoko cenione za swoją niepowtarzalność są gatunki wytwarzające
drewno czeczotowate, czy też jesionu i klony, które przez występowanie wielu sęczków
nazywane sÄ… :pawimi oczkami.
Zapach drewna. Drewno samo w sobie nie pachnie aczkolwiek wydziela zapach, który
związany jest z występowaniem w nim żywic, gum, olejków eterycznych, garbników
i tłuszczów. Zapach drewna jest zależny od czasu od cięcia, drewno świeże ma intensywny
zapach, który z czasem słabnie i zanika.
Drewno drzew iglastych ma zazwyczaj zapach żywicy, drewno drzew liściastych ma
bardziej różnorodne zapachy zależne najczęściej od występowania garbników. Drewno
zarażone przez niektóre rodzaje grzybów może wydawać charakterystyczne zapachy, drewno
buka z fałszywą twardzielą będzie miało woń zbliżoną do octu. Zapach drewna może być
pomocny podczas rozpoznawania gatunków drewna, ale czasem może być mylący, dlatego
nie należy tylko taka cechą kierować się w jego rozpoznawaniu. Zapach drewna może być
jego wadą podczas produkcji opakowań do produktów żywnościowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Właściwości wynikające z działalności wody
Rodzaje wody w drewnie. W drewnie drzew żywych woda stanowi główny składnik
soku komórkowego, znajduje się w błonach komórkowych, wypełnia wolne przestrzenie
komórkowe oraz cewki i naczynia bielu. Rozróżniamy trzy rodzaje wody występującej
w drewnie:
 woda wolna (kapilarna), wypełnia wnętrza komórek i przestrzenie międzykomórkowe,
stanowi 65% ogólnej zawartości wody w drewnie,
 woda związana (higroskopijna), nasyca błony komórkowe, stanowi ok. 30% ogólnej
zawartości wody w drewnie,
 woda konstytucyjna (chemiczna), wchodzi w skład związków chemicznych drewna,
stanowi ok. 5% ogólnej zawartości wody w drewnie. Woda ta nie jest usuwana
w procesie suszenia.
Wilgotność drewna i oznaczanie wilgotności. Jest to procentowy stosunek masy wody
zawartej w drewnie do masy drewna. Możemy oznaczać ją w jednostkach wagowych,
częściej jednak w procentach. Rozróżnia się dwie główne wilgotności drewna:
 wilgotność bezwzględna- procentowy stosunek masy wody zawartej w drewnie do masy
drewna całkowicie suchego,
 wilgotność względna-procentowy stosunek masy wody zawartej w drewnie do masy
drewna wilgotnego.
W praktyce do obliczeń używa się wilgotności bezwzględnej, którą możemy obliczyć ze
wzoru:
Gw - Go Gw - Go
Wo= [g/g] lub Wo= Å"100 [%],
Go Go
gdzie:
Wo- wilgotność bezwzględna drewna wyrażona w jednostkach wagowych lub w procentach,
Gw- masa drewna wilgotnego w gramach,
Go- masa drewna całkowicie suchego w gramach.
Wilgotność drewna jest wielkością zmienną, która stale zmienia swoją wartość zależnie
od stanu w jakim się znajduje. Wyróżniamy następujące wilgotności:
 wilgotność drewna świeżo ściętego: u miękkich liściastych 80-120%,
u twardych liściastych 55-65%,
u iglastych 100-150%,
W trakcie składowania drewno traci wilgotność osiągając wartości nazwane:
 drewno mokre ponad 70%,
 drewno świeże 25-70%,
 drewno załadowczo suche 20-25%,
 drewno powietrzno-suche 13-20%,
Drewno w warunkach naturalnych można wysuszyć do wilgotności równej 12-15%, aby
uzyskać wartości niższe należy zastosować suszenie w suszarniach lub zamkniętych
i ogrzewanych pomieszczeniach.
Wg PN wilgotność podstawowych wyrobów stolarskich powinna wynosić:
 stolarka meblowa i budowlana w pomieszczeniach ogrzewanych centralnie 8-10%,
 ogrzewanych piecami 10-12%,
 stolarka budowlana stykająca się z powietrzem wewnętrznym i atmosferycznym 12-15%,
 konstrukcje drewniane kryte dachem, lecz nie zamknięte 15-17%,
 konstrukcje drewniane nie chronione dachem 17-22%,
 budownictwo wodne 22-30%.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Wilgotność drewna jest ważnym parametrem, który należy zawsze uwzględniać w trakcie
obróbki. Drewno zbyt wilgotne wpływa na nadmierne tępienie się narzędzi oraz powstawanie
pęknięć i wypaczeń. Ogólnie można powiedzieć, że szkodliwym jest stosowanie zarówno
drewna zbyt wilgotnego jak i nadmiernie suchego.
Wilgotność drewna może być określana przy pomocy następujących metod:
 metoda suszarkowo-wagowa,
 metoda destylacyjna,
 za pomocą wilgotnościomierza elektrycznego lub elektronicznego,
Higroskopijność drewna. Jest to zdolność do zmiany jego wilgotności zależnie od stanu
temperatury i wilgotności otaczającego powietrza. Zjawisko higroskopijności ma miejsce
tylko w przedziale od 0-30% tj. do tzw. wilgotności punktu nasycenia włókien. Wtedy to
znajduje się w drewnie tylko woda chemiczna i związana, wypełniając błony komórkowe
i przestrzenie międzymicelarne. Punkt nasycenia włókien jest różny dla poszczególnych
gatunków drewna, jednakże zawsze zbliżony do wartości 30%, dlatego też ta wilgotność jest
umowną wilgotnością punktu nasycenia włókien. Ze zjawiskiem higroskopijności związane
są jeszcze dwa pojęcia:
 sorpcja  pobieranie pary wodnej z powietrza przez drewno,
 desorpcja  oddawanie wody zawartej w drewnie do powietrza.
Powyższe zjawiska mogą występować tylko w przedziale od 0-30% wilgotności drewna.
Stan równowagi higroskopijnej występuje wtedy, wilgotność i temperatura drewna jest równa
wilgotności i temperaturze otaczającego go powietrza (drewno nie przyjmuje wtedy ani nie
oddaje wilgotności).
Nasiąkliwość i przesiąkliwość drewna. Jest to zdolność drewna zanurzonego w wodzie
do wchłaniania tejże wody. Największe zdolności do wchłaniania wody ma drewno
całkowicie suche. Więcej wody jest w stanie przyjąć drewno porowate, więc możemy
stwierdzić, że im mniejsza wilgotność drewna tym więcej wody może w nie wsiąknąć.
Przesiąkliwością drewna nazywamy zdolność cieczy do przenikania przez drewno. Warto
zaznaczyć, że zarówno podczas zjawiska przesiąkliwości jak i nasiąkliwości woda najszybciej
przemieszcza się w kierunku wzdłuż włókien, w poprzek następuje to znacznie wolniej.
Zależności te mają szczególnie duże znaczenie zwłaszcza w bednarstwie i szkutnictwie.
Pęcznienie i kurczenie się drewna. Pęcznieniem nazywamy zwiększanie się wymiarów
liniowych i objętości drewna na skutek wzrostu zawartości wody związanej. Następuje to
w przedziale wilgotności od 0-30%, czyli od stanu absolutnie suchego do osiągnięcia przez
drewno punktu nasycenia włókien. Powyżej punktu nasycenia włókien drewno nie pęcznieje,
wypełniają się wodą wnętrza komórek.
Kurczenie się jest zjawiskiem odwrotnym do pęcznienia i polega na zmniejszaniu się
wymiarów liniowych i objętości drewna wskutek zmniejszania się zawartości wody związanej
w drewnie. Zjawisko to występuje podobnie jak pęcznienie w przedziale wilgotności od 30-0%.
Wartość skurczu drewna jest różna w poszczególnych przekrojach drewna i wynosi:
 skurcz styczny 6-13%,
 skurcz promieniowy 2-8,5%,
 skurcz wzdłuż włókien 0,1-0,35%,
 skurcz objętościowy 0,7-22,5%.
W praktyce przyjmuje się, że skurcz jak i pęcznienie następują równomiernie
i proporcjonalnie do zmiany wilgotności w przedziale od 0-25%.
Pękanie i paczenie się drewna. Pękanie drewna jest to zjawisko występujące podczas
nadmiernego wysychania drewna na wolnym powietrzu. Spowodowane jest między innymi
dużym nasłonecznieniem. Przyczyną pękania drewna jest nierównomierne jego wysychanie
w warstwach środkowych i zewnętrznych. Pęknięcia częściej występują w drewnie drzew
liściastych niż u iglastych, bardziej pękają wyroby grube niż cienkie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Paczenie się, czyli zmiana kształtu drewna występuje w materiałach tartych, podobnie jak
pęknięcia drewna, podczas nierównomiernego wysychania i zróżnicowania kurczenia się
drewna w kierunku stycznym i promieniowym. Paczenie się materiałów drzewnych jest
poważnym utrudnieniem podczas obróbki i powoduje wiele strat materiałowych.
W sortymentach tartych najczęściej występuje paczenie się poprzeczne lub podłużne.
Rys. 9. Paczenie się materiałów tartych w zależności od miejsca położenia w kłodzie[4]
Gęstość i porowatość drewna
Gęstość drewna. Jest to stosunek masy drewna do jego objętości w stanie określonej
wilgotności lub w stanie całkowicie suchym, zależy ona od ilości substancji drzewnej
w jednostce objętości oraz od ilości porów wypełnionych powietrzem. W praktyce określa się
gęstość w kg/m3, do celów badawczych używana jest jednostka g/cm3. Zależnie od stopnia
wilgotności drewna rozróżniamy różne gęstości: gęstość drewna świeżo ściętego, gęstość
drewna powietrzno-suchego i całkowicie suchego.
Gęstość substancji drzewnej jest to stosunek masy drzewnej do objętości drewna
z wyłączeniem porów i zawartości wody. Jest to wartość równa w przybliżeniu dla
wszystkich gatunków drewna i wynosi 1540 kg/m3.
Umowna gęstość drewna jest to stosunek masy drewna w stanie całkowicie suchym do
jego objętości w stanie maksymalnego spęcznienia.
Gęstość drewna w stanie całkowicie suchym jest to stosunek masy całkowicie suchego
drewna do jego objętości przy tej samej wilgotności. Gęstość jest bardzo ważnym
wyznacznikiem jakości drewna, gdyż drewno o dużej gęstości ma zawsze dużą wytrzymałość
mechanicznÄ….
Gęstość drewna obliczamy według wzorów:
Go Gw
´o = [ g/cm3] lub ´w = [ g/cm3]
Vo Vw
gdzie:
´o  gÄ™stość drewna w stanie caÅ‚kowicie suchym w g/cm3,
´w  gÄ™stość drewna o wilgotnoÅ›ci W(%) w g/cm3,
Go  masa próbki całkowicie suchej w gramach,
Gw  masa próbki o wilgotności W(%) w gramach,
Vo  objętość próbki całkowicie suchej w cm3,
Vw  objętość próbki o wilgotności W(%) w cm3.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Zależnie od gęstości drewna w stanie powietrzno suchym F. Krzysik rozróżnia sześć klas
drewna:
1  drewno bardzo ciężkie - ponad 800 kg/m3 (grab, cis, gwajak, heban, eukaliptus),
2  drewno ciężkie - 710-800 kg/m3 (dąb, grochodrzew, buk, jesion, orzech, grusza, śliwa),
3  drewno umiarkowanie ciężkie - 610-700 kg/m3(brzoza, klon, jawor, modrzew, wiąz),
4  drewno lekkie - 510-600 kg/m3 (kasztanowiec, mahoń, jałowiec),
5  drewno umiarkowanie lekkie - 410-500 kg/m3(sosna, świerk, jodła, lipa, olcha, osika),
6  drewno bardzo lekkie poniżej 400 kg/m3(topola, sosna wejmutka).
Drewnem o największej gęstości jest gwajak (gęstość 1300 kg/m3 ), a najniższą mają
balsa 150 kg/m3 oraz drewno gatunku Alstonia spathulata 58 kg/m3.
Porowatość drewna. Porowatością nazywamy stosunek objętości porów zawartych
w drewnie do objętości drewna w stanie całkowicie suchym. Jest to wartość odwrotnie
proporcjonalna do gęstości, czyli im większa porowatość tym drewno ma mniejszą gęstość.
Porowatość mierzy się w procentach i jest ona równa dla gatunków krajowych w granicach
50-80%. Pory znajdujące się w drewnie, wypełnione są powietrzem w drewnie suchym
a w drewnie mokrym wodÄ….
Właściwości cieplne drewna
Ciepło właściwe drewna jest to ilość ciepła potrzebna do ogrzania jednostki masy
drewna o 1oC. W obliczeniach przyjmuje się ciepło właściwe dla drewna całkowicie suchego,
które wynosi 1,35kJ/(kg×K). CiepÅ‚o wÅ‚aÅ›ciwe drewna wilgotnego jest wartoÅ›ciÄ… poÅ›redniÄ…
między ciepłem właściwym drewna całkowicie suchego a ciepłem właściwym wody.
Ciepło właściwe drewna jest 3 razy większe od ciepła właściwego stali i żelaza, co oznacza,
że potrzeba trzy razy więcej energii do ogrzania drewna aby uzyskało taką samą temperaturę
co żelazo i stal.
Przewodność cieplna drewna jest to zdolność do przewodzenia ciepła, pozwalająca na
wyrównanie temperatur w całym materiale. Wartość tą określa się współczynnikiem
przewodności  , który im większy oznacza gorsze właściwości izolacyjne. Drewno ma
stosunkowo mały współczynnik  i duże ciepło właściwe, dlatego trudno się nagrzewa i jest
dobrym izolatorem. Wpływa to na możliwość jego zastosowania w budownictwie do wyrobu
narzędzi min. trzonków i rękojeści narzędzi.
Rozszerzalność cieplna drewna jest to zdolność do zmiany wymiarów liniowych pod
wpływem działania wysokiej temperatury. Określa się ją za pomocą współczynnika
rozszerzalności cieplnej, który jest dla drewna tak mały, że nie ma żadnego znaczenia.
Właściwości elektryczne drewna
Przewodność elektryczna. Określa się ją za pomocą elektrycznego oporu właściwego
drewna wyrażonego w omometrach. Jest ona zjawiskiem odwrotnym do oporności.
Przewodność drewna jest niewielka. Zmiany w jej wartości można zaobserwować
w przedziale wilgotności od 0-30%. Przy 0 jest najmniejsza, wzrasta w miarę zwiększania
wilgotności, powyżej wartości 30% zmiany są nieznaczne.
Wytrzymałość na przebicie służy do określenia izolacyjnych właściwości drewna
(im większa tym lepiej). Drewno ma małą wytrzymałość na przebicia, można ją zwiększyć
nasycając je parafiną, olejem lnianym lub żywicami syntetycznymi, natomiast nasycenie
impregnatami jeszcze jÄ… pogarsza. Drewno jest dobrym dielektrykiem, co ma zastosowanie
w badaniach laboratoryjnych kiedy to suszymy je w polu działania prądów wysokiej
częstotliwości
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Właściwości akustyczne drewna
Akustyczne właściwości drewna są to cechy, które wywierają wpływ na przenikanie
dz
więku przez drewno. Właściwości takie mają tylko niektóre gatunki drewna, które
nazywamy materiałami drzewnymi rezonansowymi (świerk, jodła, jawor, klon).
Prędkość rozchodzenia się dz
więku w drewnie o dobrych właściwościach
rezonansowych jest większa niż w powietrzu i zbliżona do prędkości rozchodzenia się
dz
więku w metalach. Stosunek prędkości rozchodzenia się dz
więku w drewnie na przekrojach
wzdłużnym, promieniowym i stycznym jest równy 15:5:3.
Pochłanianie i tłumienie dz
więku w drewnie określa się za pomocą współczynnika
pochłaniania wyrażanego stosunkiem energii pochłoniętej przez drewno do energii
dz
więkowej padającej na jego powierzchnię. Drewno ma małe zdolności do pochłaniania
dz
więku a jego izolacyjność zależy od porowatości i gęstości. Im bardziej porowate drewno,
tym jest lepszym izolatorem. Z materiałów drzewnych najlepszymi izolatorami są płyty
pilśniowe porowate oraz korkowe lub asfaltowo-korkowe.
Najlepszym drewnem rezonansowym jest drewno świerku słoistości 0,3-4mm pozyskane
z terenów wysokogórskich (800-1400m n.p.m.) o wieku 140-160 lat i średnicy kłody 60-
80cm. Dobrym wskaz
nikiem jest również gęstość, która powinna wynosić 400-450 kg/m3.
Przenikanie światła, promieniowania elektromagnetycznego i gazów przez drewno
Przenikanie światła. Cienkie arkusze drewna (forniry i okleiny) mają zdolności
przepuszczania światła, dodatnio na przez
roczystość drewna wpływa wzrost wilgotności
i zawartości żywic. Drewno bielu jest bardziej przez
roczyste niż drewno twardzieli.
Właściwości te są pozytywnym zjawiskiem podczas wykrywania ukrytych wad w produkcji
cienkowarstwowej sklejki.
Przepuszczanie promieni Roentgena. Drewno posiada zdolności do przepuszczania
promieni Roentgena, co pozwala na zastosowanie aparatów do prześwietleń do wykrywania
chodników owadzich, ukrytych pęknięć, sęków czy odłamków ciał obcych ukrytych w głębi
drewna.
Przenikanie gazów. Drewno jest materiałem przez który mogą przenikać gazy,
aczkolwiek jest to proces powolny. Przenikanie przez drewno jest największe wzdłuż
włókien, natomiast w kierunku poprzecznym jest ono stosunkowo małe. Na przenikalność
gazów wpływa dodatnio podniesienie ich ciśnienia. Wykorzystywane jest to podczas
zwalczania szkodników owadzich i grzybów pasożytujących w drewnie.
Trwałość drewna
Trwałość drewna jest to odporność na niszczące działanie czynników zewnętrznych,
powodujących jego rozkład. Wartość ta określana jest na podstawie czasu, w którym drewno
zachowuje swoje właściwości fizyczne i mechaniczne. Dużą trwałość mają drewna
twardzielowe, oraz te o dużej gęstości. Drewna iglaste zawierające żywice i liściaste
zawierające garbniki, gumy i oleje eteryczne również mają wytrzymałość większą, niż te
które tych składników nie mają. Jeżeli chodzi o wiek i rejon w jakim drzewa występują, to
najtrwalsze są drzewa w średnim wieku pozyskiwane z terenów górskich. Ważnym
czynnikiem wpływającym na trwałość drewna jest środowisko w jakim się ono znajduje, czy
jest to teren zamknięty, otwarty, czy jest przewiew i jaka temperatura. Na trwałość drewna
mają również duży wpływ czynniki zewnętrzne do których możemy zaliczyć:
 czynniki biologiczne (organiczne-grzyby, owady i drobnoustroje),
 czynniki fizyczne (zmiany temperatury, wilgotności powietrza i opady),
 czynniki chemiczne (roztwory kwaśne lub alkaliczne o dużym stężeniu),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Z punktu widzenia trwałości drewno naturalne możemy podzielić na:
 bardzo trwałe: modrzew, dąb, wiąz, heban, cis, cyprys, cedr, daglezja, grochodrzew,
orzech,
 średnio trwałe: jodła, sosna, świerk, buk, jesion,
 nietrwałe: brzoza, jawor, lipa, olcha, osika, topola, wierzba.
Aby zwiększyć trwałość drewna możemy zastosować następujące czynności:
 korowanie drewna przed składowaniem,
 przechowywanie w basenach z wodÄ…,
 suszenie,
 nasycanie impregnatami lub środkami przeciwgnilnymi
 pokrywanie powłokami ochronnymi.
Tabela 2 Trwałość drewna w latach w A. Milewskiego.
W pomieszczeniu W warunkach W warunkach
Na wolnym
Rodzaj
zamkniętym bez niezmiennie niezmiennie
powietrzu
drewna
przewiewu suchych wilgotnych
Sosna 80 120 1000 500
Åšwierk 50 25 900 70
Jodła 45 20 900 60
Modrzew 90 150 1800 600
DÄ…b 120 200 1800 700
WiÄ…z 100 180 1500 1000
Jesion 20 3 500 10
Buk 10 5 800 10
Klon 10 5 1000 10
Brzoza 5 3 500 10
Olcha 5 2 400 800
Osika 3 1 500 10
Wierzba 5 4 600 20
Skład chemiczny drewna
Podstawowym składnikiem drewna są substancje organiczne stanowiące główny element
konstrukcyjny błon komórkowych, którym są: celuloza, lignina i hemicelulozy. Wymienione
powyżej związki stanowią ok. 96% suchej masy drewna. Celuloza (rys.3) włącznie
z hemicelulozami tworzą substancję szkieletową błon komórkowych a lignina wraz
z substancjami śluzowatymi stanowią lepiszcze i łączą szkielet w całość.
Najliczniej w drewnie reprezentowana jest celuloza (błonnik), która stanowi 50% masy,
hemicelulozy i lignina (drzewnik) stanowią po 25% masy drewna. Wyżej wymienione substancje
organiczne składają się z: węgla, tlenu wodoru i azotu, których udział w drewnie całkowicie
suchym nie ulega zmianie i wynosi kolejno: węgiel-50%, tlen-43%, wodór-6,1%, azot 0,12%.
Innymi, równie ważnymi składnikami drewna są substancje mineralne takie jak: potas,
sód, węglan wapnia oraz sole kwasu węglowego, fosforowego i krzemowego. Ich zawartość
jest zmienna i wynosi 0,2-1,7%, określa się ją na podstawie ilości popiołu powstałej po
spaleniu drewna.
W drewnie występują również substancje uboczne, do których możemy zaliczyć: żywice,
tłuszcze, barwniki, woski, garbniki, alkaloidy i inne. Występuje również w niewielkich
ilościach białko, które jest głównym pożywieniem dla grzybów i owadów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz elementy budowy drewna tworzÄ…ce jego rysunek?
2. Co to są higroskopijne właściwości drewna?
3. Jak sprawdzić wilgotność drewna?
4. Co to jest pęcznienie i czym jest spowodowane?
5. W którym kierunku drewno pęcznieje najbardziej?
6. W jakim przedziale wilgotności zmienia się przewodność elektryczna drewna?
7. Co to jest drewno rezonansowe?
8. Czy gazy przenikajÄ… przez drewno?
9. Jakie znasz trzy podstawowe składniki drewna?
10. Za co są odpowiedzialne poszczególne składniki drewna?
11. Gdzie w drewnie występują poszczególne składniki?
12. Jaką część w drewnie stanowią jego trzy podstawowe składniki?
13. Z jakich pierwiastków składają się wyżej wymienione substancje?
14. Jakie znasz inne składniki drewna?
15. Co w drewnie jest pożywką dla grzybów i owadów?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oznacz wilgotność drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą pomiaru wilgotności drewna,
2) przygotować próbki do badania wilgotności drewna,
3) przygotować aparaturę pomiarową,
4) dokonać pomiarów wilgotności dwoma metodami,
5) przedstawić powyższe w formie opisowej/ zaprezentować wyniki,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki do badań wilgotności,
 suszarka laboratoryjna,
 waga laboratoryjna,
 miernik wilgotności elektroniczny lub elektryczny,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Zbadaj wielkość spęcznienia drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobami obliczania skurczu,
2) przygotować próbki drewna,
3) namoczyć próbki drewna,
4) zmierzyć spęcznienie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 suwmiarka,
 naczynie z wodÄ…,
 próbki badania spęcznienia drewna,
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Oznacz gęstość drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą gęstości drewna,
2) przygotować do pracy wagę i suszarkę,
3) wysuszyć próbki,
4) zważyć próbki,
5) zmierzyć wymiary liniowe próbek i określić ich objętość,
6) obliczyć gęstość drewna korzystając z odpowiedniego wzoru,
7) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki do badań gęstości,
 waga laboratoryjna,
 suwmiarka,
 suszarka laboratoryjna,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Zbadaj przenikliwość światła i promieni Rentgena przez drewno.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą przenikliwości drewna,
2) dobrać próbki,
3) dokonać obserwacji próbki pod światło,
4) określić i opisać przenikliwość poszczególnych dla próbek,
5) zaobserwować zdjęcia Rentgena przedstawiające próbki drewna,
6) określić widoczne elementy na zdjęciach Rentgena,
7) obserwacje zaprezentować poprzez wyciągnięcie wniosków,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki fornirów do badania przenikliwości światła,
 lampka,
 zdjęcia Rentgenowskie charakterystycznych próbek drewna,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Rozpoznaj zwiÄ…zki chemicznej budowy drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą chemicznej budowy drewna,
2) rozpoznać wzory poszczególnych związków i substancji wchodzących w skład drewna,
3) określić funkcję poszczególnych substancji,
4) przedstawić powyższe w formie opisowej,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 plansze z wzorami substancji,
 literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić elementy drewna tworzące jego rysunek?
2) określić czym są właściwości higroskopijne drewna?
3) wskazać jakimi metodami zbadać wilgotność drewna?
4) powiedzieć co to jest spęcznienie drewna i co je powoduje?
5) określić w którym kierunku drewno pęcznieje najbardziej?
6) w jakim przedziale wilgotność zmienia się przewodność elektryczna drewna
7) określić co to jest drewno rezonansowe
8) określić czy drewno jest przepuszczalne dla gazów?
9) wymienić trzy główne substancje chemicznej budowy drewna?
10) określić ich funkcję w drewnie?
11) określić w jakiej części mikroskopowej budowy drewna
występują te substancje?
12) wymienić inne części składowe drewna?
13) określić procentową ilość poszczególnych substancji w drewnie?
14) wskazać z jakich pierwiastków składają się trzy główne substancje
z których składa się drewno?
15) wskazać jaka część drewna staje się pożywką dla grzybów i owadów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.5. Właściwości mechaniczne drewna
4.5.1. Materiał nauczania
Mechanicznymi właściwościami drewna określa się jego zdolność do przeciwstawiania
się działaniu sił zewnętrznych, które powodują przejściowe lub trwałe jego odkształcenie
a nawet zniszczenie.
Siły działające na drewno mogą występować jako:
 obciążenia statyczne  działają powoli i równomiernie w jednym kierunku działania siły,
 obciążenia dynamiczne  działają jednorazowo lecz z szybką zmianą kierunku działania
siły (obciążenia wibracyjne).
Zmianę wymiarów lub kształtu drewna pod działaniem obciążeń nazywamy
odkształceniami. Odkształcenia mogą być:
 sprężyste  znikają po odjęciu działającej siły,
 trwałe  pozostają po odjęciu działającej siły.
Opór, który stawia drewno obciążeniom nazywamy naprężeniem. Jeżeli na dany materiał
działa przez dłuższy czas siła, nawet mała, która nie przekracza jego odporności może
spowodować zmęczenie drewna. Badania mechanicznych właściwości drewna
i wytrzymałości, wyrażonej w megapaskalach, są niezbędne do ustalenia jego użyteczności
oraz określenia przekrojów elementów wpływających na trwałość konstrukcyjną wyrobów.
Badania wytrzymałości drewna przeprowadza się na maszynach probierczych różnej
konstrukcji na próbkach o wymiarach i kształcie określonych w Polskiej Normie.
Wytrzymałość drewna na obciążenia statyczne
Wytrzymałość drewna na ściskanie jest to opór, jaki stawia materiał drzewny poddany
działaniu sił ściskających, powodujących jego odkształcenie lub zniszczenie. Miarą
wytrzymałości jest naprężenie w MPa, przy którym następuje zniszczenie próbki.
Wytrzymałość na ściskanie zależy od kierunku anatomicznego w jakim przeprowadzamy
badanie. Przeciętna wytrzymałość na ściskanie wzdłuż włókien wynosi 39,3-49,2 MPa, zaś
w kierunku prostopadłym jest 6-10 razy mniejsza.
Wytrzymałość drewna na rozciąganie jest to opór, jaki stawia materiał drzewny
poddany działaniu sił rozciągających, dążących do jego odkształcenia lub rozerwania.
Miarą wytrzymałości jest naprężenie w MPa, przy którym następuje zniszczenie próbki.
Wytrzymałość na rozciąganie bada się w dwóch kierunkach, wzdłuż i w poprzek włókien,
wynosi ona: wzdłuż włókien 110-140MPa a w poprzek może być 5-40 razy mniejsza, średnio
przyjmuje się, że stanowi ona 1/30-tą wytrzymałości na rozciąganie wzdłuż włókien.
Wytrzymałość drewna na ścinanie jest to wartość siły ścinającej przyłożonej
równolegle do włókien, (która powoduje zniszczenie próbki) odniesiona do wartości
obciążanego przekroju.
Wartość wytrzymałości na ścinanie wynosi 1/8-1/6 wytrzymałości na ściskanie wzdłuż
włókien oraz 1/10-1/8 wytrzymałości na rozciąganie w kierunku równoległym do przebiegu
włókien.
Wytrzymałość drewna na zginanie statyczne. Zginanie statyczne występuje w drewnie
podczas wzrastającego powoli obciążenia zginającego, działającego bez zmiany kierunku.
Wytrzymałość drewna na zginanie określamy głównie wzdłuż włókien i jest ona równa 78,5-
98,1 MPa.
Wytrzymałość drewna na skręcanie. Skręcanie drewna jest wynikiem działania pary sił
powodujących jego obrót oraz spiralne skręcenie włókien drzewnych. W praktyce siły takie
występują w śmigłach lotniczych, maszynach rolniczych i wałach wykonanych z drewna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Wytrzymałość drewna na skręcanie wynosi 2,94-14,7 MPa.
Wytrzymałość drewna na obciążenia dynamiczne Próby dynamiczne charakteryzują się
tym, że badane próbki zostają zniszczone pojedynczym silnym uderzeniem. Wytrzymałość
dynamiczna drewna znacznie się zmniejsza w wypadku występowania sęków i innych wad
drewna. Do typowych prób dynamicznych możemy zaliczyć udarność i wytrzymałość drewna
na zginanie dynamiczne.
Udarność jest to zdolność drewna do pochłaniania energii mechanicznej podczas
zginania dynamicznego i charakteryzuje się wytrzymałością drewna na obciążenia
dynamiczne, działające na skutek jednorazowego silnego uderzenia. Udarność możemy
również określić jako stosunek ilości pracy potrzebnej do zniszczenia próbki w odniesieniu do
powierzchni przekroju poprzecznego tej próbki. Wartość ta wyrażana jest w MJ/mm2.
Wytrzymałość drewna na zginanie dynamiczne. Jest to wytrzymałość próbki drewna,
która ułożona na dwóch podporach zostaje uderzona przez młot udarowy.
Ważnym jest aby badania wszystkich wytrzymałości były przeprowadzane na próbkach
tego samego gatunku drewna o takiej samej wilgotności, tak aby wyniki były możliwe do
porównania ze sobą.
Wytrzymałość drewna na zmęczenie
Drewno poddane przez dłuższy czas działaniu zmiennej siły ulega zniszczeniu nawet,
gdy obciążenie jest mniejsze od maksymalnego dopuszczalnego naprężenia danego drewna.
Zjawisko to nazywa się zmęczeniem drewna. Największe naprężenie, jakie drewno może
przenieść bez zmian powodujących odkształcenia trwałe, nazywamy wytrzymałością na
zmęczenie.
Wyboczenie drewna
Wyboczenie pręta drewnianego ściskanego osiowo jest to jego wygięcie, które następuje,
gdy siła ściskająca przekracza wartość określoną jako krytyczną.
Wyboczenie może nastąpić przy podłużnym ściskaniu prętów lub słupów drewnianych,
np. w elementach konstrukcyjnych wiązarów dachowych, kopalniakach czy palach
mostowych. Wyboczenie drewna jest związane ze smukłością materiału, im smukłość jest
większa tym mniejsza jest wytrzymałość na wyboczenie.
Sprężystość i plastyczność drewna
Sprężystość drewna jest to właściwość polegająca na zdolność powracania materiału
drzewnego do pierwotnego kształtu i wymiarów po ustaniu działania siły powodującej
odkształcenie. Największe dopuszczalne naprężenia drewna, które nie powodują jego
odkształcenia lub zniszczenia a po ich odjęciu drewno wraca do poprzedniego kształtu
i wymiarów nazywa się granicą sprężystości. Sprężystość materiału określa tzw. moduł
sprężystości, który jest stosunkiem naprężeń do wytrzymałości.
A
upliwość
Jest to odporność drewna na dzielenie na mniejsze części wzdłuż włókien za pomocą
narzędzi w kształcie klina. Określa się ją wartością siły potrzebnej do rozłupania oraz
gładkością powierzchni uzyskanych po rozłupaniu. Drewno jest łupliwe tylko wzdłuż słojów
rocznych. A
upliwość zależy od gatunku drewna i kierunku przekroju, najlepiej łupie się
wzdłuż włókien w kierunku promieniowym. A
upliwość drewna ma znaczenie podczas jego
dzielenia na gonty i tam właśnie jest najczęściej wykorzystywana.
Twardość drewna
Jest to jego odporność na odkształcenia powodowane siłami skupionymi działającymi na
jego powierzchnię wyrażona wartością siły lub odkształcenia. Twardość drewna wzrasta wraz
ze wzrostem jego gęstości i jest różna podczas działania sił dynamicznych i statycznych. Do
badania twardości wykorzystuje się dwie metody: Janki lub Brinella, polegające na wciskaniu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
w jego powierzchnię metalowych kulek i podstawianiu odczytanych średnic wcisków do
wzoru na twardość.
Na podstawie badań metodą Brinella drewno gatunków krajowych i egzotycznych dzieli
się na 6 klas twardości:
 drewno bardzo miękkie o twardości do 35MPa (osika, topola, wierzba, balsa, jodła,
świerk),
 drewno miękkie 36-49MPa (brzoza, olcha, jawor, lipa, sosna zwyczajna, modrzew,
daglezja, mahoń),
 drewno średnio twarde 50-59MPa (wiąz, orzech, sosna czarna),
 drewno twarde 60-65MPa (dąb szypułkowy, jesion, grusza, jabłoń, wiśnia, tik),
 drewno bardzo twarde 66-146MPa (buk, grab, dąb bezszypułkowy, grochodrzew,
palisander, cis, bukszpan),
 drewno twarde jak kość twardość ponad 150MPa (heban, gwajak, kokos, quebracho).
Czynniki wpływające na właściwości mechaniczne drewna
Wytrzymałość drewna na obciążenia statyczne zależy znacznie od budowy anatomicznej,
między innymi od udziału drewna póz
nego w przyroście słojów rocznych, a także od
niektórych elementów budowy błony komórkowej. Wytrzymałość drewna zwiększa się wraz
ze wzrostem gęstości drewna. Drewno wolne od wad jest bardziej wytrzymałe na obciążenie
sił zewnętrznych niż drewno z wadami. Zmniejszenie wytrzymałości drewna np. na ściskanie,
zginanie i rozciąganie może być spowodowane odchyleniem przebiegu włókien od kierunku
osi podłużnej pnia. Wytrzymałość drewna zawsze maleje wraz ze wzrostem wilgotności
w przedziale higroskopijności (0-30%), w punkcie nasycenia włókien jest najmniejsza.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz obciążenia statyczne drewna?
2. Jakie znasz obciążenia dynamiczne drewna?
3. Jakie wartości mają powyższe wytrzymałości?
4. Co to jest wyboczenie drewna i gdzie występuje w praktyce?
5. Co to jest łupliwość i gdzie się ją wykorzystuje?
6. Jakie znasz gatunki drewna ze względu na twardość?
7. Jakie czynniki wpływają na zmniejszenie wytrzymałości drewna?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ łupliwość krajowych gatunków drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą łupliwości drewna,
2) przygotować próbki do badania łupliwości,
3) wbić przygotowany wcześniej klin w drewno,
4) zmierzyć stopień rozłupania drewna,
5) przedstawić wyniki w formie pisemnej,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 klin metalowy,
 próbki do badania łupliwości,
 literatura z rozdziału 6.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić jakie są znane obciążenia statyczne drewna?
2) wymienić jakie są znane obciążenia dynamiczne drewna?
3) określić wartość powyższych obciążeń?
4) powiedzieć co to jest wyboczenie i gdzie występuje?
5) określić co to jest łupliwość i w jakiej dziedzinie znajduje zastosowanie?
6) wskazać na jakie grupy dzielimy gatunki drewna pod względem twardości?
7) określić jakie czynniki wpływają na zmniejszenie wytrzymałości drewna?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.6. Właściwości techniczno-użytkowe i zastosowanie drewna
4.6.1. Materiał nauczania
Właściwości techniczno-użytkowe drewna
Czynniki wpływające na technologiczne właściwości drewna. Na wartość użytkową
drewna wpływają liczne czynniki, z których za najważniejsze uważa się:
 budowÄ™ anatomicznÄ…,
 gęstość i twardość drewna,
 wilgotność,
 wady naturalne i uszkodzenia.
Wymienione powyżej czynniki mają bardzo duży wpływ na dobór do założeń
produkcyjnych, często również obligują do konkretnego rodzaju obróbki. Poniżej określone
będą niektóre tylko czynniki, które wpływają na obróbkę drewna skrawaniem, klejenie
i okleinowanie oraz na obróbkę wykończeniową.
Wpływ budowy i wilgotności drewna na obróbkę skrawaniem. Drewno wilgotne jest
trudniejsze do obróbki niż drewno suche. W budowie drewna największą przeszkodą
w obróbce są wady anatomicznej budowy drewna, skręt włókien, sęki, zawoje. A
atwiej jest
obrabiać drewno wąskosłoiste, trudniej drewno szerokosłoiste. Im większa gęstość drewna
i twardość tym trudniej jest skrawać. Drewno iglaste jest trudne w skrawaniu z powodu
ostrego przejścia pomiędzy drewnem wczesnym i póz
nym.
Wpływ struktury i wilgotności drewna na klejenie. Bardzo ważnym problemem
podczas klejenia i okleinowania jest wilgotność, która powinna wynosić 8-12%. Jeżeli jest
wyższa wilgotność istnieje możliwość powstania wadliwej spoiny klejowej, pęknięć
i pęcherzy podczas okleinowania. Ważnymi aspektami są również wady drewna takie jak
sęki, przeżywiczenia, pęcherze żywiczne czy zgnilizna ponieważ mogą utrudniać proces
klejenia a przy cienkich materiałach powodować przebicia klejowe. Wpływ na klejenie mają
również twardość i sprężystość oraz nierównomierny skurcz, ponieważ mogą powodować
zgniatanie przypowierzchniowych warstw drewna lub słabe wiązanie spoiny.
Podatność drewna na obróbkę wykończeniową. Większość gatunków drzew dobrze
daje się wykańczać za pomocą materiałów malarsko-lakierniczych, aczkolwiek przeszkodami
w wykonywaniu tych operacji są przeżywiczenia w drewnie gatunków iglastych oraz duża
porowatość zwłaszcza drzew pierścieniowo-naczyniowych. Jeżeli chodzi o impregnowanie
i barwienie to jest ono utrudnione w drewnie gatunków twardzielowych, gdyż strefa
twardzielowa trudniej wchłania impregnaty i barwniki. Istotną rolę odgrywa wilgotność
drewna, która podobnie jak podczas klejenia powinna wynosić 8-12%. Zwiększona
wilgotność negatywnie wpływa na proces pokrywania drewna lakierami.
Próby technologiczne
Próby technologiczne drewna służą do określenia jego przydatności w warunkach
obróbki i przyszłego zastosowania. Najczęstszymi próbami są: badania odporności na
ścieranie i zdolności do utrzymywania gwoz
dzi i wkrętów.
Ścieralność drewna. Jest to odporność drewna na zużycie powierzchni pod wpływem
tarcia. Zależy ona od gatunku drewna, jego gęstości i twardości. Maleje wraz ze wzrostem
wilgotności. Drewno ma większą odporność na ścieranie w przekroju poprzecznym
i promieniowym, mniejszÄ… w stycznym.
Zdolność do utrzymywania wkrętów i gwoz
dzi. Jest to bardzo ważna cecha, od której
zależy proces łączenia drewna. Wartości te są bardzo powiązane z wilgotnością drewna, jego
gęstością, twardością oraz kierunkiem przebiegu włókien.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Zdolność utrzymywania gwoz
dzi określa się stosunkiem siły potrzebnej do jego
wyrwania do powierzchni jego trzpienia zagłębionego w drewnie. Zdolność utrzymania
gwoz
dzia jest większa w poprzek włókien niż wzdłuż.
Zdolność utrzymywania wkręta jest to stosunek siły potrzebnej do wyrwania wkręta do
głębokości jego wkręcenia w drewno. Opór przy wyciąganiu wkręta jest większy przy
wyciąganiu wkrętów niż gwoz
dzi ponieważ oprócz sił tarcia należy pokonać opór na ścinanie.
Zastosowanie drewna jako surowca z przeznaczeniem do celów produkcyjnych
Zastosowanie drewna drzew iglastych
Sosna  Zastosowanie ogólne: kopalniaki, słupy teletechniczne, budownictwo lądowe
i wodne, materiały tarte, podkłady kolejowe, meble, sprzęt gospodarczy.
Zastosowanie specjalne: Obłogi, sklejka, płyty stolarskie, półfabrykaty meblowe i elementy
konstrukcyjne stolarki budowlanej.
Modrzew  Zastosowanie ogólne: podobnie jak drewna sosnowego min. główne
materiały tarte ogólnego przeznaczenia i drewno szkutnicze oraz budownictwo drewniane.
Zastosowanie specjalne: ograniczone ze względu na ograniczone ilości tego surowca.
Świerk  Zastosowanie ogólne: cenny surowiec dla przemysłu celulozowo-
papierniczego, materiały tarte, budownictwo drewniane.
Zastosowanie specjalne: obłogi i wełna drzewna, półfabrykaty meblowe i elementy
konstrukcyjne stolarki budowlanej, galanteria drzewna, drewniane instrumenty muzyczne.
Jodła  Zastosowanie ogólne: budownictwo-mosty drewniane, kopalniaki, przemysł
celulozowo-papierniczy, materiały tarte.
Zastosowanie specjalne: podobnie jak drewno świerka.
Zastosowanie drewna drzew liściastych pierścieniowo-naczyniowych
Dąb  Zastosowanie ogólne: budownictwo lądowe i wodne, prowadnice szybowe oraz
materiały tarte i skrawane.
Zastosowanie specjalne: okleiny, deszczułki posadzkowe, meble, wyroby bednarskie, stolarka
budowlana, elementy taboru kolejowego.
Jesion  Zastosowanie ogólne: podobnie jak drewna dębu, zależnie od słoistości.
Zastosowanie specjalne: okleiny, deszczułki posadzkowe, sprzęt sportowy i gimnastyczny,
doklejki do tworzyw płytowych, meble i wyposażenie wnętrz w środkach transportu
kołowego, wodnego i powietrznego.
Wiąz  Zastosowanie ogólne: drewno szkutnicze i narzędziowe, materiały tarte
i skrawane. Zastosowanie specjalne: okleiny, meble, galanteria drzewna, sprzęt sportowy.
Grochodrzew  Zastosowanie ogólne: drewno narzędziowe, budownictwo wodne, materiały
tarte i skrawane. Zastosowanie specjalne: okleiny, wykładziny ścienne, galanteria drzewna.
Zastosowanie drewna drzew liściastych rozpierzchło-naczyniowych
Buk - Zastosowanie ogólne: drewno narzędziowe, drewno warstwowe i plastrowane oraz
materiały tarte i skrawane.
Zastosowanie specjalne: okleiny i obłogi, sklejka, płyty stolarskie, meble gięte, deszczułki
posadzkowe, galanteria drzewna, podkłady.
Grab  Zastosowanie ogólne: dobre drewno narzędziowe oraz generatorowe, materiały
tarte. Zastosowanie specjalne: półfabrykaty do wyrobu części maszyn, posadzki i galanteria.
Olcha  Zastosowanie ogólne: materiały tarte i skrawane
Zastosowanie specjalne: obłogi, sklejka, płyty stolarskie, modele odlewnicze, przybory
kreślarskie, okładki ołówków.
Brzoza  Zastosowanie ogólne: materiały tarte i skrawane.
Zastosowanie specjalne: obłogi, półfabrykaty do wyrobu mebli szkieletowych, doklejki do
elementów płytowych, sklejka ogólnego specjalnego przeznaczenia, galanteria drzewna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
 Topola  Zastosowanie ogólne: zapałki i celulozowo-papierniczy, materiały tarte i skrawane.
Zastosowanie specjalne: obłogi, wełna drzewna, łubianki, płyty stolarskie, galanteria.
Lipa  Zastosowanie ogólne: drewno modelarskie i snycerskie oraz materiały tarte
i skrawane. Zastosowanie specjalne: obłogi i galanteria drzewna.
Grusza  Zastosowanie ogólne: drewno snycerskie i materiały skrawane.
Zastosowanie specjalne: okleiny, półfabrykaty meblowe, galanteria, meble stylizowane.
Zastosowanie drewna popularniejszych drzew tropikalnych
Orzech  Zastosowanie: okleiny, doklejki do elementów płytowych, galanteria, meble
dobrej jakości.
Mahoń  Zastosowanie: okleiny, doklejki do elementów płytowych, meble stylizowane,
elementy wystroju wnętrz, artystyczna galanteria drzewna, elementy konstrukcyjne wystroju
w środkach transportu.
Palisander  Zastosowanie: okleiny, meble wysokiej jakości i stylizowane, galanteria,
wyroby artystyczne.
Heban  Zastosowanie: okleiny i elementy konstrukcyjne do wyrobu mebli
stylizowanych, galanteria drzewna, wyroby artystyczne, instrumenty muzyczne i ich
akcesoria oraz części maszyn.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Od jakich czynników zależy proces skrawania?
2. Od jakich czynników zależy proces klejenia?
3. Co  trzyma lepiej, gwóz
dz
czy wkręt i dlaczego?
4. Jakie gatunki drewna stosowane sÄ… do wyrobu oklein?
5. Jakie gatunki drewna stosowane sÄ… do wyrobu mebli stylizowanych?
6. Jakie gatunki drewna stosowane sÄ… do wyrobu posadzek?
7. Jakie gatunki drewna stosowane sÄ… w celulozowniach?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Powiąż wyroby drewniane z gatunkami drzew.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą zastosowania drewna,
2) przygotować zdjęcia wyrobów z drewna,
3) przygotować kartki z nazwami gatunków drewna,
4) przyporządkować kartki do zdjęć,
5) uzasadnić wybór,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 kartki z nazwami gatunków drzew,
 zdjęcia wyrobów drzewnych,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Ćwiczenie 2
Porównaj zdolność utrzymywania gwoz
dzi i wkrętów przez różne gatunki drewna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą prób technologicznych,
2) przygotować próbki do prób technologicznych,
3) wbić gwoz
dzie i wkręcić wkręty w próbki,
4) przeprowadzić próby wyciągnięcia gwoz
dzi i wkrętów,
5) przedstawić wyniki i wnioski w formie pisemnej,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 gwoz
dzie i wkręty,
 próbki do prób technologicznych,
 młotek i obcęgi,
 literatura z rozdziału 6.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) określić od jakich czynników zależy proces skrawania?
2) określić od jakich czynników zależy proces klejenia?
3) wskazać czym lepiej połączyć materiał (gwóz
dz
czy wkręt)?
4) określić jakie gatunki drewna stosowane są do wyrobu oklein?
5) wskazać jakie gatunki drewna stosowane są do wyrobu mebli stylizowanych?
6) wskazać jakie gatunki drewna stosowane są do wyrobu posadzek?
7) wymienić jakie gatunki drewna stosowane są w celulozowniach?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.7. Składowanie drewna okrągłego i materiałów tartych
4.7.1. Materiał nauczania
Składowanie drewna okrągłego
Skład drewna okrągłego jest na ogół pierwszym działem występującym w linii
produkcyjnej każdego tartaku. Jest to ważny dział na którym dokonuje się min. operacji
takich jak:
- przyjęcie drewna,
- sortowanie drewna,
- magazynowanie drewna zapewniające ciągłość pracy zakładu,
- przygotowanie drewna do obróbki,
- zabezpieczenie składowanego drewna przed uszkodzeniami,
Wyróżnia się następujące rodzaje składów drewna:
- lądowe, drewno składowane jest na całkowicie suchej powierzchni,
- wodne, drewno znajduje siÄ™ pod wodÄ…,
- lądowo-wodne, drewno znajduje się na suchej powierzchni pod czasowo włączanym
natryskiem.
Polska Norma określa trzy grupy drewna okrągłego:
 drewno małowymiarowe (M) średnica dolna do 5cm, gdzie M1-drobnica tyczkowa,
M2-drobnica gałęziowa,
 drewno średniowymiarowe (S) średnica górna powyżej 5cm, dolna poniżej 24cm, gdzie
S1-drewno dłużycowe, S2-drewno użytkowe, S3-drewno żerdziowe, S4-drewno opałowe,
 drewno wielkowymiarowe (W) średnica górna powyżej 14cm.
Sposób składowania drewna okrągłego
Wyrzynki, wałki i szczapy powinny być ułożone w stosy zwykłe, krzyżowe lub
kombinowane (rys. 10). Powinny one być układane na podkładkach między dwoma
pionowymi kołkami. W terenie, gdzie nie można wbić kołka należy stosować stosy krzyżowe
lub stosować przeplatanie stosów zwykłych krzyżowymi. Wskazane jest, aby w jednym stosie
było drewno jednego gatunku i grupy, dopuszcza się jednak układanie mieszanych stopów,
które noszą nazwę stosów drewna, które w nim przeważa.
Wałki należy układać naprzemiennie raz cieńszym raz grubszym końcem. Ze środka
układanego stosu należy wysunąć na ok. 10cm jedną sztukę materiału, w celu umieszczenia
na niej znaków i numeru stosu.
Drewno grupy S i M1 powinno być układane w stosy zwykłe, przy czym w jednym
stosie mogą występować obie grupy. Stos należy układać na przekładkach pomiędzy wbitymi
pionowo w ziemie kołkami. Ze środka układanego stosu należy wysunąć na ok. 10cm jedną
sztukę materiału, w celu umieszczenia na niej znaków i numeru stosu.
Drewno grupy M2 należy układać w stosy zwykłe, przy czym w jednym stosie może
znajdować się drewno iglaste i liściaste. Stos nosi nazwę tego rodzaju drzewa, które w nim
przeważa. Stos należy układać między kołkami pionowymi lub bez kołków przy zachowaniu
prostopadłości ścian bocznych. Ze środka układanego stosu należy wysunąć na ok. 10cm
jedną sztukę materiału, w celu umieszczenia na niej znaków i numeru stosu.
Drewno grupy W mierzone pojedynczo i grupowo należy układać w stosy ułożone tak
aby dolne końce tworzyły pionową ścianę. W stosie powinno znajdować się drewno jednego
rodzaju oraz jednej klasy wymiarowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
a) b)
c)
Rys. 10 Składowanie drewna okrągłego[6]
a) stos zwykły, b) stos krzyżowy, c) stos kombinowany.
Dłużyce drzew iglastych należy układać w tzw. mygły szczelne, w których poszczególne
sztuki przylegają do siebie, a mygła nie jest wzmacniana dłużycami ułożonymi poprzecznie.
Przy magazynowaniu drewna drzew liściastych, którego dłużyce są z reguły krótsze,
występuje niebezpieczeństwo obsunięcia się zbyt wysoko spiętrzonego drewna. Aby temu
zapobiec układa się magazynowane drewno gatunków liściastych w tzw. mygły krzyżowe.
Sposób ten polega na przekładaniu co 2-3 warstwy ułożonych w mygle dłużyc warstwą
poprzecznie do nich ułożonych dłużyc jednakowej lub zbliżonej średnicy.
Składy drewna okrągłego powinny spełniać następujące wymagania:
- podłoże składu powinno mieć przepuszczalną (żwirową) lub drenowaną strukturę,
- rozmiary składu powinny zapewniać odpowiednią ilość miejsca do wykonania wszystkich
czynności przygotowawczych drewno do obróbki i zaspokojenia zapotrzebowania zakładu
na surowiec,
- skład powinien posiadać drogi transportowe i pożarowe przystosowany do poruszania się
ciężkiego transportu międzyzakładowego i dostarczającego materiał,
- skład powinien być wyposażony w urządzenia rozładunkowe i transportowe,
- skład powinien być dobrze oświetlony zwłaszcza w miejscach rozładunkowo
załadunkowych,
- na składzie powinny być prowadzone zabiegi oczyszczające z chwastów, których
obecność wpływa negatywnie na składowany materiał
Składowanie tarcicy
Podstawowymi zadaniami składów tarcicy jest:
- zabezpieczenie jej przed odkształceniami,
- zabezpieczenie przed działaniem szkodliwych warunków atmosferycznych,
- zabezpieczenie przed działaniem grzybów i owadów,
- zabezpieczenie zapasu materiału drzewnego na potrzeby zakładu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Tarcice składujemy zależnie od jej wilgotności, jeżeli osiągnęła ona stan powietrzno-
suchy lub była wcześniej wysuszona poniżej tej wartości należy składować ją w magazynach
stałych lub pod wiatami, układając  na głucho , bez przekładek. Jest ona wówczas
dostatecznie dobrze zabezpieczona przed większymi wahaniami wilgoci, a co za tym idzie
przed paczeniem, pękaniem i zaszarzeniem.
W momencie gdy tarcica ma wilgotność wyższą niż stan powietrzno-suchy, należy układać ją
w sztaplach na przekładkach w celu sezonowania i doprowadzenia do stanu powietrzno-suchego.
W sztaplach stojÄ…cych na wolnym powietrzu zachodzi proces naturalnego suszenia drewna poprzez
który możemy je doprowadzić do wilgotności od 13-20%.
Aby proces składowania przebiegał prawidłowo należy spełnić odpowiednie wymagania:
 układanie tarcicy powinno odbywać się w pogodne, suche dni,
 tarcicę układa się w stosy na dokładnie spoziomowanych legarach, których wymiary
zależą od sortymentu tarcicy i dostępnego miejsca,
 w każdym stosie powinna być jednolita tarcica,
 przy układaniu należy zwrócić uwagę na kolejność wykorzystania sortymentów tarcicy
w procesie produkcyjnym,
 tarcicę powinno się zabezpieczyć przed działaniem grzybów i owadów,
 sztuki zarażone grzybami lub zasiedlone przez owady należy niezwłocznie usuwać,
 teren składu należy czyścić na bieżąco z roślin,
 nie należy umacniać gruntu trocinami,
 stosować wyłącznie zdrowe przekładki a nieużywane przechowywać w suchym miejscy,
 co pewien czas odkażać przekładki i dz
wigary drewniane.
Budowa i rodzaje sztapli oraz składu tarcicy.
Skład tarcicy:
Rys. 11 Rozplanowanie składu tarcicy. A, B, C, D, E, F, G, H- kwatery[3]
Rys.12. Elementy stosu[3] 1-słupki betonowe, 2-legary, 3- przekładki, 4- tarcica, 5-podpory dachu, 6-dach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
1) 2)
Rys. 13. Słupki i legarowanie[3] 1-Słupek betonowy przenośny; 1-rowki, 2-otwór do przenoszenia słupków;
2-Rodzaje legarowanie; a) pojedyncze, b) podwójne.
a) b)
c) d)
e)
Rys. 14 Typy stosów[3] a) trójkątny, b) jedno-czołowy pojedynczy, c) dwu-czołowy pojedynczy,
d) podwójnej długości układania tarcicy, dwu-czołowy niepełny, e) podwójnej długości tarcicy,
dwuczołowy pełny.
Podział stosów:
1. Stosy do krótkotrwałego przechowywania tarcicy (rys 14a).
2. Stosy stałe:
a) stosy pojedyncze o jednej długości układania tarcicy:
 jedno-czołowe (rys 14.b) ,
 dwu-czołowe (rys 14c),
b) stosy o podwójnej długości układania tarcicy:
 dwu-czołowy niepełny (rys 14d),
 dwu-czołowy pełny (rys 14e),
 dwu-czołowy bliz
niaczy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz typy stosów drewna okrągłego?
2. Jakie znasz typy składów drewna okrągłego?
3. Jakie znasz zadania składów tarcicy?
4. Jakie wymagania należy spełnić aby składowanie tarcicy dało pożądane efekty?
5. Jakie znasz elementy składowe sztapla?
6. Jakie są typy stosów tarcicy?
7. Jak powinien być usytuowany skład tarcicy?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj typy stosów drewna okrągłego i tarcicy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą składowania drewna,
2) przygotować zdjęcia lub rysunki z typami stosów,
3) rozpoznać rodzaj stosu,
4) określić jakie sortymenty drzewne się w nim składuje,
5) uzasadnić dokonany wybór,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 plansze lub zdjęcia z typami stosów,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Określ elementy składowe i wymiary składu tarcicy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą składowania drewna,
2) przygotować kartki z rysunkiem składu tarcicy pozbawionym opisów i wymiarów,
3) opisać rysunek,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 ołówek/długopis,
 rysunek pozbawiony opisów - karta ćwiczeń,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
4.7.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) scharakteryzować typy stosów drewna okrągłego?
2) scharakteryzować typy składów drewna okrągłego?
3) zinterpretować zadania składów tarcicy?
4) określić co trzeba spełnić aby składowanie tarcicy dało pożądane efekty?
5) określić elementy składowe sztapla?
6) scharakteryzować znane Ci typy stosów tarcicy?
7) wskazać jak powinien być usytuowany skład tarcicy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
4.8. Czynniki niszczÄ…ce drewno i szkodniki drewna
4.8.1. Materiał nauczania
Czynniki niszczÄ…ce drewno
Czynnikami niszczącymi drewno możemy nazwać wszystkie zjawiska, które wpływają
na obniżenie jego trwałości, a z czasem do zniszczenia. Czynniki niszczące drewno możemy
podzielić na :
1. Czynniki biologiczne:
 grzyby (powodują rozkład drewna, obniżają właściwości mechaniczne i fizyczne
zaatakowanego drewna, czasami są przyczyną wystąpienia owadów),
 owady (niszczą właściwości mechaniczne drewna poprzez drążenie chodników,
czasami zarażają drewno grzybami),
 drobnoustroje (obniżają właściwości odpornościowe drewna).
2. Czynniki fizyczne - należą do nich wszystkie elementy naszego klimatu:
 zmiany temperatur (mrozy i susze niszczące zapasy żywnościowe drewna
zmagazynowane w komórkach miękiszowych),
 zmiany wilgotności (nawilgacanie drewna i przesychanie związane jest
z powstaniem możliwości do powstawania wad takich jak pęknięcia i paczenie się
drewna, dodatkowo może być przyczyną zarażenia drewna przez grzyby lub
zasiedlenia przez owady),
 nadmierne opady.
3. Czynniki chemiczne:
 roztwory kwaśne lub alkaliczne o dużym stężeniu (zetknięcie się drewna
z działaniem chemikaliów może przyspieszyć jego korozję),
Szkodniki drewna
Najważniejszą grupą szkodników drewna są owady. W przyrodzie odgrywają bardzo
ważna rolę. Przyspieszają procesy przemiany materii. Rola ta jest zdecydowanie pozytywną
dla środowiska, aczkolwiek w zetknięciu z użytkowanym przez nas drewnem może mieć
skutek destrukcyjny.
Ze względu na głębokość powodowanych szkód wg PN uszkodzenia przez owady możemy
podzielić na trzy grupy:
 powierzchniowe chodniki-sięgają do 2mm w głąb drewna,
 płytkie chodniki-sięgają do głębokości 5cm w głąb drewna,
 głębokie chodniki-sięgają powyżej 5cm w głąb drewna,
Owady, które wskutek naruszania struktury drewna obniżają jego wartość techniczną
nazywamy szkodnikami drewna, a zniszczenia przez nie spowodowane sÄ… uszkodzeniami
mechanicznymi. Szkodniki drewna mogą je atakować w różnym stanie jego występowania,
mogą atakować drewno składowane w lesie czy na składach, jak również w trakcie
użytkowania gotowe wyroby stolarskie a nawet budynki.
Walka ze szkodnikami wymaga od nas znajomości ich biologii oraz metod ochrony
drewna przed ich działaniem, jak i ich usuwania po zasiedleniu wyrobów i materiałów
drzewnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Pod względem wykorzystania drewna owady możemy podzielić na:
 owady odżywiające się strzępkami grzybów rozkładających drewno lub produktami
rozkładu drewna przez grzyby,
 odżywiające się głównie białkiem, skrobią i cukrami zawartymi w drewnie,
 odżywiające się strzępkami grzybów lub produktami rozkładu drewna przez grzyby
i w specjalnych okolicznościach skrobią, cukrami i białkiem,
 szukajÄ…ce w drenie schronienia.
Klasyfikacja gatunków owadów pod względem rodzaju porażonego drewna i rozmiarów
szkód w budynkach.
1 Owady rozwijające się w drewnie powietrzno-suchym (spuszczel pospolity, kołatek
domowy, wyschli grzebykorożny, miazgowce parkietowce- brunatny i pstry).
2 Owady zasiedlające zawilgocone i zagrzybione drewno, których larwy mogą następnie
żerować w powietrzno-suchych partiach drewna (tykotek pstry, Xestobium austriacum).
3 Owady rozwijające się w zawilgoconym i zagrzybionym drewnie (kołatek uparty,
krokwiowiec piłkorożny, zmorsznik czerwony, trzeń długoryjki, króciec wielożerny,
palotocz mostowy, pniakowiec piłkorożny, miedziak sosnowiec, borodziej prochnik).
4 Owady związane na stałe z zanurzonym w wodzie drewnem nadpsutym przez
mikroorganizmy (ochotek czerwony).
5 Owady rozwijajÄ…ce siÄ™ we wbudowanym nie okorowanym drewnie (zagwoz
dzik
fioletowy, stukacz świerkowiec).
6 Owady wprowadzane do budynku jako larwy z wcześniej zasiedlonym materiałem
drzewnym, gdzie mogą kończyć swój rozwój (wykarczak sosnowiec, trzpiennik
świerkowiec, drzewiennik olbrzym, kruszel czarny).
7 Owady wykorzystujące drewno jako kryjówkę (mrówka gmachówka pniowa, skórnik
słoniniec, skórnik peruwianek).
Objawy porażenia drewna i cechy rozpoznawcze gatunków owadów:
 obecność larw szkodników stwierdzona po rozłupaniu drewna,
 obecność żywych lub martwych postaci doskonałych szkodników,
 obecność żywych lub martwych postaci doskonałych owadów będących naturalnymi
wrogami danego gatunku szkodnika,
 odgłosy drążenia drewna przez larwy szkodników,
 obecność na powierzchni drewna świeżych otworów wylotowych postaci doskonałych,
 wysypująca się z otworów wylotowych mączka drzewna z odchodami larw,
 liczne stare otwory wlotowe i rozsypywanie się drewna na skutek dłuższego drążenia.
Sposoby zwalczania owadów niszczących drewno:
 metody chemiczne, z użyciem odpowiednich impregnatów lub gazów (najpowszechniejsze),
 metody fizyczne,
 metody biologiczne, w naszej strefie klimatycznej praktycznie nie stosowane.
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można określić czynniki niszczące drewno?
2. Wymień znane Ci rodzaje czynników niszczących drewno.
3. Dokonaj podziału uszkodzeń drewna przez owady.
4. Jak możemy podzielić owady ze względu na wykorzystanie przez nie drewna?
5. Po czym można poznać, że drewno jest zasiedlone przez owady?
6. Wymień metody zwalczania szkodników drewna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ gatunek szkodnika, który zaatakował drewno.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą szkodników drewna,
2) przygotować próbki do rozpoznawania,
3) przeprowadzić obserwację próbki,
4) określić szkodnika drewna,
5) przedstawić wyniki i wnioski w formie pisemnej,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki drewna zaatakowanego przez owady,
 lupa,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Na podstawie wyników i wniosków opracowanych w ćwiczeniu 1, określ przyczyny
zaatakowania drewna przez owady oraz metody walki z tym gatunkiem szkodnika.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą szkodników drewna,
2) zapoznać się z literaturą dotyczącą metod i środków walki ze szkodnikami,
3) przygotować próbki do rozpoznawania,
4) przeprowadzić obserwacje próbki,
5) określić gatunek szkodnika drewna,
6) określić metodę i środki walki ze szkodnikiem,
7) przedstawić propozycję w formie pisemnej
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 próbki drewna zaatakowanego przez owady,
 lupa,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
4.8.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) określić czym są czynniki niszczące drewno?
2) scharakteryzować znane Ci czynniki niszczące drewno?
3) dokonać podziału uszkodzeń drewna przez owady?
4) dokonać podziału owadów ze względu na wykorzystanie przez nie drewna?
5) określić po czym można poznać, że drewno jest zasiedlone przez owady?
6) określić metody zwalczania szkodników drewna?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
4.9. Zabezpieczanie drewna środkami chemicznymi
4.9.1. Materiał nauczania
Warunki skutecznej impregnacji drewna
Aby ochrona drewna przed korozją odniosła pożądany skutek należy uwzględnić
wszystkie procesy składające się na pozyskanie, przerób, i użytkowanie drewna.
Najważniejszymi etapami planowania ochrony są:
 poprawna organizacja procesu pozyskania, przerobu i magazynowania drewna ze
szczególnym zabezpieczeniem go przed sinizną, pleśnieniem i owadami,
 właściwy dobór metod i środków ochrony drewna,
 poprawne sporządzenie projektu budowlanego z uwzględnieniem profilaktyki
biochronnej,
 stosowanie odpornych lub uodpornionych na korozję biologiczną materiałów drzewnych
i drewnopochodnych,
 właściwa realizacja obiektu w zakresie przestrzegania zasad sztuki budowlanej,
 prawidłowe użytkowanie oraz bieżące i okresowe konserwacje budynku.
Chemiczna ochrona drewna jest jednym z ważniejszych przedsięwzięć przedłużających
trwałość budowli.
Planując impregnację powinno się uwzględnić:
 stopień zagrożenia degradacyjnego w miejscu wbudowania drewna,
 podatność drewna na impregnacje,
 stan wilgotności drewna przeznaczonego do impregnacji,
 wymagania higieniczno-sanitarne przy stosowaniu środków chemicznych.
Klasy zagrożenia drewna budowlanego
Stopień zabezpieczenia drewna powinien być dostosowany do spodziewanych warunków
w miejscu użytkowania. Charakterystyka warunków środowiska w poszczególnych klasach
przedstawia się następująco:
Klasa zagrożenia1: drewno jest pod przykryciem całkowicie zabezpieczone przed
działaniem warunków atmosferycznych i nie działa na nie wilgoć,
Klasa zagrożenia 2: drewno jest pod przykryciem, zabezpieczone przed działaniem
warunków atmosferycznych ale w sporadycznych wypadkach może zawilgotnieć,
Klasa zawilgocenia 3: drewno jest pod przykryciem i nie styka siÄ™ z ziemiÄ… ale jest
narażone na działanie czynników atmosferycznych lub jest przed nimi zabezpieczone, lecz
ulega częstemu zawilgoceniu,
Klasa zawilgocenia 4: drewno styka się z ziemią lub słodką wodą i w ten sposób jest
stale narażone na działanie wilgoci,
Klasa zawilgocenia 5: drewno jest stale narażone na działanie słonej wody.
Drewno posiada również cztery klasy podatności na impregnacje, od drewna podatnego
na nasycanie, poprzez drewno umiarkowanie podatne i drewno odporne na nasycanie aż do
drewna bardzo odpornego na nasycanie.
Przygotowanie drewna do impregnacji.
Do metod przygotowawczych drewno do impregnacji zaliczamy:
 nakłuwanie drewna,
 nacinanie drewna,
 nawiercanie drewna,
 parowanie drewna,
 składowanie drewna w wodzie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
Metody impregnacji drewna
Istnieje bardzo dużo metod impregnacji drewna, zależą one do posiadanych przyrządów,
mogą to być przyrządy proste takie jak wiadra, beczki i pędzle ale są i urządzenia bardzo
skomplikowane takie jak przemysłowe autoklawy do impregnacji drewna.
Metody impregnacji drewna
Impregnacja powierzchniowa Impregnacja głęboka
Bezciśnieniowa Ciśnieniowa
Metody
Smarowanie KÄ…piel zimna Metody KÄ…piel Metody
próżniowe
krótkotrwała dyfuzyjne gorąco-zimna hydrostatyczne
Kąpiel zimna Metody pełno- Metody pusto-
Opryskiwanie
długotrwała komórkowe komórkowe
-sucha impregnacja
-pastowanie
-bandażowanie
-nawiercanie otworów (zastrzyki, naboje)
-metoda osmotyczna
Rys. 15 Podział metod impregnacji drewna[5]
Postępowanie z drewnem po impregnacji
Po bezpośrednim zaimpregnowaniu drewna należy stosować następujące czynności:
 bezpośrednio po impregnacji odstawić w materiał do obcieknięcia,
 sezonowanie (unikając bezpośredniego nasłonecznienia),
Należy również pamiętać, że:
 drewno powinno być chronione przed dostępem wody,
 okres sezonowania należy dostosować do gatunku drewna i impregnatu,
 po impregnowaniu drewno nie powinno być poddawane dalszej obróbce,
 w razie dodatkowych operacji w miejscach obróbki należy poprawić impregnacje,
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz etapy ochrony drewna przed korozjÄ…?
2. Co powinieneś wziąć pod uwagę planując impregnacje?
3. Jakie znasz klasy zagrożenia drewna zawilgoceniem.
4. Jakie znasz metody przygotowania drewna do impregnacji.
5. Wymień znane Ci metody impregnacji.
6. Jakie czynności należy stosować po impregnacji?
7. O czym należy pamiętać po zaimpregnowaniu drewna?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sprawdz
skuteczność najprostszych metod impregnowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą impregnacji drewna,
2) przygotować impregnaty i próbki do impregnowania,
3) zaimpregnować drewno kilkoma metodami,
4) wysuszyć próbki,
5) rozciąć próbki, przygotowując do pomiaru,
6) dokonać pomiarów głębokości penetracji impregnatu,
7) przedstawić wyniki w formie opisowej,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 impregnat,
 przybory do impregnacji (pojemniki, pędzle),
 próbki do impregnacji,
 metrówka,
 suszarka laboratoryjna,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Sprawdz
działanie metod przygotowawczych drewno do impregnacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą impregnacji drewna,
2) przygotować próbki do impregnowania,
3) przygotować impregnat,
4) zaimpregnować próbki,
5) rozciąć próbki, przygotowując do pomiaru,
6) dokonać pomiaru głębokości impregnacji,
7) przedstawić wyniki i wnioski w formie pisemnej,
8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 notatnik,
 ołówek/długopis,
 gwoz
dzie i wkręty,
 próbki do prób technologicznych,
 młotek i obcęgi,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
4.9.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) określić jakie znasz etapy ochrony drewna przed korozją?
2) określić co należy uwzględnić planując proces impregnacji?
3) wymienić klasy zagrożenia drewna zawilgoceniem?
4) wymienić metody przygotowania drewna do impregnacji?
5) wymienić metody impregnacji drewna?
6) określić o jakich czynnościach należy pamiętać po impregnacji?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
6. LITERATURA
1. Krzysik F.,: Nauka o drewnie. PWN, Warszawa 1974
2. Prażmo J.: Stolarstwo. Technologia i materiałoznawstwo. WSiP, Warszawa 1999
3. Prządka W.: Technologia meblarstwa. Część I. WSiP, Warszawa 1973
4. Szczuka J., Żurowski J.: Materiałoznawstwo przemysłu drzewnego. Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995
5. Praca zbiorowa / pod red. Ważny J., Karyś J.: Ochrona budynków przed korozją
biologicznÄ…. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2001
6. Polska norma PN-93/D-02002: Surowiec drzewny. Podział, terminologia i symbole.
PKNMiJ, Warszawa 1993
7. Polska norma PN-93/D-95000: Surowiec drzewny. Pomiar, obliczanie miąższości
i cechowanie. PKNMiJ, Warszawa 1993
8. Polska norma PN-79/D-01011: Podział wad drewna. PKNMiJ, Warszawa 1993
9. Polska norma PN-79/D-01012: podział wad drewna. PKNMiJ, Warszawa 1993
10. Polska norma PN-85/D-02002: Podział drewna okrągłego ze względu na grubość.
PKNMiJ, Warszawa 1992
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67