MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Hanna Kanwal
Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego
346[03].Z2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Dorota Kaczor
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].Z2.02
Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Rodzina jako środowisko życia człowieka 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 13
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Problemy rodziny 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzające 28
4.2.3. Ćwiczenia 29
4.2.4. Sprawdzian postępów 32
5. Sprawdzian osiągnięć 33
6. Literatura 38
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej.
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
poradnik dla ucznia. Korzystając z poradnika dla ucznia ukształtujesz umiejętności, które są
zapisane w jednostce modułowej.
W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
- wymagania wstępne;
- cele kształcenia;
- materiał nauczania;
- sprawdzian osiągnięć;
- literatura.
Wymagania wstępne określają umiejętności jakie powinieneś posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności zamieszczonych w jednostce modułowej.
Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku
procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym
temacie zamieszczono informacje, które są niezbędne dla osiągnięcia zaplanowanych
w jednostce modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki
z jakich z
ródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej.
W materiale nauczania zamieszczono również:
- Pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania.
- Ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.
- Sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli twoje odpowiedzi będą pozytywne, będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia wykonać ponownie dla
ukształtowania potrzebnych umiejętności.
Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej umożliwi Ci
sprawdzenie, czy jesteś dobrze przygotowany do jej zaliczenia. Jest on przygotowany
w formie przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych.
Wszystkie zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz
sprawdzają, czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.
Ostatnim elementem poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której
umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego jest elementem modułu
Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i w środowisku. Moduł ten składa się z 4 jednostek:
- Organizowanie systemu wsparcia społecznego,
- Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego,
- Aktywizowanie niepełnosprawnego w środowisku lokalnym,
- Korzystanie z zasobów ludzkich i materialnych środowiska dla potrzeb podopiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Jednostka modułowa Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego zawiera podstawowe
informacje na temat funkcjonowania rodziny oraz pojawiających się w niej problemów
i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki
środowiskowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- identyfikować rodzinę jako podmiot wchodzący w skład systemów wsparcia społecznego,
- identyfikować potrzeby w różnych fazach rozwojowych życia człowieka,
- identyfikować prawa i obowiązki wynikające z przepisów prawa rodzinnego
i opiekuńczego,
- identyfikować czynniki wewnątrz i zewnątrzrodzinne,
- identyfikować zmienne systemowe służące analizie rodziny,
- identyfikować metody pracy socjalnej,
- stosować techniki skutecznego komunikowania się,
- wykorzystywać różne strategie rozwiązywania problemów,
- wykorzystywać strategie radzenia sobie ze stresem,
- planować i organizować pracę opiekunki środowiskowej,
- jasno i logiczne formułować własne sądy i opinie,
- uczestniczyć w dyskusji,
- współpracować w zespole przyjmując różne role.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić strukturalne i funkcjonalne cechy rodziny,
- określić psychologiczne mechanizmy funkcjonowania człowieka w rodzinie,
- scharakteryzować zmiany dokonujące się w rodzinie w wyniku niepełnosprawności jej
członka,
- rozpoznać zakres możliwości opiekuńczych i rehabilitacyjnych rodziny,
- nawiązać kontakt z podopiecznym i jego rodziną,
- określić skutki problemów socjalnych dla funkcjonowania rodziny,
- zidentyfikować problemy powodujące dezorganizację i dysfunkcję rodziny,
- wskazać możliwości współdziałania podopiecznego z członkami rodziny w łagodzeniu
negatywnych skutków problemów społecznych,
- zaplanować pracę z rodziną niepełnosprawnego z uwzględnieniem zasobów
jednostkowych, rodzinnych i społecznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Rodzina jako środowisko życia człowieka
4.1.1.Materiał nauczania
Rodzina w rozumieniu potocznym to para małżeńska posiadająca dzieci. Najogólniej
ujmując, rodzina to instytucja ogólnoludzka spotykana we wszystkich epokach i kulturach.
Różne definicje rodziny (psychologiczne, socjologiczne, pedagogiczne) łączy eksponowanie
jej znaczenia zarówno w indywidualnym życiu jednostki, jak i w życiu społeczeństwa.
Rodzina jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka. Stanowi integralną część
każdego społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą, podstawową komórkę. Jest
najważniejszą grupą społeczną, w której człowiek przychodzi na świat i z którą łączą go
związki do końca życia. Jest grupą małą, o przewadze więzi osobistych, a członkostwo w niej
jest autentyczne, dobrowolne i w zasadzie nierozerwalne.
Rodzina jako grupa społeczna:
- ma charakter pierwotny,
- charakteryzują ja wspólne zamieszkanie, nazwisko, własność, kultura duchowa, ciągłość
biologiczna,
- więz
oparta jest na stosunkach intymnych, na powiązaniu emocjonalnym oraz na
trwałości,
- posiada wspólne cele, podobne normy moralno  społeczne,
- jej członkowie odczuwają poczucie odrębności swojej grupy,
- występuje wzajemna odpowiedzialność za siebie członków rodziny,
- jest najważniejszą, niezastąpioną grupą społeczną w życiu każdego człowieka.
Rodzina jako środowisko kulturowe:
- środowisko kulturowe rodziny tworzy zespół dóbr materialnych, duchowych
przekazywanych pokoleniu młodszemu przez pokolenie starsze,
- środowisko kulturowe może stać się środowiskiem wychowawczym gdy bodz
ce płynące
ze środowiska obiektywnego zostaną przez człowieka odebrane i przeżywane
w indywidualnym procesie recepcji treści kultury,
- dziecko poprzez bezpośrednie kontakty w rodzinie przyswaja wartości, normy moralno 
społeczne, zasady postępowania, uczy się współdziałania i realizowania indywidualnych
potrzeb,
- poprzez preferowany styl życia, zwyczaje, nawyki, tradycje wprowadza dziecko w świat
kultury, stymuluje jego rozwój kulturowy.
Rodzina jako wspólnota osób:
- wypływa z natury ludzkiej, nie jest dziełem umowy społecznej, u jej podstaw leży
naturalny podział na dwie płci, zróżnicowanie wiekowe, poglądy seksualne, instynkt
ojcowski, macierzyński,
- wymaga od swych członków integralnego zespolenia celów i dążeń, podejmowanych
dobrowolnie, a jednocześnie z poczuciem konieczności,
- rządzi się miłością, a nie prawem, które ma zastosowanie jedynie jako konsekwencja
i ochrona miłości,
- daje swoim członkom wiele radości i przyjemności,
- uspołecznia uczucia i dążenia swoich członków tak, że czują się oni zespoleni w dążeniu
do celu i gotowi są rezygnować ze swobody indywidualnej i wolności na rzecz grupy
rodzinnej.
Rodzina jako środowisko wychowawcze:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- najważniejsze i niezastąpione środowisko wychowawcze, które przez swoją specyfikę,
intymność, indywidualność, bezpośredniość tworzy warunki dla rozwoju i wychowania,
- jest miejscem pierwszych kontaktów międzyludzkich, więzi psychicznych dziecka
z rodzicami, rodzeństwem, daje możliwość poznania wzorców zachowań związanych
z pełnieniem roli ojca, matki, przyswaja elementarną wiedzę o otaczającym świecie,
- tworzy je kultura rodziny, umiejętność komunikacji pomiędzy członkami, umiejętność
wyrażania emocji, interakcje pomiędzy członkami, świat symboli kulturowych, które
członkowie poznają.
Do podstawowych dziedzin wychowawczego oddziaływania rodziny zaliczamy:
- troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka i jego zdrowie,
- troskę o rozwój intelektualny,
- zaspokajanie potrzeb emocjonalnych dziecka, przy równoczesnym wzbogaceniu jego
życia uczuciowego,
- wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, w kulturę ogólnoludzką,
- rozbudzanie zainteresowań i potrzeb kulturowych,
- wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych,
- uspołecznianie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego
świata,
- przygotowanie do samodzielnego życia,
- uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami, jakie stwarza
rzeczywistość społeczna,
- uodparnianie na napotykane trudności i niepowodzenia,
- rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej oraz poczucia godności narodowej,
- rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie,
- kształtowanie ambicji i aspiracji na poziomie własnych, potencjalnych możliwości,
- uczenie umiaru i skromności,
- uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów, cech indywidualnych,
zainteresowań, dążeń,
- rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku dla tradycji narodowych.
Współcześnie rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależności od swojej
struktury. Strukturę rodziny określa:
- liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny,
- układ ich pozycji i ról społecznych,
- siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łącząca poszczególnych członków rodziny,
- podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów,
- wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.
Ze względu na strukturę rodziny możemy wyróżnić:
- pełną (ojciec, matka):
- pełną biologicznie,
- rekonstruowaną,
- adopcyjną,
- zastępczą,
- kontraktową (czasowa opieka);
- niepełną:
- ze względu na śmierć jednego z rodziców,
- z powodu rozwodu,
- czasowo niepełna,
- rodzina samotnej matki, samotnego ojca.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Ze względu na liczbę pokoleń:
- dwupokoleniową (rodzice i ich dzieci),
- wielopokoleniową.
Ze względu na kryterium doboru małżonków:
- małżeństwo endogamiczne (dobór małżonka z tego samego środowiska),
- małżeństwo egzogamiczne (z różnych klas).
Ze względu na z
ródło utrzymania:
- chłopska,
- robotnicza,
- inteligencka,
- biznesmenów.
Ze względu na liczbę dzieci:
- małodzietna (do 3),
- wielodzietna (4 i więcej).
Ze względu na zamożność:
- bardzo zamożna,
- zamożna,
- niezamożna,
- biedna,
- uboga.
Ze względu na władzę w rodzinie:
- patriarchalna (ojciec),
- matriarchalna (matka),
- egalitarna (demokratyczna).
Ze względu na stosunek do pracy zawodowej:
- tradycyjna (ojciec pracuje zawodowo, matka zajmuje się domem),
- rodzina, w której dwoje małżonków pracuje zawodowo, a domem zajmuje się osoba
trzecia,
- rodzina, w której oboje pracują i jednocześnie zajmują się domem.
Ze względu na liczbę osób żyjących w małżeństwie:
- monogamiczna (1 mąż, 1 żona),
- poligamiczna (1 mąż, wiele żon),
- małżeństwo grupowe.
Ze względu na sposób dziedziczenia pozycji społecznej, nazwiska, majątku:
- matrylinearna (mąż przyjmuje majątek, nazwisko żony)
- patrylinearna (żona przyjmuje majątek, nazwisko męża).
Funkcja rodziny to według Z. Tyszki  wyspecjalizowane oraz permanentne działania
i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie
przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy
i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych . Funkcje rodziny
według M. Ziemskiej to:
1. Funkcja prokreacyjna  oznacza, że jest to jedyna grupa społeczna rozszerzająca się dzięki
funkcjom biologicznym, dostarczając nowych członków dla swojej grupy i dla całego
społeczeństwa. Funkcja ta oznacza nie tylko powoływanie nowych członków rodziny, ale
także zaspokajanie emocjonalnych potrzeb małżonków.
2. Funkcja produkcyjna  dostarczając społeczeństwu pracowników rodzina przyczynia się
do zwiększenia sił twórczych i wytwórczych.
3. Funkcja socjalizująca  oznacza stosunek rodziny do dzieci, które przez życie w niej,
wrastają w społeczeństwo oraz dostosowanie się małżonków do siebie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4. Funkcja usługowo  opiekuńcza  zapewnia jej członkom codzienne usługi (mieszkanie,
wyżywienie, odzież) oraz opiekę ludziom starszym lub chorym.
5. Funkcja psychohigieniczna  zapewnia członkom poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa,
możliwość wymiany emocjonalnej, stwarza warunki dla rozwoju osobowości, dojrzałości
emocjonalnej i równowagi psychicznej.
Funkcjonalna rodzina to rodzina, w której jej członkowie mogą wyrosnąć na dojrzałe
istoty ludzkie. Rodzina funkcjonalna:
- jest jednostką zabezpieczająca przetrwanie i rozwój,
- zaspokaja potrzeby emocjonalne swoich członków,
- zapewnia rozwój i wzrastanie każdego, także rodziców,
- jest miejscem, gdzie rozwija się poczucie własnego  ja ,
- jest podstawową jednostką socjalizacji i ma decydujące znaczenie dla przetrwania
społeczeństwa.
Im bardziej stabilna i bezpieczna jest relacja małżeńska tym bardziej mogą rozwijać się
dzieci w rodzinie. Jak długo rodzice są zadowoleni z zaspokojenia swoich potrzeb przy
pomocy własnego potencjału i poprzez własne relacje, tak długo nie wykorzystują dzieci do
zaspokojenia swoich potrzeb.
Rodzina jako system
System  zespół powiązanych ze sobą elementów, które stanowią pewną całość. Istotną
cechą tej całości jest to, że nie jest ono prostą sumą samych części.
Rodzina w podejściu systemowym nie jest postrzegana jako suma jednostek, ale jako pewna
jakościowo odmienna całość. Żeby opisać rodzinę trzeba opisać jednostki, które wchodzą
w jej skład, zmiany jakie zachodzą w tych jednostkach, interakcje między członkami rodziny
i zmiany zachodzące w tych interakcjach. Jeśli rodzina jest całością, to jej powiększanie
i pomniejszanie powinno zmieniać sytuację wszystkich członków rodziny. Zwraca się więc
uwagę, że wpływ na funkcjonowanie poszczególnych członków rodziny mają nie tylko
obecni, ale i nieobecni jej członkowie.
Członkowie rodziny oddziaływują na siebie na zasadzie sprzężeń zwrotnych, co
powoduje, że zachowanie poszczególnych osób ulega wzmocnieniu i trudno ocenić, czyje
zachowanie było przyczyną, a czyje skutkiem. Uważa się, że sytuacja w rodzinie komplikuje
się jeszcze wskutek tego, że w jej skład wchodzą więcej niż dwie osoby. Zwraca się uwagę na
to, że relacje między rodzicami a dzieckiem mogą być skutkiem nie tylko wzajemnego
stosunku dwojga ludzi do siebie, ale także skutkiem stosunku między matką a ojcem.
Rodzina jest systemem otwartym  struktura i dynamika zmian w rodzinie może być
następstwem zarówno przyczyn zewnętrznych (np. utrata pracy), jak i wewnątrzrodzinnych
(np. choroba, wyjście kogoś z rodziny). W systemie, jakim jest rodzina daje się wyróżnić
różne podsystemy np.:
- podsystem małżeński,
- podsystem rodzicielski,
- podsystem braterski,
- podsystem obejmujący interakcje i kontakty ze starszym pokoleniem (kontakty
małżonków z własnymi rodzicami, dzieci z dziadkami).
Oprócz tego wyróżniamy w rodzinie dwa bardzo ważne rodzaje podsystemów:
- przymierza, które mają elastyczne granice i nie są skierowane przeciwko osobie trzeciej,
- koalicje, które są strukturami sztywniejszymi i skierowane przeciw jakiemuś członkowi
rodziny.
Rozpoznanie, z jakimi przymierzami i koalicjami mamy do czynienia w rodzinie ma
bardzo duże znaczenie praktyczne w terapii rodziny. Zaburzenie funkcjonowania jednego
z elementów systemu zaburza funkcjonowanie rodziny jako całości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Fazy rozwojowe rodziny:
I faza  od zawarcia związku małżeńskiego do urodzenia pierwszego dziecka,
II faza  okres powiększania się rodziny  trwa do urodzenia się ostatniego dziecka,
III faza  od urodzenia ostatniego dziecka do chwili wyjścia z domu najstarszego (okres
stabilizacji liczebności rodziny),
IV faza  okres zmniejszania się rodziny wskutek wychodzenia z domu poszczególnych
dzieci,
V faza  okres od wyjścia z domu wszystkich dzieci do odejścia jednego z małżonków.
Wpływ rodziców na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka przebiega dwiema
drogami:
- jako świadoma praca wychowawcza,
- jako oddziaływanie niezamierzone (np. wzajemne odnoszenie się rodziców do siebie).
Psychospołeczny wpływ rodziców ma rozległy zasięg, oddziaływuje m.in. na osiągnięcia
szkolne, kształtowanie obrazu samego siebie i stosunek do grupy rówieśniczej, a także
wywiązywanie się z pełnienia ról rodzinnych, w tym również póz
niejszej roli matki czy ojca
wobec własnych dzieci. Stosunek rodziców do dziecka określa się w literaturze terminem
 postawa rodzicielska .
Model postaw według M. Ziemskiej ujmuje postawy właściwe  powiązania sprzyjające
rozwojowi dziecka oraz niewłaściwe  niesprzyjające rozwojowi dziecka.
Postawy rodzicielskie właściwe:
- Postawa akceptacji  polega na przyjęciu dziecka takim, jakie ono jest, z jego cechami
wyglądu fizycznego, umysłowego, możliwościami i ograniczeniami, akceptując dziecko
rodzice dają mu poczucie bezpieczeństwa.
- Postawa współdziałania  polega na nawiązywaniu wzajemnych kontaktów rodziców
między sobą i rodziców z dzieckiem, rodzice interesują się nauką i zabawą dziecka,
włączają je w zajęcia domowe i sprawy domu odpowiednio do jego możliwości
rozwojowych.
- Postawa uznania praw dziecka  polega na okazywaniu szacunku dla indywidualności
dziecka, pozwalaniu na aktywność, działanie na własną odpowiedzialność, rodzice kierują
dzieckiem przez delikatne podsuwanie sugestii, wyjaśnianie i tłumaczenie, a nie
narzucanie, czy wymuszanie.
- Postawa rozumnej swobody  polega na obdarzaniu dziecka zaufaniem i w miarę
dorastania dawaniu coraz większego zakresu swobody.
Postawy rodzicielskie niewłaściwe:
- Postawa odtrącająca  dziecko odczuwane jest przez rodziców jako ciężar i przeszkoda.
Postawa ta wiąże się z takimi postawami cząstkowymi jak nieokazywanie pozytywnych
uczuć, otwarta krytyka, niedopuszczanie dziecka do głosu, kierowanie dzieckiem przez
rozkazy, kary, zastraszanie, przemoc psychiczna i fizyczna.
- Postawa unikająca  charakteryzuje ją ubogość uczuć lub obojętność uczuciowa rodziców
w stosunku do dziecka przejawiająca się takimi postawami cząstkowymi jak brak
poczucia odpowiedzialności za dziecko, obojętność na niebezpieczeństwa jakie mogą
zagrażać dziecku, ignorowanie dziecka, zbywanie prób nawiązania kontaktu przez
dziecko, zaniedbywanie potrzeb uczuciowych i opiekuńczych dziecka, niekonsekwencja
w stawianiu wymagań, brak zainteresowania sprawami dziecka i angażowania go
w sprawy domu i rodziców.
- Postawa nadmiernie wymagająca  polega na korygowaniu, zmuszaniu, naginaniu dziecka
do wytworzonego przez rodziców wzoru, bez liczenia się z indywidualnymi cechami
i możliwościami dziecka, przejawia się takimi postawami cząstkowymi jak stawianie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
wygórowanych wymagań, narzucanie autorytetu i rządzenie dzieckiem, brak
przyzwolenia na samodzielne postępowanie dziecka, okazywany gniew i dezaprobata.
- Postawa nadmiernie chroniąca  charakteryzuje się bezkrytycznym podejściem do dziecka
i obejmuje takie postawy cząstkowe jak przesadna opiekuńczość, nadmierna
pobłażliwość, niedocenianie możliwości dziecka, ograniczanie samodzielności dziecka,
izolowanie od rówieśników, uleganie zachciankom dziecka.
Postawy nieprawidłowe są charakterystyczne dla rodziny dysfunkcyjnej, problemowej.
Rodzina zmienia stopniowo swój charakter w toku przemian cywilizacyjnych,
technicznych, kulturalnych, jakim podlega całe społeczeństwo. Współczesne rodziny realizują
funkcje wychowawcze w nowej, trudnej sytuacji ekonomicznej, społecznej i politycznej.
Szybki rytm współczesnego życia, stres, praca zarobkowa (lub jej brak) są czynnikami
wpływającymi w sposób negatywny na prawidłowość wypełniania funkcji, a także na
prawidłowość kontaktów emocjonalnych.
We współczesnej rodzinie zachodzi wiele przemian, między innymi:
- wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych,
- praca zarobkowa obu małżonków, a także dorastających dzieci,
- ograniczona nieformalna kontrola nad członkami rodziny  zwiększony czas przebywania
poza domem,
- zawężona funkcja socjalizacyjno  wychowawcza rodziny na skutek działania innych
instytucji, większa niezależność, zwłaszcza młodzieży.
Za społeczne konsekwencje zachodzących w rodzinie zmian należy uznać:
- wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów,
- wzrost zatrudnienia kobiet dla ciekawszego życia, samorealizacji, kariery, nie tylko
z powodów ekonomicznych,
- relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców,
- indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań,
- zróżnicowanie norm i wartości u poszczególnych członków rodziny,
- zmniejszenie się więzi rodzinno sąsiedzkich,
- malejąca liczba ślubów, wzrost związków nieformalnych,
- zmniejszenie przyrostu naturalnego, oddzielenie funkcji seksualnej od prokreacyjnej,
- wzrost zagrożeń ekologicznych i społecznych (patologie społeczne),
- równouprawnienie rodzin: małej (dwupokoleniowej) wobec dużej (wielopokoleniowej).
Rodzina odzwierciedla w swojej strukturze i funkcjonowaniu przeobrażenia
ogólnospołeczne, z czasem się do nich dostosowując. A
ącząc elementy tradycji z elementami
postępującej nowoczesności, ułatwia swoim członkom adaptacje do zmieniającej się
rzeczywistości. Poddana wpływom zewnętrznym zmienia się zmieniając jednocześnie
jednostki poprzez wewnątrzrodzinną socjalizację. Zmiany te mogą być zarówno korzystne jak
i niekorzystne. Jeżeli kondycja rodziny pogarsza się, to wpływa ujemnie na funkcjonowanie
jednostek i społeczeństwa. Zatem w ogólnospołecznym interesie powinno być prawidłowe
funkcjonowanie rodzin oraz tworzenie warunków do ich prawidłowego funkcjonowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie istotne aspekty pojawiają się w różnych definicjach rodziny?
2. Czym charakteryzuje się rodzina jako grupa społeczna?
3. Czym charakteryzuje się rodzina jako środowisko kulturowe?
4. Czym charakteryzuje się rodzina jako wspólnota osób?
5. Czym charakteryzuje się rodzina jako środowisko wychowawcze?
6. Jakie są podstawowe dziedziny wychowawczego oddziaływania rodziny?
7. Jakie rodzaje rodzin można wyróżnić według różnych kryteriów?
8. Jakie funkcje pełni rodzina?
9. Co oznacza pojęcie rodzina funkcjonalna?
10. Na czym polega postrzeganie rodziny jako systemu?
11. Czym charakteryzuje się rodzina jako system?
12. Jakie wyróżnia się fazy rozwojowe rodziny?
13. W czym przejawia się wpływ rodziców na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka?
14. Jakie można wyróżnić i w czym się przejawiają postawy rodzicielskie właściwe?
15. Jakie można wyróżnić i w czym się przejawiają postawy rodzicielskie niewłaściwe?
16. Jakiego rodzaju zmiany zachodzą we współczesnej rodzinie?
17. Jakie są konsekwencje tych zmian?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykaż znaczenie rodziny dla każdego człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzeć przygotowane przez nauczyciela i rozłożone na stole zdjęcia.
2) zastanowić się, które ze zdjęć najlepiej odpowiada na pytanie  Jakie jest znaczenie
rodziny w życiu każdego człowieka?
3) wybrać jedno  najlepiej pasujące do pytania zdjęcie.
4) przygotować argumentację uzasadniającą dokonany wybór.
5) uzasadnić swój wybór na forum klasy.
6) odpowiedzieć na pytania kolegów/koleżanek oraz nauczyciela związane z wybranym
zdjęciem i podaną argumentacją.
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  dyskusji porządkującej wnioski
z przeprowadzonego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw zdjęć czarno białych przygotowanych przez nauczyciela, przedstawiających
rodzinę w różnych sytuacjach.
Ćwiczenie 2
Na podstawie obejrzanego filmu wykaż, że rodzina jest systemem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie podstawowe informacje dotyczące rodziny jako systemu.
2) wziąć udział w projekcji filmu na temat rodziny np.  Zwykli ludzie ,  Świadectwo
dziecka .
3) podczas projekcji filmu zwrócić uwagę na:
- strukturę rodziny bohaterów,
- wzorce relacji w rodzinie,
- zachowania rodziców wobec dzieci.
4) scharakteryzować rodzinę bohaterów filmu jako system,
5) wskazać funkcje rodzinne, które uległy zaburzeniu,
6) wskazać postawy rodzicielskie mające wpływ na funkcjonowanie rodziny jako systemu,
7) zaprezentować wyniki swojej pracy,
8) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy
- film na temat rodziny np.  Zwykli ludzie ,  Świadectwo dziecka , telewizor, odtwarzacz
video
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić strukturalne i funkcjonalne cechy rodziny?
2) określić psychologiczne mechanizmy funkcjonowania
człowieka w rodzinie?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Problemy rodziny
4.2.1. Materiał nauczania
Niepełnosprawność członka rodziny, narodziny dziecka z niepełnosprawnością pociąga
za sobą określone konsekwencje dla jego rodziny. Sytuacja taka wymusza na pozostałych
członkach rodziny konieczność świadczeń na rzecz osoby niepełnosprawnej często też
nakłada na nich odpowiedzialność za jego los. Zmienia to zakres obowiązków wszystkich
członków rodziny, zwiększa obciążenia nie tylko za dnia, ale także w nocy. Pojawić się mogą
w obrębie niektórych funkcji pełnionych przez rodzinę zmiany pozytywne np. :
- większa troska o osobę niepełnosprawną,
- częstsze okazywanie miłości i unikanie konfliktów,
a w innych funkcjach zmiany negatywne np. :
- pogorszenie sytuacji materialnej,
- ograniczenie kontaktów społecznych,
- ograniczenia w rekreacji i wypoczynku.
Każda rodzina reaguje inaczej na fakt ograniczenia sprawności jej członków. Niemniej
jednak w wielu funkcjach pojawiają się konsekwencje niekorzystne dla całości
funkcjonowania rodziny. Reakcje negatywne rodzin wyrażają m.in. :
- wycofaniem się rodziny z dotychczas pełnionych zadań,
- ograniczeniem części zadań,
- nadmierną koncentracją na wybranych zadaniach powodujących przeciążenie
obowiązkami,
- niezadowoleniem, rozwodem, opuszczeniem rodziny,
- niekorzystnymi zmianami w stanie zdrowia osób opiekujących się potrzebującymi opieki.
Istotnym problemem są także przeżycia emocjonalne wywołane utratą sprawności przez
kogoś bliskiego lub narodzinami niepełnosprawnego dziecka. Stres w rodzinie jest stanem
napięcia, wywołanym przez brak równowagi pomiędzy możliwościami rodziny,
a wymaganiami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Rodzina radzi sobie z taką sytuacją stosując
strategie przystosowawcze:
- unikanie,
- eliminowanie czynnika stresogennego,
- asymilację czynnika stresogennego.
Jeżeli rodzinie nie udaje się przywrócić równowagi rozwija się kryzys, który jest
przejściową dezorganizacją życia rodzinnego wymagającą zmian w kierunku odzyskania
równowagi i stabilności rodziny.
Rodzaje kryzysów w rodzinie (wg J. Cullberga):
Kryzys rozwojowy  jest spodziewany i normatywny. Członkowie rodziny mogą
przewidzieć jego nadejście i zazwyczaj wiedzą jak sobie z nim poradzić (np. urodzenie
dziecka, podjęcia pracy).
Kryzysy sytuacyjne (traumatyczny)  występują w wyniku pojawienia się zewnętrznego,
najczęściej nieoczekiwanego wydarzenia. Zagrażają poczuciu tożsamości, bezpieczeństwa,
a także zdrowiu i życiu (np. śmierć najbliższej osoby, nagłe kalectwo, ciężka choroba, utrata
pracy itp.)
Kryzysy chroniczne  mają miejsce wówczas, gdy osoba zamiast rozwiązania kryzysu
rozwojowego wycofuje się lub zastosowuje patologiczne rozwiązanie. Cechą kryzysu
chronicznego jest: bierność, bezradność, brak motywacji do zmiany. Kryzys ostry występuje
do 6 8 tygodni od wydarzenia krytycznego, natomiast w kryzysie chronicznym odstęp
czasowy może być nawet kilkuletni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Fazy kryzysu psychicznego:
1. Faza szoku  wywołująca silne emocje, które mogą blokować zdolności do
jakiegokolwiek działania lub ukierunkować na działanie bezsensowne.
2. Faza reakcji emocjonalnej  uruchamiane są mechanizmy obrony psychologicznej przed
rozpaczą, zawodem, lękiem, irracjonalnym poczuciem winy.
3. Faza przystosowania  stopniowe korzystanie ze zdolności racjonalnych decyzji i działań
podejmowanych dla dobra niepełnosprawnej osoby w rodzinie.
4. Faza orientacji  stopniowe korzystanie z doświadczeń własnych i innych osób,
nabywanie umiejętności patrzenia z dystansem na sytuację własnej rodziny.
Przejście do fazy czwartej jest jednak bardzo trudne i nie wszyscy są w stanie ją
osiągnąć. Do czynników utrudniających uzyskanie optymalnej sytuacji opiekuńczej można
zaliczyć stosowanie przez zdrowych członków rodziny niekorzystnych mechanizmów
obronnych do których należą:
- rezygnacja, poddawanie się i zaniechanie dalszych działań, przy założeniu, że nic już
nie da się zrobić,
- zaprzeczenie, nie przyjęcia do wiadomości określonego stanu, ciągłe poszukiwanie
nadzwyczajnych środków, które radykalnie miałyby zmienić stan osoby z ograniczoną
sprawnością.
Kolejną reakcją rodziny na zmianę sytuacji życiowej jest kształt wzajemnych relacji
z osobą niepełnosprawną. Relacje te często charakteryzują się nadopiekuńczością lub
niedostatkiem opieki.
Nadmiar opieki może prowadzić do braku aktywności osoby niepełnosprawnej, a nawet
do uzależnienia od opiekuna. Nadopiekuńczość odbiera podopiecznemu wiarę w siebie
i obniża poczucie własnej wartości. Osoby stają się niezaradne w życiu codziennym, nie mają
motywacji do rozwoju, mogą też być izolowane społecznie.
Brak opieki, niedostateczne zainteresowanie spowodowane jest głównie:
- brakiem akceptacji osoby niepełnosprawnej lub chorej przez członków rodziny,
- brakiem akceptacji siebie w roli opiekuna, osoby usprawniającej lub pielęgnujacej
chorego, niepełnosprawnego.
Ograniczenie świadczeń opiekuńczych rodziny może wynikać również z braku sił
u pozostałych członków rodziny, a w szczególności głównego opiekuna.
Kryzysy w funkcjonowaniu rodziny mogą być związane z kłopotami finansowymi,
bezrobociem któregoś z członków, z problemami osobowościowymi, chorobą,
uzależnieniami, śmiercią, kłopotami mieszkaniowymi.
Często też w rodzinie osoby niepełnosprawnej występuje manipulowanie zarówno przez
nie same jak i manipulowanie nimi przez rodzinę. Nierzadko też z powodu nie radzenia sobie
z problemami życia codziennego dochodzi do sytuacji przemocy zarówno psychicznej
i fizycznej wobec osoby chorej bądz
niepełnosprawnej.
Zmiany jakie zachodzą w rodzinach na skutek niepełnej sprawności jednego z członków
powodują powstawanie wielu trudności. Określić je można jako problemy socjalne polegające
na:
- pogorszeniu sytuacji bytowej rodziny, związanemu z utratą zarobków, zwiększonymi
wydatkami na leki,
- pogorszeniu uczestnictwa w kulturze, które ogranicza aktywność człowieka, a także
jego możliwość wyrównywania szans czy też kompensowania braków poprzez sztukę,
- pogorszeniu stanu zdrowia opiekuna i pozostałych osób w rodzinie, nasileniu takich
stanów jak zmęczenie, osłabienie, bezsenność, a także sięganiu po używki: papierosy
czy też alkohol,
- zmianie planów życiowych pozostałych członków rodziny,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
- wzrastaniu nieporozumień w rodzinie,
- dysfunkcjonalności rodziny, a nawet jej rozpadzie.
Najskuteczniejszymi sposobami ograniczania skutków problemów socjalnych dla
funkcjonowania rodziny jest stałe budowanie więzi rodzinnej i przywiązania w trosce o los
osoby chorej, a także innych członków rodziny. Miłość i właściwy klimat emocjonalny
wyzwala wzajemna pomoc, wspieranie się w sytuacjach silnych przeżyć wynikających
z choroby, niepełnosprawności. Jest to podstawowy mechanizm adaptacyjny. Mobilizacja
i współudział wszystkich członków rodziny w codziennych czynnościach domowych jest
podstawowym mechanizmem kompensowania obciążeń pielęgnacyjnych wobec
niepełnosprawnych członków rodziny. Pozwala na przywrócenie funkcjonalnej równowagi
życia codziennego.
Ograniczanie skutków problemów socjalnych nie jest wolne od dodatkowych utrudnień
spowodowanych ciężką sytuacją materialną, brakiem sprzętu rehabilitacyjnego dla
niepełnosprawnych oraz brakiem sił osób opiekujących się potrzebującym pomocy członkiem
rodziny.
Aby rodzina mogła rozwiązać swoją sytuację kryzysową związaną z niepełnosprawnością
potrzebna jest jej pomoc z zewnątrz w postaci :
- pomocy w formie wsparcia w czynnościach opiekuńczych (opiekunka środowiskowa),
- ułatwienia w zakupach lub wypożyczeniu sprzętu i urządzeń rehabilitacyjnych,
- pomoc w organizacji różnych form wypoczynku dla osób niepełnosprawnych, ale także
dla członków rodziny,
- zwiększanie dostępności, zakresu i jakości usług opiekuńczych poprzez rozwój
wolontariatu, grup samopomocy, aktywności samorządów lokalnych,
- poszerzenie oferty doradztwa wychowawczego, rodzinnego, zdrowotnego.
Skala i zakres pomocy na rzecz ograniczenia skutków problemów rodzin wykracza poza
możliwości indywidualnej opiekunki środowiskowej, która może realizować jedynie wąski
zakres działań ułatwiających funkcjonowanie rodzinie. Pełny zakres pomocy wymaga
konkretnych rozwiązań w ramach społeczności lokalnej, w której żyją osoby
niepełnosprawne, a szerzej zależne jest od polityki społecznej państwa.
Istotnym problemem związanym z sytuacją życiową rodzin z osobą niepełnosprawną są
reakcje społeczne z jakimi spotykają się one w środowisku. Mogą wyrażać się m.in. przez:
 powstawanie stereotypu na temat osób niepełnosprawnych,
 stygmatyzowanie osób posiadających pewne odchylenia od normy,
 konkretne postawy wobec tych osób.
Reakcje o charakterze negatywnym stanowią dużą przeszkodę w prowadzeniu pracy
opiekuńczej w środowisku. Pozytywne reakcje stymulują do działania. Posługiwanie się
stereotypami prowadzić może do utrwalenia niekorzystnych reakcji, niewłaściwych działań
w praktyce np. uznania, że osoby niewidome są uległe, bezradne i zależne, a także do
ograniczenia działania rehabilitacyjnego, co doprowadzić może do utraty dotychczasowych
umiejętności radzenia sobie z trudnościami.
Stygmatyzowanie z powodu np. okaleczenia, dysfunkcji, choroby prowadzić może do
izolowania osób niepełnosprawnych i ograniczenia do minimum ich kontaktów społecznych.
Stygmatyzowanie łączy się z reakcją odrzucenia, eliminowania a często agresji. Uruchamia
procesu marginalizacji osób niepełnosprawnych.
Postawy uwzględniają poziom akceptacji wzajemnych kontaktów. Mogą być następujące:
 postawa pełnej akceptacji,
 postawa częściowej akceptacji,
 postawa obojętności,
 postawa odrzucająca,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
 postawa agresywna.
Wymienione tu negatywne relacje społeczne mogą wystąpić w środowisku i powodować
utrudnienia w pracy opiekuńczej. Niejednokrotnie proces należałoby zacząć od najbliższego
otoczenia społecznego osoby niepełnosprawnej, by móc opiekować się samym człowiekiem
potrzebującym pomocy czy opieki.
Praca z rodziną zakłada ocenę możliwości opiekuńczych i rehabilitacyjnych rodziny,
mających na celu zapewnienie jak najlepszej opieki osobie niepełnosprawnej. Diagnozując
sytuację rodzinną osób niepełnosprawnych skupiamy się na rozpoznaniu zakresu jej
wydajności opiekuńczo-pielęgnacyjnej.
1. Analiza poziomu sprawności fizycznej i psychicznej poszczególnych członków rodziny
jest podstawą do określenia potrzeb opiekuńczych i pielęgnacyjnych rodziny. Fakt
niepełnej sprawności kilku członków rodziny ogranicza możliwość wykonywania przez
nich zadań opiekuńczych i jest przyczyną deficytu opieki. Najtrudniejsza sytuacja ma
miejsce wówczas, gdy oprócz niepełnosprawności jednego z członków występuje
ograniczenie sprawności matki. Specyficznym czynnikiem ograniczającym możliwość
wzajemnej opieki u rodzin osób niepełnosprawnych jest alkoholizm jednego z członków
rodziny. Wyłącza on osobę uzależnioną ze sprawowania odpowiedzialnej i bezpiecznej
opieki nad drugą osobą. Uzależnienie zwiększa także możliwość zagrożenia fizycznego
i psychicznego np. w formie agresji wobec osoby słabej. Wymienione sytuacje zwiększają
zapotrzebowanie na opiekę, a także świadczą o ograniczeniach możliwości opiekuńczo-
pielęgnacyjnych rodziny.
2. Analiza pełności i niepełnosprawności rodziny. Fakt niepełnosprawności rodziny
powoduje brak osoby współuczestniczącej w wypełnianiu wielu funkcji rodziny.
Ogranicza możliwość rodziny do sprawowania opieki nad niepełnosprawnym. Sytuacja
jest dodatkowo skomplikowana, gdy samotny rodzic jest osobą niepełnosprawną.
3. Analiza wielodzietności. Duży defekt opieki ma miejsce wówczas, gdy dzieci są małe.
Wymagają wówczas ciągłej opieki i pomocy w codziennych czynnościach. Trudności
potęgowane są z uwagi na jednoznaczną konieczność opieki nad osobą niepełnosprawną.
Jeśli dzieci są już samodzielne, wielodzietność zwiększa możliwość w sprawowaniu
opieki nad osobą niepełnosprawną.
4. Analiza fazy życia rodziny. W rodzinach osób niepełnosprawnych, w przeciwieństwie do
rodzin bez tego problemu opieka i pielęgnacja musi występować we wszystkich fazach
życia rodziny, ponieważ osoba niepełnosprawna wymaga tych czynności niezależnie od
wieku. Duże natężenie działań opiekuńczych, pielęgnacyjnych niezależnie od fazy życia
rodzinnego, równocześnie z wypełnianiem zadań wobec innych członków rodziny stwarza
szczególnie trudną sytuację i może prowadzić do ograniczenia możliwości sprawowania
opieki nad osobą niepełnosprawną.
5. Analiza motywacji. Sprawowanie opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny
wypływać może z oczekiwań społecznych (jako norma społeczna), jak i z oczekiwań
samych osób obejmujących opiekę (więz
emocjonalna). Motywacje najczęściej wiążą się
z więziami emocjonalnymi, łączącymi członków rodziny. Miłość, wzajemność uczuć
wyzwalają chęć niesienia pomocy poświęceń dla bliskiej osoby. Konflikty, brak uczucia
miłości, nieporozumienia powodują odczucie niechęci i wrogości do osoby
niepełnosprawnej. Może być ona traktowana jako ciężar, przeszkoda w realizacji planów
życiowych. Negatywne motywacje przejawiają się w postawach wobec osoby
niepełnosprawnej. Zdarza się, że mimo postrzegania i traktowania osoby
niepełnosprawnej jako ciężaru nie trafia ona do placówki opiekuńczej z obawy rodziny
przed dezaprobatą społeczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
6. Analiza dyspozycyjności członków rodziny. Dyspozycyjność członków rodziny oznacza
obecność w domu choćby jednej osoby, która może zapewnić bezpieczeństwo
niepełnosprawnemu. W wielu przypadkach osoba potrzebująca opieki wymaga stałej
obecności opiekuna, co nie zawsze jest możliwe. Dyspozycyjność czasowa członków
rodziny może podlegać czasowym zmianom wynikającym:
- z fazy życia (np. aktywności zawodowej, nauki dzieci, fazy emerytury),
- z rocznego rytmu życia (wakacje, ferie, święta),
- z tygodniowego i dziennego rytmu pracy i nauki członków rodziny.
Rodziny podejmują różnego rodzaju rozwiązania umożliwiające sprawowanie opieki:
okresowa rezygnacja z zatrudnienia, praca w niepełnym wymiarze, praca dorywcza, urlop
poza okresem wakacji.
7. Analiza sytuacji bytowej. Choroba i niepełnosprawność pogarszają sytuacje bytową
każdej rodziny. Powodują:
- wzrost wydatków na leczenie czy też rehabilitację,
- utratę pracy i rentę inwalidzką osoby niepełnosprawnej,
- ograniczenie aktywności zawodowej i możliwości zarobkowych innych członków
rodziny.
Szczególnie skomplikowana sytuacja ma miejsce wówczas, gdy:
- rodzina wcześniej była w trudnej sytuacji bytowej i z tego powodu brak jest
podstawowego wyposażenia gospodarstwa domowego,
- więcej niż jedna osoba wymaga działań leczniczo-rehabilitacyjnych,
- występuje niezaradność życiowa i nieumiejętność gospodarowania ograniczonymi
środkami finansowymi.
8. Analiza wiedzy i umiejętności. Podstawą właściwie zorganizowanych działań
opiekuńczych powinno być włączenie rodziny do prawidłowego wykonywania czynności
pielęgnacyjnych oraz do wspomagania emocjonalnego i społecznego osoby
niepełnosprawnej. Rodzina może zostać włączona wówczas, gdy jest właściwie
przygotowana do wypełniania tych funkcji. Fachowe udzielenie wskazówek,
przeprowadzenie szeregu podstawowych czynności pielęgnacyjnych może spowodować
uczestnictwo rodziny w procesie opieki.
9. Analiza poziomu wykształcenia dorosłych członków rodziny. Istnieje konieczność
zwrócenia uwagi na poziom wykształcenia dorosłych członków rodziny. Niski poziom
wykształcenia może współistnieć z brakiem elementarnej wiedzy, a także z biedą,
niezaradnością. Działania edukacyjne mogą usprawnić pełnienie funkcji opiekuńczej
w rodzinie.
10. Analiza szczególnie trudnych sytuacji  patologia. Do zjawisk patologicznych należą
m.in. alkoholizm, przemoc, przestępczość, agresja skierowana do członków rodziny i na
osoby spoza rodziny. Zjawiska te są zagrożeniem zadań opiekuńczych w rodzinie,
a pozostawienie osoby niepełnosprawnej opiece osób przejawiających zachowania
patologiczne jest narażeniem jej życia na wielorakie zagrożenia.
Ocena możliwości sprawowania opieki nad osoba niepełnosprawną w rodzinie należy do
zadań pracownika socjalnego i winna stanowić podstawę do działań podejmowanych przez
opiekunkę środowiskową. Jednakże należy zwrócić uwagę na fakt, że jej bezpośredni kontakt
z podopiecznym i jego rodziną, obserwacja funkcjonowania rodziny od wewnątrz pozwalają
na weryfikację dokonanego rozpoznania, a w konsekwencji modyfikację czynności
opiekuńczych. Zmiany te mogą zmierzać w kierunku poszerzenia zakresu prac
pielęgnacyjnych, opiekuńczych bądz
ich ograniczenia poprzez wykorzystanie odkrytych czy
też ujawnionych przez rodzinę możliwości włączenia się do opieki nad członkiem swojej
rodziny. Nie sposób także pominąć użyteczności oceny możliwości rodziny w zakresie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
sprawowania opieki w sytuacji, gdy opiekunka podejmuje pracę na zasadzie bezpośredniej
umowy z podopiecznym czy też jego rodziną.
Pojęcie rodziny dysfunkcyjnej jest szersze niż pojęcie rodziny patologicznej. Na
określenie rodzin dysfunkcyjnych używa się określeń:  rodziny zdezorganizowane ,  rodziny
problemowe ,  rodziny ryzyka . W życiu pojawiają się zakłócenia wywołujące powstawanie
określonych problemów. Rodziny dysfunkcyjne nie potrafią pomyślnie rozwiązywać swoich
sytuacji kryzysowych, nie potrafią poradzić sobie ze zmianami. Następuje przejściowy lub
trwały rozkład komórki społecznej jaką jest niewątpliwie rodzina. Stan ten nazywamy
dezorganizacją, ograniczeniem lub zanikiem dotychczas wypełnianych funkcji i ról rodziny.
Można powiedzieć, że rodziny, które wykazują poważne nieprawidłowości
w zaspokajaniu podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych członków tej
rodziny, a szczególnie dzieci, to rodziny dysfunkcyjne. Wśród przyczyn dysfunkcjonalności
wyróżnia się dwie główne tkwiące wewnątrz rodziny (np. skłócenie rodziców, uzależnienie
członka rodziny itp.) i wyrastające z szerszych uwarunkowań społecznych (np. brak miejsc
pracy).
Według. M.Ziemskiej rozbicie małżeństwa, zakłócenie stosunków międzyludzkich
w rodzinie, konflikty w systemie wartości oraz głębokie kryzysy rozwojowe i losowe mogą
doprowadzić do stanu, który nazywamy patologicznym.
Patologia rodziny nie ma jednoznacznej definicji, a jej rozumienie ma różne odcienie.
Wielu autorów używa obok określenia  patologia określeń  dewiacja ,  zjawiska
patogenne ,  symptomy patologii życia rodzinnego . Dziś powszechnie zalicza się do rodzin
patologicznych te, w których oboje lub jedno z rodziców są alkoholikami, narkomanami,
dopuszcza się przemocy. Przyjmując podział rodziny S. Kawuli :
- rodziny wzorcowe wychowawczo,
- rodziny normalne,
- rodziny jeszcze wydolne wychowawczo,
- rodziny niewydolne,
- rodziny patologiczne,
można stwierdzić, że do rodzin dysfunkcyjnych należą rodziny niewydolne wychowawczo
i rodziny patologiczne.
Cechy dysfunkcjonalnej rodziny:
- zaprzeczają swoim problemom, a także potencjałom człowieka: uczuciom,
spostrzeżeniom, myślom, dążeniom i wyobrażeniom. Brak w nich intymności,
- są  zakorzenione we wstydzie (często dzieci wstydzą się swojej rodziny),
- mają utrwalone, sztywne role,
- członkowie rodziny nie mogą zaspokoić swoich potrzeb indywidualnych, stąd złość
i depresja,
- komunikacja w rodzinie jest zaburzona, rzadko dochodzi do prawdziwego kontaktu
między członkami rodziny, często zaś wybuchają konflikty,
- nie ma w niej otwartości i szczerości, dominuje brak zaufania,
- panują sztywne zasady zmierzające do nadkontroli, perfekcjonizmu, oskarżenia,
- atmosfera w domu jest napięta i charakteryzuje się wysokim poziomem lęku,
- członkowie rodziny tracą własną tożsamość, odrzucają granice własnej osoby.
Z nieprawidłowym funkcjonowaniem rodziny wiążą się takie problemy jak: alkoholizm,
przemoc, bezrobocie, przestępczość, ubóstwo, sieroctwo społeczne itp. Trudno jednak z całą
pewnością stwierdzić, które z tych zjawisk to skutki, a które przyczyny.
Skumulowane czynniki patologii i dysfunkcji z większym prawdopodobieństwem
pojawiają się w rodzinach, w których:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
- dochód (na głowę) jest stosunkowo niski,
- członkowie mają niski status społeczno-ekonomiczny,
- członkowie rodziny mają niski poziom wykształcenia i uczestnictwa w kulturze,
- posiadają złe warunki mieszkaniowe (niski standard i duża liczba osób).
Alkoholizm jednego z członków rodziny może być przyczyną jej dysfunkcjonalności, ale
może także być wywołany przez złe funkcjonowanie rodziny.
Alkoholizm jest chorobą nie tylko osoby pijącej, ale całego systemu rodzinnego. Rodzina
nie jest w stanie uciec od problemu, jakim jest postępująca śmiertelna choroba jednego
z członków rodziny  uzależnionego. Z systemowej koncepcji rodziny wynika, że zaburzenie
w funkcjonowaniu, jakiemu podlega osoba pijąca wpływa na innych członków rodziny
i wprowadza zachwianie równowagi całego systemu rodzinnego. Życie w rodzinie
alkoholowej różni się od funkcjonowania w rodzinie wolnej od tego problemu. Brak
stabilności, spokoju, porządku, brak poczucia bezpieczeństwa powodują, że relacje między
członkami rodziny ulegają zniszczeniu. W życiu członków rodziny zaczynają dominować:
lęk, wstyd, poczucie krzywdy i poczucie winy. Gniew, złość, agresja są obecne na co dzień.
Liczne kłopoty towarzyszące narastającej chorobie to: trudności materialne, zdrowotne,
psychiczne, które powodują izolację członków rodziny i rodziny jako całości ze środowiska,
ograniczają normalne funkcjonowanie tej rodziny, wykluczają więc wiele możliwości
otrzymania pomocy z zewnątrz.
Specyfika rodziny z problemem alkoholowym manifestuje się także
przewartościowaniem życia, planów, motywów postępowania pozostałych osób w rodzinie.
Najważniejsze zasady obowiązujące w rodzinie z problemem alkoholowym:
- nie mówić  zmusza do ukrywania prawdy i kłamstwa,
- nie ufać  oznacza brak zaufania do członków rodziny i innych osób,
- nie odczuwać  uczy zaprzeczania swoim emocjom.
Reguły te zmuszają dzieci i innych członków rodziny do poszukiwania sposobów
przetrwania w tak destrukcyjnej rodzinie.
Współuzależnienie jest terminem coraz częściej używanym na określenie skutków, jakie
niesie ze sobą dla rodziny uzależnienie jednego z jej członków. Przejawia się ono między
innymi w następujących zachowaniach:
- konieczność kontrolowania osoby pijącej i przejmowania za nią odpowiedzialności,
- próby ochraniania jej przed konsekwencjami picia,
- gotowość poświęcania siebie,
- przejmowanie wszystkich obowiązków domowych,
- poddawanie się huśtawce nastrojów,
- wierze w przyrzeczenia poprawy.
W konsekwencji zachowania te podtrzymują picie i nie sprzyjają trzez
wieniu. Problem
współuzależnienia nabiera szerszego znaczenia, gdy przyjrzymy się funkcjonowaniu dzieci
w rodzinach z problemami alkoholowymi. Życie dzieci w długotrwałym stresie psychicznym,
chaosie doprowadza do ukształtowania się obronnych, ale destrukcyjnych wzorców ich
zachowań:
- bohatera rodzinnego  osoby nadmiernie wrażliwej i zamkniętej w sobie, przejmującej
obowiązki rodziców, rezygnującej z własnych pragnień,
- kozła ofiarnego  dziecka trudnego, konfliktowego, niespokojnego, wchodzącego
w konflikt z prawem, często eksperymentującego ze środkami uzależniającymi.
- dziecka zagubionego (aniołka)  wycofanego z życia rodzinnego, zamkniętego w sobie,
nadwrażliwego, żyjącego w świecie fantazji i marzeń,
- maskotki  dziecka starającego się dowcipem rozładować każdą sytuację, rozkojarzonego,
nadpobudliwego, nie potrafiącego z czasem niczego traktować poważnie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Postawy ukształtowane w dzieciństwie mają decydujący wpływ na dorosłe życie
i przenoszone do własnych rodzin utrudniają ich prawidłowe funkcjonowanie.
Pamiętać należy, że uzależnienie jednego z członków rodziny powoduje, że osoba ta
wypada z obowiązku wzajemnej pomocy, opieki nad innymi członkami rodziny. Nigdy,
bowiem nie można być pewnym jego zachowania. Ponadto jej postępowanie prowadzi do
zubożenia materialnego (przepija pieniądze, traci pracę), a także psychicznego i duchowego
członków rodziny. Wpływa w decydujący sposób na dezorganizację życia rodzinnego
i wyzwala patologiczne zachowania członków rodziny. W przypadku gdy osobą uzależnioną
jest sam niepełnosprawny jako osoba potrzebująca opieki i wsparcia, do wymienionych już
aspektów dochodzą utrudnienia w sprawowaniu opieki spowodowane np. jego agresywnym
zachowaniem.
Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw
członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody.
Doświadczanie przez dziecko przemocy fizycznej lub bycie jej świadkiem może być
przyczyną problemów emocjonalnych w dorosłym życiu. Równie destrukcyjne skutki mogą
wywierać wulgarne wyzwiska poniżanie i groz
by. Zjawisko przemocy towarzyszy często
alkoholizmowi, ale związane jest także ze złą sytuacją materialną i socjalną rodziny oraz
chłodną atmosferą w domu rodzinnym.
Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że:
- jest intencjonalna  zamierzona i ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie ofiary,
- siły są nierówne  ofiara jest słabsza, a sprawca silniejszy,
- narusza prawa i dobra osobiste  łamie prawa ofiary np. prawo do nietykalności fizycznej,
godności, szacunku,
- powoduje cierpienie i ból  sprawca naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody,
doświadczenie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do samoobrony.
Formy przemocy
Przemoc fizyczna  wiąże się z użyciem siły wobec osoby słabszej (potrząsanie, bicie
popychanie), których rezultatem są nieprzypadkowe obrażenia fizyczne wewnętrzne lub
zewnętrzne (guzy, otarcia, rany, siniaki).
Przemoc emocjonalna (psychiczna)  to różne zachowania rodziców lub opiekunów,
których konsekwencją jest niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych (akceptacji,
przynależności, miłości), prowadzi do zaburzeń w sferze emocjonalno-wolicjonalnej
i zaburzeń samooceny. Przejawia się np. odrzuceniem dziecka (osoby starszej), pomijaniem
jego potrzeb upokarzaniem, ośmieszaniem, ograniczeniem kontaktów umożliwiających
prawidłowy rozwój.
Przemoc seksualna  to nadużycie przewagi fizycznej lub emocjonalnej wobec dziecka
w celach seksualnych (uwiedzenie, kazirodztwo, gwałt, czynności lubieżne).
Zaniedbanie  jest specyficzną odmianą przemocy, wyraża się chronicznym
niezaspokojeniem podstawowych potrzeb biologicznych (niedożywienie, zaniedbanie higieny
osobistej i codziennej pielęgnacji, brak opieki w chorobie) i emocjonalnych (brak
zainteresowania osobą potrzebującą pomocy, chłód emocjonalny, brak kontaktu fizyczno-
emocjonalnego.
Skutki przemocy wobec dzieci są poważne. Może ona doprowadzić do:
- krzywd emocjonalnych (czasem trwają one przez cale życie)  ofiara przemocy ma
negatywny obraz własnej osoby, często traci na całe życie zdolność kochania innych
ludzi, ufania im,
- uszkodzeń ciała  deformacji, utykania, ograniczonej sprawności ruchowej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
- zachowań agresywnych  osoby, które w dzieciństwie były ofiarami przemocy, gdy
dorastają, same często przejawiają zachowania agresywne, antyspołeczne, niszczące
w stosunku do otoczenia i samych siebie,
- w skrajnych przypadkach nawet do śmierci dziecka  co roku notuje się kilka przypadków
zabójstw dzieci przez rodziców lub opiekunów.
Niewiele uwagi poświęcano problemowi niepełnosprawności fizycznej i psychicznej,
która może wpływać na sposób przeżywania przez dzieci przemocy domowej. Ataki na
kobiety ciężarne mogą powodować uszkodzenia płodu, przez co przypuszcza się, że
w rodzinach, gdzie przemoc jest codziennością istnieje wyższe ryzyko urodzenia dziecka
niepełnosprawnego. Najpowszechniejsze kwalifikacje to: astma, problemy z nauką, zespół
Downa, rozszczep kręgosłupa, wodogłowie.
Niewiele jest jeszcze danych dotyczących wpływu przemocy fizycznej i psychicznej
jakiej doświadcza kobieta ciężarna na rozwój płodu i występowania uszkodzeń i chorób
u narodzonego dziecka. Ale badania takie są prowadzone i należy zwracać na ten aspekt
przemocy uwagę.
Dzieci doświadczają przemocy w dwojaki sposób: będąc celem ataków sprawcy lub
będąc świadkiem ataku na osobę im bliską, osobę którą kochają. Nawet jeśli nie widzą
bezpośrednio ataku, mogą słyszeć krzyki lub płacz matki. Przypadki, w których dzieci stają
się ofiarami bezpośredniej przemocy  bicie, znęcanie się, poniżanie  wydają się być
w oczywisty sposób rozpoznawane przez powołane do opieki nad dziećmi instytucje. Zaś
przypadki, w których są tylko świadkami aktów przemoc wciąż rzadko kwalifikowane są jako
rodzaj przemocy wobec dzieci, a przecież doświadczenie przemocy w rodzinie ma ogromny
wpływ na zaburzenia w rozwoju dzieci w sferze fizycznej i psychicznej. Konsekwencje te
dotyczą nie tylko teraz
niejszości, ale także mają konsekwencje odległe, wpływają bowiem na
kształtowanie losu i życia przyszłych rodzin.
Społeczno-ekonomiczny status rodziny ma wpływ na całą sytuację domową, a przede
wszystkim na możliwości radzenia sobie z problemami samodzielnie, lub korzystania
z pomocy wyspecjalizowanych organizacji pomagających ofiarom przemocy. Kobieta
niezależna finansowo od partnera łatwiej decyduje się na podjęcie odpowiednich kroków niż
ta zależna od pieniędzy partnera. Tabu społeczne zaprzeczające istnieniu przemocy w tzw.
dobrych domach również nie sprzyja wychodzeniu ze związku przemocowego. Zgodnie
z Kodeksem Karnym, przemoc w rodzinie jest przestępstwem.
Doznanie przemocy w dzieciństwie, jeżeli nie korzystało dziecko z terapii wywiera
wpływ na całe dalsze życie. Typowe reakcje na krzywdę doznaną w dzieciństwie:
1.Reakcja na odrzucenie powoduje:
a) lęk przed odrzuceniem przez całe życie, przekonanie, że  nikt mnie nie
pokocha , trudności z tworzeniem trwałych, bliskich związków,
b) poczucie niższej wartości,
c) poczucie osamotnienia i niezrozumienia,
d) zamrożenie uczuć  zamknięcie się w sobie, sztywności,
e) wyparcie własnych potrzeb, szczególnie pragnienia miłości i akceptacji.
2. Reakcje na nieprzewidywalność wydarzeń w rodzinie:
a) pragnienie kontroli siebie i innych,
b) pragnienie porządkowania życia lub brak takich potrzeb,
c) lęk przed zmianą, powodujący, że tkwią w niezdrowej sytuacji,
d) magiczne myślenie, zamiast wiary we własne siły.
3. Reakcja na stres:
a) lękowość, ciągle napięcie, brak poczucia bezpieczeństwa,
b) poczucie krzywdy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4. Reakcja na chwiejne autorytety:
a) lęk przed autorytetami, innymi osobami,
b) usztywnianie norm i wartości,
c) niepewność swej roli w rodzinie,
d) problemy religijne.
5. Reakcja na nadużycia fizyczne:
a) silne urazy psychiczne,
b) zaburzenia seksualne,
c) brak akceptacji swojej płci.
Bezrobocie
Od pewnego czasu jednym z głównych problemów polskiej rodziny jest powiększające
się zastraszającym tempie bezrobocie. Utrata pracy, a jednoznacznie brak możliwości
znalezienia innej powoduje utrudnienie w normalnym funkcjonowaniu rodziny.
Bezrobocie z psychologicznego punktu widzenia to:
a) utrata dochodów,
b) utrata dobrowolnej wymiany przywilejów i zobowiązań,
c) utrata zależności instytucjonalnej,
d) utrata pracy kontraktowej.
Skutki tak rozumianego bezrobocia są dwojakie: materialne i psychologiczne. Pierwsze
z nich zmuszają do ograniczeń w zakupach żywności, odzieży, leków, w wydatkach na
wypoczynek. Poza tym osoba bezrobotna traci także dodatkowe korzyści wynikające
z zatrudnienia na przykład dopłatę do kolonii, wczasów, możliwość pożyczki.
Skutki psychologiczne związane z kryzysową sytuacją utraty pracy uwarunkowane są
czynnikami:
- wartością pracy,
- wyobrażeniem o własnej roli pracownika,
- odczuwaniem zaistniałych zmian indywidualnych i społecznych,
- dostrzeganiem możliwości wyjścia z tej sytuacji.
Utrata pracy wywołuje w sferze psychicznej owe ograniczenia niezależności i swobody
działania. Prowadzi do niezaspokojenia potrzeby szacunku i uznania wynikającej z pełnienia
określonej roli zawodowej. Wprowadza ponadto pewien rodzaj pustki, w której brak
gotowych wzorców działania, możliwych do zastosowania przez bezrobotnego. Przedłużający
się okres bezrobocia prowadzi do bezradności, fatalizmu, obniżenia poczucia własnej
wartości. Powoduje także pogorszenie stanu zdrowia psychicznego osoby pozbawionej
zatrudnienia, obniża tym samym twórcze możliwości poszukiwania rozwiązań.
Trudna sytuacja na rynku pracy powoduje, że społeczeństwo formułuje chwiejnie
oczekiwania wobec osób niepełnosprawnych, którzy ubiegają się o zatrudnienie. Z jednej
strony społeczeństwo wyraża opinię, że nie będą oni zabiegać o pomoc, bowiem mają już
pewne zabezpieczenia (renta, zasiłek), z drugiej zaś strony wywierają presję psychiczną na
niepełnosprawnych aby szukali pracy bowiem nie utracili wszystkich funkcji. Sytuacja ta
niekorzystnie wpływa na kształtowanie postaw społecznych wobec osób niepełnosprawnych
chcących pracować, jak i na postawę niepełnosprawnych wobec innych  zdrowych ludzi .
Należy pamiętać, że często bezrobocie jest zjawiskiem wielopokoleniowym,
uruchamiającym proces marginalizacji społecznej. Obniżenie standardu życia bezrobotnych
rodziców jest przyczyną obniżenia poziomu wykształcenia dzieci, co może być w przyszłości
przyczyną bezrobocia młodych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Projekt socjalny jako metoda pracy
Codzienna praca opiekunki środowiskowej nieustannie prowadzona jest w bezpośrednim
kontakcie z cierpiącym człowiekiem. Winna więc opierać się na dobrych relacjach z nim
samym i rodziną podopiecznego. Budowanie prawidłowego kontaktu emocjonalnego oraz
sprawowanie wysokiej jakościowo opieki wymaga wiedzy, umiejętności i odpowiedniej
postawy etycznej, a także kreatywności w działaniu. Aktualny stan zdrowia osoby znajdującej
się w konkretnej sytuacji życiowej powinien stanowić podstawę do planowanych działań
usprawniających funkcjonowanie podopiecznego. Zarówno podopieczny jak i jego rodzina
powinni być włączeni w proces określania i realizowania potrzeb, ułatwiając współpracę
w osiągnięciu założonych celów. Planowanie opieki przy udziale podopiecznego i jego
rodziny zwiększa szansę ustalania realnych celów i uzyskania pomyślnych wyników przez
podopiecznego. Jednym z praktycznych sposobów działania w kierunku ulepszenia
funkcjonowania podopiecznego w różnych obszarach jego życia jest metoda projektów
socjalnych.
Projekt socjalny jest to ograniczone w czasie i przestrzeni społecznej przedsięwzięcie
o charakterze pomocowym. Jest on pomysłem na rozwiązanie bądz
zasygnalizowanie
problemu istotnego społecznie. Pod tym pojęciem występują przedsięwzięcia o różnej skali
oddziaływania i różnych formach aktywności społecznej. Może to być zarówno jednorazowa
akcja, jak i ciąg oddziaływań zaplanowanych w dłuższym okresie czasu.
Rodzaje projektów:
a) projekty indywidualne, które odnoszą się do osób i stosowane są w indywidualnym toku
prowadzenia przypadku, czasem jako uzupełnienie metody umowy z podopiecznym,
b) projekty instytucjonalne  przygotowane z intencją powołania placówek bądz

zmierzające do modyfikacji ich funkcjonowania. Mogą one przybrać formę projektu
pedagogicznego.
Dobry projekt powinien dawać odpowiedz
na następujące pytania:
1. Do czego przyczyni się jego realizacja?
2. Dlaczego podejmuje się taki projekt?
3. W jaki sposób będzie on realizowany?
4. Kto jest odpowiedzialny za jego realizację?
5. Kto skorzysta (jaka grupa) w wyniku realizacji?
6. W jakim czasie będzie realizowany i kiedy przyniesie rezultaty?
7. Jakie zasoby są potrzebne dla realizacji celu?
8. Jakie czynniki zewnętrzne są niezbędne dla powodzenia?
W proces tworzenia projektu zaangażowane są następujące sfery:
a) intelektualna  kiedy odpowiedzialnie stosujemy wiedzę dotyczącą przedmiotu i sposobu
działania,
b) emocjonalna  gdy pomysł przygotowania projektu jest wyrazem nieakceptowania
zastanej rzeczywistości,
c) działaniowa  gdy sam projekt, a zwłaszcza jego realizacja są wyrazem pewnego
stosunku do rzeczywistości.
Sposób konstruowania i wdrażania każdego projektu bez względu na jego tematykę
wymaga zastosowania wiedzy z zakresu prakseologii, umiejętności diagnozowania potrzeb
jednostkowych i społecznych, umiejętności menedżerskich. Realizacja projektu socjalnego
jest złożoną procedurą profesjonalnych działań, która składa się z kolejnych etapów zgodnych
z cyklem działania zorganizowanego i zawiera: etap konceptualizacji, operacjonalizacji
i ewaluacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Etapy projektowania (według. E. Kantowicz)
1. Zdefiniowanie problemu socjalnego jednostki (grupy, środowiska), która staje się
obiektem działań projektowych. Punktem wyjścia jest spotkanie z podopiecznym.
2. Analiza wstępna problemu (diagnoza). Zebranie informacji na temat podopiecznego,
kontekstu ogólnego.
3. Usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych stanowiących uzasadnienie
projektowanych zmian.
4. Określenie celu projektu oraz zadań, którym jego wdrażanie ma służyć.
5. Opracowanie założeń metodologicznych
a) metod, technik, narzędzi dotyczących diagnozowania potrzeb,
b) metod i technik pracy socjalnej.
6. Analiza możliwości realizacji projektu np. warunków, zasobów, analiza przeszkód
i możliwości ich pokonania.
7. Ustalenie planu działania.
8. Wdrożenie projektu.
9. Analiza recepcji projektu przez jego uczestników (w końcowej fazie realizacji).
10. Opracowanie wniosków.
W odniesieniu do projektu socjalnego dla podopiecznego i jego rodziny użytecznym
sposobem realizacji projektu może być oparcie go na technice spotkania. Na podstawie
biografii (zastosowanie wywiadu narracyjnego) sporządza się bilans sytuacji wyjściowej
danej osoby, a następnie poszukuje nowych elementów motywujących do działania
i przyjęcia odpowiedzialności za siebie oraz integrację społeczną.
Działania w postaci projektów socjalnych stają się atrakcyjniejsze dla podopiecznych
ponieważ:
- lepiej odpowiadają na ich oczekiwania,
- czynią podopiecznego partnerem w działaniu,
- podkreślają walory osobiste podopiecznego,
- stymulują jego aktywność i samodzielność,
- podopieczny poznaje swoje możliwości,
- umożliwiają podopiecznemu wejście w nowe relacje społeczne.
Projektowanie socjalne wymaga interdyscyplinarnej wiedzy oraz ćwiczenia umiejętności
metodologicznych i metodycznych służących konstruowaniu i wdrażaniu praktycznych
sposobów rozwiązywania problemu.
Opiekunka środowiskowa po zaliczeniu odpowiedniego cyklu kształcenia w zakresie
projektowania socjalnego może podejmować takie działania w odniesieniu do swoich
podopiecznych przy współpracy z ich rodzinami. Może także inicjować włączenie
podopiecznego do grup samopomocy, wsparcia powstających w ramach innych projektów
realizowanych w środowisku lokalnym przez pracownika socjalnego i inne instytucje
opiekuńcze pomocy społecznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie konsekwencje dla rodziny ma pojawienie się w niej niepełnosprawnego członka,
a w szczególności dziecka?
2. Jakie rodzaje kryzysów mogą wystąpić w rodzinie?
3. Jakie występują fazy kryzysu psychicznego?
4. Jakie czynniki utrudniają osiągnięcie stanu optymalnej opieki?
5. Jakie problemy socjalne pojawiają się w rodzinie na skutek niepełnej sprawności jednego
z jej członków?
6. Jakie są najskuteczniejsze sposoby ograniczania negatywnych skutków problemów
socjalnych w rodzinie?
7. Na jaką pomoc zewnętrzną w celu przezwyciężenia sytuacji kryzysowej może liczyć
rodzina?
8. W jaki sposób negatywne reakcje społeczne w stosunku do niepełnosprawności
utrudniają pracę opiekuńczą?
9. Jakie aspekty powinny zostać wzięte pod uwagę podczas diagnozy sytuacji rodzinnej
osób niepełnosprawnych?
10. Co oznacza pojęcie rodziny dysfunkcyjnej?
11. Jakie mogą być przyczyny dysfunkcjonalności rodziny?
12. Co oznacza pojęcie rodziny patologicznej?
13. Czym charakteryzuje się rodzina dysfunkcjonalna?
14. W jakich rodzinach pojawiają się najczęściej dysfunkcje i patologie?
15. Na czym polega współuzależnienie?
16. Jakie konsekwencje dla rozwoju dziecka może mieć współuzależnienie?
17. Czym charakteryzuje się przemoc w rodzinie?
18. Jakie mogą wystąpić formy przemocy w rodzinie?
19. Jakie mogą być skutki przemocy wobec dzieci?
20. Jakie mogą być skutki przemocy wobec kobiet ciężarnych?
21. Jakie są psychiczne i ekonomiczne skutki utraty pracy?
22. W czym przejawia się trudna sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy?
23. Czym charakteryzuje się projekt socjalny jako metoda pracy?
24. Jakie można wyróżnić etapy działania w projekcie socjalnym?
25. Na czym polega atrakcyjność projektów socjalnych dla podopiecznych?
26. Na czym może polegać rola opiekunki środowiskowej w projektach socjalnych?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wez
udział u debacie według tezy  Rodzina polska jest w kryzysie .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znalez
ć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3) jeżeli jesteś członkiem grupy popierającej tezę  przygotować argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jesteś członkiem grupy negującej tezę  przygotować argumenty potrzebne do jej
zanegowania,
5) z każdej grupy wybierać 3-4 osoby, które będą reprezentować grupę w debacie,
przewodniczącego debaty oraz osobę, która będzie pilnowała czasu wypowiedzi;
pozostałe osoby przyjmą rolę obserwatorów i wezmą udział w II części debaty,
6) jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczając poszczególnych mówców,
7) jako pilnujący czasu  dopilnować, aby każdy mówca zmieścił się w wyznaczonym czasie
(3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń),
8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę zabrać głos w debacie według
ustalonego porządku.
9) jako obserwator przysłuchiwać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty
(dyskusja plenarna) na temat wniosków płynących z zaprezentowanych argumentów za
i przeciw postawionej tezie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Określ skutki uzależnienia dla osoby uzależnionej i jej rodziny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wziąć udział w projekcji filmu np.  Rozdarte dusze ,  Gdy mężczyzna kocha kobietę ,
 Mamo przestań pić ,
2) zwrócić uwagę na objawy uzależnienia i współuzależnienia bohaterów filmu,
3) określić specyfikę funkcjonowania rodziny alkoholików na podstawie opisu doświadczeń
jakie bohaterowie nabyli uczestnicząc w różnych wydarzeniach,
4) zdiagnozować role pełnione przez dzieci w rodzinie bohaterów,
5) zidentyfikować zachowania członków rodziny bohaterów potwierdzające proces
zdrowienia,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia dotyczącym skutków uzależnienia dla rodziny.
Wyposażenie stanowiska pracy
- film np.  Rozdarte dusze ,  Gdy mężczyzna kocha kobietę ,  Mamo przestań pić ,
telewizor, odtwarzacz video.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ćwiczenie 3
Wskaż w jaki sposób opiekunka środowiskowa może włączyć rodzinę do pomocy
podopiecznemu?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z regułami przeprowadzenia burzy mózgów,
2) przedstawić pomysły związane z postawionym przez nauczyciela celem:  Utworzenie
planu pomocy podopiecznemu z wykorzystaniem możliwości jego rodziny ,
3) zgodnie z zasadami prowadzenia burzy mózgów zapisać wszystkie zgłaszane pomysły,
jeżeli zostałeś/aś do tego wyznaczony/a,
4) nie krytykować pomysłów innych uczniów,
5) po zakończeniu etapu zgłaszania pomysłów wziąć udział w ich ocenie,
6) dobrać partnerów do pracy w 4-5 osobowej grupie,
7) wykorzystując podane pomysły opracować w grupie plan opieki nad podopiecznym
(pomocy) z wykorzystaniem możliwości jego rodziny,
8) zaprezentować na forum klasy opracowany w grupie plan,
9) wziąć udział w dyskusji na temat opracowanych planów zwracając szczególną uwagę na
możliwości włączania rodziny do opieki nad podopiecznym.
Wyposażenie stanowiska pracy
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip  chart.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj zakres możliwości opiekuńczych rodziny Państwa Z. na podstawie
przedstawionego opisu sytuacji.
Opis sytuacji
Rodzina Państwa Z. składa się z małżonków i trójki dorosłych dzieci. Pan Z. (lat 59)
bezrobotny, utracił prawo do zasiłku i nie może znalez
ć stałej pracy, ale podejmuje się
dorywczych prac na targowisku. Pani Z. (lat 62) z zawodu krawcowa, jest na emeryturze,
korzysta z systematycznej pomocy lekarskiej. Od wielu lat skarży się na różne dolegliwości,
uważa się za ciężko chorą osobę, choć wyniki jej badań tego nie potwierdzają. Pani Z.
oczekuje zarówno od męża, jak i dzieci ciągłego zainteresowania. Córka mieszkająca w tej
samej miejscowości odwiedza rodziców w soboty lub niedziele, gdyż samotnie wychowuje
dwoje małych dzieci. Synowie mieszkają w innej miejscowości i rzadko odwiedzają
rodziców. Pani Z. ostatnio spadła ze schodów i złamała nogę. Dwa miesiące temu zdjęto jej
gips z nogi. Od tego czasu nie chce wykonywać żadnych czynności domowych i oczekuje
współczucia zarówno od bliskich jak i od sąsiadów. Rodzina Państwa Z. mieszka w małej
miejscowości, we własnym domku bez wygód (WC na podwórku, woda ze studni,
ogrzewanie węglowe). Pani Z. od lat utrzymuje dobre kontakty z sąsiadkami, choć ostatnio
przychodzą one do niej rzadko.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4-5 osobowej grupie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
2) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące oceny wydolności opiekuńczo-pielęgnacyjnej
rodziny,
3) dokonać analizy czynników wewnątrzrodzinnych i zewnątrzrodzinnych Państwa Z.,
4) zidentyfikować problem występujący w rodzinie Państwa Z.,
5) zwrócić uwagę na możliwości i ograniczenia podopiecznej,
6) zwrócić uwagę na możliwości i ograniczenia rodziny podopiecznej w sprawowaniu nad
nią opieki,
7) opracować wyniki pracy w formie graficznej,
8) przedstawić wyniki pracy grupy na forum klasy,
9) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip  chart.
Ćwiczenie 5
W oparciu o dokonane rozpoznanie możliwości opiekuńczych rodziny Państwa Z. (ćw. 4)
opracuj projekt ulepszający funkcjonowanie podopiecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4-5 osobowej grupie,
2) przypomnieć sobie wyniki prac grup w ćwiczeniu 4,
3) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące etapów projektowania,
4) zwrócić uwagę na działania ukierunkowane na pracę z podopieczną:
- uwzględnij w planowanych działaniach konieczność tworzenia przyjaznej atmosfery
i budowania pozytywnej relacji z podopieczną i jej rodziną,
- wykorzystaj poznane techniki komunikacji interpersonalnej,
5) przemyśleć i przedyskutować w grupie sposoby motywowania podopiecznej do
aktywności,
6) uwzględnić możliwości wsparcia ze strony rodziny i sąsiadów,
7) opracować wyniki pracy grupy w formie graficznej,
8) zaprezentować wyniki pracy (projekt) na forum klasy,
9) wziąć udział w klasowym konkursie na najlepsze rozwiązanie (najlepszy projekt)
uczestnicząc w ocenie projektów według podanych przez nauczyciela kryteriów.
Wyposażenie stanowiska pracy
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip  chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.2.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować zmiany dokonujące się w rodzinie
w wyniku niepełnosprawności jej członka?
2) rozpoznać zakres możliwości opiekuńczych
i rehabilitacyjnych rodziny?
3) nawiązać kontakt z podopiecznym i jego rodziną?
4) określić skutki problemów socjalnych dla funkcjonowania
rodziny?
5) zidentyfikować problemy powodujące dezorganizację
i dysfunkcję rodziny
6) wskazać możliwości współdziałania podopiecznego
z członkami rodziny w łagodzeniu negatywnych skutków
problemów społecznych?
7) zaplanować pracę z rodziną niepełnosprawnego
z uwzględnieniem zasobów jednostkowych, rodzinnych
i społecznych?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś
kształcenie w jednostce modułowej Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego. Możesz teraz
przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie wróć
do odpowiedniej partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
SPRAWDZIAN I
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz
, a następnie
otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Zestaw zadań testowych
1. Ze względu na władzę w rodzinie wyróżnia się rodziny:
a) patrylinearne, matrylinearne, egalitarne
b) patrylinearne, matriarchalne, egalitarne
c) matrylinearne, patriarchalne, matriarchalne
d) patriarchalne, matriarchalne, egalitarne
2. Fakt, że rodzina nie tylko składa się z osób powiązanych ze sobą więzami osobistymi,
ale stanowi pewną całość odmienną od innych rodzin oznacza, że stanowi ona:
a) system
b) wspólnotę
c) grupę społeczną
d) środowisko kulturalne
3. Rodzice 12  letniej Kasi interesują się jej nauką, włączają córkę w prace domowe
oraz w sprawy domu. Kasia wie, że rodzice ciężko pracują, by spłacić zaciągnięty na
budowę domu kredyt. Pomimo, że rodzice dużo pracują, znajdują zawsze czas dla
córki. Wolne chwile spędzają razem, Kasia uwielbia grę w szachy z tatą oraz wspólne
spacery z rodzicami. Rodzice opowiadają jej o dziejach ich rodzin. Z opisu rodziny
Kasi wynika, że jej rodzice prezentują postawę:
a) akceptacji
b) współdziałania
c) uznania praw dziecka
d) rozumnej swobody
4. Stan napięcia wywołany brakiem równowagi pomiędzy możliwościami rodziny,
a wymaganiami zewnętrznymi i wewnętrznymi świadczyć może o:
a) stresie w rodzinie
b) kryzysie rozwojowym
c) konflikcie małżeńskim
d) przemocy w rodzinie
5. Pani Z. lat 44 samotnie wychowująca 12  letnią córkę została niespodziewanie
zwolniona z pracy. Od pewnego czasu nie może spokojnie spać, stała się kłótliwa, na
każdą uwagę reaguje płaczem i agresją. Reakcje Pani Z. są symptomami kryzysu:
a) rozwojowego
b) ekonomicznego
c) sytuacyjnego
d) normatywnego
6. Faza szoku w przebiegu kryzysu psychicznego charakteryzuje się:
a) nabywaniem umiejętności rozwiązania kryzysu
b) zablokowaniem zdolności do jakiegokolwiek działania
c) podejmowaniem racjonalnych działań
d) dezorganizacją rodziny
7. Nadopiekuńczość ze strony rodziny w stosunku do osoby niepełnosprawnej:
a) służy najlepiej zaspokajaniu jej potrzeb
b) pozwala dostrzec jej możliwości
c) podwyższa jej wiarę w siebie
d) obniża jej poczucie własnej wartości
8. Przywróceniu funkcjonalnej równowagi życia w rodzinie najlepiej służy:
a) uczestnictwo członków rodziny w codziennych czynnościach domowych
b) pozostawienie opiekunce codziennych czynności domowych
c) poszukiwanie pomocy jedynie w instytucjach
d) oparcie w wolontariacie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
9. Córka Państwa A. (20 lat) jest osobą niepełnosprawną fizycznie i psychicznie. Opiekę
nad nią od urodzenia sprawuje jej matka. Ostatnio matka narzeka na kołatanie serca,
uporczywe bóle głowy. Występują też coraz częstsze nieporozumienia i kłótnie
między małżonkami. Pan A. pracuje prywatnie do póz
nych godzin wieczornych
(obawia się zwolnienia z pracy). Rodzina ma ograniczone kontakty społeczne 
utrzymuje kontakt jedynie z matką Pani A. Problemy rodziny Państwa A. nazwać
można:
a) problemami zdrowotnymi
b) problemami socjalnymi
c) problemami społecznymi
d) problemami materialnymi
10. Pan G. (lat 70) mieszka sam w małym miasteczku. Utrzymuje się ze zbierania złomu.
Pan G. był kilkakrotnie pacjentem szpitala psychiatrycznego. W miasteczku otwarcie
nazywają go  czubkiem . Choć nikomu nie uczynił krzywdy, sąsiedzi nie chcą
utrzymywać z nim kontaktów. W sklepach jest traktowany z niechęcią, a gdy
zatrzyma się na dłużej jest wypraszany, aby nie odstraszał klientów. Kilkakrotnie był
napadnięty, okradziony, a nawet pobity przez nieznanych sprawców. Zachowanie
z jakim spotyka się Pan G. świadczy o postawie:
a) częściowej akceptacji
b) obojętności
c) agresywnej
d) odrzucającej
11. O dyspozycyjności członków w badaniu wydolności opiekuńczej rodziny świadczyć
może:
a) obecność w domu wszystkich członków rodziny, którzy muszą zapewnić
bezpieczeństwo niepełnosprawnemu
b) obecność w domu choćby jednej osoby, która może zapewnić bezpieczeństwo
niepełnosprawnemu
c) obecność w domu opiekunki środowiskowej, która może zapewnić bezpieczeństwo
niepełnosprawnemu
d) obecność w domu małoletnich dzieci, które mogą zapewnić bezpieczeństwo
niepełnosprawnemu
12. Rodziny, które nie potrafią radzić sobie w trudnych sytuacjach, nie zaspokajają
potrzeb jej członków nazywamy:
a) patologicznymi
b) dysfunkcyjnymi
c) dewiacyjnymi
d) jeszcze wydolnymi wychowawczo
13. Organizujesz opiekę nad rodziną Pana Jana. Analizując fazę życia rodziny czynisz to
w celu:
a) rozpoznania jej wydolności opiekuńczo  pielęgnacyjnej
b) rozpoznania motywacji w zakresie sprawowania opieki
c) rozpoznania poziomu wykształcenia członków rodziny
d) rozpoznania sytuacji materialnej rodziny
14. Która z reguł nie obowiązuje w rodzinach z problemem alkoholowym:
a) nie mówić
b) nie ufać
c) nie kłamać
d) nie odczuwać
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
15. Pan Z. upił się podczas weekendu i nie poszedł do pracy. Żona już po raz trzeci w tym
miesiącu dzwoni do pracodawcy męża usprawiedliwiając jego nieobecność, tym
razem niedyspozycją żołądkową. Sytuacja taka powtarza się od kilku miesięcy.
Poprzednio tłumaczyła męża chorobą jelit, grypą, nagłym pogrzebem w rodzinie itp.
Zachowanie małżonki Pana Z. jest przejawem:
a) uzależnienia
b) troski o męża
c) współuzależnienia
d) miłości do męża
16. Zachowanie  dziecka zagubionego charakteryzuje:
a) wchodzenie w konflikt z prawem, niepokój
b) przejmowanie odpowiedzialności za rodzinę, wrażliwość
c) rozładowywanie każdej sytuacji, nadpobudliwość
d) wycofanie z życia rodzinnego, zamknięcie w sobie
17. Upokorzenia słowne, wyzwiska, ośmieszanie to przejawy zachowań świadczących
o używaniu przemocy:
a) emocjonalnej
b) fizycznej
c) seksualnej
d) zaniedbania
18. Mały Jaś (lat 7) jest świadkiem złego traktowania babci mieszkającej z jego rodziną.
Słyszy kłótnie między współmieszkańcami. Jest także świadkiem rękoczynów między
swoimi bliskimi. Czy Jaś doświadcza przemocy?
a) nie, bo konflikty nie dotyczą jego osoby
b) nie, bo przecież go nie biją
c) tak, bo boi się o życie swoich bliskich
d) tak, bo nie chce by rozbito jego akwarium
19. Poczucie niższej wartości osoby krzywdzonej w dzieciństwie jest reakcją na:
a) odrzucenie przez rodzinę
b) nieprzewidywalność wydarzeń
c) chwiejne autorytety
d) stres w rodzinie
20. Projekt socjalny powinien rozpoczynać się od:
a) dobrego planu
b) zdefiniowania problemu
c) określenia celu
d) opracowania wniosków
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego
Nr pytania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
6. LITERATURA
1. Badura-Madej W.: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, BPS, Interart,
Warszawa 1996
2. Bańka A.: Bezrobocie. Podręcznik pracy psychologicznej, Wydawnictwo Print  B,
Poznań 1992
3. Brandshaw J. Programy profilaktyki uzależnień, Wyd.  Śląsk , Katowice 2003
4. Ciczkowski W. (red.): Bezpieczeństwo człowieka w środowisku lokalnym, WSP, Olsztyn
1999
5. Frieske K., Poławski P.: Opieka i kontrola, BPS, Interart, Warszawa 1996
6. Grochmal-Bach B., Knobloch-Gala A. (red.): Kryzysy rozwojowe wieku dziecięco-
młodzieżowego a możliwości społecznego wsparcia, Oficyna Wydawnicza  Impuls ,
Kraków 2005
7. Kantowicz E. Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-
Mazurskiego, Olsztyn 2001
8. Kawczyńska-Butrym Z. Niepełnosprawność  specyfika pracy społecznej, BPS, Interart,
Warszawa 1996
9. Kawula S., Bręgiel J., Janke A.W.: Pedagogika rodziny, Wydawnictwo A. Marszałek,
Toruń 1997
10. Kaz
mierczak T., A
uczyńska M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej, Wyd.  Śląsk ,
Katowice 1998
11. Kowalski S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Wyd.
 Ślask , Katowice 1999
12. Kotlańska-Michalska A.: Diagnozowanie i projektowanie w pracy socjalnej, UAM,
Poznań 1999
13. Krause A.: Człowiek niepełnosprawny wobec przeobrażeń społecznych, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2005
14. Krzyszkowski J.: Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem, Wyd.
UA
, A
ódz
2005
15. Kwak A.: Rodzina i jej przemiany, UW., Warszawa 1994
16. Marynowicz-Hetka E., Piekarski J.: Wokół problemów działania społecznego, BPS,
Interart, Warszawa 1996
17. Mellibruda J.: Psychologiczna analiza funkcjonowania alkoholików i członków ich
rodzin, Warszawa 1999,
18. Minczakiewicz E.M., Grzyb B., Gajewski A
.: Dziecko ryzyka a wychowanie, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2005
19. Pilch T., Lepalczyk I. (red.): Pedagogika społeczna, Wydawnictwo  Żak , Warszawa
1995
20. Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994
21. Sękowski A.: Wpływ sieroctwa społecznego na zachowanie się i potrzeby psychiczne
dzieci, AK, Warszawa 1984
22. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych, GWP, Gdańsk 2004
23. Sztander W.: Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, PARPA, Warszawa 1999
24. Tyszka Z.: Socjologia rodziny, Warszawa 1976
25. Warzywoda-Kruszyńska W. (red.): Żyć i pracować w enklawach biedy. Instytut
Socjologii UA
, A
ódz
1998
26. Ziemska M.: Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1986
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38