MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Agnieszka Mikina
Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej
podopiecznego 346[03]Z1.04
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
0
Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
dr Jerzy Krzyszkowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].Z1.04
Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Ćwiczenia 10
5.1. Miejsce i przestrzeń mieszkaniowa podopiecznego 10
5.1.1. Ćwiczenia 10
5.2. Utrzymanie czystości otoczenia podopiecznego 13
5.2.1. Ćwiczenia 13
5.3. Udogodnienia techniczne i sprzęt ułatwiający poruszanie się podopiecznego 17
5.3.1. Ćwiczenia 17
6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 21
7. Literatura 29
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie opiekunka środowiskowa.
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się
z zestawu modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych.
Dla każdej jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny
zawiera poradnik dla nauczyciela oraz poradnik dla ucznia. Poradnik dla ucznia
skonstruowany jest tak, aby umożliwić uczniom ukształtowanie umiejętności, które pomogą
im zaliczyć jednostkę modułową.
W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
- wymagania wstępne,
- cele kształcenia,
- materiał nauczania,
- sprawdzian osiągnięć,
- literatura.
Poradnik dla nauczyciela zawiera informacje i wskazówki niezbędne dla efektywnego
zorganizowania procesu kształcenia w jednostce modułowej. Zamieszczono w nim
następujące części:
- wymagania wstępne,
- szczegółowe cele kształcenia,
- przykładowe scenariusze zajęć,
- ćwiczenia,
- ewaluacja osiągnięć ucznia,
- literatura.
Wymagania wstępne określają umiejętności jakie uczeń powinien posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Należy zachęcić uczniów, aby zapoznali się
z wymaganiami i ocenili, czy je spełniają. Dotyczą one umiejętności, które uczniowie
ukształtowali podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie wymagań wstępnych pozwoli
uczniom na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych umiejętności potrzebnych do
zaliczenia jednostki modułowej.
Szczegółowe cele kształcenia określają umiejętności, jakie uczeń powinien ukształtować
w wyniku procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć należy
zapoznać uczniów z celami kształcenia, aby dowiedzieli się , czego się nauczą.
W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe scenariusze zajęć.
Wskazują one sposób prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod zalecanych
w programie jednostki modułowej.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. Dla każdego
tematu zamieszczono w poradniku dla nauczyciela ćwiczenia (tożsame z tymi, które znajdują
się w poradniku dla ucznia), które zawierają polecenie, wskazówki do realizacji, zalecane
metody nauczania  uczenia się oraz środki dydaktyczne. Wykonując poszczególne ćwiczenia
uczeń powinien ukształtować umiejętności niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.
Ewaluacja osiągnięć ucznia powinna zostać przeprowadzona z pomocą testów osiągnięć
szkolnych. W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe narzędzia pomiaru
dydaktycznego. Wszystkie zadania zamieszczone obejmują treści objęte programem
nauczania oraz sprawdzają czy uczeń osiągnął założone w jednostce modułowej cele. Każdy
test zawiera:
- punktację zadań,
- propozycję norm wymagań,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
- instrukcję dla nauczyciela,
- instrukcję dla ucznia,
- kartę odpowiedzi (jeżeli wymaga tego zadanie),
- zadania praktyczne.
Ostatnim elementem poradnika dla nauczyciela jest wykaz literatury. Zawiera on
zarówno pozycje przydatne uczniowi dla pogłębienia wiedzy z zakresu programu jednostki
modułowej, jak i pozycje metodyczne.
Jednostka modułowa: Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej
podopiecznego jest elementem modułu Działalność opiekuńcza i socjalna. Moduł ten składa
się z 6 jednostek:
1. Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej,
2. Posługiwanie się językiem migowym,
3. Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb,
4. Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego,
5. Pielęgnowanie osoby niepełnosprawnej,
6. Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej.
Jednostka (Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego) zawiera
podstawowe informacje na temat właściwego zorganizowania miejsca i przestrzeni
podopiecznego oraz stosowania udogodnień i pozwala na ukształtowanie umiejętności
niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki środowiskowej.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne w jednostce modułowe prowadzone były
różnymi metodami uwzględniającymi wszystkie strategie kształcenia wielostronnego.
Szczególny nacisk powinien zostać położony na wykorzystanie metod z zakresu strategii
problemowej (metody problemowe) i operacyjnej (metody praktyczne). Formy organizacyjne
pracy powinny być zróżnicowane począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy
zespołowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- wyrażać własną opinię,
- współpracować w zespole przyjmując różne role,
- identyfikować podstawowe zasady ergonomii,
- identyfikować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania prac
porządkowych w domu,
- stosować techniki skutecznej komunikacji z podopiecznym i jego rodziną,
- identyfikować potrzeby i problemy osoby starszej, chorej, niepełnosprawnej,
- projektować działania w zakresie niesienia pomocy podopiecznemu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku uczeń powinien umieć:
- określić sytuację mieszkaniowo-bytową podopiecznego,
- zaplanować pracę zgodnie z wymaganiami ergonomii,
- opracować projekt optymalnych rozwiązań w mieszkaniu podopiecznego dostosowany
do rodzaju niepełnosprawności,
- przygotować miejsce i przestrzeń mieszkaniową podopiecznego stosownie do jego
potrzeb,
- przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy w czasie wykonywania prac
porządkowych,
- zadbać o estetykę najbliższego otoczenia podopiecznego,
- utrzymać higienę otoczenia i miejsca zamieszkania,
- wykorzystać sprzęt i udogodnienia techniczne ułatwiające poruszanie się podopiecznego
w mieszkaniu,
- udzielić pomocy w zaopatrzeniu podopiecznego w sprzęt ułatwiający poruszanie się,
- opracować plan codziennych czynności uwzględniający możliwości podopiecznego,
- włączyć rodzinę podopiecznego do współpracy z opiekunem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć I
Temat: Zasady bhp podczas wykonywania prac porządkowych w domu podopiecznego
Czas: 90 minut
Cele kształcenia:
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
- dobrać środki czystości do rodzaju sprzątanych pomieszczeń i powierzchni,
- analizować informacje zamieszczone na opakowaniach środków czystości,
- zastosować przepisy bhp przy używaniu różnych środków czystości,
- analizować informacje zawarte w instrukcji obsługi sprzętu gospodarstwa domowego
wykorzystywanego do sprzątania mieszkania,
- zastosować przepisy bhp przy używaniu elektrycznego sprzętu gospodarstwa domowego
wykorzystywanego do sprzątania mieszkania.
Metody nauczania  uczenia się:
- ćwiczenia praktyczne
Formy pracy:
- praca indywidualna,
- praca jednolita.
Środki dydaktyczne:
- zestaw środków czystości używanych w domu,
- zestaw sprzętu do sprzątania, instrukcje obsługi.
Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel prezentuje cele zajęć.
2. Uczniowie przypominają podstawowe zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
3. Uczniowie zapoznają się z instrukcją do ćwiczenia 1.
4. Nauczyciel prosi o wskazanie czynności, które należy wykonać w celu posprzątania
wskazanego w ćwiczeniu mieszkania.
5. Uczniowie zapoznają się ze środkami czystości zgromadzonymi w pracowni.
6. Uczniowie dobierają środki czystości indywidualnie lub nauczyciel wskazuje osoby, które
powinny dobrać środki czystości do posprzątania pokoi, kuchni, łazienki.
7. Uczniowie zapoznają się z informacjami zawartymi na opakowaniach środków czystości.
8. Uczniowie prezentują wybrane przez siebie środki czystości i wskazują jakie środki
ostrożności powinny być przestrzegane przy ich wykorzystaniu.
9. Uczniowie zapoznają się z instrukcją do ćwiczenia 2.
10. Uczniowie zapoznają się ze sprzętem AGD przeznaczonym do sprzątania zgromadzonym
w pracowni.
11. Nauczyciel wskazuje odkurzacze i prezentuje ich zastosowanie, u osoby chorej na alergię
należy używać odkurzacza wodnego.
12. Uczniowie zapoznają się z instrukcją obsługi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
13. Uczniowie wskazują jakie zasady bhp powinny być przestrzegane podczas korzystania z
odkurzacza.
14. Korzystając z instrukcji obsługi uczniowie przygotowują odkurzacz i uruchamiają go.
15. Nauczyciel podsumowuje zajęcia prosząc uczniów, aby uporządkowali i przypomnieli
informacje na temat zasad bhp obowiązujących przy sprzątaniu mieszkania,
a w szczególności przy używaniu środków czystości i elektrycznego sprzętu AGD.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz zajęć II
Temat: Towarzyszenie osobie niepełnosprawnej
Czas: 90 min
Cele kształcenia:
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
- wskazać zasady towarzyszenia (prowadzenia) osobie niepełnosprawnej,
a w szczególności niewidomej, słabo widzącej,
- zidentyfikować bariery utrudniające poruszanie się osobie niepełnosprawnej,
- prowadzić osobę niepełnosprawną, a w szczególności niewidomą, słabo widzącą.
Metody nauczania  uczenia się:
- gra dydaktyczna,
- dyskusja frontalna.
Formy pracy:
- praca grupowa,
- praca zróżnicowana.
Środki dydaktyczne:
- przedmioty i sprzęt potrzebne do przygotowania  toru przeszkód , opaski lub chusty do
zawiązania oczu.
Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel prezentuje cele zajęć.
2. Uczniowie zapoznają się z instrukcją ćwiczenia 2.
3. Nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy.
4. Jedna grupa przygotowuje  tor przeszkód na korytarzu, na szkolnym boisku lub w innej
sali, druga pozostaje w sali (ważne jest, aby członkowie drugiej grupy nie widzieli
efektów pracy grupy pierwszej).
5. Uczniowie budują tor przeszkód z dostępnych przedmiotów i sprzętu, wąskie przejście
między ławkami, odwrócona ławka symulująca próg.
6. Członkowie drugiej grupy dobierają się w pary. Jedna osoba z pary zawiązuje sobie oczy.
7. Każda para przechodzi przez  tor przeszkód osobno. Zadaniem jest przeprowadzenie
osoby z zawiązanymi oczami przez  tor przeszkód .
8. Uczniowie zamieniają się rolami.
9. Jeżeli wystarcza czasu (w zależności od liczebności klasy), grupa druga może
przygotować  tor przeszkód , a grupa pierwsza powtórzyć ćwiczenie. Wskazane jest, aby
każdy z uczniów wcielił się zarówno w rolę podopiecznego jak i opiekuna.
10. Uczniowie prezentują swoje odczucia związane z występowaniem w roli podopiecznego
i opiekuna.
11. W podsumowaniu ćwiczenia uczniowie powinni wskazać, na jakie aspekty należy zwrócić
uwagę pomagając w poruszaniu się osobie niepełnosprawnej, a szczególnie osobie
niewidomej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
5. ĆWICZENIA
5.1. Miejsce i przestrzeń mieszkaniowa podopiecznego
Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na
następujące pytania:
1. Jakie aspekty należy wziąć pod uwagę określając sytuację mieszkaniowo-bytową
podopiecznego?
2. W jaki sposób powinno być ustawione łóżko osoby, która nie wstaje i większość czasu
spędza leżąc?
3. W jaki sposób należy zorganizować bezpośrednie otoczenie osoby unieruchomionej
w łóżku?
4. W jaki sposób należy zapewnić optymalne warunki higieniczne w pokoju
podopiecznego?
5. Jakie udogodnienia można wprowadzić w domu osoby niepełnosprawnej poruszającej
się o kulach lub na wózku?
6. Jakie są możliwości pozyskiwania środków na adaptację mieszkania do potrzeb
niepełnosprawnych?
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeanalizuj poniżej opisaną sytuację i określ sytuację mieszkaniowo-bytową
podopiecznego. Wypełnij przygotowaną tabelę.
Opis sytuacji
Pan X (75 l) od pół roku jest wdowcem. Otrzymuje emeryturę w wysokości 750 zł. Cierpi na
astmę. Ma również kłopoty z poruszaniem się (chodzi o kulach). Przez dłuższy czas
przebywał poza domem. Mieszkanie Pana X to mieszkanie spółdzielcze, typowe M2, w bloku
na II piętrze. Mieszkanie wyposażone jest w CO, ciepłą wodę, gaz, prąd. Nie ma telefonu.
W pokoju znajduje się duży kredens, na kredensie telewizor, obok wersalka, stół z 6
krzesłami pośrodku pokoju. Na podłodze leży stary, wełniany dywan, przy wersalce na
ścianie wisi wełniany kilim. W oknach zawieszone są ciężkie zasłony. Dostęp do okna
utrudniają stojące na podłodze kwietniki z wyschniętymi roślinami doniczkowymi. Z pokoju
jest wyjście na bardzo wąski balkon. W kuchni o małym metrażu znajdują się szafki z blatem,
szafki wiszące, kuchenka gazowa, zlew, duża lodówka, pod oknem stół z dwoma krzesłami.
Kuchnia jest ciasna, może przebywać tam jedna osoba. A
azienka razem z ubikacją jest
również ciasna. Znajduje się w niej duża wanna i stara pralka. Nad wanną duży kaloryfer.
Kran w łazience przecieka. Mieszkanie Pana X pozostawało przez kilka miesięcy bez opieki 
nikt w nim nie sprzątał.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) przeczytać opis sytuacji,
2) dokonać analizy sytuacji mieszkaniowo-bytowej Pana X,
3) nazwać analizowany aspekt sytuacji mieszkaniowo-bytowej  wpisać do tabeli,
4) obok wpisać informacje na temat sytuacji Pana X,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy,
6) ocenić propozycje koleżanek/kolegów,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Analizowany aspekt Sytuacja Pana X
Zalecane metody nauczania  uczenia się:
Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia
odbywa się w formie dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
 instrukcja do ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ćwiczenie 2
W oparciu o opis sytuacji z ćwiczenia 1 zaplanuj konieczne zmiany w mieszkaniu Pana
X i działania związane z przygotowaniem mieszkania na jego powrót.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uczeń powinien:
1) przeczytać opis sytuacji,
2) zastanowić się nad możliwościami i ograniczeniami Pana X wynikającymi ze stanu jego
zdrowia,
3) zaplanować konieczne zmiany w wyposażeniu mieszkania,
4) pamiętać o zapewnieniu odpowiednich ciągów komunikacyjnych w mieszkaniu
podopiecznego,
5) wziąć pod uwagę zasady ergonomii,
6) zaplanowane działania uporządkować i podzielić na etapy:
- najpilniejsze, możliwe do wykonania od razu, bez dużych nakładów finansowych,
- do zrealizowania w póz
niejszym czasie przy wykorzystaniu pomocy innych osób
oraz instytucji  wskazać te instytucje,
7) zaprezentować i uzasadnić propozycje zmian,
8) ocenić propozycje koleżanek/kolegów,
9) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia
odbywa się w formie dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- katalogi wyposażenia mieszkań przeznaczonego dla osób niepełnosprawnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
5.2. Utrzymanie czystości otoczenia podopiecznego
Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na
następujące pytania:
1) Jakie są podstawowe zasady sprzątania mieszkania podopiecznego?
2) W jaki sposób należy postępować robiąc pranie w pralce automatycznej?
3) Jakich zasad należy przestrzegać robiąc porządki w mieszkaniu osoby cierpiącej na astmę
i alergię?
4) W jaki sposób postąpisz ścieląc łóżko lub tapczan podopiecznego?
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród zgromadzonych w pracowni środków czystości wybierz te, których użyjesz
sprzątając mieszkanie podopiecznego. Mieszkanie składa się z dwóch pokoi, kuchni
i łazienki. Jakich środków ostrożności należy przestrzegać używając wybranych przez Ciebie
środków czystości.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) ustalić jakiego rodzaju czynności zamierza wykonać w celu posprzątania mieszkania,
2) dobrać potrzebne do wykonania tych czynności środki czystości,
3) przeczytać informacje zawarte na opakowaniach,
4) zaprezentować na forum klasy wybrane przez siebie środki czystości i przedstawić
jakich środków ostrożności będzie przestrzegał przy ich wykorzystaniu.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.
Środki dydaktyczne:
- zestaw środków czystości wykorzystywanych w domu.
Ćwiczenie 2
Spośród zgromadzonego w pracowni sprzętu do sprzątania wybierz odkurzacz, którego
użyjesz do posprzątania mieszkania podopiecznego. Jakich zasad bhp należy przestrzegać
używając elektrycznego sprzętu sprzątającego w domu?
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) dobrać odkurzacz do rodzaju wykonywanego sprzątania,
2) zapoznać się z instrukcją obsługi,
3) przedstawić zasady bhp obowiązujące przy używaniu odkurzacza,
4) korzystając z instrukcji obsługi zademonstrować sposób przygotowania odkurzacza do
pracy,
5) uruchomić odkurzacz,
6) posprzątać podłogę.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.
Środki dydaktyczne:
- zestaw sprzętu do sprzątania, instrukcja obsługi.
Ćwiczenie 3
Spośród zgromadzonego w pracowni sprzętu do sprzątania wybierz potrzebny do
sprzątania podłogi na mokro. Dobierz odpowiednie środki czystości.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1. dobrać sprzęt do sprzątania podłogi na mokro,
2. dobrać odpowiednie środki czystości,
3. zademonstrować sposób zmywania podłogi za pomocą wybranego sprzętu.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.
Środki dydaktyczne:
- zestaw sprzętu do sprzątania, zestaw środków czystości.
Ćwiczenie 4
Wybierz odpowiedni sprzęt i środki czystości do posprzątania pokoju osoby chorej na
astmę.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) przypomnieć sobie zasady sprzątania mieszkania osoby chorej na astmę,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
2) dobrać odpowiedni sprzęt,
3) uzasadnić swój wybór,
4) dobrać środki czystości,
5) uzasadnić swój wybór.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.
Środki dydaktyczne:
- zestaw sprzętu do sprzątania, zestaw środków czystości.
Ćwiczenie 5
Zmień bieliznę pościelową i pościel łóżko/tapczan podopiecznego.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) zdjąć brudną bieliznę pościelową i odłożyć ją do przygotowanego pojemnika,
2) założyć na pościel (poduszkę i kołdrę) czystą bieliznę pościelową,
3) pościelić łóżko tapczan zgodnie z poznanym algorytmem.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.
Środki dydaktyczne:
- łyżko/tapczan, pościel, komplet czystej bielizny pościelowej, podkład gumowy, podkład
płócienny.
Ćwiczenie 6
Przygotuj do prania i upierz bieliznę pościelową zabrudzoną w stopniu znacznym.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z instrukcją obsługi pralki automatycznej.
2) zwrócić uwagę na wymagania bhp.
3) przygotować brudną bieliznę do prania  włożyć do pralki.
4) dobrać proszek do rodzaju prania.
5) wybrać odpowiedni program i uruchomić pralkę.
6) wypraną bieliznę rozwiesić w miejscu do tego przeznaczonym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Zalecane metody nauczania  uczenia się:
- uczniowie wykonują ćwiczenie praktyczne indywidualnie.
Środki dydaktyczne:
- komplet zabrudzonej bielizny pościelowej, pralka automatyczna, instrukcja obsługi,
proszki do prania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
5.3. Udogodnienia techniczne i sprzęt ułatwiający poruszanie się
podopiecznego
Przystępując do wykonania ćwiczeń uczeń powinien umieć odpowiedzieć na
następujące pytania:
1. Jakiego rodzaju sprzęt może być wykorzystany przez podopiecznego, który ma
trudności w poruszaniu się?
2. W jaki sposób opiekun powinien towarzyszyć podopiecznemu, który ma trudności
w poruszaniu się?
3. Komu przysługuje zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze
i lecznicze środki techniczne?
4. W jaki sposób podopieczny może skorzystać z uprawnień wynikających z prawa do
zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze i lecznicze środki
techniczne?
5. W jakich codziennych czynnościach może i powinien uczestniczyć podopieczny?
6. Jaki jest cel włączania podopiecznego do wykonywania codziennych czynności?
7. W jaki sposób rodzina podopiecznego może współuczestniczyć we włączaniu
podopiecznego do wykonywania codziennych czynności?
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Pani C ma kłopoty z poruszaniem się. Używa laski. Przychodząc do niej zauważyłeś/aś,
że coraz trudniej jej się poruszać przy pomocy laski. Zaplanuj, co możesz zrobić, aby pomóc
swojej podopiecznej w uzyskaniu kul, które bez wątpienia ułatwiłyby jej poruszanie się.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) zapoznać się ze wskazanymi w materiale nauczania przepisami,
2) odpowiedzieć na pytanie czy Pani C przysługuje zaopatrzenie w kule,
3) zskazać, co po kolei Pani C powinna zrobić, aby pozyskać kule zgodnie
z przysługującymi jej uprawnieniami,
4) efekty swojej pracy zaprezentować na forum klasy.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach.
Środki dydaktyczne:
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17.12.2004 r. w sprawie szczegółowego wykazu
przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych i leczniczych środków
technicznych, wysokości udziału własnego użytkownika w cenie ich nabycia,
podstawowych kryteriów ich poznawania (Dz.U. Nr 276, poz. 2739).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
- Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25.06.2002 r. w sprawie
określenia rodzajów zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków
Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 96 z 2002r.
poz.861).
Ćwiczenie 2
Wez
udział w grze dydaktycznej według poniższego opisu.
Opis gry dydaktycznej
Uczniowie dzielą się na dwie grupy. Jedna grupa przygotowuje w sali lekcyjnej, na
korytarzu lub na szkolnym boisku  tor przeszkód zawierający różne przeszkody i bariery
utrudniające poruszanie się osobie niewidomej w domu i poza domem. Członkowie grupy
drugiej przebywają w tym czasie w innym pomieszczeniu. Kiedy  tor przeszkód jest już
przygotowany członkowie drugiej grupy dobierają się w pary. Jedna osoba z pary zawiązuje
oczy. Zadaniem drugiej jest przeprowadzenie jej przez  tor przeszkód .
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) znalez
ć swoje miejsce w jednej lub w drugiej grupie,
2) jeżeli jest członkiem pierwszej grupy, wraz z koleżankami/kolegami przygotować w sali
lekcyjnej, na korytarzu lub na szkolnym boisku  tor przeszkód symulujący bariery
komunikacyjne, na jakie człowiek natrafia na co dzień. Wykorzystać dostępne przedmioty
i sprzęty,
3) jeżeli jest członkiem drugiej grupy, dobrać koleżankę/kolegę do pary. Jedna osoba z pary
zawiązuje sobie oczy,
4) przeprowadzić koleżankę/kolegę z zawiązanymi oczami przez  tor przeszkód ,
5) zamienić się z koleżankami/kolegami rolami najpierw w parze potem w grupach,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia. Opowiedzieć o swoich odczuciach jako
opiekuna (prowadzącego) i jako podopiecznego (prowadzonego),
7) wskazać, na jakie aspekty należy zwrócić uwagę pomagając w poruszaniu się osobie
niepełnosprawnej, a szczególnie osobie niewidomej.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- ćwiczenie przebiega z wykorzystaniem metody gry dydaktycznej. Podsumowanie
ćwiczenia należy przeprowadzić w formie dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- przedmioty i sprzęt potrzebne do przygotowania  toru przeszkód , opaski lub chusty do
zawiązania oczu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Ćwiczenie 3
Opracuj plan codziennych czynności Twojego podopiecznego, kierując się
informacjami zawartymi w opisie sytuacji.
Opis sytuacji
Pan Z ma 73 lata. Na emeryturze prowadził aktywne życie, miał wielu znajomych,
z którymi się spotykał, interesował się bieżącymi problemami, czytał wiele książek. Od
czterech lat jego wzrok systematycznie się pogarsza. Denerwuje go, że nie może prowadzić
takiego życia jak dotychczas. Jego żona stara się wszystko robić za niego, gdyż zdarzyło się
na przykład, że Pan Z poparzył się, gdy nalewał herbatę do szklanki. Taka sytuacja powoduje,
że Pan Z niechętnie wstaje z łóżka, stracił wszystkie swoje zainteresowania.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1) przeczytać opis sytuacji,
2) przeanalizować jakie są możliwości i ograniczenia podopiecznego wynikające ze stanu
jego zdrowia,
3) wskazać codzienne czynności jakie Pan Z może nadal wykonywać sam, lub przy
niewielkiej pomocy,
4) wskazać jakiego rodzaju działania związane ze spędzaniem czasu byłyby dla pana
Z odpowiednie i zgodne z jego zainteresowaniami,
5) wskazać w jaki sposób żona Pan Z powinna włączyć się w aktywizowanie Pana Z,
6) przygotować plan czynności na jeden dzień wykorzystując wypracowane wcześniej
w ćwiczeniu rozwiązania,
7) zaproponować jakie udogodnienia powinny znalez
ć się w mieszkaniu Pana Z, aby ułatwić
mu samodzielne wykonywanie codziennych czynności,
8) zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
9) ocenić propozycje koleżanek/kolegów,
10) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia
odbywa się w formie dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- instrukcja do ćwiczenia.
Ćwiczenie 4
Opracuj plan codziennych czynności Twojej podopiecznej, kierując się informacjami
zawartymi w opisie sytuacji. Pani B wieczorem przyjmuje gości  przychodzą do niej dwie
koleżanki, z którymi wcześniej pracowała.
Opis sytuacji
Pani B (68 lat) nie porusza się samodzielnie, korzysta z wózka inwalidzkiego. Pani B
mieszka w wieżowcu na V piętrze, w budynku jest winda. Mieszkanie przystosowane jest do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
poruszania się osoby na wózku W łazience Pani B korzysta z kąpieli pod specjalnie
przygotowanym natryskiem. W kuchni meble przystosowane są do pracy osoby siedzącej na
wózku.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Uczeń powinien:
1. przeczytać opis sytuacji,
2. przeanalizować jakie są możliwości i ograniczenia podopiecznego wynikające ze stanu
jego zdrowia,
3. wskazać codzienne czynności jakie Pani B może wykonywać sama lub przy niewielkiej
pomocy,
4. wskazać czynności, które powinny być wykonane w związku z przyjęciem koleżanek
Pani B,
5. przygotować plan czynności na cały dzień wykorzystując wypracowane wcześniej
w ćwiczeniu rozwiązania,
6. zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
7. ocenić propozycje koleżanek/kolegów,
8. wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie lub w parach. Podsumowanie ćwiczenia
odbywa się w formie dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- instrukcja do ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Sprawdzian I
Test praktyczny nisko symulowany
Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu
podnadpodstawowego.
Uczeń powinien być oceniany według następujących kryteriów:
KARTA OCENY UCZNIA
Imię i nazwisko ....................................................................................................................
Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego
Kryterium Punkty
Planowanie i właściwe wykonywanie działań (właściwa kolejność
podejmowanych działań)
Przestrzeganie zasad bhp przy obsłudze sprzętu gospodarstwa
domowego
Przestrzeganie zasad bhp przy używaniu środków czystości
Ustawienie łóżka w sposób zapewniający właściwy dostęp opiekuna
do podopiecznego
Dobór sprzętu do sprzątania
Dobór środków czystości
Posprzątanie otoczenia podopiecznego (odkurzanie, sprzątanie
podłogi na mokro w zależności od sprzątanej powierzchni)
Zmiana bielizny pościelowej  właściwe postępowanie z bielizną
brudną
Ścielenie łóżka
Zastosowanie podkładów dostosowanych do sytuacji
podopiecznego (nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych)
Zorganizowanie otoczenia podopiecznego (ustawienie krzesła
stolika, przygotowanie dzwonka)
Zapewnienie czystości sprzętu przeznaczonego do używania przez
podopiecznego (wytarcie kurzu ze stolika)
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Sposób punktowania:
Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej
0  nie wykazuje umiejętności
1  wykazuje umiejętność w ograniczonym zakresie, ale pozwalającym na wykonanie zadania
2  wykazuje umiejętność w pełnym zakresie
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
" dopuszczający  uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów, w tym przynajmniej po jednym
punkcie za przestrzeganie zasad bhp,
" dostateczny  uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów, w tym przynajmniej po jednym
punkcie za przestrzeganie zasad bhp,
" dobry  uczeń uzyskał co najmniej 17 punktów, w tym przynajmniej po jednym punkcie
za przestrzeganie zasad bhp,
" bardzo dobry  uczeń uzyskał co najmniej 21 punktów, w tym po 2 punkty za
przestrzeganie zasad bhp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.
5. Przygotuj w pracowni potrzebny do wykonania zadania sprzęt i umieść go symulując
nieporządek, wszystkie sprzęty powinny być ustawione nieprawidłowo.
6. Zapewnij uczniowi dostęp do sprzętu przeznaczonego do sprzątania oraz środków
czystości.
7. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego (dla
każdego ucznia).
8. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
9. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny,
uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.
Instrukcja dla ucznia
1. Zapoznaj się z instrukcją dla ucznia.
2. Oglądając miejsce wykonania zadania, oceń jakie czynności powinny być wykonane dla
prawidłowego zrealizowania zadania praktycznego.
3. Postępuj zgodnie z wytycznymi zawartymi w treści zadania praktycznego.
4. Pamiętaj o przestrzeganiu zasad bhp przy wykonywaniu prac porządkowych.
5. Na wykonanie zadania masz 20 minut.
6. Jeżeli masz jakieś pytania, zadaj je nauczycielowi przed przystąpieniem do wykonywania
zadania.
7. Wszystkie czynności wykonuj starannie  pamiętaj, że Twoja praca będzie oceniana przez
nauczyciela.
Powodzenia
Materiały dla ucznia
- Instrukcja dla ucznia,
- Treść zadania praktycznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Zadanie praktyczne
Twój podopieczny wraca ze szpitala i jakiś czas będzie unieruchomiony w łóżku, moczy
się. W warunkach symulowanych (w pracowni szkolnej) przygotuj miejsce pobytu
podopiecznego w domu.
1. Ustaw we właściwy sposób łóżko, tak aby umożliwić właściwe wykonywanie zabiegów
pielęgnacyjnych.
2. Posprzątaj najbliższe otoczenie podopiecznego dobierając sprzęt i środki czystości do
rodzaju sprzątanej powierzchni.
3. Zmień bieliznę pościelową i pościel łóżko podopiecznego.
4. Zorganizuj we właściwy sposób otoczenie łóżka podopiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Sprawdzian II
Test praktyczny wysoko symulowany
Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu
podnadpodstawowego.
Sposób punktowania:
0  nie wskazał rozwiązania,
1  wskazał rozwiązanie  błędy w jego opisaniu lub odpowiedz
niepełna,
2  wskazał i opisał poprawnie rozwiązanie.
1. Sytuacja mieszkaniowa podopiecznego  od 0 do 2 punktów.
2. Sytuacja bytowa podopiecznego  od 0 do 2 punktów.
3. Propozycje dostosowania mieszkania do potrzeb podopiecznego  od 0 2 punktów za
każdą z trzech wymaganych propozycji
4. Uzasadnienie zaproponowanych zmian  od 0  2 punktów za każde z trzech
wymaganych uzasadnień.
5. Podstawowe prace porządkowe  wskazanie trzech  od 0 do 2 punktów.
6. Sposób postępowania przy zaopatrzeniu w sprzęt ułatwiający poruszanie  od 0 2
punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
" dopuszczający  uczeń uzyskał co najmniej 8 punktów
" dostateczny  uczeń uzyskał co najmniej 11 punktów
" dobry  uczeń uzyskał co najmniej 15 punktów
" bardzo dobry  uczeń uzyskał co najmniej 18 punktów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.
5. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego (dla
każdego ucznia).
6. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
7. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny,
uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się dokładnie z treścią zadania.
4. Dokonaj analizy sytuacji podopiecznego zgodnie z podanymi poleceniami.
5. Swoje odpowiedzi wpisz na kartę odpowiedzi.
6. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
7. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
8. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
9. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność udzielonych odpowiedzi.
10. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
Powodzenia.
Materiały dla ucznia
- instrukcja dla ucznia,
- treść zadania praktycznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Zadanie praktyczne
Zapoznaj się z opisem sytuacji i wykonaj poniższe polecenia.
1. Określ sytuację mieszkaniowo-bytową podopiecznego.
2. Zadecyduj jakie podstawowe zmiany należy wprowadzić w mieszkaniu podopiecznego,
aby je dostosować do jego stanu zdrowia (podaj trzy).
3. Uzasadnij zaproponowane zmiany.
4. Jakie podstawowe prace porządkowe powinieneś wykonać (podaj trzy)?
5. Jakie działania powinny zostać podjęte dla zaopatrzenia podopiecznego w potrzebny
sprzęt ułatwiający poruszanie?
Opis sytuacji
Pan Jan ma 82 lata. Złamał nogę i przebywał w szpitalu. Teraz wraca do domu,
w którym nie był od dłuższego czasu. Przez jakiś czas nie będzie mógł samodzielnie się
poruszać, gdyż nie może obciążać chorej nogi. Mieszka z żoną (79 lat) na parterze w starym
budownictwie, w mieszkaniu komunalnym. Żona samodzielnie dba o gospodarstwo domowe,
ale ma kłopoty z większym sprzątaniem. Mieszkanie ma dwa pokoje, jeden duży, drugi
średniej wielkości, dużą kuchnię. W mieszkaniu jest mała toaleta, ale nie ma łazienki.
Mieszkanie nie ma balkonu, okna wychodzą na stare podwórko. W mieszkaniu nie ma CO,
jest ogrzewane piecem węglowym, doprowadzony jest gaz. Do tej pory w mniejszym pokoju
urządzona była sypialnia  w niej dwa zestawione razem łóżka, toaletki, duża szafa. Poza tym
pozostawało niewiele miejsca. W dużym pokoju stoi duży kredens, fotel, w którym Pan Jan
lubi spędzać czas  oglądać telewizję lub czytać gazety, pośrodku duży stół i 4 krzesła, na
stoliku telewizor. W kuchni oprócz typowych mebli kuchennych jest stół i dwa krzesła.
Pośrodku kuchni pozostaje dosyć dużo miejsca. Pan Jan razem z żoną utrzymują się
z emerytury  razem otrzymują 1300 zł miesięcznie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego
Problem Propozycja rozwiązania Punktacja
Sytuacja mieszkaniowa
podopiecznego
Sytuacja bytowa
podopiecznego
Propozycje dostosowania
mieszkania do potrzeb
podopiecznego
Uzasadnienie
zaproponowanych zmian
Podstawowe prace
porządkowe
Sposób postępowania przy
zaopatrzeniu w sprzęt
ułatwiający poruszanie
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
7. LITERATURA
1. Encyklopedia zdrowia, W.S. Gumułka, W. Rewerski (red.). Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1997
2. Katalogi wyposażenia mieszkań i sprzętu dla osób niepełnosprawnych
3. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Akademickie  Żak ,
Warszawa 1998
4. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Instytut Technologii
Eksploatacji, Radom 1998
5. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni. PWN, Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29