MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Hanna Kanwal
Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej
346[03].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Dorota Kaczor
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].Z1.01
Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu Opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie ............................................................................................................3
2. Wymagania wstępne...................................................................................................5
3. Cele kształcenia...........................................................................................................6
4. Materiał nauczania .....................................................................................................7
4.1. Podstawowe pojęcia i procesy organizacji i zarządzania......................................7
4.1.1. Materiał nauczania ...........................................................................................7
4.1.2. Pytania sprawdzające .......................................................................................12
4.1.3. Ćwiczenia .........................................................................................................12
4.1.4. Sprawdzian postępów.......................................................................................14
4.2. Diagnozowanie potrzeb i problemów......................................................................15
4.2.1. Materiał nauczania ...........................................................................................15
4.2.2. Pytania sprawdzające .......................................................................................29
4.2.3. Ćwiczenia .........................................................................................................30
4.2.4. Sprawdzian postępów.......................................................................................33
4.3. Warsztat pracy opiekunki środowiskowej .............................................................34
4.3.1. Materiał nauczania ...........................................................................................34
4.3.2. Pytania sprawdzające .......................................................................................36
4.3.3. Ćwiczenia .........................................................................................................37
4.3.4. Sprawdzian postępów.......................................................................................37
5. Sprawdzian osiągnięć .................................................................................................38
6. Literatura ....................................................................................................................43
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej.
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
poradnik dla ucznia. Korzystając z poradnika dla ucznia ukształtujesz umiejętności,
przewidziane jednostce modułowej.
W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
 wymagania wstępne,
 cele kształcenia,
 materiał nauczania,
 sprawdzian osiągnięć,
 literatura.
Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.
Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku
procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym
temacie zamieszczono informacje, które są niezbędne dla osiągnięcia zaplanowanych
w jednostce modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki,
z jakich z
ródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej.
W materiale nauczania zamieszczono również:
 pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania,
 ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej,
 sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać,
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia wykonać ponownie dla
ukształtowania potrzebnych umiejętności.
Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej umożliwi Ci
sprawdzenie, czy dobrze opanowałeś program jednostki. Jest on przygotowany w formie
przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych. Wszystkie
zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz sprawdzają,
czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.
Ostatnim elementem poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której
umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej jest elementem
modułu Działalność opiekuńcza i socjalna. Moduł ten składa się z 6 jednostek:
 planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej,
 posługiwanie się językiem migowym,
 wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb,
 organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego,
 pielęgnowanie osoby niepełnosprawnej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
 przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej.
Jednostka modułowa Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej zawiera
podstawowe informacje na temat organizacji i zarządzania w placówkach pomocy społecznej,
metod wykorzystywanych w pracy socjalnej oraz organizacji własnego warsztatu pracy
opiekunki środowiskowej i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do
wykonywania tego zawodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wyjaśniać zasady komunikacji interpersonalnej,
 stosować metody i techniki aktywnego słuchania i udzielania informacji zwrotnej,
 charakteryzować psychofizyczne i społeczne aspekty rozwoju człowieka,
 stosować strategie rozwiązywania problemów,
 stosować strategie radzenia sobie ze stresem,
 opisywać powinności opiekunki środowiskowej,
 jasno i zwięz
le wyrażać swoje opinie,
 uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- scharakteryzować podstawowe zjawiska i procesy występujące w organizacjach
społecznych,
- określić zasady planowania i organizacji pracy,
- wskazać znaczenie planowania i organizacji pracy dla funkcjonowania placówki
opiekuńczej,
- scharakteryzować proces podejmowania decyzji,
- scharakteryzować metody i narzędzia diagnozowania problemów i potrzeb
podopiecznych,
- scharakteryzować metody pracy stosowane w pracy opiekuńczej,
- opracować plan opieki nad niepełnosprawnym w środowisku domowym,
- wykorzystać techniki komputerowe w dokumentowaniu wykonywanych zadań,
- określić zadania opiekunki środowiskowej,
- określić zasady pracy opiekunki z niepełnosprawnymi,
- zaplanować i zorganizować własną pracę,
- wskazać znaczenie współpracy z zespołem w osiąganiu zaplanowanych celów,
- wykazać się poczuciem odpowiedzialności za wykonywaną pracę,
- ocenić własne możliwości w zakresie niesienia pomocy niepełnosprawnym,
- wykonać zadania zgodnie z zasadami etyki zawodowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowe pojęcia i procesy organizacji i zarządzania
4.1.1. Materiał nauczania
Organizacja jest to grupa ludzi, którzy współpracują ze sobą w sposób uporządkowany
i skoordynowany, aby osiągnąć pewien zestaw celów.
Cechy organizacji jako systemu:
 działa w otoczeniu,
 jest systemem otwartym,
 jest systemem społeczno-technicznym,
 jest systemem złożonym,
 posiada zdolność do usprawniania, udoskonalania.
Cechy organizacji w znaczeniu rzeczowym:
1) jest wyodrębnionym elementem społeczeństwa,
2) posiada swoiste cele,
3) ma ograniczoną autonomię,
4) jest uporządkowana wewnętrznie,
5) działania członków w organizacji są bezosobowe,
6) występuje trwałość i ciągłość funkcji.
Cel organizacji  to określony przedmiotowo i podmiotowo przyszły, pożądany stan lub
rezultat działań organizacji, możliwy i przewidziany do osiągnięcia w terminie lub okresie
mieszczącym się w przedziale czasu objętym wieloletnim lub krótkoterminowym planem.
Cele organizacji są zależne i wynikają bezpośrednio z jej misji, czyli powołania
(posłannictwa).
Misja organizacji  to podstawowy cel organizacji, który wyróżnia ją spośród innych
organizacji i ukazuje zakres jej działania.
Cele organizacji świadczących pomoc społeczną można podzielić na:
 ogólne,
 specyficzne (zasadnicze).
Cele ogólne wynikają z ustawy o pomocy społecznej. Organizacja świadcząca pomoc
społeczną ma:
 zaspokajać niezbędne potrzeby życiowe osób i rodzin,
 w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich
integracji ze środowiskiem,
 służyć umacnianiu rodziny,
 zapobiegać powstawaniu trudnych sytuacji życiowych, wymagających udzielenia
pomocy.
W tak sformułowanych celach ogólnych można wyróżnić cztery zasadnicze cele:
 cel profilaktyczny,
 cel socjalny,
 cel aktywizujący;
 cel integracyjny.
Cele zasadnicze ułatwiają tworzenie misji organizacji socjalnych. Ich cele szczegółowe
powinny zostać wyprowadzone z celów ogólnych, ale jednocześnie podkreślać specyficzny
charakter danej placówki. Precyzyjne określenie celów ogólnoorganizacyjnych poprawia
efektywność funkcjonowania organizacji socjalnej, gdyż można z nich wyprowadzić cele
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
procesów przebiegających w tych organizacjach oraz cele poszczególnych stanowisk pracy.
Analizując cele ogólnoorganizacyjne należy odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
1) czy kierunek działań organizacji socjalnej jest precyzyjnie określony i jest znany
pracownikom?
2) czy określenie strategii poprzedziła analiza mocnych i słabych stron organizacji oraz jej
szans na rozwój i zagrożeń znajdujących się w otoczeniu?
3) czy wiadomo, jak mierzyć efektywność osiągania celów ogólnoorganizacyjnych?
Brak jasnych odpowiedzi na te pytania sprawia, że organizacja socjalna gubi się w
realizacji bieżących spraw, nie realizując celów strategicznych.
Otoczenie organizacji
Otoczenie dalsze  obszar otoczenia, w którym występuje zjawisko oddziałujące na
organizację, ale na które organizacja nie ma wpływu (zmiany partii, czy koalicji
sprawujących władze, regulacje prawne, zmiany demograficzne).
Otoczenie bliższe  obszary otoczenia, które mają wpływ na organizacje, ale na które
organizacja również może wywierać wpływ (odbiorcy, dostawcy, społeczność lokalna).
Każda organizacja posiada cztery elementy:
 zasoby ludzkie,
 zasoby rzeczowe,
 zasoby finansowe,
 zasoby informacyjne.
W każdej organizacji występuje stały podział uprawnień i stała odpowiedzialność (stałe
reguły, podporządkowanie) za podejmowane decyzje, podział pracy.
Typy więzi występujących w organizacjach
1. Więzi technologiczne  system łączący stanowiska pracy w konkretnym procesie.
2. Więzi służbowe  łączące poszczególnych pracowników różnych szczebli.
3. Więzi funkcjonalne  łączące stanowiska pracy realizujące równolegle różne funkcje.
4. Więzi organizacyjne  wzajemnie przekazywanie sobie informacji niezbędnych do
realizacji zadań i podejmowania decyzji.
Zarządzanie  to działania związane z planowaniem i organizowaniem sposobów
wykorzystania zasobów organizacji, kierowaniem pracą ludzi i kontrolowaniem, zmierzająca
do sprawnego i skutecznego osiągania celów organizacji. Zarządzanie organizacją obejmuje
zarządzanie:
 celami,
 efektywnością,
 zasobami,
 na styku między działami.
Zarządzanie celami opiera się na łączeniu celów indywidualnych pracowników z celami
organizacji. Wymaga to jasnego i wyrazistego określenia celów organizacji. Pracownicy
oceniani są z punktu widzenia realizacji stawianych przed nimi celów i zadań.
Zarządzanie efektywnością polega na:
 zbieraniu informacji zwrotnej od klientów o jakości świadczonych im usług,
 sondowaniu opinii społecznej na temat organizacji społecznej,
 ocenie realizacji planów indywidualnego wspierania kontaktów socjalnych i innych
programów opiekuńczo-terapeutycznych lub socjalnych,
 ocenie realizacji celów cząstkowych przez poszczególne działy (sekcje).
Zarządzanie zasobami polega na zarządzaniu:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 zasobami finansowymi, np. budżetem organizacji,
 zasobami rzeczowymi, np. wyposażeniem organizacji,
 zasobami informacyjnymi, np. szkoleniami,
 zasobami ludzkimi, np. kadrami.
Zarządzanie na styku między działami (sekcjami) zmierza do usunięcia barier
utrudniających współpracę międzywydziałową. Są to głównie przeszkody:
 komunikacyjne,
 interpersonalne.
Organizacja społeczna jest na tyle efektywna, na ile efektywne są jej procesy.
Proces w organizacji jest ciągiem czynności zaprojektowanych tak, aby w ich wyniku
powstał produkt lub usługa. Można wyróżnić procesy:
 podstawowe, których efektem jest usługa oferowana klientowi,
 wspierające, które wspierają procesy podstawowe,
 zarządzania, które zapewniają sprawne funkcjonowanie organizacji.
Tabela 1. Procesy w organizacji
Procesy podstawowe Procesy wspierające Procesy zarządzania
praca socjalna finansowanie planowanie
opieka administrowanie decydowanie
terapia szkolenie organizowanie
rehabilitacja zaopatrzenie kierowanie
Cele procesów podstawowych i wspierających wynikać powinny z celów ogólnych
organizacji społecznej. Poprzez realizację celów procesów realizowany jest cel ogólny
organizacji.
Aby ustalić cele procesów należy, zadać następujące pytania:
 jakie są cele ogólne organizacji społecznej?
 czy cele kluczowych procesów są powiązane dostatecznie mocno z celami ogólnymi
organizacji?
Między wymaganiami organizacji a oczekiwaniami klientów może występować
sprzeczność utrudniająca precyzowanie procesów, np. celem organizacji jest aktywizowanie
klientów, a ci są za biernością. Wprowadzenie kontraktów socjalnych ułatwia precyzowanie
celów.
Tabela 2. Cele organizacji, a cele procesów
Cele ogólne Procesy Cele procesów
profilaktyczny praca socjalna  diagnozowanie potrzeb socjalnych
 rozwiązywanie problemów rodziny
terapia rodzin  kształtowanie odpowiednich postaw
rodziców i opiekunów
socjalny indywidualne wsparcie  usamodzielnianie
 samoobsługa
 przestrzeganie norm społecznych
 umiejętność spędzania wolnego czasu
aktywizujący terapia zajęciowa  nauczanie stałego zajęcia
 nauczanie pracy terapeutycznej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
rehabilitacja społeczno-  usprawnianie fizyczne i ruchowe mające
-zawodowa związek z pracą lub zajęciem
podstawowym
integracyjny praca socjalna  włączanie do życia społecznego
 budowanie kontaktów międzyludzkich
terapia logopedyczna  podnoszenie sprawności lingwistycznej
i komunikacyjnej
Funkcje zarządzania to:
planowanie (i podejmowanie decyzji) organizowanie
kontrolowanie przewodzenie (kierowanie ludz
mi)
Rys. 1. Funkcje zarządzania
Tabela 3. Funkcje zarządzania
PLANOWANIE ORGANIZOWANIE KIEROWANIE KONTROLA
 celów  struktur  przewodzenie  określenie celów
i kryteriów
 zasobów  zespołów  motywowanie  określenie
standardów
 wyników  działań  komunikowanie  ustalanie norm
 działań  współpracy  reprezentowanie  wnioski i działania
korygujące
Planowanie to określanie celów organizacji i decydowanie o najlepszym sposobie ich
osiągnięcia.
Organizowanie  czyli wybór sposobu porządkowania działań i zasobów.
Kierowanie ludz
mi to wykorzystywanie różnych technik mających na celu skłonienie ludzi
do współpracy na rzecz realizacji celów organizacji.
Kontrolowanie  czyli obserwowanie realizowanych działań pod kątem osiągania celów
organizacji i wprowadzanie korekt do bieżących działań dla ułatwienia osiągania celów.
Zarządzający (menedżer, kierownik) odpowiedzialny jest za realizację procesu
zarządzania. W małych organizacjach wszystkie te funkcje mogą być realizowane przez jedną
osobę. Wielkość organizacji wymusza wielopoziomowość zarządzania.
Istnienie poziomów hierarchicznych niesie za sobą w naturalny sposób podział władzy
i pracy. Menedżerowie w organizacji różnią się zarówno pozycją w hierarchii organizacji oraz
obszarem zarządzania, np. finanse, zasoby ludzkie, administracja itp.
Planowanie jest nieodłączną częścią pracy każdego menedżera. Oznacza ono określenie,
co, w jaki sposób, kiedy i przez kogo ma być wykonywane. Plany są to środki, za pomocą
których cele są przekładane na działania.
Rodzaje planów organizacji:
 strategiczne  mają charakter długofalowy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
 operacyjne  mają za zadanie stwarzać warunki do realizacji celów strategicznych,
 taktyczne  są krótkookresowe o wąskim zasięgu.
Strategia to przemyślana, ogólna koncepcja działania, której realizacja zapewnia
organizacji osiągnięcie zamierzonych celów.
Podczas planowania istotne jest spełnienie następujących warunków:
 zrozumienie dla przyjętych założeń i wartości,
 włączenie do planowania wszystkich zainteresowanych osób (tych, których to dotyczy),
 zrozumiałość i komunikatywność planu,
 jasne odniesienie do konkretnych zadań,
 wskazanie osób odpowiedzialnych za realizację poszczególnych działań,
 wskazanie czasu realizacji,
 ukazywanie zamierzonych efektów oraz kosztów,
 uwzględnienie ewentualnej potrzeby szkoleń i udziału innych instytucji,
 pozostawienie pewnego stopnia elastyczności,
 przygotowanie planu awaryjnego,
 określenie, kto i w jaki sposób będzie monitorował i oceniał wykonanie planu (kontrola).
Plan powinien być zwięzłym opisem działań, które zamierzamy podjąć, powinien więc
zawierać konkretne ustalenia dotyczące następujących elementów:
 co ma być zrobione?  ustalenie priorytetów,
 w jaki sposób to ma być zrobione?  ustalenie procedury postępowania,
 kiedy należy wykonać planowane czynności?  ustalenie harmonogramu,
 kto to ma wykonać?  ustalenie wykonawców planowanych działań.
Jedną z funkcji zarządzania jest kierowanie pracą innych ludzi. Style kierowania można
podzielić według różnych kryteriów, np. na:
1. Styl autokratyczny  menedżer sam podejmuje decyzje i przekazuje je do wykonania
członkom zespołu, nie pozostawiając najmniejszej swobody działania; członkowie
zespołu traktowani są jako podwładni, a nie współpracownicy.
2. Styl perswazyjny  menedżer sam podejmuje decyzje i stara się do nich przekonać
członków zespołu.
3. Styl konsultacyjny  przed podjęciem decyzji menedżer zasięga opinii członków zespołu.
4. Styl partycypacyjny  członkowie zespołu mają udział w podejmowaniu decyzji.
5. Styl demokratyczny  decyzje w sprawach szczegółowych podejmują członkowie
zespołu, co pobudza do działania i wykazywania własnej inicjatywy i pomysłowości,
dając poczucie współpracy i podmiotowości.
Style te różnią się od siebie stopniem swobody pracowników przy podejmowaniu
decyzji. Styl kierowania, który obierany jest wobec personelu i który odpowiada najbardziej
zarządzającemu zależy od jego predyspozycji psychofizycznych. Styl kierowania powinien
być stosowany elastycznie i komplementarnie w zależności od sytuacji i poziomu
doświadczenia personelu.
Dokonując wyboru stylu kierowania należy rozważyć jego wady i zalety, także z punktu
widzenia gospodarowania czasem przez zarządzającego. W sprawnym zarządzaniu istotną
rolę odgrywać może delegowanie władzy  przekazywanie części władzy i uprawnień
decyzyjnych personelowi oraz przekazywanie mu środków niezbędnych do realizacji tych
zadań. Korzyści z delegowania władzy :
 możliwość podejmowania decyzji na najniższym z możliwych szczebli,
 pełniejsze wykorzystanie umiejętności i możliwości personelu,
 zwiększenie czasu menedżera, który może poświęcić więcej czasu na planowanie
i wprowadzanie innowacji (zmiany).
Zarządzanie wprowadzaniem zmiany wymaga dużej ostrożności w szczególności
w instytucjach pomocy społecznej ze względu na możliwe konsekwencje jej wprowadzenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
dla licznych grup społecznych, np. klientów, użytkowników sprzętu rehabilitacyjnego itp.
Każda zmiana, nawet drobna, wywołuje opór u tych, których będzie dotyczyć. Istnieje wiele
strategii pokonywania oporu wobec zmiany, np. włączanie do planowania i wdrażania zmian
współpracowników, uświadamianie potrzeby zmian itp. Przed wyborem odpowiedniej z nich
należy poznać przyczyny oporu.
Zarządzanie pomocą społeczną różni się od zarządzania innymi organizacjami tym, że
pomoc społeczna jest bardzo zależna od innych instytucji i planowanie musi to uwzględniać.
Instytucje pomocy społecznej zajmują się działalnością specyficzną i nieporównywalną
z innymi organizacjami. Różnią się od nich np. specyfiką potrzeb klientów, niewymiernymi
efektami działania itp. Podstawowe znaczenie ma jakość stosunków interpersonalnych
między pracownikami (pracownikami socjalnymi, opiekunami w DPS, opiekunami
środowiskowymi, asystentami itp.) a ich klientami, wśród personelu oraz jakość kontaktów
z organizacjami zewnętrznymi.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Co to jest organizacja?
2. Czym charakteryzuje się organizacja?
3. Co to jest cel organizacji?
4. Co należy rozumieć przez pojęcie misji organizacji?
5. Jakie elementy można wyróżnić w każdej organizacji?
6. Jakie typy więzi występują w organizacji?
7. Co oznacza pojęcie zarządzanie?
8. Jakie są funkcje zarządzania?
9. Jakie cele stawiane są przed organizacjami pomocy społecznej?
10. Jakie procesy zachodzą w organizacjach społecznych?
11. Jakie są i czym się charakteryzują poszczególne style kierowania?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Masz za zadanie zapoznać się z działalnością instytucji opiekuńczej typu Środowiskowy
Dom Samopomocy dla Osób Niepełnosprawnych. Jakie elementy powinny być przedmiotem
Twojej analizy?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie cechy organizacji oraz elementy występujące we wszystkich
organizacjach,
2) wskazać elementy organizacji uwzględniając specyfikę placówki opiekuńczej,
3) wskazać sposoby analizowania działalności placówki w zakresie każdego z elementów,
4) opracować wyniki swojej pracy i zaprezentuj je na forum klasy,
5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Wyposażenie stanowiska pracy
- z
ródła informacji, m.in. statuty organizacji społecznych, duże arkusze papieru, mazaki,
tablica flip  chart.
Ćwiczenie 2
Po zapoznaniu się z działalnością dwóch różnych placówek typu opiekuńczego np. Dom
Dziennego Pobytu, Dom Pomocy Społecznej określ cele tych instytucji i wskaż występujące
pomiędzy nimi różnice.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odwiedzić wskazane placówki i zapoznaj się z ich ofertą
2) zastanowić się, czym różnią się obie instytucje, co dla każdej z nich jest specyficzne.
3) wskazać cel główny każdej z tych instytucji wynikający z ustawy o pomocy społecznej.
4) wychodząc od celu głównego określ cele szczegółowe obu tych instytucji uwzględniając
aspekt:
 profilaktyczny,
 socjalny,
 aktywizujący,
 integracyjny.
5) opracować wyniki swojej pracy (wpisz do tabeli) i zaprezentować je na forum klasy.
Aspekt: Dom Dziennego Pobytu Dom Pomocy Społecznej
Profilaktyczny
Socjalny
Aktywizujący
Integracyjny
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy
 duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip  chart.
Ćwiczenie 3
Dokonaj analizy działalności ośrodka wsparcia dla osób starszych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odwiedzić wskazaną instytucję,
2) zapoznać się z jej statutem,
3) zapoznać się ze strukturą organizacyjną tej instytucji,
4) ustalić jacy specjaliści (pracownicy) stanowią kadrę tej instytucji,
5) ustalić, zasady uczestnictwa, tryb przyjęcia oraz jakie usługi świadczone są przez tę
instytucję,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
6) określić cel ogólny i cele szczegółowe realizowane przez tę instytucję,
7) ustalić, jakie zadania służą realizacji danego celu,
8) ustalić, z jakich zasobów korzysta instytucja,
9) wyniki swojej pracy opracować w formie sprawozdania i zaprezenować na forum klasy,
10) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy
 duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip  chart.
Ćwiczenie 4
Z dokonanego rozeznania wynika, że w danym rejonie nie ma instytucji, która mogłaby
skierować ofertę do starszych mieszkańców. Czują się oni osamotnieni, zbędni. Część jest
jeszcze na tyle sprawna, by móc świadczyć usługi sąsiedzkie schorowanym,
niepełnosprawnym współmieszkańcom. Pojawił się pomysł powołania Centrum Usług
Sąsiedzkich. Określ cele i zadania, które realizowałoby to centrum.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4 5 osobowej grupie,
2) przypomnieć sobie zasady, jakie obowiązują przy planowaniu i organizacji pracy,
3) wskazać cele, jakie realizowane są przez instytucje pomocy i opieki społecznej,
uwzględniając różne aspekty (profilaktyczne, socjalne, aktywizujące, integracyjne),
4) zastanowić się, co powinno wyróżniać Centrum od innych organizacji,
5) zastanowić się, co chciałbyś/chciałabyś osiągnąć tworząc Centrum,
6) sformułować misję Centrum,
7) sformułować cel ogólny i cele szczegółowe Centrum,
8) zastanowić się i wskazać, za pomocą jakich działań ten stan można osiągnąć (sformułuj
zadania Centrum,
9) zaprezentować efekty pracy swojej grupy na forum klasy,
10) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy
 duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip  chart.
4.1.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować podstawowe zjawiska i procesy
występujące w organizacjach społecznych?
2) określić zasady planowania i organizacji pracy?
3) wskazać znaczenie planowania i organizacji pracy dla
funkcjonowania placówki opiekuńczej?
4) scharakteryzować proces podejmowania decyzji?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie , wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Diagnozowanie potrzeb i problemów
4.2.1. Materiał nauczania
Diagnozowanie jest procesem ustalania diagnozy, która jest podstawą pomocy dla osób,
grup dotkniętych problemem. Określenie terminu diagnoza przypisuje się M. Richmond,
która punktem wyjścia do pracy z indywidualnym przypadkiem uczyniła rozpoznanie sytuacji
podopiecznego, a w szczególności wgląd w cechy osobowościowe jednostki, rozpoznanie
zasobów, zagrożeń i wpływów otoczenia społecznego na jednostkę.
Diagnoza jest efektem wielu czynności badawczych, zaś celem jej jest ustalenie stanu
faktycznego badanych, analizowanych, np. badanej sytuacji życiowej podopiecznego,
analizowanego problemu.
Diagnoza społeczna oznacza ukierunkowane rozpoznanie uwarunkowań losów jednostki
w jej najbliższym środowisku. Stosowana jest w celu  rozpoznania przyczyn niepokojącego
stanu jednostki, sił jednostki i jej najbliższego środowiska, na którym można oprzeć
postępowanie rewalidacyjne przywracające stan pożądany (A. Kamiński) .
Podczas diagnozy społecznej rozpoznajemy:
 niezaspokojone potrzeby człowieka, które mogą być z
ródłem problemów w jego
funkcjonowaniu,
 problemy, określając ich rodzaj i zakres,
 przyczyny powodujące niezaspokojenie potrzeb, tkwiące w jednostce i w jej najbliższym
środowisku (np. rodzinie, grupie).
 siły jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności.
Wyniki diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą zmierzać do:
 zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym,
 zmian w jej otoczeniu społecznym.
Diagnoza według S. Ziemskiego ma kilka aspektów, które tworzą diagnozy cząstkowe.
Jest to bowiem  rozpoznanie badanego stanu rzeczy poprzez zaliczenie go do określonego
typu lub gatunku, przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnienie tego stanu rzeczy,
określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju . W tak rozumianej
diagnozie wyróżnić można aspekt identyfikacyjny, genetyczny, celowościowy (znaczenia),
fazy i prognostyczny. Propozycja ta obejmuje kilka etapów rozpoznania, jak i wnioskowania
na podstawie stanu wiedzy.
diagnoza klasyfikacyjna
diagnoza diagnoza diagnoza
genetyczna znaczenia (celowościowa) fazy
diagnoza prognostyczna
Rys. 2. Diagnozy cząstkowe
Diagnoza nie może być celem samym w sobie, ma służyć opracowaniu trafnych działań
naprawczych, właściwej interwencji. Dopiero w trakcie interwencji można potwierdzić lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
podważyć trafność hipotezy wskazującej przyczynę zaburzeń. Weryfikacja hipotezy
diagnostycznej wymaga kilkakrotnych powtórzeń diagnozy.
Diagnozowanie oraz interwencja są procesami z sobą ściśle powiązanymi. Relacje
między nimi mogą być trojakie:
 diagnoza poprzedza interwencję,
 interwencja poprzedza diagnozę,
 diagnoza stale towarzyszy interwencji.
W różnych modelach pracy socjalnej kładzie się różny nacisk na znaczenie rozpoznania,
czyli zdiagnozowania sytuacji, czy problemu jednostki. Największą wagę do dokładnego
rozpoznania sytuacji problemowej przykłada się w modelu psychospołecznym zakładającym
niezbędność wiedzy psychologicznej w rozumieniu trudnej sytuacji klienta i organizację
pomocy.
Specyfika pracy opiekuńczej nastawionej najczęściej na szybkie działanie, zmierzające
do usuwania skutków, np. braku opieki, często rozpoczyna się od interwencji, by następnie
przejść do rozpoznania przyczyn danego stanu rzeczy.
Podstawą orzeczeń wydawanych w pomocy zorganizowanej jest diagnoza medyczna,
socjalna, nieraz też psychologiczna. Natomiast w celu podjęcia interwencji najważniejsza jest
diagnoza socjalna, która uwzględnia także mocne strony i zdolności osoby potrzebującej
opieki (czy pomocy) oraz siły i możliwości najbliższego środowiska tej osoby.
Diagnoza medyczna, psychologiczna i socjalna w zależności od rodzaju przypadków,
problemów może mieć strukturę:
 hierarchiczną
Diagnoza
Diagnoza medyczna
medyczna
Diagnoza psychologiczna
lub
Diagnoza Diagnoza
psychologiczna socjalna
Diagnoza socjalna
Rys. 3. Diagnoza  struktura hierarchiczna
 sumaryczną
Diagnoza medyczna + Diagnoza psychologiczna + Diagnoza socjalna
Rys. 4. Diagnoza  struktura sumaryczna
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
 interdyscyplinarną
Rozpoznanie i określenie problemu
Postawienie hipotez diagnostycznych:
psychologicznych, medycznych, socjalnych
Sformułowanie hipotez interwencyjnych:
psychologicznych, medycznych, socjalnych
Wybór najbardziej prawdopodobnych hipotez
Weryfikacja hipotez podczas interwencji
Rys. 5. Diagnoza  struktura interdyscyplinarna
Najczęściej diagnoza socjalna wyprzedza diagnozę medyczną i psychologiczną, które nie
muszą być przeprowadzone, gdy nie ma takiej potrzeby. Zdarza się jednak, że diagnoza
medyczna, czy psychologiczna daje sygnał do sformułowania diagnozy socjalnej,
np. w przypadku osoby przewlekle chorej, powracającej do własnego mieszkania.
Diagnoza często kończy się rozpoznaniem w formie etykiet, które niosą z sobą
niebezpieczeństwa dla osoby, której one dotyczą, ponieważ:
 zaczynają żyć własnym życiem i traktowane są jako prawdy, które bardzo trudno
zmieniać np. X to naciągacz bądz
awanturnik, bądz
złośliwy itp.,
 wyzwalają negatywne nastawienie innych osób,
 sprawujący opiekę (twórcy etykiety) wychwytują zachowania potwierdzające etykietę
i nie pozwalają uciec od niej podopiecznemu,
 prowokują do nieetycznych zachowań wobec podopiecznego, np. wyzwalając jego reakcje
potwierdzające postawioną diagnozę.
Diagnoza zalecana jest w każdej metodzie pracy socjalnej, jednakże różnią się one
procedurą i zakresem rozpoznania. Procedura diagnozowania osób indywidualnych składa się
z następujących etapów:
1. Zebranie materiału diagnostycznego  z wykorzystaniem techniki zbierania informacji
i narzędzi badawczych (rozpoznanie potrzeb), np. wywiadu, rozmowy, obserwacji,
analizy dokumentów,
2. Opis  polegający na uporządkowaniu zebranych informacji (faktów), składających się na
sytuację życiową, uwzględniających następujące aspekty, np. sytuację zdrowotną,
mieszkaniową, rodzinną, materialną, zawodową (szkolną), prawną, kontaktów
społecznych. Opis (jako rejestr faktów) skupia się nie tylko na dysfunkcjach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
i ograniczeniach, ale rejestruje też siły (zdolności, możliwości itp.) do pokonywania
przeszkód.
3. Ocena diagnostyczna  jest czynnością wielokierunkową, w której analizowane są
problemy społecznego funkcjonowania jednostki, przy wykorzystaniu podejścia
ekologicznego, rozwojowego, systemowego.
I. Elementy ekologiczne
Analiza potrzeb i oczekiwań podopiecznego oraz możliwości ich zaspokojenia
w środowisku ukazuje przebieg transakcji między jednostką a środowiskiem. Analizie
poddawane są:
A. Środki zaspokajania potrzeb związane z:
 potrzebami przetrwania,
 potrzebami bezpieczeństwa,
 potrzebami przynależności i miłości,
 potrzebami szacunku i uznania.
B. Aspiracje i możliwości ich zaspokojenia:
 chęci i życzenia,
 dostępne możliwości,
 bariery możliwości.
C. Osobiste możliwości i oczekiwania:
 zakres możliwości intelektualnych, emocjonalnych, behawioralnych,
 oczekiwania i wymagania ludzi znaczących,
 oczekiwania klienta w stosunku do siebie.
II. Elementy rozwojowe
Analiza funkcjonowania podopiecznego w rozwojowych modelach społecznych.
Zagrożenie stygmatyzacją, marginalizacją, wykluczeniem,
A. Aktualne zmiany w życiu podopiecznego (w ostatnich kilku miesiącach).
B. Zmiany oczekiwane w życiu podopiecznego (w ciągu najbliższych kilku
miesięcy).
C. Wykaz ról pełnionych obecnie przez podopiecznego.
D. Role ostatnio objęte (przygotowanie do zmiany ról, wsparcie wykorzystywane
przy zmianie ról).
III. Analiza powiązań systemowych podopiecznego z wykorzystaniem ekogramu
i genogramu jako narzędzi oceny diagnostycznej.
Ekogram  to schemat obrazujący relacje wewnątrz rodziny (np. siłę kontaktów
między poszczególnymi członkami rodziny, konflikty), jak i relacje osób z innymi
systemami zewnętrznymi (np. koledzy, praca, szkoła).
Genogram  ukazuje przeszłość podopiecznego, a także jego usytuowanie w szerszej
rodzinie.
W dalszej części formułowania oceny diagnostycznej na podstawie 3 rodzajów analizy
można przejść do kolejnych etapów.
IV. Identyfikacja problemu/problemów  określenie jego genezy, znaczenia, fazy
rozwoju i uwarunkowań środowiskowych.
V. Wskazanie sił społecznych  indywidualnego potencjału podopiecznego
i możliwości wsparcia społecznego (rodziny, przyjaciół, instytucji).
VI. Prognoza zmiany w funkcjonowaniu  ocena możliwości dokonania transgresji.
4. Konkluzja  wniosek, który jest następstwem prognozy.
A. Określenie jaki rodzaj działań podejmiemy: kompensacja, ratownictwo, opieka,
pomoc, wspieranie rozwoju.
B. Formułowanie celów pracy i zarysu programu działania ze wskazaniem
najpilniejszych zadań i sprzymierzeńców.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Diagnozowanie potrzeb i problemów rodziny, małej grupy (innej niż rodzina) możliwe
jest dzięki wykorzystaniu podejścia systemowego. Rozpoznanie to ukierunkowane jest na
takie zmienne, jak:
1. Cele i zadania systemu,
2. Kulturę sytemu  tradycje, wzory, zasady, historię, przekonania,
3. Strukturę systemu  socjometryczną, komunikacyjną, władzy, ról,
4. Procesy zachodzące w systemie  rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji,
kontrolę zachowań, redukcję napięć,
5. Etap rozwoju sytemu  np. aktualny etap rozwoju rodziny,
6. Zasoby sytemu,
7. Interakcje pomiędzy systemami,
8. Granice sytemu i ich utrzymanie np. granice sztywne, przenikalne,
9. Klimat systemu  atmosfera dominująca w systemie.
Diagnozowanie potrzeb, braków i zagrożeń (problemów) środowiska, to etap rozpoznania
stosowany w metodzie organizowania środowiska (organizowanie społeczności lokalnej).
Pierwszym zadaniem osoby przystępującej do organizowania środowiska lokalnego jest
identyfikacja terytorialnych granic tej społeczności, w której działania interwencyjne mają
być prowadzone. Pełny opis sytuacji wyjściowej powinien zawierać charakterystykę
społeczno-demograficzną w aspektach:
a) przestrzennym,
b) historycznym,
c) demograficznym;
Analiza terenu działania z uwzględnieniem układu sił, struktury życia społecznego
w obszarach:
 praca,
 handel,
 substancja mieszkaniowa,
 instytucje kształcenia,
 wypoczynek i kultura,
 zdrowie i sfera socjalna,
 życie polityczne,
 życie religijne
możliwa jest dzięki wykorzystaniu kompleksowych badań tzw. lustracji społecznej.
Badania te, w wyniku których dochodzi do identyfikacji problemów społecznych
możliwe są do zrealizowania w interdyscyplinarnym zespole. W skład zespołu powinni
wchodzić przedstawiciele różnorodnych instytucji działających w środowisku zamieszkania
(np. oświatowych, medycznych, kulturalnych), a także sami zainteresowani mieszkańcy
środowiska lokalnego (np. osiedla czy wsi). Lustracja społeczna powinna dostarczyć
informacji na temat skali i natężenia potrzeb w różnych obszarach życia społecznego, np.
zapewnienia opieki ludziom starszym, opieki nad dziećmi. Diagnoza środowiska lokalnego
jest działaniem w skali makrospołecznej.
Specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób niepełnosprawnych.
Choć ogólny schemat postępowania diagnostycznego jest taki sam niezależnie od tego,
czy jest to środowisko osób sprawnych, czy osób z ograniczoną sprawnością, to specyfika
problemów występujących w środowisku osób z niepełnosprawnością sprawia, że należy
zwrócić szczególną uwagę na niektóre aspekty zakresu diagnozy. Pełna diagnoza społeczna
problemów osoby niepełnosprawnej obejmuje:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
 diagnozę indywidualną, skoncentrowaną na człowieku niepełnosprawnym,
 diagnozę rodzinną, obejmującą wszystkich członków rodziny,
 diagnozę społeczności lokalnej.
Diagnoza indywidualna  skupia się na rozpoznaniu niezaspokojonych potrzeb,
dysfunkcji, ograniczeń osoby niepełnosprawnej, wynikających z rodzaju i stopnia
niepełnosprawności, np. ograniczenia w wykonywaniu czynności życia codziennego oraz
potencjału, sił osoby niepełnosprawnej, zachowanych sprawności, np. zdolności do
samoobsługi. Pomiar i zakres niepełnej sprawności polega na ocenie samodzielności
człowieka w wykonywaniu określonych czynności:
 samoobsługi, np. mycie się, kąpiel, jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci,
załatwianie potrzeb fizjologicznych,
 prowadzenie gospodarstwa domowego, np. sprzątanie, gotowanie, palenie w piecu,
większe porządki itp.,
 poruszanie się poza domem, np. szkoła, praca, zakupy, urzędy, poczta, lekarz, kościół,
kultura itp.
Pełne rozpoznanie problemów podopiecznego wymaga oceny stopnia zapotrzebowania
na opiekę i pielęgnację. Użyteczne mogą tu być skale oceny samodzielności podopiecznego
przyjęte dla domów pomocy społecznej obejmujące 5 wyznaczników opieki:
1. poruszanie się,
2. czynności higieniczne,
3. odżywianie,
4. wydalanie,
5. orientacja w sprawach zdrowia i potrzeba opieki psychospołecznej.
W zależności od dokonanej oceny następuje zakwalifikowanie podopiecznego do jednej
z czterech kategorii wymaganej opieki:
a) minimalnej,
b) umiarkowanej,
c) wzmożonej,
d) intensywnej.
Diagnoza rodzinna  ten rodzaj rozpoznania skoncentrowany jest na określeniu obszarów
zagrożeń i dysfunkcji normalnej egzystencji rodziny, tj. niezaspokojonych potrzeb rodziny.
Czynności diagnostyczne zmierzają więc do oceny czynników wewnątrzrodzinnych
i zewnątrzrodzinnych wpływających na funkcjonowanie osoby niepełnosprawnej w rodzinie.
Istotnymi elementami rozpoznania sytuacji rodzinnej jest poznanie jej potencjału, możliwości
w sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Celem diagnozy rodzinnej
jest więc określenie zakresu wydolności opiekuńczo-pielęgnacyjnej, na którą składają się:
a) poziom sprawności fizycznej i psychicznej członków rodziny,
b) pełność i niepełność rodziny,
c) wielodzietność,
d) faza życia rodziny,
e) motywacje,
f) dyspozycyjność członków rodziny,
g) sytuacja bytowa (sytuacja materialna)
h) wiedza i umiejętności członków rodziny,
i) poziom wykształcenia osób dorosłych w rodzinie,
j) sytuacje patologiczne w rodzinie, np. uzależnienia, przemoc, agresja itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Diagnoza społeczności lokalnej
Podobnie jak w diagnozie rodzinnej przedmiotem rozpoznania była ocena faktów
umożliwiających i ograniczających działania opiekuńcze, tak w diagnozie społeczności
lokalnej chodzi o ocenę potencjału opiekuńczego środowiska lokalnego. Ocenę tę
formułujemy w odniesieniu do barier, jakie człowiek napotyka żyjąc w tej społeczności,
a także w odniesieniu do zasobów istniejących w środowisku (materialnych, rzeczowych,
ludzkich).
Techniki i narzędzia uzyskiwania informacji
Prawidłowe rozpoznanie (diagnoza) potrzeb i problemów jednostki, grupy, środowiska
wymaga zastosowania odpowiednich technik i narzędzi uzyskiwania informacji o opiniach,
postawach, przekonaniach, pragnieniach podopiecznych, a także o faktach dotyczących ich
sytuacji życiowej. Do takich technik należą: technika wywiadu, rozmowy, obserwacji, analizy
dokumentów, ankieta, techniki socjometryczne, lustracja społeczna.
Z uwagi na ich użyteczność w pracy opiekunki środowiskowej omówione zostaną
jedynie wybrane techniki zbierania informacji. W pracy socjalnej (opiekuńczej) służą one nie
tylko celom badawczym, ale rozpoznaniu potrzeb w celu przede wszystkim udzielenia
pomocy.
Wywiad i rozmowa  są podstawowym typem interakcji między pracownikiem
a podopiecznym, w którym zachodzą procesy komunikowania się. Wywiad to inaczej
rozmowa kierowana i występują w niej przynajmniej dwie osoby. Podczas wywiadu
stawiamy pytania kierunkowe dążące do założonego wcześniej celu. Należy pamiętać o tym,
że zarówno wywiad, jak i rozmowa jest procesem wzajemnego oddziaływania w relacjach
badający  badany. Wyróżniamy typy wywiadu ze względu na:
a) formę wypowiadania się badanego (respondenta),
b) sposób przeprowadzania wywiadu,
c) zachowanie się badającego,
d) liczbę uczestników,
Do wyżej wymienionych grup należą wywiady:
a) ustne i pisemne,
b) skategoryzowane i nieskategoryzowane,
c) jawne i ukryte,
d) indywidualne i zbiorowe,
e) panelowe.
W zależności od rodzaju wywiadu dobierane są odpowiednie narzędzia,
np. kwestionariusz wywiadu, wykaz problemów zawierający listę pytań.
Specyficznymi formami wywiadu stosowanymi w pracy socjalnej są wywiad
środowiskowy, wywiad opiekuńczy, a także wywiad narracyjny mający szczególne
zastosowanie w pracy z ludz
mi starszymi.
Określenie wywiad środowiskowy oznacza nie miejsce przeprowadzenia wywiadu (to
jest sprawa drugorzędna), ale temat wywiadu. Dotyczy on bowiem funkcjonowania człowieka
w środowisku, a więc np. relacji z rodziną, z przyjaciółmi, sąsiadami, współpracownikami,
a także poznania wpływu przedstawicieli tych środowisk na podopiecznego. Ponadto wywiad
środowiskowy jest procesem rozłożonym w czasie, powinien być także wieloetapowym
działaniem, dotyczy bowiem zbadania funkcjonowania człowieka:
a) w różnych kręgach środowiskowych,
b) w różnych sferach i obszarach życia.
W pracy socjalnej każdy wywiad ma charakter wywiadu opiekuńczego, jest
rozpoznaniem sytuacji życiowej człowieka, aby móc udzielić jak najszybszej pomocy.
Wywiad środowiskowy przekształca się w wywiad opiekuńczy wówczas, gdy prowadzący
wywiad odchodzi od uzyskiwania informacji na rzecz udzielenia rad i wskazówek osobie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
badanej (podopiecznemu). W sytuacji wywiadu opiekuńczego może dojść nawet do
odwrócenia ról, dopuszcza się bowiem zadawanie pytań przez podopiecznego. W pracy
socjalnej nie należy pozostawiać podopiecznego ze swoimi problemami, o których nas
poinformował.
Wywiad narracyjny  to rodzaj opowieści podopiecznego o jego życiu, o kolejach jego
losu. Szczególnie przydatny w pracy z osobami starszymi, którzy ze względu na długość
swojego życia oraz chęć rozmowy mogą zostać zainspirowani do wypowiedzi. Wywiad
narracyjny wiąże się z teorią biegu życia, w której uznano, że nasze losy zależą w dużej
mierze od zmian makrospołecznych, takich jak np. wojna, trzęsienia ziemi, kryzysy
polityczne, gospodarcze itp. Prowadząc wywiad narracyjny należy zwrócić uwagę na
wydarzenia społeczno-gospodarcze, techniczne itp. i dokonać analizy, jak one wpłynęły na
życie podopiecznego, czy został on podczas tych procesów wyniesiony, czy
zmarginalizowany.
Poprawne przeprowadzenie wywiadu zależy od wielu czynników, np. od przygotowania
wywiadu, od umiejętności stawiania pytań, atmosfery, miejsca itp. Ważne, aby podczas jego
prowadzenia unikać uchybień w:
a) organizacji wywiadu, np. poprzez nieużywanie słowa  wywiad , wystrzeganie się słów
krytyki poglądów, dobór właściwego miejsca,
b) stawianiu pytań, np. unikanie pytań rozstrzygnięcia ( czy ), nie podpowiadanie lub
sugerowanie odpowiedzi,
c) rejestracji wypowiedzi, np. poprzez stosowanie odpowiednich technik notowania, czy też
używanie sprzętu technicznego (dyktafon),
d) interpretacji odpowiedzi, np. poprzez uwzględnianie nie tylko formalnego rozumienia
odpowiedzi, ale także kontekstu sytuacyjnego, gestów, mimiki, unikanie błędu atrybucji.
Rozmowa w pracy socjalnej (opiekuńczej) jest techniką stosowaną nie tylko w celu
rozpoznania potrzeb klienta (podopiecznego) i jego problemów, ale jest także formą pomocy.
Poprzez rozmowę można wpłynąć na zmianę sposobu myślenia i zachowania człowieka.
Rozmowa opiekuńcza ma więc wartość terapeutyczną. W pracy socjalnej (opiekuńczej)
rozmowa zmierzająca do poznania potrzeb podopiecznego i jego problemów wymaga
przygotowania dokładnego celu oraz zebrania wstępnych informacji o rozmówcy, np. poprzez
analizę dokumentów. Narzędziem jest tu plan rozmowy. Kontakt  twarzą w twarz podczas
prowadzenia rozmowy pozwala na obserwowanie reakcji podopiecznego i ocenę
adekwatności jego zachowań werbalnych i niewerbalnych. Rozmowa pełni funkcję:
 informacyjną  umożliwia uzyskanie informacji, poznanie faktów, opinii,
 ekspresyjną  umożliwia wyrażenie emocji, zamanifestowanie postaw,
 komunikacyjną  dotyczy porozumiewania się między badającym a podopiecznym.
Należy pamiętać, że każdy wywiad jest rozmową, ale nie każda rozmowa jest wywiadem
oraz to, że jest to proces wzajemnego oddziaływania. Rozmowa i wywiad mają podobieństwa
i różnice.
Podobieństwa, np.:
a) w obu technikach korzystamy z obserwacji,
b) są przeprowadzane  twarzą w twarz ,
c) używa się języka werbalnego.
Różnice:
Rozmowa:
a) ma charakter bardziej ogólny,
b) dotyczy większej liczby tematów,
c) jest wstępem do wywiadu,
d) ma elastyczny plan.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Wywiad:
a) dotyczy małej liczby tematów,
b) tematy są konkretne,
c) musi mieć dokładny cel, temat, obmyślane i przygotowane pytania.
Obserwacja  jest najbardziej elementarną techniką używaną bądz
jako samodzielny,
bądz
pomocniczy sposób rozpoznawania potrzeb podopiecznego i jego problemów. Podobnie
jak w poprzednich technikach, obserwacja stosowana jest w sposób świadomy, celowy,
ukierunkowany, systematyczny. Przedmiotem obserwacji może być:
 człowiek i jego zachowanie, np. wygląd, gesty,
 warunki życia człowieka, np. mieszkanie, rodzina,
 sytuacje, w których uczestniczy, np. sytuacja osoby bezrobotnej, konflikty małżeńskie.
Składnikami obserwacji są:
 spostrzeganie  przyjmujemy dopływające do nas bodz
ce,
 gromadzenie  zbieramy informacje, bodz
ce,
 analiza  interpretacja bodz
ców.
Rezultaty obserwacji stanowią przesłanki czynności poznawczych człowieka,
dokonywanych za pomocą różnych narządów zmysłów, takich jak np. wzrok, słuch, węch,
smak, dotyk.
Cechy prawidłowej obserwacji:
1) premedytacja,
2) planowość,
3) celowość,
4) aktywność,
5) systematyczność,
6) obiektywność,
7) dokładność.
Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji wyróżnić można następujące jej
rodzaje:
a) bezpośrednią i pośrednią,
b) kontrolowaną i niekontrolowaną,
c) jawną i ukrytą.
Szczególnym przykładem obserwacji bezpośredniej jest obserwacja uczestnicząca,
polegająca na tym, że osoba obserwująca jest jednym z uczestników pewnej zbiorowości. Ten
rodzaj obserwacji umożliwia bezpośredni kontakt i wnikliwe poznanie warunków życia
obserwowanych ludzi, a także lepszą orientację w ich motywacji. Wadą tego typu obserwacji
jest utrata dystansu do obserwowanych osób spowodowana zżyciem się z nimi. Obserwacja
ukryta pozwala uniknąć wymienionych kłopotów, ale pod warunkiem wybrania sobie
właściwej roli społecznej.
Istotnym warunkiem dobrej obserwacji jest umiejętność zachowania postawy wolnej od
emocjonalnych zaangażowań, wolnej od uprzedzeń i zniecierpliwienia.
Fazy obserwacji:
 etap przygotowawczy,
 etap realizacji,
 etap opracowania wyników.
Narzędziem obserwacji jest plan obserwacji zawierający także szczegółowe dyspozycje
do jej przeprowadzenia.
Przykładowy plan obserwacji
1. Cel obserwacji (po co? czemu służy obserwacja?);
2. Obiekt obserwacji (przedmiot obserwacji: kto? co?);
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
3. Miejsce prowadzenia (np. mieszkanie podopiecznego, park itp.);
4. Czas (kiedy? w jakim czasie?);
5. Rodzaj obserwacji (typ) i określenie roli, w jakiej występuje osoba obserwująca;
6. Sposób rejestracji informacji (np. notowanie, nagrywanie itp.);
7. Sposób interpretacji informacji (poprzez wykorzystanie różnych teorii, np. potrzeb, ról,
sił społecznych itp.);
8. Szczegółowe dyspozycje (co należy obserwować za pomocą zmysłów)  dyspozycje
mogą mieć formę pytań lub równoważników zdań.
Analiza dokumentów  to technika służąca uzyskiwaniu informacji o podopiecznym,
jego sytuacji życiowej (np. zdrowotnej, rodzinnej, prawnej itp.). Pojęcie  dokument należy
rozumieć jako:
 występujący w dowolnej postaci dowód istnienia określonych faktów i wydarzeń
społecznych, np. obrazy, zdjęcia, wytwór materialny rąk konkretnych osób,
 pisemne świadectwo zaszłych faktów i wydarzeń społecznych, np. rękopisy, druki,
notatki, sprawozdania, listy.
Typy dokumentów pisemnych:
a) zebrane w sposób systematyczny, np. naukowe, medyczne: historia choroby;
b) okolicznościowe:
 dokumenty osobiste, jak listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, wywiady,
 notatki, np. protokoły, stenogramy, taśmy magnetofonowe itp.,
 sprawozdania, np. okresowe.
Ocena wiarygodności informacji zwartych w dokumentach wiąże się z ich wartością
poznawczą. A
atwiej jest to uczynić w odniesieniu do dokumentów systematycznych, trudniej
zaś w przypadku dokumentów okolicznościowych. Słabością tych dokumentów może być
zafałszowanie rzeczywistości dokonywane przez ich autorów lub osoby trzecie w sposób
zamierzony lub niezamierzony. Postępowanie takie wynikać może z chęci przedstawienia
siebie w lepszej bądz
gorszej sytuacji, z braku wiedzy, ze złej woli itp.
Podczas analizy dokumentów zawsze należy brać pod uwagę wiarygodność osoby
(autora dokumentu), ewentualnie jej intencje, które spowodowały powstanie dokumentu.
Weryfikacja informacji konieczna jest zarówno w odniesieniu do dokumentów prywatnych,
jak i dokumentów oficjalnych, gdyż i w nich może być wiele błędów.
W pracy socjalnej (opiekuńczej) należy przyjąć zasadę komplementarności i łączenia
wielu technik dla dokładnego przeprowadzenia rozpoznania potrzeb podopiecznego
i zidentyfikowania jego problemów, np. technika rozmowy winna być wsparta obserwacją
oraz analizą dokumentów. Wykorzystanie więcej niż jednego z
ródła informacji pozwoli na
weryfikację danych, co może przyczynić się do szybszego udzielenia pomocy
podopiecznemu.
Metody pracy socjalnej składają się z uporządkowanych procedur diagnostycznych oraz
interwencyjnych, a także strategii wywoływania zmian w jednostkach, grupach,
społecznościach. Wszystkie metody pracy znajdują się we wspólnym modelu, określającym
ich etapowy przebieg, a także konieczność rozpoznawania potrzeb podopiecznych
i problemów w kontekście całościowo postrzeganej sytuacji życiowej. W pracy socjalnej
wyróżniamy:
a) metodę pracy z indywidualnym przypadkiem,
b) metodę pracy z grupą,
c) metodę organizowania środowiska.
Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem  wyrosła z praktyki pracy socjalnej.
Bazuje na wiedzy, rozumieniu i umiejętnym zastosowaniu technik pomocy ludziom
w rozwiązywaniu ich problemów. Pomaga jednostkom koncentrując się zarówno na ich
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
problemach wewnętrznych, jak i problemach dotyczących ich funkcjonowania zewnętrznego.
A
ącząc w sobie elementy psychologiczne i socjalne, staje się metodą psychosocjalną.
Definicja według S. Bowersa:  praca z przypadkiem jest sztuką, w której wiedza życiowa,
a także nauka o człowieku oraz środowisku, umiejętność obcowania z ludz
mi użyte są w celu
mobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy w społeczeństwie, dla ulepszania
wzajemnego przystosowania się jednostki i środowiska.
Praca z przypadkiem obejmuje:
a) studium indywidualnego przypadku, nazwane rozpoznaniem uwarunkowań
wewnętrznych i zewnętrznych problemów człowieka,
b) pracę z przypadkiem, opartą na ułożonym wspólnie z podopiecznym planie działania.
Prowadzenie indywidualnego przypadku, niezależnie od modelu i podejścia, zawiera
następujące etapy:
1. Sformułowanie diagnozy społecznej, z wykorzystaniem różnych technik i narzędzi
badawczych (rozpoznawania potrzeb). Diagnoza społeczna została omówiona we
wcześniejszym materiale.
2. Opracowanie planu postępowania, określającego kolejne kroki podjętej interwencji. Plan
powinien odpowiadać na pytania: co, kiedy i jak ma czynić pomagający w odniesieniu do
osoby, której pomaga i jej rodziny, aby uruchomić proces pomocy, terapii czy też
rewalidacji. Pierwszym krokiem w procesie planowania powinno być określenie celu
(celów) działania. Następnie sformułowanie zadań służących realizacji celu, przypisanie
zasobów (finansowych, rzeczowych, ludzkich, informacyjnych) za pomocą, których
wykonywane będą zadania. W planie powinien zostać określony termin wykonania
zadania. Należy również przewidzieć ewentualne przeszkody i możliwości ich
pokonywania. Plan powinien być ukierunkowany zarówno na zmiany w samym
podopiecznym (np. jego nastawieniach, postawie), jak i na korygowanie niekorzystnych
elementów środowiska, w którym funkcjonuje (np. poprawę relacji
wewnątrzrodzinnych). W planie uwzględnić należy także wzmocnienie tych systemów
wsparcia, które w sposób pozytywny wpływają na funkcjonowanie podopiecznego.
3. Prowadzenie przypadku według opracowanego planu  jest najdłuższym etapem procesu
pomocy. Interwencja wymaga ciągłego korygowania diagnozy i planu postępowania
w celu uzyskania jak najlepszej zmiany sytuacji środowiskowej podopiecznego.
Zakończenie pracy następuje w chwili osiągnięcia zdolności do radzenia sobie
z problemem, co zależne jest w dużej mierze od możliwości i zdolności podopiecznego do
radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Właściwe zaplanowanie zakończenia pozwala uniknąć
nadmiernych oczekiwań osoby oczekującej pomocy i przenoszenia przez nią
odpowiedzialności za rozwiązywanie problemów na pomagającego.
Podkreślić należy konieczność mobilizowania podopiecznego do udziału
w podejmowanych działaniach, począwszy od pierwszego etapu pracy. Aktywność
podopiecznego (z uwzględnieniem jego możliwości intelektualnych, emocjonalnych,
wykonawczych) jest niezbędna we wprowadzaniu zmian ulepszających jego funkcjonowanie
społeczne.
Modele pracy z indywidualnym przypadkiem:
 model psychospołeczny,
 model funkcjonalny,
 model zorientowany na rozwiązywanie problemów,
 model modyfikacji zachowań.
Zasady stosowane w metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem:
 zasada akceptacji,
 zasada komunikacji,
 zasada indywidualizacji,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 zasada uczestnictwa,
 zasada zaufania i poszanowania prywatności,
 zasada samoświadomości.
Metoda pracy grupowej  polega na  łączeniu zerwanych więzi łączących jednostkę
z najbliższą grupą społeczną (R. Wroczyński). Specjaliści pracujący z grupą (np. pedagog,
pracownik socjalny) wykorzystują swoją znajomość organizacji i funkcjonowania grupy do
wywierania wpływu na jednostkę. To jednostka jest głównym przedmiotem troski osoby
pomagającej, grupa zaś jest narzędziem rozwoju i zmiany jej funkcjonowania. Prowadzenie
pracy z grupą wymaga nie tylko wiedzy, ale także umiejętności kierowania procesami
zachodzącymi w grupie w taki sposób, aby uruchomić w niej proces wzajemnej pomocy.
Odmiany grupowej pracy socjalnej realizowane są poprzez różne formy działalności:
terapeutycznej, rewalidacyjnej, resocjalizacyjnej, edukacyjnej itp. i związane są ze służbami
na rzecz ludzi wymagających pomocy i wsparcia.
Wyróżnić można następujące odmiany pracy grupowej (według A. Kamińskiego):
1. Rozwojowo-wychowawczą, której celem jest wspieranie rozwoju fizycznego,
psychicznego i społecznego osób, które bardziej lub mniej świadomie identyfikują się
z celami i wartościami grupy. Kierowana jest do osób o sposobie bycia nie odbiegającym
od normy (dzieci, dorośli). Znajduje zastosowanie przede wszystkim na gruncie pracy
kulturalno-oświatowej (np. w klubach, świetlicach środowiskowych, dziennych domach
pobytu, domach dziecka).
2. Rewalidacyjną  mającą zastosowanie wobec dzieci, młodzieży, dorosłych dotkniętych
nieprzystosowaniem, dewiacjami bądz
zagrożonych tymi zjawiskami. W odmianie tej
stosuje się formy oddziaływania, podobne jak z grupą rozwojowo-
-wychowawczą w celu usprawnienia ich społecznego funkcjonowania zgodnego
z normami społecznymi. Znajduje ona zastosowanie np. w placówkach opiekuńczo-
-wychowawczych, kuratorskich ośrodkach pracy z młodzieżą, domach pomocy
społecznej.
3. Psychoterapeutyczną  nastawioną na działania ratownicze i opiekuńcze w stosunku do
osób, które przejawiają zachowania o charakterze patologicznym. Grupy te mają służyć
usprawnieniu ich społecznego i psychicznego funkcjonowania w oparciu o techniki
psychoterapeutyczne. Tego rodzaju praca prowadzona jest w poradniach
specjalistycznych, świetlicach terapeutycznych, placówkach opiekuńczo-
-wychowawczych, resocjalizacyjnych i wymaga znajomości psychologii i uprawnień
psychoterapeutycznych.
4. Zespół specjalistów  składający się z profesjonalistów i powołany do rozwiązania
konkretnego problemu. Celem funkcjonowania zespołu jest zdiagnozowanie problemu,
ułożenie planu działania i wprowadzenie usprawnienia funkcjonowania. Może działać
w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, poradniach specjalistycznych, ale
i w środowisku otwartym, np. osiedlu. Warunkiem powodzenia jest powołanie lidera,
współpraca członków zespołu, systematyczne spotkania, kontrola efektów pracy.
We współczesnej pracy socjalnej coraz szersze zastosowanie znajduje typologia grup
wyznaczająca kierunki pracy zgodne z celami funkcjonowania grupy.
Typologia grup według C. Zastrowa:
a) rekreacyjne,
b) ćwiczenia umiejętności,
c) socjalizacyjne,
d) terapeutyczne,
e) spotkaniowe, edukacyjne, samopomocy,
f) problemowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Niezależnie od rodzaju grupy i rodzaju podejścia świadome stosowanie metody pracy
grupowej koncentruje się na czterech etapach:
1. Etap tworzenia grupy  na tym etapie prowadzący grupę podejmuje następujące zadania,
które sprzyjają jej powstawaniu, np.:
a) ułatwia poznanie się członków grupy,
b) stwarza możliwości dyskutowania celów grupy,
c) tworzy atmosferę zrozumienia itd.
2. Stabilizacja struktury i norm grupy  prowadzący grupę podejmuje działania, np.:
a) ukierunkowuje na odnalezienie swojego miejsca w grupie,
b) podtrzymuje indywidualność członków,
c) koryguje zachowania niezgodne z przyjętymi zasadami
wykorzystując techniki pracy, takie jak: usprawnianie komunikacji, uczenie
pożądanych zachowań, inscenizacyjne.
3. Realizacja celu grupowego  na tym etapie techniki pracy uwarunkowane są przez
charakter grupy.
4. Ocena pracy z grupą i decyzja o jej dalszym losie  ewaluacja przeprowadzana poprzez:
a) dyskusję,
b) pisemne sprawozdania,
c) podsumowanie efektów pracy.
Modele pracy z grupą:
1. Model celów społecznych  zapewniający grupie korzyści społeczne na poziomie
społeczności lokalnej.
2. Model celów naprawczych  czyli terapeutyczny.
3. Model celów opartych na wzajemności  oparty na wzajemnym systemie pomocy
w grupie.
Prowadzenie grupy wymaga według C.A. Kaiser wiedzy oraz umiejętności
przestrzegania zasad pracy grupowej:
a) zasada kształtowania autonomii grupy,
b) zasada stosowania wiedzy naukowej,
c) zasada świadomego i intencjonalnego kierowania interakcjami w grupie,
d) zasada samowiedzy i świadomego czerpania z własnych zasobów,
e) zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii,
f) zasada uznania autonomii grupy,
g) zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń,
h) zasada indywidualizacji,
i) zasada świadomego równoważenia konfliktów w grupie,
j) zasada komunikacji.
Korzystny wpływ grupy na jednostkę przejawia się w udzielaniu jej wsparcia w trudnych
sytuacjach życiowych, przeciwdziałaniu izolacji, osamotnieniu, a także wyzwalaniu
altruistycznej postawy, uczeniu wrażliwości oraz kształtowaniu umiejętności społecznych.
Metoda organizowania środowiska  nazywana też metodą pracy środowiskowej, a także
metodą organizowania społeczności lokalnej. Metoda ta polega na  ulepszaniu sytuacji
społeczności lokalnej zjednoczonymi siłami organizacji publicznych i społecznych,
mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań w oparciu o wspólny plan, wypracowany
za pomocą odpowiednich badań kompleksowych (A. Kamiński).
Metoda organizowania środowiska przeżywa swój renesans, ponieważ pobudzenie do
działań lokalnych, samopomocowych jest zgodne z koncepcjami zmian polityki społecznej,
zmierzającymi do aktywizowania społeczności lokalnej w sprawie rozwiązywania lokalnych
problemów społecznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Udzielanie skutecznej pomocy jednostce zapobiega jej izolacji, stygmatyzacji,
wykluczeniu ze środowiska. Możliwości zastosowania metody pracy środowiskowej zależą
od typu społeczności, w której jest realizowana, np. brak wielu instytucji na wsi stanowi
pewne ograniczenie realizacji pełnej metody pracy środowiskowej, chociaż bliższe więzi
społeczne stanowić mogą istotne z
ródło pomocy.
Celem organizowania środowiska jest wspomaganie jego rozwoju, aktywizowanie,
inspirowanie do pozytywnych zmian. Wprowadzenie zmian odnosi się do mieszkańców
społeczności, a przede wszystkim do warunków, w jakich oni żyją. Innym celem tej metody
pracy jest kompensacja braków, a także stwarzanie możliwości rozwoju jednostek i grup
wchodzących w skład danej społeczności.
Etapy metody organizowania środowiska:
1. Diagnoza środowiska lokalnego  oparta na kompleksowych badaniach (lustracja
społeczna):
a) inwentaryzacja instytucji i organizacji funkcjonujących w środowisku,
b) rozpoznanie nieprofesjonalnych sił społecznych i przedstawicieli społeczności
lokalnej,
c) rozpoznanie potrzeb, braków i zagrożeń występujących w środowisku,
d) rozpoznanie problemu społecznego.
2. Organizowanie zespołu pracy poprzez:
a) włączanie do działań profesjonalistów  przedstawicieli instytucji lokalnych oraz
mieszkańców,
b) zorganizowanie sprawnego przepływu informacji,
c) wstępny podział zadań między członków zespołu.
3. Planowanie i koordynacja działań opiekuńczych, wspierających, rozwijających:
a) konkretyzacja celów działania (głównego i operacyjnych),
b) opracowanie zadań i podział ich zgodnie z kompetencjami instytucji i osób
zaangażowanych w działania,
c) wybór koordynatora działań.
4. Wtórne pobudzanie  umacnianie zespołu pracy, ciągła inspiracja do działań. Na tym
etapie następuje także weryfikacja motywacji i możliwości osób zaangażowanych
w pracę zespołu.
5. Systematyczne ulepszanie środowiska  czyli poprawa warunków życia mieszkańców,
np. poprzez:
a) usuwanie przeszkód utrudniających funkcjonowanie,
b) podejmowanie działań ratowniczych, opiekuńczych,
c) przełamywanie anonimowości.
6. Kontrola i doskonalenie  ocena kompleksowa sporządzona na podstawie:
a) opinii realizatorów,
b) informacji zewnętrznych i opinii adresatów działań.
Powszechnie przyjmowaną w literaturze przedmiotu typologią praktycznych modeli
pracy środowiskowej są modele wyodrębnione przez J. Rothmana:
1. Model A  rozwoju lokalnego  to metoda wspierania rozwoju społeczności lokalnej i jej
integracji poprzez, np. motywowanie do samopomocy. Podstawową strategią
oddziaływania jest aktywizacja jak największej liczby osób, organizacji do działania.
2. Model B  planowania społecznego  skoncentrowany na rozwiązaniu konkretnego
problemu społecznego, np. przestępczości, ubóstwa. Planowanie zmierza do reorganizacji
istniejących w środowisku instytucji społecznych lub organizacji nowych.
3. Model C  akcji społecznej  polega na aktywności grup potrzebujących pomocy,
pokrzywdzonych pod jakimś względem poprzez organizowanie akcji nacisku na władze
w celu wymuszenia reform, np. marsz osób niepełnosprawnych w obronie ich praw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Techniki stosowane w praktyce pracy ze społecznością:
a) strukturyzacja,
b) zarządzanie  administrowanie,
c) przygotowanie planów i opracowań formalnych,
d) edukacja i promocja,
e) pokazy,
f) akcje socjalne,
g) konsultacje i porady,
h) rzecznictwo.
Istotne znaczenie w pracy ze społecznością lokalną ma umiejętność tworzenia sieci
socjalnej jako sytemu wsparcia służącego skupieniu wszystkich sił środowiska lokalnego
(instytucji, osób znaczących, przedstawicieli społeczności itp.) wokół poszukiwania
sposobów rozwiązania problemów. Opiekunka środowiskowa może inicjować budowanie
sieci wsparcia społecznego wokół problemów swojego podopiecznego, może też być
włączona do szerszej sieci wsparcia lokalnego. Systemowi wsparcia społecznego poświęcona
jest osobna jednostka modułowa.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Co należy rozumieć przez pojęcie diagnoza społeczna?
2. Jaki jest cel diagnozy społecznej?
3. Jakie aspekty są rozpoznawane podczas diagnozy społecznej?
4. Jakie jest znaczenie diagnozy socjalnej?
5. Jakie etapy składają się na procedurę diagnozowania osób indywidualnych?
6. Jakie elementy należy wziąć pod uwagę przy diagnozowaniu problemów i potrzeb
rodziny?
7. Jakie elementy należy wziąć pod uwagę przy diagnozowaniu potrzeb, braków i zagrożeń
środowiska lokalnego?
8. Na czym polega specyfika diagnozowania potrzeb i problemów osób
niepełnosprawnych?
9. Jakie techniki i narzędzia uzyskiwania informacji są najbardziej użyteczne w pracy
opiekunki środowiskowej?
10. Co należy rozumieć przez pojęcie wywiad środowiskowy?
11. W jakiej sytuacji wywiad środowiskowy przekształca się w wywiad opiekuńczy?
12. W jakich sytuacjach ma zastosowanie wywiad narracyjny?
13. Jakie aspekty są ważne dla prawidłowego przeprowadzenia wywiadu?
14. Jakie są podstawowe różnice między wywiadem a rozmową?
15. Co należy rozumieć pod pojęciem obserwacji?
16. Co warunkuje dobre przeprowadzenie obserwacji?
17. W jakich sytuacjach wykorzystywana jest technika analizy dokumentów?
18. Jakie metody pracy można wyróżnić w pracy socjalnej?
19. Na czym polega i jakie ma cele metoda pracy z indywidualnych przypadkiem?
20. Jakie są etapy metody pracy z indywidualnym przypadkiem?
21. Jakie zasady są stosowane w metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem?
22. Jaki jest podstawowy cel wykorzystywania metody pracy grupowej?
23. Jakie są etapy metody pracy grupowej?
24. Jakich zasad należy przestrzegać przy prowadzeniu grupy?
25. Na czym polega metoda organizowania środowiska?
26. Jakie są podstawowe cele metody organizowania środowiska?
27. Jakie są etapy metody organizowania środowiska?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ułóż dyspozycje do obserwacji warunków mieszkaniowych podopiecznego
poruszającego się na wózku inwalidzkim.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie informacje dotyczące techniki obserwacji,
2) zwrócić uwagę na ograniczenia podopiecznego,
3) sformułować dyspozycje w formie pytań lub równoważników zdań,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w dyskusji służącej wypracowaniu właściwego narzędzia diagnostycznego,
6) wykorzystać opracowane narzędzia diagnostyczne do wykonania pracy domowej na
temat:  Czy moje mieszkanie jest przystosowane do potrzeb osoby niepełnosprawnej
poruszającej się na wózku inwalidzkim? .
Wyposażenie stanowiska pracy:
 wzory planów obserwacji, papier, mazaki tablica flip  chart.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy treści dokumentów pod kątem treści i formy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
Etap I
1) dobrać partnerów do pracy w 2 3 osobowym zespole,
2) przypomnieć sobie informacje dotyczące rodzajów dokumentów i technik ich analizy,
3) dokonać analizy dokumentu przydzielonego grupie przez nauczyciela,
4) dokładnie obejrzeć dokument, analizując jego cechy zewnętrzne,
5) dokładnie zapoznać się z treścią dokumentu,
6) dokonać krytycznej analizy dokumentu,
7) efekty pracy grupy zaprezentować na forum klasy,
8) wziąć udział w podsumowaniu pierwszego etapu ćwiczenia.
Etap II
1) wykorzystując wiedzę i umiejętności ukształtowane w etapie pierwszym ćwiczenia
przygotować w grupie narzędzie diagnostyczne w postaci planu analizy z dokumentów
dostarczonych przez nauczyciela.
2) przedstawić opracowane w grupie narzędzie do oceny klasy i nauczyciela.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- różne rodzaje dokumentów przy zachowaniu ochrony danych osobowych, np. historia
choroby, orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, fotografie, decyzje ZUS, wezwanie
do zapłaty, listy itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Ćwiczenie 3
Jesteś opiekunką środowiskową rozpoczynającą pracę u osoby niepełnosprawnej
intelektualnie w wieku 9 lat. W warunkach symulowanych przeprowadz
rozmowę z matką
dziecka na temat zapotrzebowania na opiekę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z treścią zadania,
2) przyjąć sobie informacje dotyczące techniki rozmowy,
3) zapoznać się z metodami dotyczącymi pomiaru i zakresu niepełnej sprawności oraz skalą
oceny samodzielności podopiecznego,
4) opracować dyspozycje do rozmowy z matką dziecka,
5) dobrać partnera do pracy w parze,
6) przyjąć rolę opiekunki lub matki,
7) przeprowadzić rozmowę,
8) dokonać oceny zapotrzebowania na opiekę,
9) zaprezentować wynik pracy na forum klasy,
10) wziąć udział w podsumowaniu zajęć dotyczącym:
 prawidłowości dokonania oceny,
 poprawności przeprowadzonej rozmowy jako techniki użytecznej w diagnozowaniu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 papier, przybory do pisania, tablica.
Ćwiczenie 4
Dobierz odpowiednią metodę pracy z podopiecznym wykorzystując przedstawiony opis
sytuacji.
Opis sytuacji
Pan Wiesław, lat 25, mieszka z rodzicami w starej kamienicy w mieszkaniu składającym się
z dwóch pokoi i kuchni, ogrzewanie węglowe. W dzieciństwie był dzieckiem zamkniętym
w sobie, cichym, wycofanym. Mimo trudności w nauce ukończył zasadniczą szkołę
zawodową, nie pracuje. Przed 2 laty zaczął się dziwnie zachowywać, przestał wychodzić
z domu, unikał kontaktów nawet z rodzicami. Trafił do szpitala psychiatrycznego. Po
opuszczeniu szpitala rodzice otoczyli go troskliwą opieką, wykonują za niego wszystkie
czynności twierdząc, że nie może się on przemęczać. Pan Wiesław całe dnie spędza w domu
bezczynnie, nie ma żadnych kolegów ani znajomych, jest niechętny do rozmowy, odpowiada
monosylabami. Rodzice twierdzą, że syn tak się zachowuje dlatego, że sąsiedzi wyśmiewają
go. Rodzice bardzo się zamartwiają o przyszłość syna. Rodzina utrzymuje się z emerytury
ojca i matki pana Wiesława. W mieszkaniu panuje ład i porządek, o który dba matka pana
Wiesława.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 3-4  osobowym zespole,
2) dokładnie zapoznać się z treścią zadania i opisem sytuacji podopiecznego,
3) przypomnieć sobie różne aspekty sytuacji życiowej,
4) dokonać wyboru faktów opisujących poszczególne sytuacje,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
5) wskazać sytuacje, które mogą być z
ródłem problemów w funkcjonowaniu
podopiecznego,
6) zwrócić uwagę na siły (zasoby) tkwiące w podopiecznym i rodzinie  które mogą być
wykorzystane w ulepszaniu funkcjonowania podopiecznego,
7) przypomnieć sobie wskazane w poradniku dla ucznia metody pracy socjalnej,
8) zastanowić się, jaką metodę pracy socjalnej należałoby zastosować w opisanym
przypadku,
9) określić etapy tej metody pracy socjalnej,
10) opracować wyniki swojej pracy i zaprezentuj na forum klasy,
11) wziać udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip  chart.
Ćwiczenie 5
Ułóż plan opieki nad podopiecznym w opisanej sytuacji.
Opis sytuacji
Pan Jan, lat 68, kawaler, ma córkę z nieformalnego związku, brata i siostrę. Z córką i dalszą
rodziną nie utrzymuje kontaktów. Pan Jan jest po rozległym zawale serca i wielomiesięcznej
rehabilitacji. Od kilku miesięcy narzeka na złe samopoczucie i większą część czasu spędza
w łóżku. Czynności higieniczne wykonuje samodzielnie, ma jednak trudności z goleniem się
i myciem głowy. Pan Jan leczy się także na wrzody żołądka i ma zleconą specjalną dietę,
której właściwie nie przestrzega. Pali też papierosy. Nie gotuje sam, korzysta z obiadów
przynoszonych z pobliskiego baru. Czasami odwiedza go siostra emerytka, która bardzo
martwi się jego sytuacją i próbuje mu pomóc. Pan Jan mieszka w bloku na I piętrze
z balkonem. W mieszkaniu panuje nieład, ściany nie malowane od lat, pościel dawno nie
zmieniana, firanki brudne, zażółcone.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z treścią zadania i opisem sytuacji,
2) przypomnieć sobie zasady planowania,
3) ułóżyć plan opieki ukierunkowany na zmianę zachowania podopiecznego i na zmianę
warunków jego życia,
4) uwzględnić siły podopiecznego i jego rodziny,
5) opracować plan opieki z wykorzystaniem technik komputerowych,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia ukazującym różne możliwości rozwiązania
problemów podopiecznego,
Wyposażenie stanowiska pracy:
 komputer z podstawowym oprogramowaniem np. Microsoft Office, drukarka, papier.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.2.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować metody i narzędzia diagnozowania
problemów i potrzeb podopiecznych?
2) scharakteryzować metody pracy stosowane w pracy
opiekuńczej?
3) opracować plan opieki nad niepełnosprawnym w środowisku
domowym?
4) wykorzystać techniki komputerowe w dokumentowaniu
wykonywanych zadań?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie , wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.3. Warsztat pracy opiekunki środowiskowej
4.3.1. Materiał nauczania
Zadania opiekunki środowiskowej obejmują:
 pomaganie podopiecznemu w codziennych czynnościach domowych (robienie zakupów,
gotowanie, sprzątanie, pranie),
 pielęgnowanie, dbanie o zdrowie, higienę osobistą podopiecznych  osób chorych
i niepełnosprawnych (mycie, kąpanie, czesanie, golenie, ubieranie, słanie łóżka, zmiana
bielizny pościelowej i osobistej osobie unieruchomionej w łóżku, prowadzenie
najprostszych ćwiczeń rehabilitacyjnych uzgodnionych z lekarzem),
 aktywizowanie podopiecznego do zwiększania jego samodzielności życiowej,
 mobilizowanie go do aktywnego spędzania czasu wolnego i rozwijania jego
zainteresowań,
 doradzanie w zakresie planowania i organizacji gospodarstwa domowego,
 kontaktowanie się z instytucjami w celu rozwiązywania problemów zdrowotnych,
materialnych, mieszkaniowych, rodzinnych oraz prawnych podopiecznego,
 inicjowanie pozytywnych relacji międzyludzkich w najbliższym otoczeniu
podopiecznego, a zwłaszcza z członkami jego rodziny,
 udzielanie pierwszej pomocy w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia podopiecznego.
Pełne i prawidłowe wykonywanie tych zadań gwarantują wiedza i umiejętności, które
powinna posiadać opiekunka środowiskowa. Są to umiejętności:
 obserwowanie i dostrzeganie nieprawidłowości w rozwoju człowieka,
 rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznego,
 opracowanie planu niesienia pomocy podopiecznemu,
 nawiązywanie i utrzymywanie efektywnych kontaktów międzyludzkich,
 współpraca z podopiecznym oraz osobami dla niego ważnymi,
 mediowanie i negocjowanie w sprawach istotnych dla podopiecznego,
 aktywizowanie podopiecznego i osób z jego środowiska,
 stosowanie podstawowych przepisów prawnych,
 zarządzanie materialnymi i niematerialnymi zasobami podopiecznego,
 gotowanie, pomaganie samotnym podopiecznym w prowadzeniu gospodarstwa
domowego,
 dostosowanie diety do stanu zdrowia podopiecznego,
 właściwe pielęgnowanie podopiecznego i dbanie o jego bezpieczeństwo,
 organizowanie czasu wolnego podopiecznego,
 nauczenie podopiecznego wykonywania najprostszych prac technicznych i plastycznych,
 dostosowanie i prowadzenie ćwiczeń rekreacyjnych dla poprawy stanu zdrowia
podopiecznego,
 organizowanie własnego warsztatu pracy,
 dokumentowanie pracy z podopiecznym,
 dbanie o własny rozwój zawodowy, działanie zgodnie z etycznymi standardami
postępowania z podopiecznym,
 udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach,
 przestrzeganie przepisów bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
 rozpoznawanie i wykorzystywanie zasobów środowiska rodzinnego i lokalnego dla
efektywnej pracy z podopiecznym,
 współdziałanie z zespołem ludzkim,
 podejmowanie optymalnych decyzji w działaniach na rzecz podopiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Duże znaczenie odgrywa ogólna wiedza opiekunki środowiskowej o człowieku, jego
interakcjach społecznych oraz wiedza specjalistyczna, a także znajomość zasad i metod pracy
opiekuńczej.
W kontaktach interpersonalnych szczególnie pożądane są takie cechy osobowości, jak:
 łatwość nawiązywania kontaktów z ludz
mi,
 otwartość,
 empatia,
 odpowiedzialność i zdyscyplinowanie,
 zrównoważenie emocjonalne,
Praca opiekunki środowiskowej wymaga zarówno dobrego zdrowia fizycznego, jak
i sprawności psychicznej przejawiającej się w:
 koncentracji,
 podzielności uwagi,
 spostrzegawczości,
 wyobraz
ni.
Duże znaczenie ma odporność psychiczna, bowiem praca opiekunki jest działalnością,
w której stres jest zjawiskiem powszechnym i nieuniknionym. Odporność na stres może
chronić przed tzw. wypaleniem zawodowym.
Zdolności organizacyjne opiekunki środowiskowej pozwalać powinny na właściwe
zorganizowanie warsztatu pracy. Każda działalność powinna mieć walor działania
zorganizowanego, a więc zawierać trzy fazy:
 przygotowawczą (określenie celów, zbadanie zasobów, przygotowanie planu),
 realizacji (stałego systematycznego działania według planu),
 kontroli (oceny efektów i sposobu realizacji).
Zasadą planowania i organizacji własnej pracy jest wykonywanie najpierw rzeczy
najważniejszych. Na początku i końcu każdego dnia należy przeznaczyć czas na planowanie,
jak również czas na zbilansowanie działalności i ocenę realizacji planów. Sprawność
działania, a więc dobrą organizację pracy można osiągnąć różnymi sposobami. Do najczęściej
stosowanych sposobów usprawniania pracy należą między innymi:
 eliminowanie niektórych czynności zbędnych,
 łączenie niektórych czynności, czyli wykonywanie kilku prac jednocześnie,
 maksymalne skracanie drogi pokonywanej w toku pracy,
 wykonywanie niektórych zadań w zespole.
Opiekunka środowiskowa powinna postępować zgodnie z etyką zawodu. Powinno
również cechować ją wysokie morale osobiste.
1. W swoim postępowaniu powinna kierować się zawsze zasadą dobra swojego
podopiecznego, przeciwstawiać się wszelkim praktykom niehumanitarnym
i dyskryminującym osobę lub grupę osób.
2. Zobowiązana jest do poszanowania godności swojego podopiecznego i jego prawa do
samostanowienia.
3. Wszystkich podopiecznych powinna traktować w równy sposób bez względu na płeć,
wiek, stan cywilny, orientację seksualną, narodowość, wyznanie, przekonania polityczne,
stan zdrowia, rasę, kolor skóry, i inne preferencje oraz cechy osobiste.
4. Powinna wykazywać zaangażowanie na rzecz podopiecznych w rozwiązywaniu ich
trudnych sytuacji i w tym celu wykorzystać swoją wiedzę, umiejętności i kompetencje.
5. Powinna za podstawową regułę uznać zasadę spolegliwej opiekuńczości w kontaktach
z podopiecznym.
6. Ma obowiązek zachowania tajemnicy informacji uzyskanych od podopiecznego w toku
czynności zawodowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
7. Powinna współpracować z innymi specjalistami w celu wykonywania obowiązków
służbowych.
8. Powinna poszukiwać rozwiązań konfliktów ze współpracownikami bez uszczerbku dla
klienta.
Opiekunka środowiskowa powinna również rzetelnie wykonywać swój zawód
i doskonalić swoją wiedzę i umiejętności.
Zasady pracy z osobą niepełnosprawną:
1. Zasada akceptacji, w myśl której osoba niepełnosprawna powinna być traktowana nie
jako osoba należąca do jakościowo różnej kategorii osób, lecz jako osoba, która
obarczona jest większymi trudnościami i z racji swej specyficznej sytuacji ma inne
potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy, zaś społeczeństwo (szkoła, inne
instytucje) zobowiązane są ją wspierać w rozwoju i swoje wymagania dostosować do sił
i możliwości tej osoby.
2. Zasada podmiotowości i indywidualności  łączy się z zasadą akceptacji, ściśle związana
jest z poszanowaniem praw osoby niepełnosprawnej, jej możliwościami, potrzebami
i oczekiwaniami oraz partnerskim podejściem we wszelkich działaniach rewalidacyjnych.
3. Zasada pomocy, mająca na celu pomoc osobie w aktywizacji jej sił biologicznych
w usamodzielnieniu, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności
wynikających z upośledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest także na kształtowanie
właściwej atmosfery i odpowiednich warunków w środowisku tej osoby.
4. Zasada refleksyjności polegająca na systematycznym analizowaniu podjętych działań
i twórczym modyfikowaniu ich w zależności od postępów czynionych przez osobę
niepełnosprawną.
5. Zasada symetryczności i konsekwencji, dająca poczucie bezpieczeństwa,
przewidywalność zdarzeń, a przez to szanse na przygotowanie się do działań
rehabilitacyjnych oraz poczucie niezależności i wzmocnienie poczucia własnej wartości.
6. Zasada komfortu psychicznego wymagająca pozytywnych stosunków między osobą
niepełnosprawną a osobą prowadzącą z nią pracę.
7. Zasada współpracy z rodziną  to zasada wspólnego uzgadniania z rodziną działań, tak
aby rodzina wspomagała każdy wysiłek osoby niepełnosprawnej.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Jakie są podstawowe zadania opiekunki środowiskowej?
2. Jakie umiejętności powinna posiadać opiekunka środowiskowa?
3. Jakie cechy osobowości powinny charakteryzować opiekunkę środowiskową?
4. W jaki sposób opiekunka środowiskowa powinna organizować swój warsztat pracy?
5. Jakie podstawowe normy etyczne obowiązują w zawodzie opiekunki środowiskowej?
6. Jakich zasad należy przestrzegać w pracy z osoba niepełnosprawną?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ rolę zawodową opiekunki środowiskowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzeć przygotowane przez nauczyciela i rozłożone na stole zdjęcia,
2) zastanowić się, które ze zdjęć najlepiej odpowiada na pytanie  Kim jest opiekunka
środowiskowa? ,
3) wybrać jedno  najlepiej pasujące do pytania zdjęcie,
4) przygotować argumentację uzasadniającą dokonany wybór,
5) uzasadnić swój wybór na forum klasy,
6) odpowiadać na pytania kolegów/koleżanek oraz nauczyciela ukierunkowując swoje
odpowiedzi na:
 zadania opiekunki,
 wiedzę i umiejętności opiekunki,
 cechy osobowości opiekunki,
 zachowania etyczne opiekunki,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, spróbować ocenić własne możliwości
w zakresie niesienia pomocy podopiecznemu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw zdjęć czarno-białych przygotowanych przez nauczyciela, przedstawiających
osoby w różnym wieku, w różnych sytuacjach społecznych, np. samotnie siedząca
staruszka, rodzina przy stole, dziecko niepełnosprawne, osoba na wózku inwalidzkim itp.
4.3.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić zadania opiekunki środowiskowej?
2) określić zasady pracy opiekunki z niepełnosprawnymi?
3) zaplanować i zorganizować własna pracę?
4) wskazać znaczenie współpracy z zespołem w osiąganiu
zaplanowanych celów?
5) wykazać się poczuciem odpowiedzialności za wykonywaną
pracę?
6) ocenić własne możliwości w zakresie niesienia pomocy
niepełnosprawnym?
7) wykonać zadania zgodnie z zasadami etyki zawodowej?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś
kształcenie w jednostce modułowej Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej. Możesz
teraz przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie ,
wróć do odpowiedniej partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie
ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz
, a następnie
otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12. Powodzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Zestaw zadań testowych
1. Więz
łącząca poszczególnych pracowników różnych szczebli to:
a) więz
technologiczna,
b) więz
służbowa,
c) więz
funkcjonalna,
d) więz
organizacyjna.
2. Misja organizacji to:
a) przemyślana ogólna koncepcja działania organizacji, której realizacja zapewnia
osiągnięcie celów,
b) wybór sposobu porządkowania działań i zasobów organizacji,
c) podstawowy cel organizacji, wyróżniający ją spośród innych organizacji, ukazujący
zakres jej działania,
d) obserwacja realizowanych działań pod kątem osiągania celów organizacji.
3. Rozpoznanie uwarunkowań losów jednostki w jej najbliższym środowisku jest
przedmiotem:
a) diagnozy społecznej,
b) lustracji społecznej,
c) interwencji społecznej,
d) zmiany społecznej.
4. Analiza potrzeb i oczekiwań podopiecznego ma miejsce na etapie:
a) opisu diagnostycznego,
b) oceny diagnostycznej,
c) konkluzji,
d) planowania.
5. Przy wykorzystaniu podejścia systemowego rozpoznanie ukierunkowane jest między
innymi na:
a) cele i zadania systemu,
b) chęci i życzenia systemu,
c) oczekiwania systemu,
d) wykaz ról sytemu.
6. Rozpoznanie ograniczeń wykonywania czynności życia codziennego przez osobę
niepełnosprawną możliwe jest podczas:
a) diagnozy indywidualnej,
b) diagnozy rodzinnej,
c) diagnozy społeczności lokalnej,
d) diagnozy środowiskowej.
7. Do wyznaczników opieki nie należy:
a) poruszanie się,
b) odżywianie,
c) motywacja,
d) wydalanie.
8. Proces wzajemnego oddziaływania między stronami relacji zachodzi podczas stosowania:
a) techniki analizy dokumentów,
b) techniki obserwacji,
c) techniki lustracji,
d) techniki rozmowy.
9. Narzędziem techniki wywiadu środowiskowego jest:
a) arkusz obserwacyjny,
b) plan wywiadu,
c) dyspozycje do wywiadu,
d) kwestionariusz wywiadu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
10. Błąd atrybucji występuje na etapie:
a) organizacji wywiadu,
b) interpretacji wypowiedzi,
c) stawiania pytań,
d) rejestrowania wypowiedzi.
11. W rozpoznaniu potrzeb osoby starszej, osamotnionej, repatriantki najskuteczniejszą
techniką zbierania informacji będzie:
a) obserwacja,
b) wywiad środowiskowy,
c) wywiad narracyjny,
d) analiza dokumentów.
12. Warunkiem dobrej obserwacji jest:
a) zaangażowanie emocjonalne osoby obserwującej,
b) zachowanie postawy wolnej od osobistego zaangażowania,
c) brak jakiegokolwiek zaangażowania,
d) zaangażowanie emocjonalne osoby obserwowanej.
13. Opracowanie planu postępowania to drugi etap pracy w metodzie:
a) grupowej,
b) środowiskowej,
c) indywidualnego przypadku,
d) we wszystkich metodach.
14. Zakończenie pracy z indywidualnym przypadkiem następuje z chwilą:
a) rezygnacji osoby prowadzącej pracę z podopiecznym,
b) osiągnięcia przez podopiecznego zdolności do radzenia sobie z problemem,
c) narastania trudności podopiecznego,
d) zaplanowania działań dla podopiecznego.
15. Istotą pracy z indywidualnym przypadkiem jest:
a) przejmowanie za podopiecznego odpowiedzialności,
b) mobilizowanie podopiecznego do działania,
c) nieingerowanie w problemy podopiecznego,
d) mobilizowanie osoby pomagającej do podejmowania działań.
16. Przyjmowanie podopiecznego takim, jaki jest, oznacza zasadę:
a) komunikacji,
b) indywidualizacji,
c) uczestnictwa,
d) akceptacji.
17. Praca nastawiona na działania ratownicze i opiekuńcze dzięki wykorzystaniu technik
psychoterapeutycznych stosowana jest w grupach:
a) rekreacyjnych,
b) terapeutycznych,
c) edukacyjnych,
d) socjalizacyjnych.
18. Systematyczne ulepszanie środowiska oznacza:
a) usuwanie przeszkód utrudniających funkcjonowanie mieszkańców,
b) narzucanie rozwiązań mieszkańcom,
c) rozpoznanie potrzeb środowiska,
d) opracowanie zadań dla mieszkańców.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
19. Model akcji społecznej metody pracy środowiskowej polega na:
a) wspieraniu rozwoju społeczności lokalnej,
b) rozwiązaniu konkretnego problemu społecznego,
c) pokrzywdzonych grup osób,
d) planowaniu społecznym.
20. Do zadań opiekunki środowiskowej nie należy:
a) sprzątanie, mycie i kąpiel, rozwijanie zainteresowań podopiecznego,
b) sprzątanie, mycie i kąpiel, kontaktowanie się z instytucjami,
c) rozwijanie zainteresowań podopiecznego, ustalanie ćwiczeń rehabilitacyjnych,
kontaktowanie się z instytucjami,
d) rozwijanie zainteresowań podopiecznego, kontaktowanie się z instytucjami,
sprzątanie w mieszkaniu podopiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
6. LITERATURA
1. Babbie E.: Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2003
2. Du Bois B., Miley K.K.: Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, Interart, Warszawa
1996
3. Czekanowski P., Oriszczuk P. : Czym jest organizowanie społeczności lokalnej.
Wydawnictwo. Organizowanie Społeczności Lokalnej w Polsce, Projekt Matra, Gdańsk
1999
4. Garvin Ch.: Postepowanie metodyczne w pracy socjalnej z grupami i społecznościami,
Interart, Warszawa 1996
5. Garvin Ch., Seabury B.A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej, Interart,
Warszawa 1996
6. Kamiński A.: Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, PWN,
Warszawa 1980
7. Kantowicz E.: Elementy teorii i praktyki socjalnej, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2001
8. Kawczyńska-Butrym Z. (red.): Koncepcje opieki i zawody opiekuńcze, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001
9. Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika pomocy społecznej, Interart,
Warszawa 1996
10. Kazimierczak T., A
uczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej, BPS, Warszawa
1996
11. Kodeks Etyczny PTPS, Warszawa VI 1998
12. Kotlarska-Michalska A.: Diagnozowanie i projektowanie w pracy socjalnej, ARP
,,Promocja 21 , Poznań 1999.
13. Krzyszkowski J.: Elementy organizacji i zarządzania w pomocy społecznej, OMEGA 
PRAKSIS, A
ódz
1998
14. Krzyszkowski J.: Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem,
Wydawnictwo UA
, A
ódz
2005
15. Lisowski A.: Badanie potrzeb społecznych, Interart, Warszawa 1996
16. Mikołajewicz W.: Praca socjalna jako działanie wychowawcze, Interart, Warszawa 1996
17. Pilch T., Lepalczyk I. (red.): Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się
świecie, Warszawa 1993
18. de Robertis Ch.: Metodyka działania w pracy socjalnej, Interart, Warszawa 1996
19. Rychliński S.: Lustracje społeczne, Warszawa 2001
20. Szatr-Jaworska B.: Diagnozowanie w polityce społecznej, IPS UW, Warszawa 2003
21. Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom. Działania grupowe, CAK, Warszawa 1992
22. Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych,  Śląsk , Katowice 1995
23. Tarkowski Z.: Zarządzanie i organizacja pomocy społecznej, Wydawnictwo Fundacji
ORATOR, Lublin 2000
24. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Interart, Warszawa 1996
25. Ziemski S.: Problemy dobrej diagnozy, Warszawa 1973
26. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni, PWN, Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43