MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Janina Bujnowicz
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem
346[03].O1.04
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Jolanta Lesiewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.04
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu Opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Ćwiczenia 11
5.1. Stres i jego wpływ na zdrowie człowieka 11
5.1.1. Ćwiczenia 11
5.2. Radzenie sobie ze stresem 15
5.2.1. Ćwiczenia 15
5.3. Zachowania zdrowotne człowieka 17
5.3.1. Ćwiczenia 17
6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 19
7. Literatura 29
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie opiekunka środowiskowa.
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
Poradnik dla nauczyciela oraz Poradnik dla ucznia. Poradnik dla ucznia skonstruowany jest tak,
aby umożliwić uczniom ukształtowanie umiejętności, które pomogą im zaliczyć jednostkę
modułową.
W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
 wymagania wstępne,
 cele kształcenia,
 materiał nauczania,
 sprawdzian osiągnięć,
 literaturę.
Poradnik dla nauczyciela zawiera informacje i wskazówki niezbędne do efektywnego
zorganizowania procesu kształcenia w jednostce modułowej. Zamieszczono w nim następujące
części:
 wymagania wstępne,
 szczegółowe cele kształcenia,
 przykładowe scenariusze zajęć,
 ćwiczenia,
 sprawdzian postępów,
 ewaluację osiągnięć ucznia,
 literatura.
Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Należy zachęcić uczniów, aby zapoznali się z wymaganiami
i ocenili, czy je spełniają. Dotyczą one umiejętności, które uczniowie ukształtowali podczas
dotychczasowej nauki. Spełnienie wymagań wstępnych pozwoli uczniom na skoncentrowanie
się na kształtowaniu nowych umiejętności potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.
Szczegółowe cele kształcenia określają umiejętności, jakie uczeń powinien ukształtować
w wyniku procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć należy
zapoznać uczniów z celami kształcenia, aby dowiedzieli się, czego się nauczą.
W Poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe scenariusze zajęć. Wskazują
one sposób prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod zalecanych w programie
jednostki modułowej.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. Do każdego
tematu zamieszczono w Poradniku dla nauczyciela ćwiczenia (tożsame z tymi, które znajdują
się w Poradniku dla ucznia), które zawierają polecenie, wskazówki do realizacji, zalecane
metody nauczania uczenia się oraz środki dydaktyczne. Wykonując poszczególne ćwiczenia,
uczeń powinien ukształtować umiejętności niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.
Ewaluacja osiągnięć ucznia powinna zostać przeprowadzona za pomocą testów osiągnięć
szkolnych. W Poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe narzędzia pomiaru
dydaktycznego. Wszystkie zadania zamieszczone w testach obejmują treści objęte programem
nauczania oraz sprawdzają, czy uczeń osiągnął założone w jednostce modułowej cele. Każdy
test zawiera:
 plan testu sporządzony w formie tabelarycznej,
 punktację zadań,
 propozycję norm wymagań,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
 instrukcję dla nauczyciela,
 instrukcję dla ucznia,
 kartę odpowiedzi,
 zadania testowe i zadania praktyczne.
Ostatnim elementem Poradnika dla nauczyciela jest wykaz literatury. Zawiera on
zarówno pozycje przydatne uczniowi do pogłębienia wiedzy z zakresu programu jednostki
modułowej, jak i pozycje metodyczne.
Jednostka modułowa: Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem jest
elementem modułu Podstawy funkcjonowania człowieka w środowisku społecznym. Moduł
ten składa się z 6 jednostek:
1. Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.
2. Doskonalenie umiejętności komunikowania się.
3. Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów.
4. Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.
5. Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy.
6. Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.
Jednostka Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem zawiera podstawowe
informacje na temat stresu, technik radzenia sobie ze stresem oraz działań prozdrowotnych
człowieka i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu
opiekunki środowiskowej.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne w jednostce modułowej prowadzone były
różnymi metodami, uwzględniającymi wszystkie strategie kształcenia wielostronnego.
Szczególny nacisk powinien zostać położony na wykorzystanie metod z zakresu strategii
problemowej (metody problemowe) i operacyjnej (metody praktyczne). Formy organizacyjne
pracy powinny być zróżnicowane począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy
zespołowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
 formułować i wyrażać własne opinie,
 pracować w zespole, przyjmując różne role,
 brać udział w dyskusji,
 charakteryzować strukturę psychofizyczną człowieka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku uczeń powinien umieć:
 wskazać czynniki wywołujące stres,
 wskazać z
ródła i poziomy stresu,
 opisać zespół objawów biologicznych powstałych w wyniku działania stresorów,
 rozróżnić biologiczne i psychiczne reakcje stresowe,
 wskazać wpływ stresu na zdrowie,
 scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem,
 wskazać determinanty osobowościowe procesu radzenia sobie ze stresem,
 określić style radzenia sobie ze stresem,
 scharakteryzować własny styl radzenia sobie ze stresem,
 rozpoznać konstruktywne i autodestruktywne strategie radzenia sobie ze stresem,
 określić mechanizmy obronne stosowane w procesie radzenia sobie ze stresem,
 wykorzystać osobiste zasoby radzenia sobie ze stresem,
 zastosować różne techniki relaksacyjne w celu redukowania stresu,
 skorzystać z pomocy osób udzielających wsparcia w sytuacji stresowej,
 wskazać zależność między sposobem spostrzegania i interpretowania świata a zdolnością
radzenia sobie ze stresem,
 wskazać wpływ zachowań zdrowotnych oraz osobistych przekonań o zdrowiu na proces
radzenia sobie ze stresem,
 określić zachowania zdrowotne i ich podmiotowe uwarunkowania,
 podjąć autonomiczne decyzje korzystne dla zdrowia,
 zastosować zasady zdrowego stylu życia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć 1
Temat: Biologiczne i psychiczne reakcje na stres
Czas trwania zajęć: 45 minut
Cele kształcenia
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
 wskazać biologiczne objawy powstające w wyniku działania stresorów,
 wskazać psychiczne objawy powstające w wyniku działania stresorów,
 rozróżnić biologiczne i psychiczne reakcje stresowe,
 wskazać wpływ stresu na zdrowie człowieka,
 uporządkować informacje,
 sformułować własne opinie i uzasadnienia.
Metody nauczania uczenia się:
- dyskusja wielokrotna,
- dyskusja frontalna.
Formy organizacyjne zajęć:
 praca grupowa,
 praca jednolita.
Środki dydaktyczne:
Poradnik dla ucznia, film dydaktyczny na temat stresu, np.  Jak pokonać stres (Biuro
doradztwa i organizacji Synergia).
Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel przedstawia uczniom cele zajęć.
2. Nauczyciel prosi uczniów, aby przypomnieli sobie i opisali, jak oni sami reagują na stres
(np.: pocenie się rąk, nadmierne jedzenie lub brak apetytu, rozdrażnienie, trudności ze
skupieniem myśli), a następnie spróbowali określić, czy wymienione reakcje mają
charakter biologiczny, czy psychiczny.
3. Nauczyciel zapoznaje uczniów z rożnymi psychicznymi i biologicznymi reakcjami na stres
lub prosi uczniów, aby zapoznali się z odpowiednim fragmentem materiału nauczania w
Poradniku dla uczniów. Uczniowie mogą również skorzystać z innych dostępnych z
ródeł
informacji lub wskazać reakcje na stres na podstawie obejrzanego fragmentu filmu
o stresie np.  Jak pokonać stres? (Biuro doradztwa i organizacji Synergia).
4. Uczniowie dzielą się na 3 4-osobowe grupy.
5. Uczniowie zapoznają się z instrukcją do ćwiczenia i wykonują ćwiczenie zamieszczone
w Poradniku dla ucznia (ćwiczenie 4.1.1).
6. Przykładowe informacje, które powinny znalez
ć się w tabeli zamieszczonej w tekście
ćwiczenia w Poradniku dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Biologiczne reakcje na stres Psychiczne reakcje na stres
 drżenie rąk  rozdrażnienie
 brak apetytu  odizolowanie, odsunięcie się od bliskich
 itd.  itd.
7. Przedstawiciele grup prezentują efekty pracy grupowej.
8. Uczniowie uczestniczą w podsumowaniu ćwiczenia  dyskusji na temat różnych skutków
nadmiernego stresu i ich wpływu na zdrowie człowieka.
9. Ocena pracy uczniów  zarówno pracy grupowej, jak i udziału w dyskusji frontalnej
podsumowującej wykonane ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz zajęć 2
Temat: Moja koncepcja zdrowego stylu życia
Czas trwania zajęć: 45 minut
Cele kształcenia:
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
 zidentyfikować zasady zdrowego stylu życia,
 wskazać wpływ zdrowego stylu życia na zdrowie człowieka,
 uporządkować informacje,
 sformułować własne opinie i uzasadnienia.
Metody nauczania uczenia się:
- dyskusja wielokrotna,
- z wykorzystaniem mapy myśli,
- dyskusja frontalna.
Formy organizacyjne zajęć:
 praca grupowa,
 praca jednolita.
Środki dydaktyczne:
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip chart.
Przebieg zajęć:
1. Przedstawienie celów zajęć.
2. Zapoznanie uczniów z zasadami tworzenia mapy myśli:
 w centrum arkusza zapisuje się problem (temat) w formie słownej lub graficznej,
 poszczególne hasła, stwierdzenia, rysunki umieszcza się na całym arkuszu, porządkując
i łącząc liniami według występujących pomiędzy nimi związków,
 hasła zapisuje się wzdłuż linii wyraz
nie, drukowanymi literami lub umieszcza
w połączonych liniami kołach,
 linie powinny wychodzić ze środka arkusza (od zapisanego problemu  tematu),
a następnie się rozgałęziać,
 na każdej linii (w kole) zapisuje się jedno słowo (hasło) lub umieszcza jeden symbol,
 do tworzenia mapy myśli warto używać kolorów,
 należy zapisywać wszystko, co przychodzi do głowy, starając się umieszczać hasła
(symbole w logiczny sposób według łączących je związków).
3. Przedstawienie zadania do wykonania (ćwiczenie 4.3.1).
4. Podział uczniów na 4 5-osobowe zespoły.
5. Rozdanie dużych arkuszy panieru i mazaków.
6. Uczniowie wykonują ćwiczenie zgodnie z instrukcją zamieszczoną w Poradniku dla
ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
7. Przedstawiciel każdej grupy (lider) prezentuje opracowaną mapę myśli.
8. Uczniowie oceniają pracę koleżanek/kolegów, zadają dodatkowe pytania.
9. Podsumowanie zajęć  należy zwrócić uwagę na wpływ zdrowego trybu życia oraz na
różne aspekty zdrowia człowieka.
10. Ocena pracy uczniów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
5. ĆWICZENIA
5.1. Stres i jego wpływ na zdrowie człowieka
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wskaż na przykładach z codziennego życia czynniki, które najczęściej powodują stres.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przypomnieć sobie na podstawie materiału nauczania w Poradniku dla ucznia, jakie są
typowe czynniki wywołujące stres,
2) do każdego z czynników dobierać konkretny przykład z codziennego życia i wpisać do
tabeli,
3) efekty swojej pracy zaprezentować na forum klasy,
4) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Czynniki wywołujące stres Przykłady
Zalecane metody nauczania uczenia się:
Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie w parach lub w 3-4 osobowych grupach
(dyskusja wielokrotna). Podsumowanie ćwiczenia należy przeprowadzić w formie dyskusji
frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- arkusz papieru,
- przybory do pisania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu sytuacji rozpoznaj i pogrupuj biologiczne oraz psychiczne reakcje na
stres.
Opis sytuacji
Pani Zofia K. straciła męża w wypadku samochodowym. Dzień przed tym tragicznym
zdarzeniem urządziła mężowi awanturę o to, że nie odwiedza swojej matki. Po śmierci męża
Zofia K. zaczęła się obwiniać o swoje wcześniejsze zachowanie. Mimo, że od wypadku
minęło już trochę czasu, była rozdrażniona, drżały jej ręce, nie potrafiła powstrzymać płaczu.
Jednocześnie zaprzestała kontaktu z dziećmi i znajomymi, zamknęła się w mieszkaniu,
zasunęła rolety. Zaniedbała swój wygląd, przestała gotować obiady, niewiele jadła. Kiedy
córka do niej dzwoniła, Pani Zofia wykazywała poirytowanie, że jej przeszkadza, ale nie
potrafiła powiedzieć w czym. W ciągu dnia najczęściej siedziała w fotelu, patrząc w okno.
W nocy często wstawała i zażywała środki uspokajające. Kiedy córka nakłoniła ja do pójścia
do lekarza, okazało się, że ma podwyższone ciśnienie i wysoki poziom cholesterolu.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z opisem sytuacji,
2) wybrać biologiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli,
3) wybrać psychiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli,
4) efekty pracy zaprezentować na forum klasy.
Biologiczne reakcje na stres Psychiczne reakcje na stres
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie w parach, lub w 3 4-osobowych grupach
(dyskusja wielokrotna). Podsumowanie ćwiczenia należy przeprowadzić w formie
dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- arkusz papieru,
- przybory do pisania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj czynniki, które u Ciebie wywołują stres oraz Twoje reakcje w takiej sytuacji.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) założyć  dzienniczek stresu (np. 16-kartkowy zeszyt),
2) prowadzić zapisy według poniższych wytycznych przez 3 4 dni lub cały tydzień,
3) w jednakowych odstępach czasu, np. co 2 3 godziny, sporządzać notatkę z następującymi
informacjami:
 dzień, godzina,
 w skali 1 10 zapisz natężenie Twojego stresu w danej chwili,
 co odczuwasz w danej chwili (szczęście, zadowolenie, strach, obojętność itp.)?
 czy to co robisz sprawia Ci satysfakcję?
 jaka jest efektywność Twojej pracy, jeżeli w danej chwili pracujesz?
4) w przypadku wystąpienia silnego stresu dodatkowo zapisać następujące informacje:
 jakie zdarzenie, sytuacja wywołały stres?
 gdzie i kiedy to nastąpiło?
 dlaczego to zdarzenie, sytuacja były stresujące?
 jaki jest twój poziom stresu w skali 1 10?
 czy i w jaki sposób udało ci się zapanować nad sytuacją?
 czy skutecznie udało ci się poradzić sobie ze stresem?
5) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia, dzieląc się na forum klasy swoimi refleksjami,
6) spróbować odpowiedzieć na następujące pytania:
 jaki jest poziom stresu, który zapewnia ci najlepsze samopoczucie i efektywność
pracy?
 jakie są główne z
ródła nadmiernego, nieprzyjemnego stresu w twoim życiu, w jakich
pojawiają się okolicznościach?
 czy potrafisz sobie skutecznie radzić w takich sytuacjach?
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- Uczniowie wykonują ćwiczenia indywidualnie jako zadanie pracy domowej w okresie
jednego tygodnia. Podsumowanie ćwiczenia należy przeprowadzić na kolejnych zajęciach
w formie dyskusji frontalnej.
Ćwiczenie 4
Odszukaj na dostępnej skali poziom stresu wywołany przez opisane sytuacje.
Sytuacja I
Pan Edward po 15 latach pracy został zwolniony z powodu likwidacji zakładu pracy. Ma na
utrzymaniu dwoje dzieci.
Sytuacja II
Pani Ela odebrała wynik prześwietlenia Rtg płuc, wskazujący na podejrzenie nowotworu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Sytuacja III
Jacek, lat 12, wyjechał z rodzicami do innej miejscowości i od nowego roku szkolnego
rozpoczyna naukę w nowej szkole.
Sytuacja IV
Pan Karol podjął pracę jako maszynista PKP pociągów dalekobieżnych. Często pracuje
w nocy.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z dostępnymi skalami stresu np. w książkach: Migdał K.: Psychologia
w praktyce społecznej lub Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych (uczniowie
mogą korzystać z książek lub przygotowanych kserokopii),
2) odszukać na wybranej skali poziom stresu spowodowany opisanymi sytuacjami,
3) zaprezentować wyniki pracy na forum klasy,
4) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej, zwracając uwagę na inne sytuacje wywołujące
zbliżony poziom stresu do tego spowodowanego opisanymi sytuacjami.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia
należy przeprowadzić w formie dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- skale stresu zawarte w książkach Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej, Sutton
C.: Psychologia dla pracowników socjalnych lub w innych z
ródłach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
5.2. Radzenie sobie ze stresem
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wskaż różne techniki redukcji stresu, odnosząc je do znanych Ci sytuacji z życia
codziennego.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przypomnieć sobie przynajmniej dwie sytuacje, które go stresują i zastanowić się, jak
wówczas reaguje,
2) przeanalizować techniki redukcji stresu (na podstawie informacji zawartych w Poradniku
dla ucznia oraz korzystając z innych dostępnych z
ródeł),
3) dobrać właściwą technikę radzenia sobie ze stresem do rodzaju sytuacji,
4) wyniki swojej pracy zaprezentować na forum klasy, uzasadniając swój wybór,
5) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie, w parach lub w 3 4-osobowych grupach
(dyskusja wielokrotna). Podsumowanie ćwiczenia należy przeprowadzić w formie
dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Dobierz odpowiednie techniki radzenia sobie ze stresem związanym z sytuacją:
 zgubienia kluczy od mieszkania,
 spóz
nienia na autobus do szkoły,
 kłótni z przyjaciółmi.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przypomnieć sobie różne techniki redukowania stresu,
2) dobrać właściwą technikę radzenia sobie ze stresem do rodzaju sytuacji,
3) wyniki swojej pracy zaprezentować na forum klasy, uzasadniając swój wybór,
4) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie, w parach lub w 3 4-osobowych grupach
(dyskusja wielokrotna). Podsumowanie ćwiczenia należy przeprowadzić w formie
dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Wykonaj oddechowe ćwiczenia relaksacyjne przy relaksującej, odpowiednio dobranej
muzyce.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) usiąść wygodnie i spróbować odrzucić wszystkie myśli o bieżących sprawach,
2) wysłuchać instrukcji nauczyciela dotyczących relaksacyjnych technik oddechowych oraz
przyjrzeć się prezentacji (głęboki wdech nosem aż do uniesienia rąk opartych na brzuchu,
powolny wydech przez usta),
3) przy muzyce wykonać ćwiczenia oddechowe, skupiając swoje myśli na właściwym
regulowaniu oddechu,
4) po zakończeniu ćwiczenia podzielić się na forum klasy refleksjami na temat swoich
odczuć podczas i po wykonaniu ćwiczeń oddechowych.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
Podczas ćwiczenia wykorzystana jest metoda pokazu z instruktażem oraz indywidualne
wykonanie przez uczniów ćwiczenia praktycznego.
Środki dydaktyczne:
 magnetofon,
 odtwarzacz CD,
 kasety lub płyty CD z muzyką relaksacyjną.
Uwaga: Można wykonać z uczniami również inne ćwiczenia relaksacyjne zamieszczone
w podanej literaturze i innych z
ródłach lub poprosić uczniów o wyszukanie i przeprowadzenie
w klasie takich ćwiczeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
5.3. Zachowania zdrowotne człowieka
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj mapę myśli na temat  Moja koncepcja zdrowego stylu życia .
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przedyskutować w 4 5-osobowej grupie podany temat mapy myśli,
2) zapisać w centralnych miejscu dużego arkusza papieru temat,
3) wybrać najważniejsze aspekty zdrowego stylu życia,
4) zapisać je dookoła tematu zgodnie z zasadami tworzenia mapy myśli,
5) wybrać i zapisać inne ważne informacje związane z wypisanymi aspektami,
6) zaprezentować efekty pracy grupy (mapę myśli) na forum klasy,
7) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- Ćwiczenie powinno być wykonane z wykorzystaniem metody dyskusji wielokrotnej 
wnioski z dyskusji zapisane w formie mapy myśli. Podsumowanie ćwiczenia należy
przeprowadzić w formie dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip chart.
Ćwiczenie 2
Wez
udział w dyskusji plenarnej na temat wpływu zachowań zdrowotnych i osobistych
przekonań o zdrowiu na proces radzenia sobie ze stresem.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zadanie
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zastanowić się, jakie są jego przekonania na temat zdrowia i zdrowego stylu życia,
2) zastanowić się nad własnymi zachowaniami (pozytywnymi i negatywnymi) oraz ich
skutkami dla zdrowia,
3) wskazać te zachowania, które jego zdaniem są zachowaniami zdrowotnymi,
4) zastanowić się, w jaki sposób można zmienić negatywne zachowania wobec zdrowia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
5) przygotować argumenty do dyskusji, wykorzystując informacje i wnioski wypracowane
przy wykonywaniu ćwiczenia 1,
6) uczestniczyć w dyskusji, jasno formułując swoje argumenty i odnosząc się do
argumentów koleżanek/kolegów,
7) uczestniczyć w wypracowaniu wniosków z dyskusji.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- metoda dyskusji plenarnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Sprawdzian I
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Doskonalenie umiejętności
radzenia sobie ze stresem
Test składa się z 13 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
zadania 1, 2, 3, 5, 6, 12, 13 są z poziomu podstawowego,
zadania 4, 7, 8, 9, 10, 11 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań:
 zadania wielokrotnego wyboru  1 punkt za każdą prawidłową odpowiedz
, za złą
odpowiedz
lub jej brak 0 punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
 dopuszczający  za uzyskanie co najmniej 5 pkt. za odpowiedzi na zadania z poziomu
podstawowego,
 dostateczny  za uzyskanie co najmniej 7 pkt. za odpowiedzi na zadania z poziomu
podstawowego,
 dobry  za uzyskanie co najmniej 10 pkt., w tym co najmniej 3 pkt. za odpowiedzi na
zadania z poziomu ponadpodstawowego,
 bardzo dobry  za uzyskanie co najmniej 12 pkt., w tym co najmniej 5 pkt. za odpowiedzi
na zadania z poziomu ponadpodstawowego.
Klucz do odpowiedzi:
1-a, 2-b, 3-d, 4-a, 5-b, 6-c, 7-c, 8-d, 9-d, 10-b, 11-c, 12-c, 13-c
Plan testu
Nr Cel operacyjny (mierzone osiągnięcia ucznia) Kategoria celu Poziom wymagań
zad.
1 Rozróżnić objawy różnych poziomów stresu B P
2 Określić czynniki wywołujące stres A P
3 Rozróżnić wpływ poziomu stresu na zdrowie B P
człowieka
4 Analizować różne przyczyny stresu C PP
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
5 Rozróżnić psychiczne reakcje stresowe B P
6 Rozróżnić biologiczne reakcje stresowe B P
7 Rozróżnić determinanty osobowościowe procesu B PP
radzenia sobie ze stresem
8 Rozróżnić aspekty radzenia sobie ze stresem B PP
nakierowane na problem
9 Dobrać techniki radzenia sobie ze stresem do C PP
grupy technik środowiskowych
10 Dobrać techniki radzenia sobie ze stresem do C PP
grupy technik fizjologicznych
11 Rozróżnić konstruktywne i autodestruktywne C PP
strategie radzenia sobie ze stresem
12 Rozróżnić rodzaje zachowań zdrowotnych B P
13 Identyfikować zasady promocji zdrowia B P
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podkreśl wagę samodzielnego rozwiązania zadań testowych.
4. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcję, zestaw zadań testowych,
kartę odpowiedzi).
5. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
6. Przypomnij o upływającym czasie na 10 i 5 minut przed końcem sprawdzianu.
7. Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.
8. Zbierz od uczniów karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędnie zakreśloną kółkiem odpowiedz
,
a następnie otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12. Powodzenia.
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Zestaw zadań testowych
1. Obojętność i zniechęcenie świadczyć może o:
a) niskim poziomie stresu,
b) optymalnym poziomie stresu,
c) wysokim poziomie stresu,
d) obojętnym poziomie stresu.
2. Stresorami nazywamy:
a) objawy długotrwałego stresu,
b) czynniki wywołujące stres,
c) reakcje na stres,
d) sposoby radzenia sobie ze stresem.
3. Szczególnie groz
ny dla zdrowia człowieka może być:
a) krótkotrwały niski poziom stresu,
b) długotrwały optymalny poziom stresu,
c) krótkotrwały wysoki poziom stresu,
d) długotrwały wysoki poziom stresu.
4. Poczucie zagrożenia u Pana X wywoła sytuacja:
a) Pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności; jest przekonany, że
będzie zdany do końca swoich dni na  łaskę innych osób,
b) Pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności; zgłosił się do PZN
i wykonuje ćwiczenia orientacji przestrzennej,
c) Pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności; chce zamieszkać w domu
pomocy społecznej,
d) Pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności; zameldował w swoim
mieszkaniu krewną, która zobowiązała się do zapewnienia mu opieki.
5. Psychologiczną reakcją na stres może być:
a) napięcie mięśni,
b) lęk,
c) mdłości,
d) suchość w ustach.
6. Biologiczną reakcją na stres może być:
a) trudność z koncentracją uwagi,
b) rozdrażnienie,
c) mdłości,
d) nadużywanie leków.
7. Podatność na choroby wywołane stresem wykazują najczęściej osoby:
a) zrównoważone,
b) opanowane,
c) nadmiernie ambitne,
d) mało aktywne.
8. Radzenie sobie ze stresem nakierowane na problem przejawia się w:
a) zaprzeczaniu zaistniałym trudnościom,
b) wykonywaniu ćwiczeń relaksacyjnych,
c) odcięciu się od trudnej sytuacji,
d) przygotowaniu się na możliwe skutki trudnej sytuacji.
9. Do technik środowiskowych redukujących stresory występujące w otoczeniu można
zaliczyć:
a) kontrolowanie oddechu,
b) pozytywne myślenie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
c) relaksację wyobrażeniową,
d) zredukowanie niepewności.
10. Do technik fizjologicznych redukujących poziom stresu można zaliczyć:
a) zredukowanie wagi wydarzenia,
b) kontrolowanie oddechu,
c) relaksację wyobrażeniową,
d) zredukowanie niepewności.
11. Do autodestruktywnych strategii radzenia sobie ze stresem można zaliczyć:
a) długie spacery na świeżym powietrzu,
b) słuchanie muzyki,
c) palenie papierosów,
d) rozmowę z bliską osobą.
12. Zachowania zdrowotne biopozytywne to:
a) nadkonsumpcja,
b) używanie niewielkich ilości narkotyków,
c) uprawianie rekreacyjne sportu,
d) redukowanie ilości snu.
13. Do podstawowych zasad promocji zdrowia nie można zaliczyć:
a) właściwego odżywiania się,
b) podejmowania aktywności fizycznej,
c) osiągania sukcesów w życiu zawodowym,
d) radzenia sobie ze stresem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem
Nr pytania Odpowiedzi Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Sprawdzian II
Test praktyczny wysoko symulowany.
Test praktyczny (zadanie praktyczne) zawiera opis sytuacji oraz polecenia do wykonania
na podstawie opisu sytuacji.
Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu
podnadpodstawowego.
Uczeń powinien być oceniany według następujących kryteriów:
1) wskazanie z
ródeł stresu w opisanej sytuacji,
2) wskazanie rodzaju sytuacji trudnej w opisanej sytuacji,
3) wskazanie biologicznych reakcji na stres w opisanej sytuacji,
4) wskazanie psychologicznych reakcji na stres w opisanej sytuacji,
5) podanie propozycji radzenia sobie ze stresem w opisanej sytuacji,
6) wskazanie do jakiej grupy technik należy zaproponowany sposób,
7) uzasadnienie wybranego sposobu radzenia sobie ze stresem w opisanej sytuacji,
8) wskazanie osób, które mogą udzielić wsparcia emocjonalnego w opisanej sytuacji,
9) wskazanie wpływu stresu na stan zdrowia w opisanej sytuacji.
Punktacja zadań:
Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej:
0  nie wykazuje umiejętności (nie wykonał zadania),
1  wykazuje umiejętność w ograniczonym zakresie (zadanie zostało wykonane
częściowo),
2  wykazuje umiejętność w pełnym zakresie (pełna i wyczerpująca odpowiedz
).
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następującą
ocenę szkolną:
 dopuszczający  uczeń uzyskał co najmniej 8 punktów, w tym przynajmniej jeden punkt
za podanie propozycji radzenia sobie ze stresem,
 dostateczny  uczeń uzyskał co najmniej 11 punktów, w tym przynajmniej jeden punkt za
podanie propozycji radzenia sobie ze stresem,
 dobry  uczeń uzyskał co najmniej 14 punktów, w tym przynajmniej dwa punkty za
podanie propozycji radzenia sobie ze stresem,
 bardzo dobry  uczeń uzyskał co najmniej 17 punktów, w tym przynajmniej dwa punkty
za podanie propozycji radzenia sobie ze stresem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.
5. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego oraz kartę
odpowiedzi.
6. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne zadawane przez uczniów.
7. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na karcie odpowiedzi, uwzględniając podane
kryteria i sposób punktowania.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się dokładnie z treścią zadania.
4. Przeczytaj opis sytuacji.
5. Zapoznaj się z poleceniami do wykonania.
6. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność udzielonych odpowiedzi.
11. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12. Powodzenia.
Materiały dla ucznia
 instrukcja dla ucznia,
 treść zadania praktycznego,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Zadanie praktyczne
Zapoznaj się opisem sytuacji i na podstawie tego opisu, wykonaj zamieszczone poniżej
polecenia.
Opis sytuacji
Pani Genowefa (lat 70) od wielu lat jest osobą niepełnosprawną fizycznie, korzysta
z pomocy opiekunki 2 razy w tygodniu. Ostatnio stan jej zdrowia na tyle się pogorszył, że
wymaga ona stałej pomocy i opieki innej osoby. Jedyna siostra Pani Genowefy poradziła jej,
że w tej sytuacji powinna zamieszkać w domu pomocy społecznej. Od rozmowy z siostrą
Pani Genowefa jest rozdrażniona, stała się opryskliwa dla opiekunki, najdrobniejsza uwaga
doprowadza ja do płaczu, po którym popada w przygnębienie. Nie chce spotykać się
z sąsiadkami i koleżankami, które wcześniej często ją odwiedzały Skarży się na bóle serca
i zawroty głowy. Ostatnie badania lekarskie wykazały duży wzrost ciśnienia krwi, dotąd
nigdy nienotowany. Pani Genowefa uważa, że jej pójście do domu pomocy społecznej
spowoduje natychmiastową śmierć, dom pomocy społecznej to według niej  umieralnia .
Polecenia do wykonania:
1) wskaż z
ródła stresu w opisanej sytuacji, nazwij do którego z czterej rodzajów sytuacji
trudnych one należą,
2) wskaż rodzaj sytuacji trudnej,
3) wskaż biologiczne reakcje na stres,
4) wskaż psychiczne reakcje na stres,
5) wskaż najodpowiedniejszy Twoim zdaniem sposób radzenia sobie ze stresem w opisanej
sytuacji,
6) wskaż do jakiej grupy technik radzenia sobie ze stresem on należy,
7) uzasadnij swój wybór sposobu radzenia sobie ze stresem,
8) wskaż osoby, które mogą udzielić Pani Genowefie wsparcia emocjonalnego,
9) wskaż wpływ nadmiernego stresu na stan zdrowia podopiecznej w opisanej sytuacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem
Polecenie Odpowiedz
Punktacja
y
ródła stresu
Rodzaj sytuacji trudnej
Biologiczne reakcje na stres
Psychiczne reakcje na stres
Propozycja sposobu radzenia
sobie ze stresem
Grupa technik radzenia sobie
ze stresem
Uzasadnienie wyboru
sposobu radzenia sobie ze
stresem
Osoby, które mogą udzielić
wsparcia emocjonalnego
Wpływ stresu na stan zdrowia
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
7. LITERATURA
1. Agryle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999
2. Aronson E.: Psychologia społeczna. PWN, Warszawa 1996
3. Balcerek-Kałek A.: Budowanie szkolnych programów profilaktyki. Wydawnictwo
Szkolne PWN, Warszawa 2003
4. Everly Jr G.S., Rosenfeld R.: Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. PWN, Warszawa
1992
5. Gutmann J.: Jak sobie radzić ze stresem? JEDNOŚĆ, Kielce 2001
6. Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. WEDA, Warszawa 1999
7. Johnson D.W.: Umiejętności interpersonalne i samorealizacja. PTP SPP, Warszawa 1985
8. Karski J., Słońska Z.: Promocja zdrowia. Sanmedia, Warszawa 1994
9. Korczak C. (red.): Higiena i ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1997
10. Kulik T.B., Latalski M.: Zdrowie publiczne. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002
11. Meer K., Neijenhof J.: Elementarne umiejętności społeczne. CMDNŚSM, Warszawa
1993
12. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej. WSE, Warszawa 2001
13. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Akademickie  Żak ,
Warszawa 1998
14. Selye H.: Stres życia. PWN, Warszawa 1969
15. Selye H.: Stres okiełznany. PIW, Warszawa 1978
16. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004
17. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Instytut Technologii
Eksploatacji, Radom 1998
18. Zahradniczek K.: Wprowadzenie do pielęgniarstwa. PZWL, Warszawa 1995
19. Zimbardo Ph., Ruch F.L.: Psychologia i życie, PWN. Warszawa 1996
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29