MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Janina Bujnowicz
Agnieszka Mikina
Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu
problemów i zaspokajaniu potrzeb
346[03].Z1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
0
Recenzenci:
dr Maria Bartecka - Straszny
dr Jerzy Krzyszkowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].Z1.03
Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Niepełnosprawność  istota i rodzaje 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia 19
4.2.1. Materiał nauczania 19
4.2.2. Pytania sprawdzające 29
4.2.3. Ćwiczenia 29
4.2.4. Sprawdzian postępów 32
4.3. Metody pracy i rehabilitacja osób niepełnosprawnych 33
4.3.1. Materiał nauczania 33
4.3.2. Pytania sprawdzające 40
4.3.3. Ćwiczenia 40
4.3.4. Sprawdzian postępów 42
5. Sprawdzian osiągnięć 43
6. Literatura 48
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
poradnik dla ucznia. Korzystając z poradnika dla ucznia ukształtujesz umiejętności, które
pomogą Ci zaliczyć jednostkę modułową.
W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
- wymagania wstępne;
- cele kształcenia;
- materiał nauczania;
- sprawdzian osiągnięć;
- literatura.
Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.
Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku
procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym temacie
zamieszczono informacje, które są niezbędne dla osiągnięcia zaplanowanych w jednostce
modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki, z jakich
z
ródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej. W materiale
nauczania zamieszczono również:
 pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania;
 ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.
 sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli twoje odpowiedzi będą pozytywne, będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać,
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia wykonać ponownie dla
ukształtowania potrzebnych umiejętności.
Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej umożliwi Ci
sprawdzenie, czy jesteś dobrze przygotowany do jej zaliczenia. Jest on przygotowany
w formie przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych.
Wszystkie zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz
sprawdzają, czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.
Ostatnim elementem poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której
umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów
i zaspokajaniu potrzeb jest elementem modułu Działalność opiekuńcza i socjalna. Moduł ten
składa się z 6 jednostek:
 Planowanie i organizowanie pracy opiekuńczej
 Posługiwanie się językiem migowym
 Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb
 Organizowanie miejsca i przestrzeni mieszkaniowej podopiecznego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
 Pielęgnowanie osoby niepełnosprawnej
 Przygotowywanie posiłków osobie niepełnosprawnej
Jednostka modułowa Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów
i zaspokajaniu potrzeb zawiera podstawowe informacje na temat niepełnosprawności,
związanych z tym problemów oraz metod pracy z osobami niepełnosprawnymi i pozwala na
ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki
środowiskowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wskazać podstawowe metody stosowane w pracy socjalnej,
 identyfikować pojęcie problemu i etapy jego rozwiązywania,
 identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka,
 identyfikować zasady planowania pracy,
 identyfikować podstawowe kwestie społeczne,
 charakteryzować strukturę pomocy społecznej,
 identyfikować zasady pracy z osobą niepełnosprawną,
 formułować i wyrażać opinie,
 aktywnie słuchać,
 formułować jasne i logiczne argumenty w dyskusji,
 uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 określić rodzaje niepełnosprawności,
 scharakteryzować różne stopnie upośledzenia umysłowego,
 zidentyfikować zaburzenia psychofizyczne towarzyszące upośledzeniu umysłowemu,
 scharakteryzować niektóre choroby psychiczne i zespoły zaburzeń psychicznych,
 określić symptomy, rodzaje i następstwa niepełnosprawności fizycznej,
 zdiagnozować potrzeby osób z różnego rodzaju niepełnosprawnością,
 określić zmiany rozwojowe zachodzące w życiu człowieka niepełnosprawnego,
 scharakteryzować psychologiczne mechanizmy funkcjonowania człowieka
niepełnosprawnego,
 rozróżnić pojęcie potrzeby i problemu,
 określić z
ródła i mechanizmy powstawania problemów,
 opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie
podopiecznego,
 posłużyć się podstawowymi metodami pracy socjalnej z osobą niepełnosprawną,
 scharakteryzować metody rewalidacji osób z upośledzeniem umysłowym, niewidomych,
głuchych, głuchoniewidomych, starych i przewlekle chorych,
 zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi będącymi
w sytuacji problemowej,
 opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych
możliwości,
 zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie jego własnych możliwości
i umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Niepełnosprawność  istota i rodzaje
4.1.1.Materiał nauczania
W każdym społeczeństwie występuje pewien odsetek osób, które z przyczyn
dziedzicznych, wrodzonych, w wyniku chorób, wypadków lub niewłaściwych warunków
życia nie są w pełni sprawne fizycznie lub psychicznie.
Według Światowej Organizacji Zdrowia osoby niepełnosprawne to osoby o naruszonej
sprawności psychofizycznej, powodującej ograniczenie funkcjonalne sprawności lub
aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie właściwych dla nich ról społecznych.
Definicja niepełnosprawności przyjęta w polskim prawie:  Niepełnosprawną jest osoba,
której stan fizyczny (lub) psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub
uniemożliwia wypełnienie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami
prawnymi i społecznymi.
Rodzaje niepełnosprawności:
1. Niepełnosprawność sensoryczna:
a) osoby niewidome i słabowidzące,
b) osoby niesłyszące i słabosłyszące
c) osoby głuchoniewidome;
2. Niepełnosprawność fizyczna:
a) osoby z uszkodzonym narządem ruchu,
b) osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych;
3. Niepełnosprawność psychiczna:
a) osoby umysłowo upośledzone z niepełnosprawnością intelektualną,
b) osoby psychicznie chore i z zaburzeniami osobowości i zachowania;
4. Niepełnosprawność złożona, gdy występuje więcej niż jeden rodzaj niepełnosprawności
np. osoba niewidoma z upośledzeniem umysłowym.
Niepełnosprawność sensoryczna
Światowa Organizacja Zdrowia uznaje za ślepotę zupełny brak wzroku, ostrość wzroku
nie przekraczającą 1/20 normalnej ostrości widzenia i ograniczenie pola widzenia do
przestrzeni zawartej w 20o. Polski Związek Niewidomych rozróżnia osoby ze względu na
stopień uszkodzenia narządu wzroku:
 osoby niewidome  osoby, które nie widzą od urodzenia lub bardzo wczesnego
dzieciństwa,
 osoby ociemniałe  osoby, które utraciły wzrok nagle lub stopniowo,
 osoby szczątkowo widzące  o bardzo dużej utracie wzroku.
Z zawodowego punktu widzenia osoby z uszkodzonym narządem wzroku można podzielić
na:
 osoby niewidome, które w pracy zawodowej nie używają wzroku, ale bazują na innych
zmysłach,
 osoby słabowidzące, które wykorzystują w pracy zawodowej zachowaną zdolność
widzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Brak wzroku powoduje:
 niemożność odbierania wrażeń wzrokowych, które są podstawą przebiegu spostrzeżeń
i postępu myśli,
 ograniczenie możliwości uczestniczenia w możliwościach życiowych,
 ograniczenie samodzielności,
 zmniejszenie możliwości rozwinięcia własnej osobowości,
 utrudniona orientacja przestrzenna i społeczna,
 zubożałe doznania uczuciowe, ograniczona możliwość uczenia i przystosowania
społecznego przez naśladownictwo,
 ograniczone zaspokojenie potrzeb psychicznych,
 uczucie osamotnienia,
 blokadę potrzeb poznania, niezależności, samodzielności,
 ograniczenie swobody ruchu,
 występowanie stanów frustracyjnych.
Głuchota i niedosłuch  stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu do
pełnej głuchoty:
1. Lekki niedosłuch (mniej niż 40 decybeli)  ograniczenia w słyszeniu mowy szeptanej;
2. Umiarkowany niedosłuch (mniej niż 70 decybeli)  trudności w słyszeniu mowy
potocznej, jednak możliwy jej odbiór bez aparatu;
3. Znaczny niedosłuch (70 90 decybeli)  konieczny jest odpowiedni trening dla
rozumienia mowy droga słuchowa
4. Głuchota  (więcej niż 90 decybeli)  mowa potoczna nie jest rozumiana nawet przy
pomocy aparatury i po treningu słuchu.
Wady słuchu mogą być:
 dziedziczne (występują też u innych członków rodziny),
 wrodzone (np. w wyniku choroby matki w czasie ciąży),
 nabyte.
Najdotkliwszą konsekwencją głuchoty jest izolacja społeczna i osamotnienie.
Niepełnosprawność fizyczna  osoba niepełnosprawna ze względu na dysfunkcję narządu
ruchu to osoba o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa.
Uszkodzenia narządu ruchu, według Światowej Organizacji Zdrowia, są sklasyfikowane
następująco:
 uszkodzenia i braki w anatomicznej strukturze narządu ruchu,
 zaburzenia czynności motorycznych,
 deformacja narządów ruchu.
Uszkodzenia i braki w anatomicznej budowie narządów ruchu  uszkodzenia kości i mięśni
kończyn, spowodowane urazami lub amputacjami.
Zaburzenia czynności motorycznych obejmują:
 porażenie  całkowite zniesienie czynności ruchowych (bezwład, paraliż),
 niedowład  częściowe zniesienie czynności ruchowych  obniżenie sprawności ruchów,
osłabienie ich siły, spowolnienie ruchów.
Jedną z przyczyn dysfunkcji narządu ruchu może być uszkodzenie rdzenia kręgowego
w skutek złamania kręgosłupa lub chorób.
Problemy związane z niepełnosprawnością ruchową obejmują różnorodne aspekty życia
człowieka  od niedostosowania środowiska zewnętrznego do problemów jednostki.
Niemożność zaspokojenia wielu potrzeb, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa i niezależności
może powodować stany stresowe i frustracyjne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Niepełnosprawność psychiczna
Niepełnosprawność intelektualna (upośledzenie umysłowe) to stan obniżonej sprawności
umysłowej w stosunku do stanu normalnego charakteryzujący się niedorozwojem lub
zaburzeniami procesów percepcyjnych, a także zaburzenia w przystosowaniu społecznym,
który powstaje w skutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki
mózgowej. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła za kryterium podziału upośledzenia
umysłowego iloraz inteligencji:
 upośledzenie w stopniu lekkim (iloraz inteligencji 50 75),
 upośledzenie w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji 35 50),
 upośledzenie w stopniu znacznym (iloraz inteligencji 20 35),
 upośledzenie w stopniu głębokim (iloraz inteligencji 0 20).
75% upośledzonych to osoby upośledzone w stopniu lekkim. W okresie dzieciństwa ich
deficyty są często niezauważalne, choć rozumienie i mowa czynna są w różnym stopniu
opóz
nione.
Upośledzeni w stopniu umiarkowanym to 1/5 wszystkich upośledzonych umysłowo. Na ogół
wymagają opieki przez całe życie. Umiejętności porozumiewania się są na ogół niez
le
rozwinięte, potrzebują jednak dużo czasu dla przyswojenia sobie norm społecznych
i umiejętności samoobsługi (czasami wymagają pomocy w tym zakresie). Rozwój
psychoruchowy od samego początku znacznie odbiega od rówieśników. Mogą wykonywać
proste prace w warunkach specjalnych.
Głęboko upośledzeni to najmniej liczna grupa wśród niepełnosprawnych intelektualnie.
Często mimo systematycznej i wczesnej rehabilitacji przejawiają poważne dysfunkcje
motoryczne i sensoryczne. Są na ogół w stanie przyswoić sobie proste, powtarzające się
czynności i w bardzo ograniczonym stopniu umiejętność samoobsługi. Przeważnie wymagają
stałego nadzoru i pomocy w codziennych sytuacjach, niekiedy pielęgnacji. Są zdolni do
reagowania emocjonalnego i kontaktów emocjonalnych z otoczeniem. Często nie mogą
przewidzieć niebezpieczeństwa, nie potrafią ustrzec się przed sytuacjami zagrożenia zdrowia
a nawet życia.
Ta charakterystyka nie uwzględnia różnic indywidualnych. Niepełnosprawni intelektualnie
potrafią jak inni ludzie cieszyć się, płakać, obdarzają swoimi uczuciami i serdecznością
życzliwych im ludzi. Nie potrafią tylko abstrakcyjnie myśleć, uogólniać i wyciągać
logicznych wniosków. Niezależnie od stopnia upośledzenia niektórzy przejawiają zdolności
artystyczne, czy predyspozycje do uprawiania sportów.
Przyczyny upośledzenia umysłowego:
 prenatalne  warunkuje upośledzenie umysłowe dziecka przed jego urodzeniem
(dziedziczne, wrodzone),
 postnatalne  powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (np. urazy
okołoporodowe, niedotlenienie).
Przyczyny mogą mieć charakter dziedziczny najczęściej uwarunkowany genetycznie np.
Zespół Downa, lub wrodzony obejmujący szkodliwe oddziaływania zewnętrzne wywołujące
choroby matki i pośrednio wpływające na uszkodzenie płodu.
Upośledzenie umysłowe charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętny poziomem funkcji
intelektualnych i współwystępowaniem ograniczeń w zakresie dwóch lub więcej umiejętności
przystosowawczych tj. porozumiewania się, samoobsługi, troski o zdrowie i bezpieczeństwo,
umiejętności szkolnych, organizacji czasu wolnego i pracy.
U osób z upośledzeniem umysłowym często stwierdza się niepełnosprawności towarzyszące
w obrębie zmysłów (wady wzroku i słuchu, zaburzenia percepcji wzrokowej, słuchowej,
dotykowej), jak również dysfunkcje ruchowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą wykazywać zaburzenia w kontaktach
interpersonalnych, wyrażające się nieumiejętnością odpowiadania na kontakt, inicjowania go,
mogą występować u nich cechy autystyczne. Można obserwować również zaburzenia
koncentracji uwagi, nadpobudliwość psychoruchową lub zahamowania. Reakcje emocjonalne
mogą być nieadekwatne do siły bodz
ca, słabo wyrażane lub może występować labilność
emocjonalna. Często też obserwuje się zaburzenia procesu lateracji, wyrażające się jego
opóz
nieniem.
Zaburzenia osobowości i emocji  mogą być jedną z przyczyn zachowań
antyspołecznych i innych form patologicznego zachowania. Zgodnie z aktualną wiedzą osoby
te nie są chore psychicznie, ich odmienność nie poddaje się prawie wcale leczeniu.
Zachowują pełną poczytalność i odpowiedzialność za swoje czyny. Do nazywania zaburzeń
używa się takich pojęć jak anomalie zachowań, dewiacje, patologie zachowań. Oznaczają one
odchylenie od pewnego wzorca zachowań, który w danej społeczności, określonej kulturze
i określonych sytuacjach uważany jest za normę.
Jest wiele odmian i typów zaburzeń, m.in.
 Osobowość cyklotymiczna  charakteryzująca się zmianami nastroju od stanu pobudzenia
do obniżenia nastroju;
 Osobowość schizoidalna  cechuje ją oziębłość emocjonalna w stosunku do otoczenia
i nadwrażliwość na pewne aspekty zachowań innych osób wobec niej. Osoby te łatwo się
obrażają, odsuwają od innych, gardzą ludz
mi, są mało wrażliwi na obyczaje i normy
społeczne;
 Osobowość paranoidalna  cechuje ja podejrzliwość, ma poczucie krzywdy, jest
przekonana o wyjątkowych własnych kompetencjach. Z takiej postawy wynikają 2 typy
zachowań: arystokratyczna wyniosłość oraz uprzedzający atak na innych wobec
rzekomego zagrożenia. Osoba taka jest pamiętliwa, nie zapomina urojonych krzywd
i potrafi przez wiele lat obmyślać zemstę. Ma wysoki poziom aspiracji i lubi być
podziwiana;
 Osobowość chwiejna (histeryczna)  cechują ją zachowanie kapryśne, nieoczekiwane
zmiany nastrojów, pragnienie bycia podziwianą. Osoba taka jest nieobliczalna, często nie
odróżnia rzeczywistości od marzeń, ma wygórowane cele, ale tylko w sferze fantazji.
 Osobowość nadagresywna  próbuje pokonywać opór otoczenia za pomocą gniewu,
czasem bardzo gwałtownej agresji słownej oraz czynnej, tyranizuje otoczenie. Jeżeli
natrafia na silny opór zdradza objawy lęku lub depresji. Pragnie miłości, ale opartej na
całkowitym podporządkowaniu.
 Osobowość kompulsywna  sprawia wrażenie jakby cały czas była w stanie
podwyższonej czujności, jest przekonana, że wszystko powinno być dokładnie
i szczegółowo zaplanowane, nie przyjmuje odstępstw, nie jest pobłażliwa dla ludzkich
słabości.
 Osobowość antyspołeczna  cechuje ją ignorowanie norm społecznych, szczególnie
moralnych. Nie potrafi nikogo kochać, nie odczuwa satysfakcji z wykonywanych
obowiązków, nie potrafi i nie chce korzystać z doświadczenia społecznego. Karanie takiej
osoby nie przynosi skutku, gdyż nie ma ona poczucia winy.
 Osobowość zależna  charakteryzuje ją nadmierna zależność od innych ludzi, nie potrafi
podejmować decyzji, widzi siebie jako osobę bezradną i potrzebującą opieki i pomocy,
nie potrafi korzystać ze swoich kompetencji, bardzo chętnie podporządkowuje się innym.
Zaburzenia psychiczne  to utrudnienia funkcjonowania społecznego i/lub psychicznego
jednostki, noszące znamiona cierpienia, zlokalizowane wokół objawu osiowego. Zaburzenia
psychiczne to:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
I. Psychozy endogenne  są wynikiem czynników wewnętrznych np. uszkodzenie
mózgu, wadliwy system przemiany materii:
1. psychozy schizofreniczne,
2. psychozy afektywne np. cyklofrenia, paranoja, obłęd;
II. Egzogenne zaburzenia psychiczne uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi np.
związkami toksycznymi (alkohol, ołów);
III. Psychozy reaktywne  wywołane silnym urazem psychicznym;
IV. Psychozy wieku inwolucyjnego  związane z procesami starzenia się np.
melancholia starcza, charakteropatia, starcza choroba Alzheimera;
V. Depresje np. wieku dojrzewania, poporodowa, starcza;
VI. Zaburzenia wieku rozwojowego
 zaburzenia destrukcyjne,
 zaburzenia emocjonalne,
 zaburzenia nawyków i odżywiania,
 zaburzenia rozwoju,
 zaburzenia identyfikacji z płcią;
VII. Nerwice np. neurastenia, histeria, nerwica lękowa, nerwica natręctw.
Schizofrenia jest chorobą dotycząca 1% populacji - najwięcej zachorowań pojawia się
między 20 a 30 rokiem życia. Dotychczas nie poznano przyczyn powstawania tej choroby
i jest wiele teorii próbujących to wytłumaczyć. Podstawowe objawy schizofrenii to:
 autyzm,
 zmiany życia uczuciowego,
 rozpad osobowości,
 a także: omamy, złudzenia, urojenia, depersonalizacja, dziwactwa, zaburzenia
ekspresji ruchowej.
Fazy rozwoju schizofrenii:
 Faza owładnięcia  opanowanie przez nowy sposób widzenia świata i siebie, poczucie
odkrywania innego ja, ulegnięcie nowej wizji rzeczywistości;
 Faza adaptacji  przyzwyczajenie się do nowego stanu  nowa rzeczywistość jest bardziej
realna od prawdziwej;
 Faza degradacji  stępienie życia psychicznego, zmniejszenie produktywnych objawów
schizofrenii.
Rozpoznanie fazy choroby ma duże znaczenie w doborze właściwej, adekwatnej do stanu
pomocy.
Choroby afektywne  grupa zaburzeń psychicznych polegających na okresowym
występowaniu zaburzeń nastroju, emocji, aktywności w postaci zespołów depresyjnych,
a u niektórych również zespołów maniakalnych.
 Choroba afektywna jednobiegunowa  występują tylko stany depresyjne, rzadziej tylko
maniakalne;
 Choroba afektywna dwubiegunowa (cyklofrenia)  występują zespoły depresyjne
i maniakalne.
Cyklofrenia charakteryzuje się przemiennym występowaniem wyraz
nych okresów
depresji i manii, które mogą, ale nie muszą być przedzielane okresami bez zaburzeń. Objawy
psychotyczne występują głównie w okresach manii i objawiają się stałym pobudzeniem,
wygórowaną samooceną, nastawieniami wielkościowymi, nieprzemyślanym wydawaniem
pieniędzy, nierozważnymi kontaktami seksualnymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Zespoły zaburzeń psychicznych
Zespół psychoorganiczny  zespół objawów, które mogą powstać na skutek uszkodzenia
tkanki mózgowej. Czynniki powodujące jego powstanie mogą być różnorodne:
 zatrucie np. alkoholem,
 zakażenie np. zapalenie mózgu,
 uraz,
 zmiany niedokrwienne.
Zespół psychoorganiczny dzieli się ogólnie na 3 typy.
1. Typ oligofreniczny  upośledzenie sprawności, powstaje bardzo wcześnie, przed lub
krótko po porodzie  inaczej upośledzenie umysłowe;
2. Typ otępienny  powstaje u człowieka, który sprawność posiada, dominuje obniżenie
sprawności intelektualnej i zaburzenia pamięci;
3. Typ charakterologiczny  dominują zmiany charakteru, natomiast obniżenie sprawności
intelektualnej może być niewielkie.
W symptomach tego zespołu można wyróżnić grupy objawów, które w różnym natężeniu
występują u wszystkich dorosłych:
 zaburzenia pamięci (dotyczą początkowo pamięci świeżej, póz
niej dochodzi do utraty
pamięci dawnej),
 obniżenie sprawności myślenia (dochodzi do niego z różnych przyczyn, najdłużej
pozostają te czynności, które były najlepiej wykształcone i najdłużej ćwiczone,
 zmiany życia uczuciowego (obniżenie uczuć wyższych, chwiejność uczuć, drażliwość,
wybuchowość),
 zmiany charakteropatyczne (niekorzystne zmiany charakteru),
 inne objawy np. odwrócenie rytmu dnia, nasilanie się pewnych objawów nocą.
W zależności od występowania i nasilenia objawów można wyróżnić:
 zespół psychoorganiczny otępienny,
 zespół psychoorganiczny charaketropatyczny.
Otępienie  to nieodwracalne obniżenie sprawności intelektualnej i zmiany osobowości
spowodowane uszkodzeniem tkanki mózgowej. Przyczyny otępienia można podzielić na:
1. Pierwotnie zwyrodnieniowe (otępienie starcze, otępienie przedstarcze),
2. Miażdżycowe,
3. Mieszane,
4. Inne.
Otępienie starcze  jest wynikiem pierwotnego zwyrodnienia komórek nerwowych, które
jest bardzo podobne do zmian w chorobie Alzheimera, tylko zachodzi póz
niej, bo po 65 roku
życia. Problem dotyczy kilkunastu procent populacji w tym wieku. Na obraz choroby składają
się następujące objawy:
 pogorszenie funkcji pamięciowych,
 postępująca dezorientacja,
 obniżenie sprawności umysłowej,
 zmiany życia emocjonalnego,
 niepokój w nocy,
 chód staje się sztywny, drobny, niepewny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Choroba Alzheimera  zalicza się również do otępień pierwotnie zwyrodnieniowych,
przyczyną jest zbyt wczesne zwyrodnienie komórek nerwowych mózgu. Pojawia się między
45 65 rokiem życia.
Otępienie miażdżycowe  powstaje na skutek zmian miażdżycowych naczyń
mózgowych. Może pojawić się nagle po przebytym udarze lub rozwijać się stopniowo.
Inne rodzaje otępień  mogą powstawać na skutek:
 zaburzeń hormonalnych,
 niedoborów witaminowych,
 zaburzeń przemiany materii.
Otępienie jest procesem nieodwracalnym i postępującym.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na podane pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania
ćwiczeń.
1. Kto to jest osoba niepełnosprawna?
2. Jakie występują rodzaje niepełnosprawności?
3. Jakie są podstawowe skutki braku wzroku dla osoby niewidomej?
4. Jakie są podstawowe skutki głuchoty dla osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością?
5. Jakie są podstawowe skutki niepełnosprawności ruchowej?
6. Co oznacza pojęcie niepełnosprawności intelektualnej?
7. Jakie grupy osób upośledzonych umysłowo wymagają wsparcia w zaspokajaniu swoich
potrzeb?
8. Jakie mogą być objawy przykładowych zaburzeń osobowości i emocji?
9. Jakie są przyczyny i jakie mogą wystąpić objawy otępienia starczego?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ następstwa niepełnosprawności dla osób z uszkodzeniem narządu słuchu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotycząca problemów osób z uszkodzeniem słuchu,
2) zastanowić się nad ograniczeniami udziału tych osób w pełnieniu ról społecznych np.
rodzinnych, zawodowych, koleżeńskich itp.
3) opracować wyniki swojej pracy uwzględniając stopień utraty słuchu  wpisz do tabeli,
Stopień utraty słuchu
Lekki Umiarkowany Znaczny Głuchota
Role społeczne:
niedosłuch niedosłuch niedosłuch
Rodzinne
Zawodowe
Koleżeńskie
Inne (jakie?)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
Pozycje literatury na temat osób z uszkodzeniem narządu słuchu, (ewentualnie komputer
z dostępem do Internetu), arkusze papieru, mazaki, tablica, magnesy.
Ćwiczenie 2
Dokonaj charakterystyki zaburzeń osobowości.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 3 4 osobowym zespole,
2) zapoznać się z charakterystyką typu zaburzenia osobowości przydzielonego zespołowi
przez nauczyciela lub pokazanego podczas projekcji filmu na lekcji,
3) wybrać cechy charakterystyczne określające typ zaburzenia,
4) zapisać wyniki pracy zespołu na dużym arkuszu papieru,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
6) wziąć udział w dyskusji plenarnej  zastanów się nad innymi przykładami zaburzeń
osobowości na przykładzie przeczytanej literatury, artykułów prasowych, obejrzanych
filmów i autentycznych zdarzeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- film fabularny prezentujący bohatera charakteryzującego się zaburzeniami osobowości,
lub kartki ze wskazanymi typami zaburzeń osobowości (ewentualnie artykuły prasowe),
pozycje literatury na temat zaburzeń osobowości, (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu), arkusze papieru, mazaki, tablica, magnesy.
Ćwiczenie 3
Korzystając z informacji zawartych w poradniku dla ucznia oraz z dostępnej literatury
dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia umysłowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą osób upośledzonych umysłowo,
2) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich
stopnia niepełnosprawności pod kątem:
 nawiązywania kontaktu,
 wyrażania emocji,
 komunikowania się z otoczeniem,
 zdolności do samoobsługi,
 zdolności uczenia się,
 planowania i wykonywania czynności,
 zdolności do pracy
3) opracować materiał w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia
upośledzenia:
 lekkiego,
 umiarkowanego,
 znacznego,
 głębokiego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
 Upośledzenie w stopniu:
lekkim umiarkowanym znacznym głębokim
Nawiązywanie
kontaktów
Wyrażanie
emocji
Komunikowanie
się z otoczeniem
Zdolność do
samoobsługi
Zdolność uczenia
się
Planowanie i
wykonywanie
czynności
Zdolność do
pracy
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pozycje literatury na temat osób upośledzonych umysłowo, (ewentualnie komputer
z dostępem do Internetu), arkusze papieru, mazaki, tablica, magnesy.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj objawy choroby psychicznej na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku
60  letni Pan B. został przyjęty na oddział psychiatryczny. Dotąd nie leczył się
psychiatrycznie, jest rozwiedziony, ma dwójkę dorosłych dzieci, mieszka razem z byłą żoną
w jednym mieszkaniu. Twierdzi, że do szpitala trafił przez pomyłkę, gdyż to jego była żona
powinna się leczyć psychiatrycznie. Uważa, że w wyraz
ny sposób chce się od dłuższego
czasu go pozbyć. Kiedy jeszcze byli małżeństwem zauważył, że czasem po zjedzeniu posiłku
przygotowanego przez żonę bardzo z
le się czuje. Jak się póz
niej domyślił, to dlatego, że żona
dosypywała mu jakiś środków do potraw. Zauważył w szafce w kuchni buteleczkę
z lekarstwami bez nalepki.
Uważa, że po rozwodzie żona postanowiła przejąć jego wysoką emeryturę. Zaczął sam sobie
przygotowywać jedzenie i dosypywanie trucizny zdarzało się sporadycznie, np. gdy zostawił
ugotowaną zupę w lodówce. Dorobił klucz do swojego pokoju i czuwa, żeby nie dać się
 wykończyć . Tylko gdy przyjeżdża zięć, to chyba dorabia klucze do jego pokoju, bo gdy
wraca do domu, to w jego pokoju unosi się dziwny zapach. Zawsze wylewa wodę z czajnika
i nalewa nowej. Inaczej po zrobieniu herbaty poczułby się z
le. Z żoną żyje w ciągłym
konflikcie  już kilkanaście razy wymieniał zamki do swojego pokoju. Wprawdzie nigdy
żony nie złapał na tym jak wchodzi do jego pokoju, ale ona jest na to za sprytna. Jego pobyt
w szpitalu też nie jest dziełem przypadku  żona chce  zrobić z niego wariata skoro nie
udało jej się go otruć.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikuj chorobę,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  zwróć uwagę na zespół objawów
charakteryzujących konkretną chorobę psychiczną.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pozycje literatury na temat chorób psychicznych, (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu), arkusze papieru, mazaki, tablica, magnesy.
Ćwiczenie 5
Rozpoznaj objawy choroby psychicznej na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku
Pan Adam 24-letni mężczyzna został przywieziony do szpitala psychiatrycznego. Przez kilka
godzin jez
dził po mieście taksówką, załatwiał różne sprawy, a następnie odmówił zapłaty za
przejazd. Zachowywał się agresywnie, krzyczał, że jest ważną osobistością, nie musi płacić za
taksówkę, a taksówkarz powinien czuć się zaszczycony, że woził go dla załatwienia ważnych
spraw państwowych. Taksówkarz wezwał policję, a ta pogotowie ratunkowe, ze względu na
dziwne zachowanie pana Adama.
Podczas rozmowy w szpitalu Pan Adam był w dobrym nastroju, zbagatelizował zatarg
z taksówkarzem jako mało istotny. Powiedział, że jest ważną osobą ze względu na swoje
umiejętności przewidywania przyszłości, a po mieście jez
dził dla załatwienia ważnych
interesów, które przyniosą mu duży zysk. Z resztą pieniądze nie są mu aż tak potrzebne, gdyż
ma zdolność zamieniania dotykiem metalu w złoto  znajomi mówią o nim  złoty chłopak .
Przyznał, że przez ostatni miesiąc niewiele sypia, nie odczuwa zmęczenia, czuje się dobrze,
jak nigdy dotąd. Nie widzi nic złego w alkoholu, zaczął ostatnio palić papierosy. Nie obawia
się sprawy karnej, ani kłopotów z policją, bo wszystko  potrafi załatwić . Cały czas mówił
dużo i szybko, nie dopuszczając nikogo do głosu, żywo gestykulował, denerwował się przy
próbie uściślenia faktów. Obiecywał załatwienie wielu urządzeń potrzebnych na oddziale,
dotykał rękoma głów innych pacjentów, twierdząc, że ich to uzdrowi.
Kiedy zjawił się w szpitalu jego ojciec, okazało się, że pan Adam zmienił swoje zachowanie
od miesiąca  stał się bardzo aktywny, nie spał w nocy, porozdawał swoje płyty, sprzedał
sprzęt audio  video za bezcen, twierdząc, że robi wspaniały interes. Przy każdej próbie
rozmowy reagował gwałtownie, nawet zagroził ojcu, że go pobije. Chodził na całą noc na
dyskoteki, wracał rano pod wpływem alkoholu, bez śladu zmęczenia. Przyprowadził do domu
kilka dziewczyn, każdą przedstawiając jako swoją narzeczoną. Ojciec przyznał, że kilka
miesięcy wcześniej syn przebywał w szpitalu psychiatrycznym z powodu załamania
nerwowego po stracie dziewczyny. Po wyjściu ze szpitala, przez wiele tygodni był załamany,
prawie nie wychodził z domu, siedział w swoim pokoju, albo snuł się po mieszkaniu.
Przyjmował zalecone leki, ale ostatnio przerwał leczenie, gdyż uznał, że leki są mu
niepotrzebne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z opisem przypadku.
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe.
3) przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikuj chorobę.
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy.
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  zwróć uwagę na zespół objawów
charakteryzujących konkretną chorobę psychiczną.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pozycje literatury na temat chorób psychicznych, (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu), arkusze papieru, mazaki, tablica, magnesy.
Ćwiczenie 6
Rozpoznaj objawy choroby psychicznej na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku
Pani Anna (60 lat) trafiła do szpitala z powodu uciążliwego bólu głowy. Z pacjentką
rozmawiał psychiatra. Rozmowa z pacjentką była trudna do nawiązania. Patrzyła na
pytającego, śledziła ruchy warg, po pewnym czasie namysłu odpowiadała  nie wiem lub
 nie pamiętam . Nie umiała podać swojej daty urodzenia, ani imienia córki. Powiedziała, że
mieszka z mężem, zdziwiła się, że jest obecnie w szpitalu. Podczas rozmowy była pogodna,
nie uskarżała się na nic. Od córki uzyskano informację, że stan pani Anny pogorszył się
znacznie od dwóch lat, czyli od śmierci męża. Już wcześniej miała kłopoty z pamięcią, nie
wychodziła z domu, zakupy zlecała córce. Po śmierci męża czuła się bardzo z
le, przeważnie
siedziała w fotelu, nic jej nie interesowało. Pod wieczór się ożywiała. Raz zdarzyło się, że
w nocy prowadziła rozmowę z nieżyjącym mężem, tak jakby był obok niej. Kilka dni przed
przyjęciem do szpitala pani Anna zanieczyściła się po raz pierwszy kałem. Nie potrafiła
wyjaśnić, co się stało. Córka twierdzi, że trudno z mamą nawiązać rozmowę, trzeba jej
wielokrotnie powtarzać te same rzeczy, a i tak ich nie zapamiętuje. Często siedzi w fotelu
i płacze. Ostatnio, kiedy przyszła jej siostra, bardzo się przestraszyła, gdyż jej nie poznała.
Pani Anna na nic poważnie nie chorowała, zawsze była osobą żywą i aktywną. Czasem
skarżyła się tylko na ból głowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) przeanalizować objawy różnych chorób psychicznych i zidentyfikuj chorobę,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  zwróć uwagę na zespół objawów
charakteryzujących konkretną chorobę psychiczną.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pozycje literatury na temat chorób psychicznych, (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu), arkusze papieru, mazaki, tablica, magnesy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.1.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić rodzaje niepełnosprawności?
2) scharakteryzować różne stopnie upośledzenia umysłowego?
3) zidentyfikować zaburzenia psychofizyczne
towarzyszące upośledzeniu umysłowemu?
4) scharakteryzować niektóre choroby psychiczne i zespoły
zaburzeń psychicznych?
5) określić symptomy, rodzaje i następstwa niepełnosprawności
fizycznej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia
4.2.1. Materiał nauczania
Rodzaje i typologia potrzeb człowieka.
Wszyscy odczuwamy wspólne potrzeby biologiczne, rozwojowe, społeczne, kulturowe.
Jednocześnie każdy człowiek ma swoje potrzeby indywidualne, na które wpływ ma poziom
indywidualnego rozwoju w każdej dziedzinie. Każdy człowiek jest niepowtarzalny w swoim
rozwoju fizycznym, poznawczym, psychospołecznym i kulturowym. Na indywidualną
świadomość człowieka oddziałują także interakcje ze środowiskiem społecznym, bowiem
zarówno potrzeby indywidualne (jednostkowe) jak i społeczne zaspokajane są w interakcji ze
środowiskiem (rodzinnym, rówieśniczym, sąsiedzkim itp.). Potrzeby społeczne to te, które
odczuwają członkowie wielu różnych grup społecznych i o których społeczeństwo sądzi, że
w ich zaspokojeniu muszą jednostce dopomóc instytucje publiczne np. potrzeby edukacyjne,
ochrony zdrowia, potrzeby powołania instytucji leczących narkomanów.
Aby poznać człowieka należy poznać i zrozumieć hierarchię jego potrzeb. W literaturze
istnieje wiele definicji potrzeb i równie wiele ich klasyfikacji. Najczęściej autorzy określają
potrzebę jako  brak czegoś wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle
motywem do działania w kierunku zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby.
Potrzeba uruchamia motywację:
 przedmiotową  zaspokojenie poprzez posiadanie każdego przedmiotu, bez którego nie
może ona funkcjonować;
 psychiczną  zaspokojenie pragnień, dążeń w sferze emocjonalnej.
Potrzeby:
 są siłą napędową lub hamującą aktywność fizyczną i psychiczną człowieka,
 mobilizują do szukania prawdy, ale też mogą być przyczyną niedostrzegania jej,
 pomagają nam wyznaczać cele.
Wybrane klasyfikacje dychotomiczne potrzeb
a) potrzeby niedostatku i rozwoju (A. Maslow),
b) potrzeby powszechne i indywidualne (K. Obuchowski),
c) potrzeby obiektywne i subiektywne (T. Tomaszewski),
d) potrzeby społeczne i jednostkowe (A. Kamiński),
e) potrzeby pozytywne i negatywne (Z. Dąbrowski),
f) potrzeby materialne i duchowe (S. Rubinsztejn),
g) potrzeby pierwotne i wtórne (W. Szewczuk).
Jednostki ludzkie dążą do osiągnięcia osobistej satysfakcji w życiu. Potrzeby też leżą
u podstaw wszystkich ludzkich zachowań, zostały przedstawione w postaci hierarchii potrzeb
przez Abrahama Maslowa, twórcę koncepcji i klasyfikacji potrzeb. Obejmuje ona dwie
podstawowe grupy potrzeb, w obrębie, których można wyróżnić podgrupy: potrzeb
z niedostatku i potrzeb rozwoju.
Hierarchia potrzeb według Maslowa.
U góry hierarchii usytuowane są potrzeby ludzkiego rozwoju:
 potrzeby estetyczne (np. odczuwanie piękna siebie samych, otoczenia),
 potrzeby wiedzy i rozumienia (np. zdobywania wiedzy o życiu, świecie, poszukiwanie
prawdy i sensu życia),
 potrzeby samourzeczywistnienia (np. twórczości, ekspresji, realizacji siebie w różnych
rolach życiowych).
Na dole hierarchii znajdują się potrzeby podstawowe (niedostatku):
 potrzeby szacunku i uznania (niezależności, prestiżu, godności, ważności),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
 potrzeby przynależności i miłości (miejsce w grupie, rodzina, miłość bliskiego
człowieka),
 potrzeby bezpieczeństwa (np. stabilizacji, opieki, zdrowia, ochrony przed krzywdą),
 potrzeby fizjologiczne (np. snu, pożywienia, przyjemności zmysłowych).
Przyczyny niezaspokojenia potrzeb
Istnieją okoliczności uniemożliwiające zaspokojenie danej potrzeby wszystkim ludziom.
Są to przeszkody bezwzględne np. brak miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych
uniemożliwia zaspokojenie potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych.
Inne przeszkody mają charakter względny, to znaczy nie do pokonania dla tych, którzy:
a) są nieprzystosowani,
b) nie potrafią zmienić stylu (sposobu) zaspokojenia danej potrzeby,
c) łatwo rezygnują.
Przeszkody względne można podzielić na:
a) przeszkody nie do pokonania przez daną jednostkę, a więc dla niej bezwzględne,
b) przeszkody nie do pokonania bez zmiany postawy, stylu, obiektu lub życiowej sytuacji,
przy czym ta zmiana jest w zasadzie możliwa.
Skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych
 dominanta niezaspokojonej potrzeby,
 wyparcie ze świadomości,
 zaspokojenie w wyobraz
ni,
 fiksacja  sztywny upór,
 rezygnacja,
 antyspołeczne wypaczenie osobowości,
 choroby (np. somatyczne, nerwice)
 uzależnienia.
Potrzeby w różnych fazach rozwojowych
Wraz z wiekiem ulegają zmianie struktura i funkcje organizmu, powstają potrzeby nowe
i przeobrażają się już istniejące, zmienia się sposób zaspokajania oraz stopień udziału
jednostki w ich zaspokajaniu.
Potrzeby dzieciństwa a opieka
Istnieją różnice pomiędzy potrzebami dziecka a potrzebami człowieka dorosłego
polegające na różnicy w rodzajach potrzeb i na odmienności jakościowej. Można stwierdzić,
że dziecko i dorosły mają te same potrzeby (oprócz indywidualnych u dorosłych), ale nie
takie same. Potrzeby dzieciństwa, swoiste w dużej mierze i charakterystyczne dla
początkowych okresów życia człowieka to:
1. Potrzeba przywiązania (bliskość fizyczna, a potem psychiczna);
2. Potrzeba aktywności przedmiotowej w środowisku;
3. Potrzeba eksperymentowania różnych ról społecznych;
4. Potrzeba odczuwania własnego wzrastania i rozwoju;
5. Potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów;
6. Potrzeba własnej niezależności w działaniu i stosunkach z innymi (potrzeba poczucia
autonomii i samokontroli).
Ad 1. Najbardziej charakterystyczną właściwością dzieciństwa jest potrzeba przywiązania,
która powstaje już w okresie noworodkowym i cechuje się wrodzoną potrzebą przywiązania
przejawiającą się w dążeniu do posiadania kogoś bliskiego, kto będzie z dzieckiem w stałym
kontakcie. Potrzeba emocjonalna w tym okresie wyraża się tym, że dziecko jest
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
niezadowolone (płacze) w sytuacji niezaspokojenia potrzeb biologicznych. Sposób
zaspokojenia potrzeby przywiązania:
 koncentracja uwagi na dziecku,
 przemawianie do dziecka z pozytywna intonacją,
 wykonywanie ruchów i gestów np. głaskanie,
 fizyczny, bezpośredni kontakt z matką.
Brak opieki macierzyńskiej (lub innej stałej opiekunki) może prowadzić do ciężkich
zaburzeń somatycznych, regresji formy zaspokojenia tej potrzeby. Dotykanie, głaskanie,
przytulanie jest dla dziecka tak samo ważne jak pokarm i ciepło. W wieku 6 12 miesięcy
rozłąka z matką wywołuje często emocjonalne poczucie odrzucenia, a czynności ruchowe
i motoryczne zostają zahamowane. Przywiązanie uczuciowe jest warunkiem stałości
i wzmacnia siły witalne dziecka, nie hamuje jego aktywności własnej. Potrzeba
przynależności i miłości jest szczególnie ważna w sytuacji dziecka chorego,
niepełnosprawnego, które musi mieć potwierdzenie w zachowaniach rodziców, że jest
kochane.
Ad 2. Wraz z rozwojem dziecko poszerza swoje możliwości poznawcze. Początkowo jednak
najważniejsze jest najbliższe otoczenie i przedmiotowa w nim aktywność. Dziecko uczy się
bawiąc, manipuluje różnymi przedmiotami, zabawkami. Poznaje je przy pomocy zmysłów
wzroku, węchu, dotyku, smaku. Rozwijając się dziecko dąży do kontaktu z innymi osobami,
chce poznawać swoje najbliższe otoczenie. Niezaspokojenie tej potrzeby powoduje
negatywne skutki dla dalszego prawidłowego rozwoju. Każde ograniczenie np. kontaktu
z rówieśnikami, dostępu do przedmiotu może prowadzić do powstawania problemów.
Opiekun powinien zapewnić dziecku właściwą stymulację bodz
cową (zabawki, przedmioty,
rówieśnicy) odpowiednią do wieku i przy unikaniu zagrożeń dla dziecka.
Ad 3. Dziecko uczy się przez naśladownictwo różnych ról społecznych, w które wchodzi.
Wraz z wiekiem wzrasta bogactwo tych zabaw. Dziecko odtwarza to co widziało, czego
doświadczyło w kontaktach z innymi, ich zachowania, słowa. W niektóre role dziecko
wchodzi bezpośrednio np. brata, przedszkolaka, kolegi, chorego. Do pełnienia tych ról musi
się przygotować. Zaspokojenie potrzeby eksperymentowania różnych ról jest czynnikiem
warunkującym rozwój społeczny dziecka. W ten sposób przyswaja sobie role, wartościuje,
uczy się dobrych sposobów zaspokajania potrzeb, a więc zdobywa samodzielność i uczy się
akceptować nowe role.
Ad 4. Od najmłodszych lat dziecko normalnie rozwijające się ujawnia potrzebę nieustannego
przekraczania swojego aktualnego stanu rozwojowego, a więc chce być silniejsze, większe,
mądrzejsze. Poczucie własnego wzrostu i rozwoju nie znajduje miejsca w żadnym innym
okresie rozwoju. Stanowi ono podstawę do zadowolenia, do uzyskania samodzielności
w zaspokajaniu swoich potrzeb. Ponadto jest warunkiem akceptacji siebie, co sprzyja z kolei
powstawaniu pozytywnych interakcji z innymi ludz
mi.
Ad 5. Potrzeba aktywności własnej i odnoszenia w niej sukcesów jest właściwością
charakterystyczną w wieku 3 7 lat. Wzrasta wówczas samodzielność dziecka, która winna
być wspomagana przez opiekuna. Odnoszenie sukcesów w podejmowanej aktywności
(zabawie) jest niezmiernie ważna dla dalszego rozwoju dziecka, gdyż mobilizuje i zachęca do
dalszego działania. Dziecko, bardziej niż dorosły, emocjonalnie przeżywa niepowodzenia,
a sukcesy i uznanie dopingują je bardzo silnie. Dziecko oczekuje akceptacji, które buduje jego
poczucie własnej wartości i zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa. Opiekun powinien
uszanować prawa dziecka do jego własności osobistej, dotrzymywać obietnic, szanować
godność dziecka.
Ad 6. Dziecko najczęściej nie potrafi samodzielnie zaspokajać swoich potrzeb, korzysta więc
z pomocy innych bliskich osób. W układzie zależności od opiekuna chce stać się choć
w małym stopniu niezależne ( ja sama ). Niezaspokojenie tej potrzeby powoduje silne
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
reakcje emocjonalne (płacz, ucieczkę itp.), a nawet zahamowanie samodzielności prowadzące
do zahamowania rozwoju osobowości. Potrzebę tę uzyskuje dziecko w różnym wieku, a jej
osiągnięcie utrudnia np. nadopiekuńcza postawa rodziców. Opiekun powinien podejmować
takie działania, aby rozwijać samodzielność dziecka, dać mu się nią cieszyć oraz nie
hamować poczucia niezależności dziecka.
Prawidłowa opieka nad dzieckiem polega na respektowaniu wszystkich rzeczywistych
potrzeb dziecka, a więc:
a) viscerogennych (jedzenia, picia, ochrony przed uszkodzeniami itp.),
b) psychogennych (nowych doświadczeń, bezpieczeństwa, twórczości itp.),
c) socjogennych (uznania, oparcia społecznego, miłości itp.)
Dzięki właściwej opiece nie tylko następuje zaspokojenie potrzeb dziecka, ale
i wytwarzanie się potrzeb nowych. Niezaspokojenie potrzeb dziecka znajduje wyraz
w pojawieniu się początkowo zaburzeń w zachowaniu dziecka, a w dalszej konsekwencji
trwałych, ujemnych rysów osobowości. Zaspokojenie potrzeb biologicznych, psychicznych
zależy od jakości uczuciowego stosunku do dziecka rodziców, opiekunów.
Potrzeby dziecka niepełnosprawnego
1. Potrzeba akceptacji przez rodziców i pewność, że są oni z dziecka zadowoleni. Procesowi
akceptacji dziecka niepełnosprawnego przez rodziców towarzyszą duże opory
wewnętrzne  trudno się im pogodzić z niepełnosprawnością dziecka. Stopień
upośledzenia, rodzaj choroby mają duży wpływ na to, jak rodzice patrzą na inwalidztwo.
Z kolei wychowanie jest czynnikiem decydującym o tym, jak dziecko będzie
rozwiązywać swoje problemy, jak przystosuje się do swojej niepełnosprawności.
2. Potrzeba kontaktów z innymi dziećmi  rówieśnikami zarówno sprawnymi jak
i niesprawnymi. Otwartość rodziny na takie kontakty służy rozwojowi psychicznemu
i społecznemu dziecka.
3. Potrzeb opieki, pomocy z równoczesnym zapewnieniem samodzielności. Zaspokajana być
może jedynie przy pozytywnej postawie rodzicielskiej, niewyręczającej dziecka
w wykonywaniu wszystkich czynności lub nadmiernie wymagającej. Pozostawienie
pewnych obszarów samodzielności, czy to w czynnościach dnia codziennego, czy
w decyzjach wspierać będzie możliwości dziecka.
4. Potrzeba niezależności  uszanować należy potrzebę niezależności i wspierać dążenia do
uniezależnienia się od opiekunów  rodziców pod jakimś względem, przy uwzględnieniu
możliwości dziecka.
5. Potrzeba uznania  mimo inności, odmienności dziecko potrzebuje uznania dla siebie
samego okazywanego przez najbliższych, opiekunów. Uznanie to może wyrażać się
w chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka, w budzeniu pewności, że dziecko
jest dla nich ważne z tego powodu, że po prostu jest.
Realizacja tych potrzeb pełni szczególną rolę w rewalidacji psychicznej i społecznej
dziecka. Szczególne znaczenie ma dla niego przekonanie, że jest przez rodziców kochane. Od
tego przekonania zależy jego poczucie własnej wartości, stosunek do otoczenia, a także
perspektywy dalszego rozwoju.
Na pojawienie się potrzeb, a także na sposób ich zaspakajania wpływ ma wiele
czynników:
Warunki życia rodzinnego (zaburzona struktura rodziny, przestępczość, nadużywanie
alkoholu przez rodziców);
System wychowawczy (niedostateczna opieka, nadmierne lub niedostateczne wymagania,
surowe kary);
Stosunki emocjonalne w rodzinie (brak więzi emocjonalnej, wrogość lub obojętność
rodziców w stosunku do dziecka).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Mechanizmy psychologiczne funkcjonowania osoby niepełnosprawnej
Sposób reagowania osób niepełnosprawnych na swoją niepełnosprawność, kalectwo jest
taki sam jak u każdego człowieka, który znajduje się w trudnym położeniu. Wyróżnić można
dwa sposoby obrony stosowanej przez osoby niepełnosprawne w momencie uświadomienia
sobie uszkodzenia ciała:
 obrona zdrowa,
 obrona neurotyczna.
Obrona zdrowa tym różni się od obrony neurotycznej, że sprzyja ona rzeczywistemu
rozwiązywaniu problemów. Obrona neurotyczna pełni inną funkcję. Przyczynia się do
czasowego obniżenia napięcia emocjonalnego, związanego z odkryciem defektu ciała. Jednak
obrona tego rodzaju nie jest skoncentrowana na rozwiązaniu problemu, nie przyczynia się do
poprawy psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej. W obronie neurotycznej
najczęściej wykorzystywane są mechanizmy obronne m.in.:
 zaprzeczenie,
 regresja,
 fiksacja,
 konwersja,
 projekcja,
 odwrócenie.
W trakcie obrony zdrowej też mogą pojawiać się mechanizmy obronne:
 sublimacja,
 racjonalizacja,
 kompensacja,
 identyfikacja.
Przedstawione mechanizmy obronne nie wyczerpują możliwych reakcji, jakie może
uruchomić człowiek po nabytym kalectwie. Możliwości (potencjał) osoby niepełnosprawnej
nie będą wykorzystane tak długo, jak osoba niepełnosprawna nie zacznie akceptować swojego
kalectwa np. pokona lęk, obrzydzenie, wstyd, złość.
Potrzeby osób starszych
Starzenie się i starość uwarunkowane są w znacznym stopniu przez kształt życia, jakie
wiódł człowiek w dorosłym życiu i trudno określić jednolity model potrzeb człowieka
starszego. Jedną z podstawowych cech wartościowego życia na przełomie dojrzałości
i starości jest aktywność psychiczna i fizyczna, która jest podstawą dobrego zdrowia. Jeżeli
przez długie lata człowiek prowadził aktywne życie to pierwsze oznaki starzenia pojawią się
u niego znacznie póz
niej niż u rówieśników prowadzących monotonny i bierny tryb życia.
Intelekt i zdolności twórcze zachowują się w pełnej mierze i w wieku podeszłym przede
wszystkim u tych osób, które w ciągu całego życia wykorzystywały swoje możliwości
intelektualne i twórcze. Czynnikami istotnymi dla zachowania sprawności umysłowej są:
 wykształcenie i kwalifikacje zawodowe,
 środowisko, w którym człowiek żyje,
 ćwiczenia aktywizujące sferę umysłową.
Na samopoczucie człowieka wpływają również dobry stan zdrowia i silne ciało. W wieku
starszym trzeba niekiedy zrezygnować z niektórych zajęć, ale należy mieć rozeznanie, czym
zapełnić wytworzoną pustkę.
Jedną z właściwości starości jako etapu ludzkiego życia jest obniżanie, a w skrajnych
przypadkach całkowity zanik zdolności adaptacyjnych. Wynika stąd konieczność treningu
mechanizmów adaptacyjnych, zanim wystąpią w organizmie negatywne zmiany.
Potrzeby każdego człowieka wraz z wiekiem zmieniają się w zakresie:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
 siły występowania potrzeb  niektóre są odczuwane bardziej intensywnie (np. potrzeba
samourzeczywistnienia) inne zaś słabną nie mając takiego znaczenia jak w poprzednich
okresach życia,
 możliwości zaspokajania potrzeb, które mają związek z systemem wartości, słabnącymi
motywacjami,
 sposobów zaspokojenia potrzeb, gdyż zmienia się sytuacja życiowa człowieka np.
z powodu zaprzestania pracy zawodowej, ograniczenia kontaktów społecznych.
Szczególne znaczenie w życiu człowieka starszego mają potrzeby psychospołeczne:
1. Potrzeba przynależności (integracji, towarzystwa). Możliwość zaspokajania przez:
 kontakty z innymi osobami,
 więz
z dawnym środowiskiem,
 identyfikację z nowym środowiskiem,
 dobre stosunki z rodziną,
 miejsce osoby starszej w rodzinie;
2. Potrzeba użyteczności i uznania. Możliwość zaspokajania przez:
 dodatkowe zatrudnienie na emeryturze,
 wykonywanie różnych zajęć na rzecz rodziny,
 udział w formach aktywności społecznej,
 subiektywnie dobrą ocenę własnej sytuacji;
3. Potrzeba niezależności. Możliwość zaspokajania przez:
 samodzielność ekonomiczną,
 niezależność przestrzenną,
 możliwość decydowania o ważnych dla siebie sprawach;
4. Potrzeba bezpieczeństwa (fizycznego, psychicznego). Możliwość zaspokajania przez:
 oparcie w rodzinie i poza nią,
 doznawanie opieki ze strony bliskich osób,
 znajomość miasta i funkcjonowanie w nim,
 zdrowie i dobre samopoczucie we własnym mieszkaniu i osiedlu,
 korzystanie z pomocy instytucji;
5. Potrzeba satysfakcji życiowej. Możliwość zaspokajania przez:
 zadowolenie z własnego miejsca w środowisku,
 adaptację do zmiennych warunków,
 szacunek otoczenia.
Wyróżnić można kilka typów postaw osób starszych świadczących o stopniu
przystosowania się do swojej sytuacji:
 postawa konstruktywna,
 postawa zależności,
 postawa obronna,
 postawa wrogości,
 postawa wrogości skierowanej do samego siebie.
Przystosowanie do okresu starości zależy przede wszystkim od ogółu cech
psychofizycznych człowieka, jego temperamentu i nastawienia. Ludzie silni psychicznie,
o dużym temperamencie, przez całe życie aktywni lepiej przystosowują się do tego okresu
życia, niż ludzie słabi, łatwo ulegający nastrojom, popadający w przygnębienie i pesymizm.
Dobra akceptacja przejawia się w tym, że ludzie starsi w dalszym ciągu starają się korzystać
z życia, dbają o swój wygląd, są aktywni, starają się być użyteczni, potrafią ze spokojem
przyjąć to co nieuniknione  własną starość. Zła adaptacja to przede wszystkim odczuwanie
wyczerpania fizycznego i umysłowego, napięcie nerwowe, brak dbałości o siebie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Sytuacje problemowe oznaczają brak zgodności między możliwościami człowieka,
a stawianymi mu wymaganiami przez otoczenie. y
ródłem problemów może być:
 brak równowagi w procesie zaspokajania potrzeb,
 niesprzyjające okoliczności wynikające np. ze stanu zdrowia, miejsca zamieszkania,
 nadmierne oczekiwania lub ich brak ze strony otoczenia,
 brak aspiracji, dążeń ze strony osoby do zmiany swojej sytuacji życiowej,
 brak umiejętności, zdolności radzenia sobie w sytuacji trudnej,
 zakłócenie w procesie zaspokajania potrzeb np. opóz
nienie w zaopatrzeniu
ortopedycznym.
Rozpoznawanie problemów w obszarze pracy socjalnej odbywa się przy zastosowaniu
technik służących rozpoznawaniu potrzeb (obserwacji, rozmowy, wywiadu, analizy
dokumentów). Jedną z podstawowych technik identyfikowania problemów, zwłaszcza
problemów osób niepełnosprawnych jest wywiad, jako rozmowa połączona z aktywnym
słuchaniem. Wywiad jest rozmową kierowaną, w której biorą udział co najmniej 2 osoby:
prowadzący wywiad i respondent. Jest ona ukierunkowana na uzyskanie informacji w celu
poznania, zrozumienia, a w konsekwencji pomocy klientowi. Podstawowe warunki
skutecznego przeprowadzenia wywiadu jako rozmowy:
 jasno określone cele rozmowy np. określenie problemów materialnych, zdrowotnych
podopiecznego itp.,
 używanie języka dopasowanego do poziomu respondenta (podopiecznego),
 otwartość i akceptowanie podopiecznego,
 empatia,
 wiarygodność,
 używanie niewerbalnych sposobów komunikowania się,
 zapewnienie możliwości wyboru miejsca rozmowy przez podopiecznego,
 aktywne słuchanie, pozwolenie na swobodne wypowiedzi bez przerywania,
dopowiadania,
 kierowanie rozmową przez przeprowadzającego rozmowę.
Spełnienie tych warunków jest możliwe wówczas, gdy prowadzący rozmowę posiada
umiejętności:
 skupiania się i słuchania,
 odzwierciedlania uczuć,
 parafrazowania,
 zadawania pytań (rzeczowych, jasnych),
 podsumowania rozmowy.
Aktywne słuchanie powinno obejmować zachęcanie rozmówcy do szerszego ujawniania
siebie, swoich doświadczeń oraz zapamiętywanie informacji przekazywanych przez
mówiącego. Zdarza się, że pod wpływem emocji (np. lęku, gniewu) rozmówca traci główny
wątek wypowiedzi, gubi się. Tylko wówczas, gdy słuchamy go uważnie możemy powrócić
do porzuconego toku rozmowy.
Dla skutecznego rozpoznawania problemów podopiecznego ważna jest umiejętność
łączenia wielu technik rozpoznawania potrzeb np. rozmowa połączona z aktywnym
słuchaniem i obserwacja.
Problem społeczny  to seria zjawisk o średnim zasięgu, które są dotkliwe dla ludzi
i przez to negatywnie przez nich oceniane. Problemy wymagają świadomości, że konieczna
jest zbiorowa interwencja w celu ich usunięcia.
Problem społeczny to także rozbieżność między tym co jest, a tym czego by się chciało.
Istnienie problemów społecznych jest dowodem istnienia stanów rzeczy wymagających
zmiany lub zgody co do uznawanego systemu wartości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Dla wyjaśnienia istoty problemu społecznego stosuje się wiele koncepcji i założeń,
można postrzegać go jako rezultat:
 patologii społecznej,
 dezorganizacji społecznej,
 konfliktu wartości,
 dewiacji,
 opinii publicznej,
 wystąpienia wielu przyczyn.
y
ródłem problemów społecznych jest organizacja społeczna i sposób działania instytucji
w kilku ważnych procesach:
 dystrybucji dóbr i usług,
 alokacji pracy,
 zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa,
 edukacji i dostępu do informacji,
 zapewnienia opieki zdrowotnej.
Typy problemów społecznych:
a) warunki, zjawiska i sytuacje naruszające normy i wartości społecznie akceptowane,
b) społecznie generowane warunki, sytuacje wywołujące psychiczne i materialne straty
pewnej części populacji.
Obiektywne aspekty problemów społecznych:
1. Obiektywne warunki społeczne jak np. bieda, rasizm itp.
2. Zjawiska socjokulturowe utrudniające dużej części obywateli rozwój i wykorzystywanie
możliwości
3. Rozbieżność między domniemaniami, że pewne warunki występują, a rzeczywistym ich
występowaniem (np. sprawiedliwość)
4. Nadmierna eksploatacja przez ludzi swojego miejsca życia.
Subiektywne aspekty problemów społecznych (zależne od osób i od czasu
rozpatrywania)  dwa skrajne wymiary to:
1. Uznanie, że winna jest ofiara problemu; założenie to jest wynikiem rozumowania, że
problemy społeczne to rezultat dewiacji jednostki. Konsekwencją przyjęcia tego
stanowiska jest tworzenie programów kontrolnych i represyjnych wobec jednostki.
2. Uznanie, że winny jest system; stwierdzenie to zakłada, że problemy społeczne są
rezultatem warunków społecznych.
Postawy wobec problemów społecznych:
1. Bierność, która jest przejawem beztroski lub braku wiedzy; małe zaangażowanie
w sprawy innych osób do momentu bezpośredniego zetknięcia się z problemem np.
doświadczenia roli ofiary.
2. Rezygnacja (poddanie się)  wyraża się w przekonaniu o bezsilności, nieuchronności
pewnych zdarzeń.
3. Uznanie problemów społecznych jako kary w wymiarze religijnym.
4. Współczucie, zaangażowanie wyrażające się podejmowaniem aktywności przeciw
objawom nie zaś przyczynom.
5. Postawa heroiczna  wyrażająca się gotowością do podejmowania działań bez względu
na zagrożenia.
6. Podejście naukowe, którego podstawą jest kompletna diagnoza, profesjonalizm i pewien
dystans.
Polskie współczesne problemy społeczne
a) patologie społeczne,
b) bezrobocie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
c) bieda, bezdomność,
d) neurozy i choroby psychiczne,
e) problemy ludzi starych,
f) trudności adaptacyjne okresu transformacji,
g) bierność i bezradność, niski poziom zaradności i gotowości do samopomocy,
h) niski poziom świadomości ekologicznej,
i) konflikty społeczne oraz mała umiejętność ich rozwiązywania.
Do mechanizmów identyfikowania problemów społecznych należą:
a) odwoływanie się do opinii publicznej,
b) odwoływanie się do ekspertów,
c) odwoływanie się do osób o znaczącej pozycji społecznej,
d) odwoływanie się do ruchów i organizacji społecznych.
Patologie społeczne  to takie zachowania ludzkie, które odbiegają od pewnych norm
społecznych i etycznych. Ich najczęstszą przyczyną jest: bieda, złe warunki życiowe,
doświadczenie przemocy w przeszłości. Zachowania patologiczne to m. in.: alkoholizm,
narkomania, przemoc, kradzieże.
y
ródła patologii:
a) jednostka i jej indywidualne cechy,
b) rodzina jako grupa socjalizująca,
c) środowisko wychowania.
Grupy zjawisk patologicznych:
1. Zjawiska kryzysowe np. bezrobocie, niepewność pracy, brak perspektyw, zagrożenie
moralne, zagubienie, niepewność.
2. Zagrożenia dla otoczenia przyrodniczego człowieka.
3. Zagrożenia bezpieczeństwa np. przez narastające przestępstwa, afery, narkomanię,
dewiacje seksualne, dysfunkcjonalność rodziny.
4. Konflikty o różnym charakterze i różnych rozmiarach przestrzennych.
Pojęcie i podział sytuacji społecznych
Sytuacja społeczna to takie okoliczności, w których obok podmiotu (jednostki)
bezpośredniego, występują inni ludzie. Ci inni obserwują nasze zachowanie (sposób
mówienia, wykonywania poszczególnych czynności, postawę ciała) i na tej podstawie w ich
świadomości powstaje obraz osoby, jednostki. Człowiek współczesny zawsze znajduje się
w sytuacjach społecznych, które w istotny sposób determinują jego zachowania.
Występują dwa rodzaje sytuacji społecznej:
1. Sytuacje społeczne, w których inni ludzie występują w sposób bezpośredni poprzez
udział w nich jako:
a) jednostki indywidualne,
b) grupa lub członkowie grupy, którzy mają świadomość przynależności do niej,
zajmują określoną pozycję społeczną, pełnią określone role,
c) duże zbiorowości nie zintegrowane, które oddziaływują na człowieka jako
całość  psychologia tłumu,
d) inni ludzie w sytuacjach społecznych, w których my uczestniczymy
(przedstawiciele różnych instytucji, organizacji), postrzegani jako reprezentanci
danej instytucji.
2. Sytuacje społeczne oddziaływujące w sposób pośredni na zachowanie jednostek poprzez:
a) materialne produkty, czynności innych osób, które są dla nas z
ródłem informacji
o ich autorach, poglądach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
b) kulturę (normy moralne, społeczne, zwyczaje, obyczaje, poglądy, postawy,
ideologie).
W każdym momencie życia oddziaływają na nas bezpośrednio lub pośrednio sytuacje
społeczne, które modyfikują procesy psychiczne i zachowania. Wpływ ten uwidacznia się
szczególnie u osób ulegających naciskowi grupy. Jest on tak silny, że niekiedy wywołuje
u niektórych osób poważne zniekształcenia w spostrzeganiu nawet prostych bodz
ców. U tych
osób zmienia się także proces myślenia, wyrażający się przekonaniem, że własny sposób
myślenia jest błędny, co prowadzi do rezygnacji z własnego zdania i przyłączanie się do
opinii większości.
Istotne znaczenie w modyfikacji procesów psychicznych ma proces socjalizacji, podczas
którego dziecko uczy się norm, wzorów zachowań, kształtuje swoje postawy. W póz
niejszym
etapie życia spotykając się z pewnymi zdarzeniami, faktami spostrzega je w kategoriach tych
przyswojonych przez siebie norm, postaw i może powielać znane sobie wzory zachowań,
sposoby reagowania.
Sytuacje społeczne wpływają w istotny sposób także na procesy zapamiętywania. Lepiej
zapamiętujemy argumenty zgodne z własnymi postawami i uznane przez nas za ważne.
Gorzej zaś te, które są niezgodne z naszymi poglądami, postawami i oceniane przez nas jako
mało ważne.
Szczególnego znaczenia dla pracy opiekuńczej nabiera zrozumienie wpływu sytuacji
społecznych na procesy motywacyjne. Wyraża się on uznaniem, że zdeterminowane
społecznie jest pojawienie się potrzeb, a także sposób ich zaspokajania. Stosowane przez
rodziców, wychowawców, opiekunów w okresie dzieciństwa oddziaływania wychowawcze
uczą określonej motywacji wynikającej np. z aspiracji rodziców, nagród i kar, przynależności
rodziny do określonej grupy społecznej.
Osoby znajdujące się w sytuacji trudnej, niejasnej, której nie potrafią zrozumieć narażone
są na stany lękowe. Inni ludzie stanowią wówczas dla niej układ odniesienia, pozwalają
redukować ten stan. Dobrze, jeżeli inne osoby są pozytywnie nastawione do osoby doznającej
trudności i wspierają ją w pokonaniu lęku.
Sytuacje społeczne mają wpływ na:
a) procesy spostrzegania,
b) procesy pamięci,
c) procesy motywacyjne,
d) osiągnięcia w wykonywaniu różnych czynności i działań,
e) funkcjonowanie człowieka w wielkich zbiorowościach ludzkich.
Należy zwrócić uwagę na zagadnienie agresji, które może być wynikiem frustracji bądz

tendencją do agresywności. Przeszkody, które wyrastają na drodze do osiągnięcia celu mają
często charakter społeczny i wywołują frustrację prowadzącą do obniżenia ocen innych ludzi,
grup, co już jest przejawem agresji.
Agresywność rozumiana jako tendencja do zachowań agresywnych może powstać
podczas naśladowania obserwowanych w dzieciństwie zachowań np. kar fizycznych
stosowanych przez dorosłych. Naśladowane zachowania utrwalają się jako określona
tendencja, co powoduje, ze zachowania agresywne mogą się pojawiać w rozmaitych formach
i różnych sytuacjach.
Skutki udziału w sytuacjach społecznych uwidaczniają się w postaci:
a) efektu audytorium,
b) efektu działania razem (facylitacji społecznej).
Inni ludzie wywierają wyraz
ny wpływ na poziom wykonywania czynności przez te
osoby, które realizują ją w ich obecności, przy czym wpływ ten może być zarówno
pozytywny, jak i negatywny, zależnie od rodzaju wykonywanej czynności, tego czy jest ona
już utrwalana, czy też dana osoba dopiero się jej uczy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Funkcjonowanie ludzi w wielkich zbiorowościach ludzkich (sytuacjach społecznych)
charakteryzują: ograniczone i spłycone kontakty z innymi osobami, a także anonimowość
kontaktów. Prowadzi to do szeregu niepożądanych zjawisk, takich jak mała gotowość
pomocy innym, a także częstsze niż w małych grupach zachowania o charakterze
antyspołecznym.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest potrzeba?
2. Z czego wynikają potrzeby indywidualne, a z czego potrzeby społeczne?
3. Co oznacza stwierdzenie, że potrzeby uruchamiają motywację przedmiotową
i psychiczną?
4. Jakie potrzeby zaliczymy do potrzeb rozwoju, a jakie do potrzeb z niedostatku?
5. Jakie są przyczyny niezaspokojenia potrzeb?
6. Jakie są skutki niezaspokojenia potrzeb psychospołecznych?
7. Jakie potrzeby są charakterystyczne dla okresu dzieciństwa?
8. Jakie skutki wywołuje niezaspokojenie potrzeb dziecka?
9. Jakie szczególne potrzeby przejawia dziecko niepełnosprawne?
10. W jaki sposób osoba niepełnosprawna reaguje w momencie uświadomienia sobie swojej
niepełnosprawności?
11. W czym przejawiają się potrzeby osób starszych?
12. Jakie można wyróżnić postawy osób starszych wobec własnej sytuacji (starości)?
13. Co to są sytuacje problemowe?
14. Co może być z
ródłem problemów?
15. Jakie techniki w pracy socjalnej służą rozpoznawaniu problemów?
16. Jakie warunki powinny być spełnione dla przeprowadzenia skutecznego wywiadu?
17. Co to jest problem społeczny?
18. Jakie występują typy problemów społecznych?
19. Jakie rodzaje postaw mogą być manifestowane wobec problemów społecznych?
20. Jakie najważniejsze problemy społeczne występują obecnie w Polsce?
21. Co to są zjawiska patologiczne?
22. Jak należy rozumieć pojęcie sytuacji społecznej?
23. Jakie są rodzaje sytuacji społecznych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj rozpoznania niezaspokojonych potrzeb osób niepełnosprawnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 3-4 osobowej grupie,
2) zapoznać się z artykułem bądz
opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej np.
upośledzonej umysłowo, głuchej, niewidomej itp.,
3) przypomnieć sobie informacje na temat danego rodzaju niepełnosprawności,
4) wziąć udział w dyskusji w grupie prowadzącej do rozpoznania potrzeb bohatera artykułu,
opisu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
5) zaprezentować na forum klasy efekty pracy grupy i uzasadnienie przyjętego rozwiązania,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia prowadzącego do scharakteryzowania potrzeb
różnych grup osób niepełnosprawnych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opisy sytuacji, artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy niezaspokojonych potrzeb podopiecznej i wskaż ich skutki.
Opis sytuacji
Pani Anna ma 27 lat, jest upośledzona w stopniu lekkim. Jest absolwentką zasadniczej szkoły
zawodowej o kierunku dziewiarstwo, nigdy nie pracowała. Samodzielna w zakresie
samoobsługi, porusza się po mieście. Wolny czas spędza na czynnościach domowych
i pomaga ojcu w gotowaniu, sprzątaniu, zakupach. Ma koleżanki ze szkoły, z którymi spędza
wolny czas. Marzy o pracy i kontaktach z osobami sprawnymi. Mieszka z ojcem, matka nie
żyje od 10 lat. W miejscowości, w której mieszka działają Warsztaty Terapii Zajęciowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z opisem sytuacji,
2) nazwać niezaspokojone potrzeby pani Anny,
3) wskazać skutki niezaspokojenia tych potrzeb,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia ukazującym skutki niezaspokojenia potrzeb
w różnych obszarach życia podopiecznej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru, przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Przeprowadz
analizę potrzeb zawartych w klasyfikacji potrzeb A. Maslowa.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4 5 osobowej grupie,
2) przypomnieć sobie klasyfikację potrzeb według A. Maslowa,
3) zastanowić się nad:
a) przyczynami powstawania potrzeb,
b) skutkami niezaspokojenia potrzeb,
c) sposobami zaspokojenia potrzeb.
4) opracować wyniki swojej pracy uwzględniając w/w aspekty w odniesieniu do każdej
potrzeby,
5) wyniki pracy umieścić w tabeli zamieszczonej na dużym arkuszu papieru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Nazwa potrzeby Przyczyna Skutki Sposób zaspokojenia
6) zaprezentować wyniki pracy na forum klasy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- schemat hierarchii potrzeb według A Maslowa, duże arkusze papieru, mazaki, tablica
fip  chart.
Ćwiczenie 4
Dokonaj charakterystyki psychologicznych mechanizmów funkcjonowania człowieka
niepełnosprawnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie informacje dotyczące psychologicznych mechanizmów
funkcjonowania człowieka niepełnosprawnego,
2) wziąć udział w projekcji filmu dotyczącego trudności i problemów osoby
niepełnosprawnej,
3) wziąć udział w dyskusji na temat sposobów zaspokajania potrzeb osoby niepełnosprawnej
(bohatera filmu),
4) wziąć udział w podsumowaniu ukazującym mechanizmy psychologicznego
funkcjonowania bohatera filmu.
Wyposażenia stanowiska pracy:
- telewizor, odtwarzacz video, kaseta video z filmem fabularnym dotyczącym problemów
osób niepełnosprawnych (np.  Moja lewa stopa ,  Dzieci takie jak on itp.)
Ćwiczenie 5
Określ wpływ problemów społecznych na funkcjonowanie człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie informacje na temat problemów społecznych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
2) wziąć udział w projekcji filmu dotyczącego problemów osób chorych psychicznie,
alkoholizmu, narkomanii, bezrobocia, przemocy itp.,
3) dobrać partnerów do pracy w 4 5 osobowej grupie,
4) wziąć udział w dyskusji na temat  Wpływ problemów społecznych na funkcjonowanie
człowieka ,
5) wnioski z dyskusji zapisać na arkuszu dużego papieru w formie mapy myśli,
6) zaprezentować wyniki pracy grupy na forum klasy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ukazującym typowe reakcje ludzi na doznawane trudności,
krzywdę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- telewizor, odtwarzacz video, kaseta video z filmem fabularnym, dokumentalnym, lub
przygotowanym przez nauczyciela dotyczącym problemów osób chorych psychicznie,
alkoholizmu, narkomanii, bezrobocia, przemocy itp., duże arkusze papieru, mazaki,
tablica flip  chart.
4.2.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdiagnozować potrzeby osób z różnego rodzaju
niepełnosprawnością?
2) określić zmiany rozwojowe zachodzące w życiu człowieka
niepełnosprawnego?
3) scharakteryzować psychologiczne mechanizmy
funkcjonowania człowieka niepełnosprawnego?
4) rozróżniać pojęcie potrzeby i problemu?
5) określić z
ródła i mechanizmy powstawania problemów?
6) opisać istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz
wpływ na funkcjonowanie podopiecznego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.3. Metody pracy i rehabilitacja osób niepełnosprawnych
4.3.1. Materiał nauczania
Rehabilitacja i rewalidacja osób niepełnosprawnych.
W literaturze pojęcie rewalidacja używane jest naprzemiennie z pojęciem rehabilitacja.
Podobnie pojęcia te stosowane są również w znaczeniu węższym jako działanie zmierzające
do przywrócenia w miarę możliwości poprzedniego stanu sprawności psychofizycznej.
W znaczeniu szerszym natomiast jako działanie, które przy stosowaniu specjalnych metod
i środków zmierza do umożliwienia jednostce ograniczonej lub upośledzonej jak najlepszego
rozwoju fizycznego i psychicznego oraz przystosowanie do społecznych zadań pomimo
istniejących braków.
W rewalidacji oddziaływuje się w trzech płaszczyznach:
 usprawnienia lub rehabilitacji fizycznej,
 psychoterapii,
 rehabilitacji społecznej, socjalizacji lub resocjalizacji.
Dostrzeganie związków między tymi trzema formami oddziaływań jest bardzo istotne,
bowiem dopiero ich łączny efekt determinuje zachowanie człowieka i stopień jego adaptacji
do normalnego życia.
Kierunki działań rewalidacyjnych:
1. Maksymalne rozwijanie tych sił biologicznych, zadatków i cech, które są najmniej
uszkodzone.
2. Wzmacnianie i usprawnianie uszkodzonych sfer psychicznych lub fizycznych.
3. Wyrównywanie (kompensacja) i zastępowanie (substytucja) deficytów biologicznych
i rozwojowych.
Rehabilitacja jest procesem medyczno  społecznym, którego celem jest przywrócenie
człowiekowi niepełnosprawnemu utraconych funkcji w przebiegu choroby, a także wad
rozwojowych i wrodzonych. Rehabilitacja jest ciągłym, trwającym procesem społecznym,
wynikającym z działań różnych instytucji samorządowych, ogólnopaństwowych,
charytatywnych, fundacji, którego celem jest stworzenie takich warunków, aby osoba
niepełnosprawna mogła powrócić do pełni zdrowia, a w wypadku braku takiej możliwości
wykształciła mechanizmy kompensacyjne, które zastąpiłyby utracone funkcje organizmu.
Rehabilitacja lecznicza (medyczna)  proces leczenia, który umożliwia przyspieszenie
procesu naturalnej regeneracji i zmniejszenia fizycznych i psychicznych następstw choroby.
Rehabilitacja lecznicza powinna stymulować cały proces leczniczy głównie przez aktywność
ruchową i psychiczną. Rehabilitacja psychiczna pozwala osobie niepełnosprawnej zachować
wiarę w poprawę sytuacji zdrowotnej, rodzinnej i społecznej.
W leczeniu poważnych, trwałych uszkodzeń morfologicznych lub utraty funkcji organizmu
włączane są elementy kompensacyjne i adaptacyjne.
Kompensacja  proces, który wyzwala naturalne możliwości zastępcze, jakie występują
w każdym organizmie, zdolność zastępowania na drodze odtwarzania utraconych funkcji
poprzez częściowo uszkodzony narząd, lub całkowite przejęcie tej funkcji przez inny zdrowy
narząd.
1. Kompensacja biologiczna  należy do akcji automatycznych mechanizmów obronnych
np. wzmożenie działalności pewnych narządów przy zmniejszonej działalności innych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
2. Kompensacja biologiczno  psychiczna  zastępstwo zmysłów u ludzi z brakami
sensorycznymi np. uczenie się przez głuchego czytania z ust, czy niewidomego czytania
alfabetem Braille a
3. Kompensacja psychospołeczna  polega na takim zorganizowaniu grupy, aby dać
możliwość wybicia się osobie niedocenianej z racji fizycznych braków, psychicznej
nieudolności lub zahamowań.
4. Kompensacja społeczna  to wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających
pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy
 kompensacja bezpośrednia np. pomoc w lekcjach, zasiłek, pomoc w zakupach itp.
 kompensacja pośrednia np. organizowanie warunków życia, aby podopieczny sam
mógł lepiej funkcjonować poprzez np. adaptacje mieszkania.
5. Kompensacja opiekuńcza  zapewnienie opieki nad dziećmi, osobami niezdolnymi do
samodzielnego życia.
6. Kompensacja wychowawcza  dostarczanie bodz
ca o charakterze wychowawczym.
Adaptacja (przystosowanie)  umiejętność dostosowania się człowieka do warunków
socjalnych, stanu morfologicznego, który trzeba przyjąć za utrwalany. Za najważniejsze
w procesie adaptacyjnym uważa się uzyskanie samodzielności życiowej zarówno
w czynnościach dnia codziennego, czynnościach zawodowych, społecznych i rodzinnych.
Rehabilitacja społeczna  proces, który zmierza do przywrócenia samodzielności
społecznej osobie, która jest jej pozbawiona, a tym samym znajduje się poza nawiasem
normalnego życia społecznego. Rehabilitacja społeczna realizowana jest przede wszystkim
przez wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej osoby
niepełnosprawnej oraz kształtowanie umiejętności samodzielnego wypełniania ról
społecznych. Rehabilitacja społeczna obejmuje również edukacje osób zdrowych w zakresie
koniecznym dla zrozumienia potrzeb niepełnosprawnych i akceptacji ich jako normalnych
pełnoprawnych członków społeczeństwa.
Rehabilitacja zawodowa  zajmuje się przywróceniem zdolności do aktywności
zawodowej osób niepełnosprawnych. Rolą rehabilitacji zawodowej jest stworzenie warunków
do nauki zawodu możliwego do wykonywania przy danej dysfunkcji osoby niepełnosprawnej,
tworzenie odpowiednio przystosowanych stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych oraz
tworzenie warunków pracy chronionej.
Polski model rehabilitacji charakteryzuje:
 powszechność  rehabilitacja musi być powszechna, czyli dostępna bezpłatnie każdemu,
kto jej potrzebuje;
 wczesne zapoczątkowanie  rozpoczynanie rehabilitacji już w czasie leczenia;
 zespołowość  rehabilitacja powinna być prowadzona przez zespół wielospecjalistyczny;
 ciągłość  rehabilitacja powinna być ciągła i nieprzerwana.
Do podstawowych form aktywności wspomagających proces rehabilitacji zawodowej
i społecznej osób niepełnosprawnych zalicza się uczestnictwo tych osób w:
 warsztatach terapii zajęciowej,
 turnusach rehabilitacyjnych.
Warsztaty terapii zajęciowej stwarzają możliwość udziału w rehabilitacji społecznej
i zawodowej poprzez terapię zajęciową. Stanowią one pewną formę uaktywniania
zawodowego osób niepełnosprawnych oraz mają na celu przygotowanie uczestników do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
podjęcia w przyszłości zatrudnienia. Warsztat jest placówką dziennego pobytu prowadzącą
działalność o charakterze niezarobkowym. Może być prowadzony przez fundację,
stowarzyszenie lub inne podmioty. Jest to forma powszechnie stosowana w szpitalach,
domach pomocy społecznej i dziennych domach pobytu. Techniki terapii zajęciowej
stosowane w warsztatach zmierzają przede wszystkim do rozwijania:
 umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej,
 psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności
zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym lub podjęcie
pracy.
Turnusy rehabilitacyjne oznaczają zorganizowaną formę aktywnej rehabilitacji
połączonej z elementami wypoczynku, której celem jest ogólna poprawa psychofizycznej
sprawności oraz rozwój umiejętności społecznych uczestników m.in. poprzez rozwiązywanie
i rozwijanie kontekstów społecznych, realizowania i rozwijania zainteresowań, a także
poprzez udział w innych zajęciach przewidzianych programem turnusu.
Ogromną rolę w systemie rehabilitacji osób niepełnosprawnych w Polsce odgrywa sieć
placówek prowadzonych przez organizacje pozarządowe oraz placówki działające w systemie
pomocy społecznej np. domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy.
Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu umożliwienie
osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one
w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia.
Działania pomocy społecznej są formalnie zorganizowane jako instytucje zatrudniające
wyspecjalizowany personel, realizujący jej cele i zadania w jasno określonych strukturach
organizacyjnych. Instytucja pomocy społecznej świadczy usługi bezpośrednio tzn.
przeznaczone dla konkretnych jednostek lub rodzin. Poprzedzone jest to identyfikacją
potrzeb, zdiagnozowaniem sytuacji osób potrzebujących pomocy i opracowaniem
adekwatnego i optymalnego planu pomocy.
Celem pomocy społecznej jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i
rodzin oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka.
Pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia
się osób i ich rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Pomoc społeczną można
interpretować jako rozbudowany system świadczeń ukierunkowany na zaspokajanie potrzeb
bytowych, zdrowotnych i społecznych osób, które z powodu wieku, choroby,
niepełnosprawności życiowej lub innej trudnej sytuacji nie są w stanie zaspokoić swoich
podstawowych potrzeb warunkujących ich egzystencję na poziomie godnym człowieka.
Podstawowymi zasadami działalności pomocy społecznej powinno być:
 upodmiotowienie pomocy polegające na współudziale i współuczestnictwie w niej
podopiecznego (klienta),
 stosowanie aktywnych form pomocy,
 pozostawienie osoby wymagającej pomocy w dotychczasowym środowisku, tak długo jak
to jest możliwe.
Instrumenty pomocy społecznej to:
 praca socjalna,
 usługi,
 zasiłki finansowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Metody pracy rewalidacyjnej z różnymi grupami osób niepełnosprawnych.
Metody pracy rewalidacyjnej z osobami upośledzonymi umysłowo są różnorodne, a ich
dobór zależy od:
 celu i zadań oddziaływań,
 sytuacji osoby (wieku, potrzeb, stopnia upośledzenia, możliwości i ograniczeń),
 realnych warunków, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole lub szkoła
specjalna, ośrodek rehabilitacyjny.
Mimo, ze metody można dzielić według wielu kryteriów, na ogół wzajemnie się one nie
wykluczają, lecz dopełniają np. w przedszkolu specjalnym, czy integracyjnym główna metoda
jest zabawa manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna itp., w  szkole życia
dominującą w pierwszym etapie kształcenia jest metoda ośrodków pracy oraz naśladowanie,
doświadczanie, przezywanie, ćwiczenie poprzez działania praktyczne, możliwe w naturalnych
warunkach. W placówce tego typu występują również, choć w ograniczonym zakresie,
metody nauczania podstawowych technik szkolnych, głównie czytania i pisania, metody
terapii zajęciowej, terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne 
w zależności od potrzeb. Natomiast w ośrodkach rehabilitacyjnych, gdzie punkt ciężkości
położony jest na usprawnienie, dominują metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej
przez specjalistów np. logopedę, fizjoterapeutę. W domach pomocy społecznej nacisk
położony jest na opiekę, samoobsługę, zaradność, uspołecznienie oraz terapię zajęciową. We
wszystkich ośrodkach stosowane są na ogół metody o nachyleniu behawioralnym,
posługujące się systemem kar i nagród, a także metody porozumiewania się za pomocą
gestów, symboli.
W zależności od postaci klinicznej upośledzenia stosuje się specjalistyczne metody np.
dla dzieci z porażeniem mózgowym np. metody rehabilitacji ruchowej Peto, Domana, dla
dzieci z zespołem Downa konieczna jest metoda rozkładania poleceń na etapy z powodu
znacznie opóz
nionego czasu reakcji oraz metody stymulacji polisensorycznej.
Z zadaniami i metodami pracy rewalidacyjnej ściśle powiązany jest dobór form i środków
oddziaływania, stosowane, pomoce, czas i częstotliwość trwania zajęć.
Istotą rehabilitacji niewidomych jest przygotowanie ich do samodzielnego życia,
a warunkiem tego jest wszechstronny rozwój umysłowy, moralny, społeczny. Rehabilitacja
powinna skupiać się na dwóch kierunkach:
 rehabilitacji podstawowej,
 rehabilitacji zawodowej.
Dla osób niewidomych lub słabowidzących, dla których największą barierą życiową jest
ograniczenie swobodnego poruszania się duże znaczenie ma nauka orientacji przestrzennej
i nauka samodzielnego poruszania się. Brak możliwości swobodnego poruszania się uzależnia
niewidomego i słabowidzącego od przewodnika i otoczenia, co w konsekwencji prowadzi do
utraty poczucia własnej wartości, utrudnia zdobywanie doświadczeń, nie pozwala na podjęcie
nauki lub pracy.
W kształceniu umiejętności samodzielnego poruszania się i orientacji przestrzennej
stosowane są różne techniki:
1. Techniki ochraniające (górną lub środkową część ciała)  w celu eliminowania obawy
przed zderzeniem z osobą, przedmiotem;
2. Techniki ustalania kierunku marszu;
3. Techniki odnajdywania upuszczonych przedmiotów (metoda spirali, metoda siatki);
4. Techniki posługiwania się laską;
5. Techniki poruszania się przy pomocy przewodnika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Dla osób niewidomych i słabowidzących istotna jest również możliwość komunikowania
się z otoczeniem za pomocą słowa pisanego. Mogą oni czytać i pisać za pomocą pisma
dotykowego. Alfabety dotykowe można podzielić na dwa rodzaje:
 pismo liniowe (np. system stworzony przez Williama Moona),
 pismo punktowe (np. alfabet Braille a).
Rewalidacja osób głuchych i słabosłyszących powinna rozpocząć się od nauki mowy już
od momentu spostrzeżenia u dziecka kłopotów ze słuchem, a więc w przypadku głuchoty
wrodzonej od najwcześniejszych tygodni życia niemowlęcia. Drugą istotną sprawą dla
nauczania mowy dziecka głuchego jest trening słuchu.
W celu osiągnięcia przez dziecko z wadą słuchu coraz większych umiejętności
umysłowych należy stosować metody prowadzące do wczesnego opanowywania zdolności
językowych między innymi przez:
 uczenie się elementarnych środków komunikacji (mimika, gest, naśladownictwo),
 uczenie się odczytywania mowy z ust w powiązaniu z czynnością (ważne jest by osoba
mówiąca była w odpowiedniej odległości i na odpowiedniej wysokości),
 rozwój motoryki mówienia przy widocznych ruchach artykulacyjnych oraz na podstawie
odczuwalnych wibracji wspieranych pomocami technicznymi,
 uczenie formowania dz
więków przez naśladownictwo ruchów artykulacyjnych,
 uczenie częściowego postrzegania świata za pomocą słuchu,
 ćwiczenia palców jako przygotowanie do przekazywania znaków palcowych,
 stosowanie prostego języka w porozumiewaniu się z dzieckiem,
 pomoc w rozumieniu komunikatów poprzez włączanie innych zmysłów.
Ważnym sposobem porozumiewania się osób z wadą słuchu jest język migowy.
Bariery rehabilitacji
Do najczęściej wymienianych barier należą:
 bariery psychologiczne,
 bariery społeczne,
 bariery prawne,
 bariery architektoniczne.
Bariery psychologiczne  trudności w zaakceptowaniu sytuacji związanej z niepełną
sprawnością. Opóz
niają one podejmowanie procesu rehabilitacji i obniżają jego efekty. Mogą
polegać na mechanizmie zaprzeczania albo wycofania. A
ączą się z załamaniem, utratą
nadziei, rezygnacją.
Bariery społeczne  wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska społecznego
w różny sposób okazywane: niechęć, wrogość, obojętność. Prowadzą w konsekwencji do
ograniczenia kontaktu z osobami niepełnosprawnymi, do ich izolacji i stanowią główny
czynnik procesów adaptacyjnych i integracyjnych. Ograniczenie barier społecznych wymaga
długotrwałego procesu edukacji społeczeństwa w celu zmiany stereotypów i postaw
wiążących się z niepełnosprawnością.
Bariery prawne  to taki system prawny, który nie stymuluje procesów rehabilitacji,
a więc może go ograniczać np. ustawodawstwo dotyczące zatrudniania osób
niepełnosprawnych nie zawsze jest korzystne dla samego niepełnosprawnego i może
powodować manipulacje i ograniczać pracę tych osób (np. praca w systemie akordowym).
Bariery architektoniczne  wszelkie bariery utrudniające poruszanie się osoby
niepełnosprawnej w terenie lub w mieszkaniu i jego najbliższym otoczeniu (schody,
szerokość drzwi, wielkość pomieszczeń). Likwidacja barier architektonicznych wymaga
przestrzegania prawa budowlanego. Choć wymaga nakładów finansowych stanowi istotny
element oddziaływania na postawy społeczne, zwraca uwagę także na trudności osób
niepełnosprawnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Metody pracy socjalnej.
Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem  polega na zrozumieniu problemów
jednostki i stworzeniu warunków sprzyjających otoczeniu opieką i kierowaniu rozwojem
osoby niepełnosprawnej. Sens tej metody tkwi w bezpośrednim, osobistym, indywidualnym
kontakcie i dobieraniu najwłaściwszych dla danej osoby form pomocy z uwzględnieniem jej
sprawności i możliwości psychofizycznych. Jedną z najważniejszych funkcji tej metody jest
dostarczanie podopiecznemu doświadczeń i motywacji, których brakuje w jego życiu
i zaspokajanie jego potrzeb.
Nowoczesne podejście do pracy opiekuńczej jest podejściem systemowym
i zorientowanym na cele. Oznacza to, że osoba sprawująca opiekę, czy też pomagająca
niepełnosprawnemu postrzega go jako członka pewnego systemu, a nawet wielu systemów
(rodzinnego, rówieśniczego, sąsiedzkiego, szkolnego). Są sytuacje, gdy opiekun musi skupić
się na zmianie w samym podopiecznym, innym razem na członkach rodziny, czy też na
społeczności lokalnej. Wybór zależy od rodzaju problemów.
Sposoby pracy (procedury) z indywidualnym klientem:
I. Sposoby (procedury) ukierunkowane na sferę poznawczą podopiecznego poprzez:
 podnoszenie poczucia własnej wartości,
 podnoszenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji,
 podnoszenie świadomości,
 modyfikowanie atrybucji (przekonań na temat przyczynowości).
II. Sposoby (procedury) nastawione na zachowania podopiecznego:
 wzmacnianie,
 modelowanie,
 przydzielanie zadań.
III. Sposoby (procedury) nastawione na emocje podopiecznego:
 odreagowanie,
 relaksacja,
 przezwyciężanie depresji.
Metoda pracy grupowej  służy do pracy z tymi osobami, które mają określone trudności
ze społecznym funkcjonowaniem lub łączą ich podobne zainteresowania. Praca grupowa jest
metodą, która pomaga jednostkom wzbogacać ich funkcjonowanie w społeczeństwie przez
celowe doświadczenia grupowe i radzić sobie bardziej efektywnie z osobistymi, grupowymi
czy społecznymi problemami. Jest procesem polegającym na uświadamianiu zdolności
(możliwości tkwiących w danej osobie, prowadzącym do integracji społecznej.
Pozyskanie siły grupy (w tym rodziny) do celów poprawy funkcjonowania jednostki (członka
rodziny) może odbywać się poprzez niżej wymienione sposoby pracy (procedury):
I. Sposoby (procedury) modyfikujące sferę poznawczą nie różnią się od sposobów
ukierunkowanych na pracę z jednostką. Sposoby działania zmierzają do zmiany
przekonań członków grupy (rodziny), jeśli są one zniekształcone lub wzmacniania tych
przekonań, jeśli zachodzi taka potrzeba. Szczególnego znaczenia nabierają oddziaływania
na członków rodziny podopiecznego prowadzone w kierunku zmiany etykiety (np.
niezdolnego do podejmowania decyzji, osoby złośliwej itp.), a także poszukiwanie
prawdziwych przyczyn takiego zachowania (np. jako następstw choroby, złego
traktowania przez członków rodziny nie zaś celowego, złośliwego działania
podopiecznego). Postępowanie opiekuna ukierunkowane na poszczególnych członków
grupy (rodziny) może przyczyniać się do lepszego zrozumienia potrzeb i oczekiwań obu
stron relacji tj. podopiecznego i innych członków rodziny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
II. Sposoby (procedury) modyfikowania uczuć podopiecznego  to sposoby, którymi opiekun
wspomaga grupę (rodzinę), aby pomogła swojemu bliskiemu w wyrażaniu uczuć, nie zaś
zaprzeczaniu, czy ukrywaniu ich. Pomoc ta dotyczy także pomocy wzajemnej członków
grupy poprzez relaksację, odreagowanie czy inne sposoby opisane wcześniej.
Niepełnosprawność jest często ciężkim doświadczeniem dla samego podopiecznego jak
i pozostałych osób w rodzinie. Radząc sobie w tej trudnej sytuacji stosuje on różne
sposoby wypierające np. takie uczucia jak gniew i strach. Wiele osób ukrywa uczucia
troski i czułości, co sprawia, że wzrasta poczucie dystansu wobec innych. Wymienione
wcześniej techniki modyfikowania uczuć są pomocne w rozpoznawaniu własnych emocji
i orientacji w stosunku emocjonalnym do niepełnosprawnego członka rodziny.
III. Sposoby (procedury) modyfikowania zachowań podopiecznego. Podobnie jak w pracy
z indywidualnym przypadkiem sposoby modyfikowania zachowań to: wzmacnianie,
modelowanie oraz przydzielanie zadań związanych z pełnieniem określonych ról
w grupie. Członkowie grupy (rodziny) mogą uczyć się sposobów wzajemnego
wzmacniania zachowań, dając sobie wsparcie w sytuacjach trudnych. Różnią się oni także
zdolnościami przystosowawczymi stąd dobre efekty daje modelowanie poprzez np.
opisywanie przez opiekuna pożądanych zachowań innego członka rodziny. Wpływową
strategią modyfikowania zachowań jednostki w grupie jest pełnienie ról:
 związanych z funkcjami (np. głowy rodziny, zabezpieczającego byt materialny),
 sytuacyjnych (np. chorego, niepełnosprawnego),
 związanych z interakcjami społecznymi (np. mediatora w sporze rodzinnym).
Przypisana niepełnosprawnemu w rodzinie (grupie) rola np.  schizofrenika czy też
 wariata , powoduje przyleganie tej etykiety i wytwarza zachowania prowadzące do
utrwalania wobec niej pewnych wzorów zachowań. Stosowanie określeń zastępczych
pozwala zmieniać oczekiwania wobec tych ról oraz wzorce zachowań osób bliskich wobec
niepełnosprawnego.
Metoda organizowania środowiska  może być stosowana równocześnie z metodą
grupową. Pozwala przełamywać izolację i osamotnienie, zaistnieć w życiu danej lokalnej
społeczności i budować więzi emocjonalne. Stosowana np. w domach pomocy społecznej
może być określana mianem otwartego uczestnictwa w życiu lokalnego środowiska. Polegać
może na organizowaniu otwartych imprez jednorazowych lub cyklicznych dla mieszkańców
danego domu, środowiska lokalnego, czy mieszkańców innych domów pomocy społecznej.
Dużą rolę w tej metodzie odgrywa wolontariat, którego celem jest uzupełnienie opieki nad
podopiecznym np. zapraszanie samotnych mieszkańców domu pomocy społecznej na święta,
czy wakacje do swoich domów, odwiedzanie ich w domach pomocy społecznej, kontakt
telefoniczny, kontakt korespondencyjny.
Sytuacja osoby niepełnosprawnej zmieniać można także poprzez wykorzystanie metody
pracy środowiskowej, bowiem osoba ta jest uczestnikiem kilku systemów społecznych.
Możliwość kompensacji lub wzmocnienia funkcji opiekuńczych rodziny poprzez odwołanie
się do jej naturalnych więzi z najbliższym otoczeniem pozwala traktować jako naturalne
z
ródło pomocy dla osoby niepełnosprawnej.
Środowisko lokalne wpływa na zachowanie jednostek w rozmaity sposób: dostarczając
zasobów niezbędnych w codziennym życiu, stwarzając okazję do uczenia się nowych ról
i nabywania umiejętności pozyskiwania dodatkowych środków, dostarczając modeli
zachowań. Istnieje również możliwość spożytkowania w pomocy osobom niepełnosprawnym
więzi istniejących w środowisku lokalnym opartych na:
 więzi osobowej (opartej na relacjach twarzą w twarz),
 więzi kulturowej (opartej na wspólnych normach, wartościach, zwyczajach, obyczajach),
 więzi przedmiotowo-usługowej (opartej na wzajemnym świadczeniu sobie drobnych
usług).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumie się pod pojęciami rehabilitacja i rewalidacja?
2. Na czym polega rehabilitacja lecznicza?
3. Co to jest kompensacja i jakie są jej rodzaje?
4. Co to jest adaptacja?
5. Na czym polega rehabilitacja społeczna?
6. Na czym polega rehabilitacja zawodowa?
7. Jakie formy aktywności wspomagają proces rehabilitacji zawodowej?
8. Jakie są podstawowe cele warsztatów terapii zajęciowej?
9. Jakie są podstawowe cele turnusów rehabilitacyjnych?
10. Jaka jest rola pomocy społecznej w zaspokajaniu potrzeb osób niepełnosprawnych?
11. Jakie metody wykorzystywane są w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo?
12. Na czym polega rehabilitacja osób niewidomych?
13. Na czym polega rehabilitacja osób głuchych i słabosłyszących?
14. Jakie mogą występować rodzaje barier rehabilitacji?
15. Na czym polega metoda pracy z indywidualnym przypadkiem?
16. Na czym polega metoda pracy grupowej?
17. Na czym polega metoda organizowania środowiska?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Twoim zadaniem jest zorganizowanie wyjścia do ogrodu zoologicznego z podopieczną
niepełnosprawną umysłowo.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące problemów i potrzeb osób dotkniętych
upośledzeniem umysłowym,
2) określić cele wyjścia do ogrodu zoologicznego uwzględniając zasady i metody
rewalidacji osób upośledzonych umysłowo,
3) wskazać możliwości i ograniczenia zorganizowania takiego wyjścia i z jakich zasobów
można skorzystać realizując wskazany cel,
4) opracować plan tego przedsięwzięcia,
5) przedstawić wyniki swojej pracy na forum klasy,
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej zajęcia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- z
ródła informacji dotyczące upośledzenia umysłowego, papier mazaki.
Ćwiczenie 2
Wez
udział w symulacji samodzielnego poruszania się osoby niepełnosprawnej
wykorzystując odpowiednie techniki.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) korzystając z literatury zapoznać się z różnymi technikami (wskazanymi w poradniku dla
ucznia) poruszania się i orientacji przestrzennej osoby niewidomej,
2) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując
następujące zadania z zawiązanymi oczami:
 przejście pomiędzy ławkami, krzesłami z wykorzystaniem technik ochraniających;
 poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę z wykorzystaniem metody spirali
i metody siatki;
 poruszanie się za pomocą laski.
3) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, zwracając uwagę na to, co sprawia osobie
niewidomej największą trudność.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opaska na oczy, ławki, krzesła, drobne przedmioty, laska.
Ćwiczenie 3
W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na
wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać koleżankę/kolegę do wykonania ćwiczenia w parze.
2) jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku.
3) jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu na dwór.
4) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze.
5) podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach.
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie mającej na celu uświadomienie
problemów i ograniczeń, z jakimi stykają się osoby na wózkach inwalidzkich oraz
zwrócenie uwagi na prawidłowe prowadzenie wózka.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 wózek inwalidzki
Ćwiczenie 4
Sporządz
wykaz obiektów i instytucji z barierami architektonicznymi w Twoim miejscu
zamieszkania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić miejsca, które mogłaby odwiedzać osoba niepełnosprawna (np. poruszająca się
na wózku) mieszkająca w Twojej okolicy (sklep, przychodnia lekarska, urząd miasta,
gminy, poczta, bank itp.),
2) przeanalizować występowanie barier architektonicznych w tych obiektach, lub ich
dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych,
3) wskazać, jakie bariery architektoniczne występują w wybranych obiektach i jakie
powodują ograniczenia dla osoby niepełnosprawnej,
4) zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Ćwiczenie 5
Dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej i sposoby oddziaływania w stosunku do
podopiecznego.
Opis sytuacji
Krzysztof lat 18 z obustronnym porażeniem czterokończynowym, bardzo chętny i otwarty na
kontakty rówieśnicze. Lubi przebywać w otoczeniu ludzi pełnosprawnych. Porusza się na
wózku inwalidzkim. Uciążliwe są dla niego bariery architektoniczne, które denerwują go
bardzo i zniechęcają do opuszczania domu. Krzysztof marzy o komputerze (lubi gry
komputerowe) czyta książki przygodowe i interesuje się astronomią. Rodzina troszczy się
o Krzysztofa. Ma młodszą siostrę (10 lat) i brata, który studiuje w innej miejscowości.
Krzysztof jest uczniem liceum, korzysta z zajęć indywidualnych w domu. Rodzice są
rozwiedzeni, matka pracuje. Ojciec przebywa za granicą, rzadko kontaktuje się z rodziną,
czasem przysyła pieniądze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnera do pracy w parze,
2) zapoznać się z opisem sytuacji,
3) przypomnieć sobie informacje dotyczące metod pracy socjalnej i procedur
oddziaływania,
4) wskazać cel swojego oddziaływania,
5) dobrać odpowiednią metodę pracy socjalnej i odpowiednie procedury oddziaływania,
6) zaprezentować wyniki pracy w parach na forum klasy uzasadniając wybór metod
i sposobów oddziaływania,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia ukazującym zależność doboru metod
i sposobów oddziaływania od wyznaczonych celów pracy z podopiecznym.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 duże arkusze papieru, mazaki, tablica, flip  chart.
4.3.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) posłużyć się podstawowymi metodami pracy socjalnej z osobą
niepełnosprawną?
2) scharakteryzować metody rewalidacji osób z upośledzeniem
umysłowym, niewidomych, głuchych, głuchoniewidomych,
starych i przewlekle chorych?
3) zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami
niepełnosprawnymi będącymi w sytuacji problemowej?
4) opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu
z uwzględnieniem jego własnych możliwości?
5) zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie jego
własnych możliwości i umiejętności?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz
, a następnie
7. otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
8. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
9. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
10. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
11. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
12. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Zestaw zadań testowych
1. Niesłyszący lub słabosłyszący to osoby z niepełnosprawnością:
a) fizyczną,
b) psychiczną,
c) sensoryczną,
d) złożoną.
2. Iloraz inteligencji w granicach 25 30 charakteryzuje osoby upośledzone w stopniu:
a) lekkim,
b) umiarkowanym,
c) znacznym,
d) głębokim.
3. Arystokratyczna wyniosłość i odizolowywanie się od ludzi to zachowania typowe dla
osobowości:
a) cyklotymicznej,
b) paranoidalnej,
c) nadagresywnej,
d) antyspołecznej.
4. Rozpad osobowości, autyzm, zmiany życia uczuciowego to typowe objawy:
a) schizofrenii,
b) cyklofrenii,
c) choroby Alzheimera,
d) depresji.
5. Potrzeba uruchamia motywację:
a) przedmiotową,
b) podmiotową,
c) ponadpodmiotową,
d) przedmiotowo-podmiotową.
6. Do potrzeb ludzkiego rozwoju według A, Maslowa należą potrzeby:
a) estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia,
b) estetyczne, wiedzy i rozumienia, fizjologiczne,
c) estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne,
d) przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa.
7. Potrzeby godności, prestiżu, niezależności należą do grupy potrzeb:
a) przynależności i miłości,
b) szacunku i uznania,
c) wiedzy i rozumienia,
d) twórczości i ekspresji.
8. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb możliwa jest do pokonania przez
osobę, która:
a) nie zmieni sposobu jej zaspokojenia,
b) szybko zrezygnuje,
c) zmieni sposób zaspokojenia potrzeby,
d)  przeczeka jej zaspokojenie.
9. Bliskość fizyczna i psychiczna to elementy składowe potrzeby:
a) przywiązania,
b) odczuwania,
c) szacunku,
d) eksperymentowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby opieki powinno
przejawiać się w:
a) stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów,
b) stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka,
c) pozostawieniu dziecku pewnej samodzielności w zależności od jego
możliwości,
d) wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności.
11. Obrona neurotyczna stosowana przez osobę niepełnosprawną w momencie
uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja:
a) skoncentrowaniu na rozwiązaniu problemu,
b) czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego,
c) zaakceptowaniu niepełnosprawności,
d) poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.
12. Zachowaniu wartościowego życia przy wchodzeniu w okres starości nie sprzyja:
a) aktywność psychiczna,
b) spokojne, monotonne życie,
c) stałe wykorzystywanie intelektu i zdolności twórczych,
d) aktywność fizyczna.
13. y
ródłem problemów społecznych jest:
a) niezadowolenie jednostki z istniejącego stanu,
b) organizacja społeczna i sposób działania instytucji w obszarze społeczno 
gospodarczym,
c) brak zrozumienia przez instytucje problemów jednostki,
d) występowanie konfliktu wartości pomiędzy jednostką a społeczeństwem.
14. Rehabilitacja zawodowa ma na celu przede wszystkim:
a) przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról,
b) przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy,
c) wyrównywanie braków środowiskowych,
d) zmniejszenie fizycznych i psychicznych następstw choroby.
15. Psychologiczne bariery rehabilitacji to:
a) wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska na niepełnosprawność
jednostki,
b) utrudnienia prawne w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
c) trudności związane z zaakceptowaniem swojej niepełnosprawności,
d) utrudnienia w poruszaniu się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu
i w najbliższej okolicy.
16. Metoda organizowania środowiska ma na celu:
a) przełamanie izolacji i osamotnienia osoby niepełnosprawnej, włączenie jej do
życia społeczności lokalnej,
b) zmianę zachowań najbliższego otoczenia (rodziny) w stosunku do
niepełnosprawnego,
c) zaakceptowanie przez rodzinę niepełnosprawności jej członka,
d) zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji
przez osobę niepełnosprawną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Wspomaganie niepełnosprawnego w rozwiązywaniu problemów
i zaspokajaniu potrzeb
Nr pytania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
6. LITERATURA
1. Auleytner J., Głębicka K.: Polityka społeczna, pomiędzy opiekuńczością
a pomocniczością, wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2000
2. Bauman Z.: Socjologia, Zysk i S-ka, Poznań 1996
3. Bromley D.B.: Psychologia starzenia się, PWN, Warszawa 1999
4. Carre O., Hetka-Marynowicz E. (red.): Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i we Francji,
Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2002
5. Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnień od alkoholu, Wydawnictwo Ślask,
Katowice 2000
6. Cialdinii R.: Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne,
Gdańsk 1998
7. Doliński D.: Psychologia wpływu społecznego, Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,
Wrocław 2000
8. Dubois B., Miley K.: Praca socjalna, Interart, Warszawa 1996
9. Firlit  Fesnak G.: Leksykon pojęć socjalnych, Zysk I S-ka, Poznań 1996
10. Garvin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pomocy socjalnej, Interart,
Warszawa 1996
11. Jonson D.: Podaj dłoń, IPZiT, PTP, Warszawa 1995
12. Kawczyńska  Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika pomocy społecznej, BPS,
Warszawa 1996
13. Kazimierczak T., A
uczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej, BPS, Warszawa
1996
14. Kowalik S.: Psychospołeczne postawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, PZWL,
Warszawa 1997
15. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Przewodnik metodyczny,
Interart, Warszawa 1995
16. Kuczyńska  Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących,
BPS, Warszawa 1996
17. Malinowski M. (red.): Problemy społeczne w okresie zmian systemowych, Rzeszów
1997
18. Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi, BPS, Katowice
2002
19. Melibruda J.: Ja-Ty-My, Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów
międzyludzkich, Nasza księgarnia, Warszawa 1980
20. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej, WSE, Warszawa 2001
21. Mikina A., Zając B.: Jak wdrażać metodę projektów. Poradnik dla nauczycieli i uczniów
gimnazjum, liceum i szkoły zawodowej, Impuls, Kraków 2004
22. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi
niepełnosprawnych. Raport z badań, Warszawa 1995
23. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie,
Interart, Warszawa 1996
24. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa 
Poznań 1984
25. Sękowa H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1993
26. Sołtysiak T.: Sieroctwo społeczne  przyczyny, objawy, skutki, sposoby jego
zapobiegania w aktualnej rzeczywistości społecznej kraju, WSH-E, Warszawa 1998
27. Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom, działania grupowe, CAK, Warszawa 1998
28. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, ZWL, Warszawa 1993
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
29. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Interart, Warszawa 1996
30. Ziemska M.: Problemy integracji i dezintegracji rodziny, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1995
31. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni, PWN, Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48