MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Hanna Kanwal
Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego
346[03].Z2.02
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
0
Recenzenci:
mgr Dorota Kaczor
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].Z2.02
Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie ............................................................................................................3
2. Wymagania wstępne...................................................................................................5
3. Cele kształcenia...........................................................................................................6
4. Przykładowe scenariusze zajęć..................................................................................7
5. Ćwiczenia.....................................................................................................................11
5.1. Rodzina jako środowisko życia człowieka ..........................................................11
5.1.1. Ćwiczenia................................................................................................11
5.2. Problemy rodziny ..................................................................................................13
5.2.1. Ćwiczenia................................................................................................13
6. Ewaluacja osiągnięć ucznia........................................................................................17
7. Literatura ....................................................................................................................28
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie Opiekunka środowiskowa.
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
poradnik dla nauczyciela oraz poradnik dla ucznia. Poradnik dla ucznia skonstruowany jest
tak, aby umożliwić uczniom ukształtowanie umiejętności, które są przewidziane w jednostce
modułowej.
W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
- wymagania wstępne,
- cele kształcenia,
- materiał nauczania,
- sprawdzian osiągnięć,
- literatura.
Poradnik dla nauczyciela zawiera informacje i wskazówki niezbędne dla efektywnego
zorganizowania procesu kształcenia w jednostce modułowej. Zamieszczono w nim
następujące części:
- wymagania wstępne,
- szczegółowe cele kształcenia,
- przykładowe scenariusze zajęć,
- ćwiczenia,
- ewaluacja osiągnięć ucznia,
- literatura
Wymagania wstępne określają umiejętności jakie uczeń powinien posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Należy zachęcić uczniów, aby zapoznali się
z wymaganiami i ocenili, czy je spełniają. Dotyczą one umiejętności, które uczniowie
ukształtowali podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie wymagań wstępnych pozwoli
uczniom na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych umiejętności zapisanych
w jednostce modułowej.
Szczegółowe cele kształcenia określają umiejętności, jakie uczeń powinien ukształtować
w wyniku procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć należy
zapoznać uczniów z celami kształcenia, aby dowiedzieli się, czego się nauczą.
W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe scenariusze zajęć.
Wskazują one sposób prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod zalecanych
w programie jednostki modułowej.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. Dla każdego tematu
zamieszczono w poradniku dla nauczyciela ćwiczenia (tożsame z tymi, które znajdują się
w poradniku dla ucznia), które zawierają polecenie, wskazówki do realizacji, zalecane metody
nauczania  uczenia się oraz środki dydaktyczne. Wykonując poszczególne ćwiczenia uczeń
powinien ukształtować umiejętności niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.
Ewaluacja osiągnięć ucznia powinna zostać przeprowadzona z pomocą testów osiągnięć
szkolnych. W poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe narzędzia pomiaru
dydaktycznego. Wszystkie zadania zamieszczone w testach obejmują treści objęte programem
nauczania oraz sprawdzają, czy uczeń osiągnął założone w jednostce modułowej cele. Każdy
test zawiera:
- plan testu sporządzony w formie tabelarycznej,
- punktację zadań,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
- propozycją norm wymagań,
- instrukcję dla nauczyciela,
- instrukcję dla ucznia,
- kartę odpowiedzi,
- zadania testowe, zadania praktyczne.
Ostatnim elementem poradnika dla nauczyciela jest wykaz literatury. Zawiera on
zarówno pozycje przydatne uczniowi dla pogłębienia wiedzy z zakresu programu jednostki
modułowej, jak i pozycje metodyczne.
Jednostka modułowa: Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego jest elementem modułu
Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i środowisku. Moduł ten składa się z 4 jednostek:
- Organizowanie systemu wsparcia społecznego
- Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego
- Aktywizowanie niepełnosprawnego w środowisku lokalnym
- Korzystanie z zasobów ludzkich i materialnych dla potrzeb podopiecznego
Jednostka Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego zawiera podstawowe informacje na
temat funkcjonowania rodziny oraz pojawiających się w niej problemów i pozwala na
ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki
środowiskowej.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne w jednostce modułowej prowadzone były
różnymi metodami uwzględniającymi wszystkie strategie kształcenia wielostronnego.
Szczególny nacisk powinien zostać położony na wykorzystanie metod z zakresu strategii
problemowej (metody problemowe) i operacyjnej (metody praktyczne). Formy organizacyjne
pracy powinny być zróżnicowane począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy
zespołowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- identyfikować rodzinę jako podmiot wchodzący w skład systemów wsparcia
społecznego,
- identyfikować potrzeby w różnych fazach rozwojowych życia człowieka,
- identyfikować prawa i obowiązki wynikające z przepisów prawa rodzinnego
i opiekuńczego,
- identyfikować czynniki wewnątrz- i zewnątrzrodzinne,
- identyfikować zmienne systemowe służące analizie rodziny,
- identyfikować metody pracy socjalnej,
- stosować techniki skutecznego komunikowania się,
- wykorzystywać różne strategie rozwiązywania problemów,
- wykorzystywać strategie radzenia sobie ze stresem,
- planować i organizować pracę opiekunki środowiskowej,
- jasno i logiczne formułować własne sądy i opinie,
- uczestniczyć w dyskusji,
- współpracować w zespole przyjmując różne role.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku uczeń powinien umieć:
- określić strukturalne i funkcjonalne cechy rodziny,
- określić psychologiczne mechanizmy funkcjonowania człowieka w rodzinie,
- scharakteryzować zmiany dokonujące się w rodzinie w wyniku niepełnosprawności jej
członka,
- rozpoznać zakres możliwości opiekuńczych i rehabilitacyjnych rodziny,
- nawiązać kontakt z podopiecznym i jego rodziną,
- określić skutki problemów socjalnych dla funkcjonowania rodziny,
- zidentyfikować problemy powodujące dezorganizację i dysfunkcję rodziny,
- wskazać możliwości współdziałania podopiecznego z członkami rodziny w łagodzeniu
negatywnych skutków problemów społecznych,
- zaplanować pracę z rodziną niepełnosprawnego z uwzględnieniem zasobów
jednostkowych, rodzinnych i społecznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć I
Temat:  Rodzina polska jest w kryzysie  debata.
Czas trwania zajęć: 90 min
Cele kształcenia:
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
- sformułować jasno i logicznie swoje opinie i sądy,
- dobierać argumenty do dyskusji,
- sformułować wnioski płynące z dyskusji,
- zidentyfikować podstawowe przyczyny kryzysu rodziny.
Metody nauczania  uczenia się
- Debata
Formy organizacyjne zajęć
- praca grupowa,
- praca jednolita,
- praca zróżnicowana.
Środki dydaktyczne
Akcesoria potrzebne do przeprowadzenia debaty np. zegarek, dzwonek itp.
Przebieg zajęć
1. Nauczyciel prezentuje zasady prowadzenia debaty:
- W debacie biorą udział dwa zespoły: zespół broniący tezy i zespół negujący tezę
 w każdym zespole 3-4 osoby.
- Zespoły debatujące zajmują miejsca naprzeciwko siebie.
- Każdy mówca ma na wypowiedz
3 do 5 minut (należy ustalić precyzyjnie przed
rozpoczęciem debaty).
- Pierwszy mówca w każdym zespole prezentuje podstawowe argumenty za lub
przeciw tezie debaty.
- Drugi (i ewentualnie trzeci mówca) rozwija argumenty i odpowiada na
argumenty strony przeciwnej.
- Ostatni mówca podsumowuje wypowiedz
zespołu podkreślając najważniejsze
argumenty.
- Prowadzący debatę prezentuje zespoły i udziela głosu poszczególnym mówcom.
- Osoba odpowiedzialna za pilnowanie czasu sygnałem dz
więkowym (np.
dzwonek) informuje o mijającym czasie wypowiedzi poszczególnych mówców.
- Pozostałe osoby w klasie stanowią publiczność i biorą udział w drugiej części
debaty (dodatkowe pytania do zespołów debatujących, dodatkowe argumenty,
wnioski itp.)
2. Uczniowie dzielą się na dwa zespoły  zespół broniący tezy i zespół negujący tezę.
3. W zespołach uczniowie przygotowują argumenty do debaty.
4. Każdy zespół wyłania zespół debatujący (3 lub 4 osobowy).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
5. Nauczyciel wybiera prowadzącego debatę i osobę pilnującą czasu wypowiedzi.
6. Zespoły: broniący i negujący tezę przeprowadzają debatę zgodnie z przedstawionymi
zasadami debaty.
7. W drugiej części debaty biorą udział wszyscy uczniowie zgodnie z ustalonymi
zasadami debaty.
8. Podczas dyskusji podsumowującej prowadzonej przez nauczyciela uczniowie
formułują wnioski płynące z zaprezentowanych argumentów za i przeciw postawionej
tezie.
9. Ocena pracy uczniów  ocena zespołów debatujących (logika, rzeczowość
argumentów, kultura wypowiedzi) oraz ocena uczniów biorących udział w dyskusji
podsumowującej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz zajęć II
Temat: W jaki sposób opiekunka środowiskowa może włączyć rodzinę do
pomocy podopiecznemu?
Czas trwania zajęć: 4 x 45 min
Cele kształcenia:
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
- wskazać sposoby wykorzystania możliwości rodziny do pomocy podopiecznemu,
- sformułować różnorodne propozycje rozwiązania problemu,
- dokonać krytycznej oceny propozycji rozwiązania problemu,
- opracować plan niesienie pomocy podopiecznemu.
Metody nauczania  uczenia się
- burza mózgów,
- dyskusja wielokrotna,
- dyskusja frontalna.
Formy organizacyjne zajęć
- praca grupowa,
- praca jednolita,
- praca zróżnicowana.
Środki dydaktyczne
Duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip  chart.
Przebieg zajęć
1. Nauczyciel zapoznaje uczniów z zasadami dyskusji (poszukiwania pomysłów
twórczego rozwiązywania problemu) metodą burzy mózgów.
2. Nauczyciel precyzyjnie definiuje cel: utworzenie planu opieki podopiecznemu
z wykorzystaniem możliwości rodziny i zapisuje go na tablicy.
3. Nauczyciel wyznacza osobę (osoby), która na dużym arkuszu papieru lub tablicy
będzie zapisywała proponowane przez uczniów pomysły.
4. W pierwszym etapie burzy mózgów uczniowie proponują różnorodne rozwiązania
problemu (jak włączyć rodzinę do pomocy podopiecznemu), które nie są poddawane
ani krytyce, ani ocenie  należy wypracować około 50 pomysłów.
5. Drugi etap burzy mózgów powinien zostać przeprowadzony po krótkiej przerwie (na
przykład śródlekcyjnej) lub przeprowadzonym przez nauczyciela krótkim ćwiczeniu
o charakterze relaksacyjnym.
6. W drugim etapie burzy mózgów uczniowie dokonują oceny podanych pomysłów. Jest
to czas na:
- wyjaśnienie pewnych słów, doprecyzowanie propozycji,
- odrzucenie pomysłów nie mieszczących się w temacie,
- zweryfikowanie pomysłów poprzez zastosowanie określonych kryteriów na
przykład możliwość realizacji, koszt.
- dokonanie oceny i rozwinięcie pomysłów, które wydają się interesujące.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
7. Uczniowie dzielą się na 4  5 osobowe grupy i opracowują w grupach propozycje
planów opieki nad podopiecznym (pomocy) z wykorzystaniem możliwości rodziny.
8. Nauczyciel monitoruje pracę uczniów, udzielając porad i odpowiedzi na pytania, jeżeli
uczniowie o to proszą.
9. Uczniowie prezentują opracowane plany opieki na forum klasy.
10. Nauczyciel prowadzi dyskusje podsumowującą zwracając szczególną uwagę na
możliwości włączania rodziny do pomocy podopiecznemu.
11. Nauczyciel ocenia pracę uczniów (zarówno na etapie wypracowywania pomysłów
z zastosowaniem metody burzy mózgów, krytycznej oceny tych pomysłów jak i na
etapie opracowania i prezentacji planów opieki nad podopiecznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
5. ĆWICZENIA
5.1. Rodzina jako środowisko życia człowieka
5.1.1 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykaż znaczenie rodziny dla każdego człowieka.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) obejrzeć przygotowane przez nauczyciela i rozłożone na stole zdjęcia,
2) zastanowić się, które ze zdjęć najlepiej odpowiada na pytanie  Jakie jest znaczenie
rodziny w życiu każdego człowieka? ,
3) wybrać jedno  najlepiej pasujące do pytania zdjęcie,
4) przygotować argumentację uzasadniającą dokonany wybór,
5) uzasadnić swój wybór na forum klasy,
6) odpowiadać na pytania kolegów/koleżanek oraz nauczyciela związane z wybranym
zdjęciem i podaną argumentacją,
7) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia  dyskusji porządkującej wnioski
z przeprowadzonego ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- wykonanie ćwiczenia wymaga wykorzystania metody fotojęzyka.
Środki dydaktyczne:
- zestaw zdjęć czarno-białych przygotowanych przez nauczyciela, przedstawiających
rodzinę w różnych sytuacjach.
Ćwiczenie 2
Na podstawie obejrzanego filmu wykaż, że rodzina jest systemem.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przypomnieć sobie podstawowe informacje dotyczące rodziny jako systemu.
2) uczestniczyć w projekcji filmu na temat rodziny np.  Zwykli ludzie ,  Świadectwo
dziecka ,
3) podczas projekcji filmu zwrócić uwagę na:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
- strukturę rodziny bohaterów,
- wzorce relacji w rodzinie,
- zachowania rodziców wobec dzieci.
4) scharakteryzować rodzinę bohaterów filmu jako system.
5) wskazać funkcje rodzinne, które uległy zaburzeniu.
6) wskazać postawy rodzicielskie mające wpływ na funkcjonowanie rodziny jako systemu.
7) zaprezentować wyniki swojej pracy.
8) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- ćwiczenie powinno być wykonane z wykorzystaniem metod eksponujących (film) oraz
dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- film na temat rodziny np.  Zwykli ludzie ,  Świadectwo dziecka , telewizor, odtwarzacz
video.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
5.2. Problemy rodziny
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wez
udział u debacie według tezy  Rodzina polska jest w kryzysie .
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znalez
ć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3) jeżeli jest członkiem grupy popierającej tezę  przygotować argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jest członkiem grupy negującej tezę  przygotować argumenty potrzebne do jej
zanegowania,
5) z każdej grupy wybrać 3 - 4 osoby, które będą reprezentować grupę w debacie,
przewodniczącego debaty oraz osobę, która będzie pilnowała czasu wypowiedzi;
pozostałe osoby przyjmą rolę obserwatorów i wezmą udział w II części debaty,
6) jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczać poszczególnych mówców,
7) jako pilnujący czasu  dopilnować, aby każdy mówca zmieścił się w wyznaczonym czasie
(3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń),
8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę zabierać głos w debacie według
ustalonego porządku,
9) jako obserwator przysłuchiwać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty
(dyskusja plenarna) na temat wniosków płynących z zaprezentowanych argumentów za
i przeciw postawionej tezie.
Zalecane metody nauczania  uczenia się:
- ćwiczenie powinno zostać wykonane z wykorzystaniem metody debaty.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Określ skutki uzależnienia dla osoby uzależnionej i jej rodziny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Uczeń powinien:
1) uczestniczyć w projekcji filmu np.  Rozdarte dusze ,  Gdy mężczyzna kocha kobietę ,
 Mamo przestań pić ,
2) zwrócić uwagę na objawy uzależnienia i współuzależnienia bohaterów filmu,
3) określić specyfikę funkcjonowania rodziny alkoholików na podstawie opisu doświadczeń
jakie bohaterowie nabyli uczestnicząc w różnych wydarzeniach,
4) zdiagnozować role pełnione przez dzieci w rodzinie bohaterów,
5) zidentyfikować zachowania członków rodziny bohaterów potwierdzające proces
zdrowienia,
6) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia dotyczącym skutków uzależnienia dla rodziny.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- ćwiczenie powinno być wykonane z wykorzystaniem metod eksponujących (film) oraz
dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
- film np.  Rozdarte dusze ,  Gdy mężczyzna kocha kobietę ,  Mamo przestań pić ,
telewizor, odtwarzacz video.
Ćwiczenie 3
Wskaż w jaki sposób opiekunka środowiskowa może włączyć rodzinę do pomocy
podopiecznemu?
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z regułami przeprowadzenia burzy mózgów,
2) przedstawić pomysły związane z postawionym przez nauczyciela celem:  Utworzenie
planu pomocy podopiecznemu z wykorzystaniem możliwości jego rodziny ,
3) zgodnie z zasadami prowadzenia burzy mózgów zapisać wszystkie zgłaszane pomysły,
przez osobę do tego wyznaczoną,
4) nie krytykować pomysłów innych uczniów,
5) po zakończeniu etapu zgłaszania pomysłów uczestniczyć w ich ocenie,
6) dobrać partnerów do pracy w 4  5 osobowej grupie,
7) wykorzystując podane pomysły opracować w grupie plan opieki nad podopiecznym
(pomocy) z wykorzystaniem możliwości jego rodziny,
8) zaprezentować na forum klasy opracowany w grupie plan,
9) uczestniczyć w dyskusji na temat opracowanych planów zwracając szczególną uwagę na
możliwości włączania rodziny do opieki nad podopiecznym.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
- ćwiczenie powinno być wykonane z wykorzystaniem burzy mózgów. W drugim etapie
należy wykorzystać metodę dyskusji wielokrotnej, natomiast w podsumowaniu dyskusji
frontalnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Środki dydaktyczne:
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip  chart.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj zakres możliwości opiekuńczych rodziny Państwa Z. na podstawie
przedstawionego opisu sytuacji.
Opis sytuacji
Rodzina Państwa Z. składa się z małżonków i trójki dorosłych dzieci. Pan Z. (lat 59)
bezrobotny, utracił prawo do zasiłku i nie może znalez
ć stałej pracy, ale podejmuje się
dorywczych prac na targowisku. Pani Z. (lat 62) z zawodu krawcowa, jest na emeryturze,
korzysta z systematycznej pomocy lekarskiej. Od wielu lat skarży się na różne dolegliwości,
uważa się za ciężko chorą osobę, choć wyniki jej badań tego nie potwierdzają. Pani Z.
oczekuje zarówno od męża jak i dzieci ciągłego zainteresowania. Córka mieszkająca w tej
samej miejscowości odwiedza rodziców w soboty lub niedziele, gdyż samotnie wychowuje
dwoje małych dzieci. Synowie mieszkają w innej miejscowości i rzadko odwiedzają
rodziców. Pani Z. ostatnio spadła ze schodów i złamała nogę. Dwa miesiące temu zdjęto jej
gips z nogi. Od tego czasu nie chce wykonywać żadnych czynności domowych i oczekuje
współczucia zarówno od bliskich jak i od sąsiadów. Rodzina Państwa Z. mieszka w małej
miejscowości, we własnym domku bez wygód (WC na podwórku, woda ze studni,
ogrzewanie węglowe). Pani Z. od lat utrzymuje dobre kontakty z sąsiadkami, choć ostatnio
przychodzą one do niej rzadko.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać partnerów do pracy w 4  5 osobowej grupie,
2) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące oceny wydolności opiekuńczo  pielęgnacyjnej
rodziny,
3) dokonać analizy czynników wewnątrzrodzinnych i zewnątrzrodzinnych Państwa Z,
4) zidentyfikować problem występujący w rodzinie Państwa Z,
5) zwrócić uwagę na możliwości i ograniczenia podopiecznej,
6) zwrócić uwagę na możliwości i ograniczenia rodziny podopiecznej w sprawowaniu nad
nią opieki,
7) opracować wyniki pracy w formie graficznej,
8) przedstawić wyniki pracy grupy na forum klasy,
9) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
 ćwiczenie powinno być wykonane z wykorzystaniem metody dyskusji wielokrotnej,
podsumowanie ćwiczenia dyskusji frontalnej.
Środki dydaktyczne:
 duże arkusze papieru,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
 mazaki,
 tablica flip  chart.
Ćwiczenie 5
W oparciu o dokonane rozpoznanie możliwości opiekuńczych rodziny Państwa Z. (ćw. 4)
opracuj projekt ulepszający funkcjonowanie podopiecznej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać partnerów do pracy w 4  5 osobowej grupie,
2) przypomnieć sobie wyniki prac grup w ćwiczeniu 4,
3) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące etapów projektowania,
4) zwrócić uwagę na działania ukierunkowane na pracę z podopieczną:
- uwzględnij w planowanych działaniach konieczność tworzenia przyjaznej atmosfery
i budowania pozytywnej relacji z podopieczną i jej rodziną,
- wykorzystaj poznane techniki komunikacji interpersonalnej,
5) przemyśleć i przedyskutować w grupie sposoby motywowania podopiecznej do
aktywności,
6) uwzględnić możliwości wsparcia ze strony rodziny i sąsiadów,
7) opracować wyniki pracy grupy w formie graficznej,
8) zaprezentować wyniki pracy (projekt) na forum klasy,
9) uczestniczyć w klasowym konkursie na najlepsze rozwiązanie (najlepszy projekt)
uczestnicząc w ocenie projektów według podanych przez nauczyciela kryteriów.
Zalecane metody nauczania  uczenia się
 uczniowie wykonują ćwiczenie z wykorzystaniem metody projektów socjalnych.
Środki dydaktyczne:
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip  chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Sprawdzian I
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Wspomaganie
rodziny niepełnosprawnego
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru.
zadania 1-4, 10-13, 17, 18, 20 są z poziomu podstawowego.
zadania 5-9, 14-16, 19 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań:
 zadania wielokrotnego wyboru  1 punkt za każdą prawidłową odpowiedz
, za złą
odpowiedz
lub jej brak 0 punktów
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące oceny szkolne
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 11 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu ponadpodstawowego,
 bardzo dobry  za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 7 z poziomu
ponadpodstawowego,
Klucz do odpowiedzi: 1. d, 2. a, 3. b, 4. a, 5. c, 6. b, 7. d, 8. a, 9. b, 10. c, 11. b,
12. b, 13. a, 14. c, 15. c, 16. d, 17. a, 18. c, 19. a, 20. b.
Plan testu
Nr Cel operacyjny (mierzone osiągnięcia Kategoria Poziom Poprawna
zad. ucznia) celu wymagań odpowiedz

1 Zidentyfikować rodzaje rodzin B P d
2 Zidentyfikować pojęcie rodziny jako systemu B P a
3 Scharakteryzować postawy rodzicielskie C P b
4 Zidentyfikować pojęcie stresu w rodzinie B P a
5 Rozróżnić rodzaje stresu w rodzinie C PP c
6 Scharakteryzować fazy kryzysu C PP b
psychicznego
7 Scharakteryzować skutki różnych postaw C PP d
rodzicielskich
8 Wskazać sposoby przywracania C PP a
funkcjonalnej równowagi życia w rodzinie
9 Rozróżnić rodzaje problemów w rodzinie C PP b
10 Rozróżnić rodzaje postaw wobec C P c
niepełnosprawności
11 Wskazać wyróżniki wydolności opiekuńczej B P b
rodziny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
12 Zidentyfikować rodzaje rodzin ze względu B P a
na ich problemy
13 Wskazać cele diagnozowania rodziny B P c
14 Scharakteryzować funkcjonowanie rodziny C PP c
z problemem alkoholowym
15 Rozróżnić symptomy współuzależnienia D PP d
16 Scharakteryzować postawy przyjmowane
przez dziecko w rodzinach z problemem C PP a
alkoholowym
17 Scharakteryzować rodzaje przemocy w C P a
rodzinie
18 Zidentyfikować zakres przemocy w rodzinie C P c
19 Wskazać skutki przemocy doznawanej C PP a
w dzieciństwie
20 Zidentyfikować etapy projektu socjalnego B P b
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podkreśl wagę samodzielnego rozwiązania zadań testowych.
4. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcję, zestaw zadań testowych,
kartę odpowiedzi).
5. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
6. Przypomnij o upływającym czasie na 10 i 5 minut przed końcem sprawdzianu.
7. Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.
8. Zbierz od uczniów karty odpowiedzi oraz zastawy zadań testowych.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz
, a następnie
otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
Materiały dla ucznia:
- Instrukcja,
- Zestaw zadań testowych,
- Karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Zestaw zadań testowych
1. Ze względu na władzę w rodzinie wyróżnia się rodziny:
a) patrylinearne, matrylinearne, egalitarne
b) patrylinearne, matriarchalne, egalitarne
c) matrylinearne, patriarchalne, matriarchalne
d) patriarchalne, matriarchalne, egalitarne
2. Fakt, że rodzina nie tylko składa się z osób powiązanych ze sobą więzami osobistymi,
ale stanowi pewną całość odmienną od innych rodzin oznacza, że stanowi ona:
a) system
b) wspólnotę
c) grupę społeczną
d) środowisko kulturalne
3. Rodzice 12  letniej Kasi interesują się jej nauką, włączają córkę w prace domowe
oraz w sprawy domu. Kasia wie, że rodzice ciężko pracują, by spłacić zaciągnięty na
budowę domu kredyt. Pomimo, że rodzice dużo pracują, znajdują zawsze czas dla
córki. Wolne chwile spędzają razem, Kasia uwielbia grę w szachy z tatą oraz wspólne
spacery z rodzicami. Rodzice opowiadają jej o dziejach ich rodzin. Z opisu rodziny
Kasi wynika, ze jej rodzice prezentują postawę:
a) akceptacji
b) współdziałania
c) uznania praw dziecka
d) rozumnej swobody
4. Stan napięcia wywołany brakiem równowagi pomiędzy możliwościami rodziny,
a wymaganiami zewnętrznymi i wewnętrznymi świadczyć może o:
a) stresie w rodzinie
b) kryzysie rozwojowym
c) konflikcie małżeńskim
d) przemocy w rodzinie
5. Pani Z. lat 44 samotnie wychowująca 12  letnią córkę została niespodziewanie
zwolniona z pracy. Od pewnego czasu nie może spokojnie spać, stała się kłótliwa, na
każdą uwagę reaguje płaczem i agresją. Reakcje Pani Z. są symptomami kryzysu:
a) rozwojowego
b) ekonomicznego
c) sytuacyjnego
d) normatywnego
6. Faza szoku w przebiegu kryzysu psychicznego charakteryzuje się:
a) nabywaniem umiejętności rozwiązania kryzysu
b) zablokowaniem zdolności do jakiegokolwiek działania
c) podejmowaniem racjonalnych działań
d) dezorganizacją rodziny
7. Nadopiekuńczość ze strony rodziny w stosunku do osoby niepełnosprawnej:
a) służy najlepiej zaspokajaniu jej potrzeb
b) pozwala dostrzec jej możliwości
c) podwyższa jej wiarę w siebie
d) obniża jej poczucie własnej wartości
8. Przywróceniu funkcjonalnej równowagi życia w rodzinie najlepiej służy:
a) uczestnictwo członków rodziny w codziennych czynnościach domowych
b) pozostawienie opiekunce codziennych czynności domowych
c) poszukiwanie pomocy jedynie w instytucjach
d) oparcie w wolontariacie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
9. Córka Państwa A. (20 lat) jest osobą niepełnosprawną fizycznie i psychicznie. Opiekę
nad nią od urodzenia sprawuje jej matka. Ostatnio matka narzeka na kołatanie serca,
uporczywe bóle głowy. Występują też coraz częstsze nieporozumienia i kłótnie
między małżonkami. Pan A. pracuje prywatnie do póz
nych godzin wieczornych
(obawia się zwolnienia z pracy). Rodzina ma ograniczone kontakty społeczne 
utrzymuje kontakt jedynie z matką Pani A. Problemy rodziny Państwa A. nazwać
można:
a) problemami zdrowotnymi
b) problemami socjalnymi
c) problemami społecznymi
d) problemami materialnymi
10. Pan G. (lat 70) mieszka sam w małym miasteczku. Utrzymuje się ze zbierania złomu.
Pan G. był kilkakrotnie pacjentem szpitala psychiatrycznego. W miasteczku otwarcie
nazywają go  czubkiem . Choć nikomu nie uczynił krzywdy, sąsiedzi nie chcą
utrzymywać z nim kontaktów. W sklepach jest traktowany z niechęcią, a gdy
zatrzyma się na dłużej jest wypraszany, aby nie odstraszał klientów. Kilkakrotnie był
napadnięty, okradziony, a nawet pobity przez nieznanych sprawców. Zachowanie
z jakim spotyka się Pan G. świadczy o postawie:
a) częściowej akceptacji
b) obojętności
c) agresywnej
d) odrzucającej
11. O dyspozycyjności członków w badaniu wydolności opiekuńczej rodziny świadczyć
może:
a) obecność w domu wszystkich członków rodziny, którzy muszą zapewnić
bezpieczeństwo niepełnosprawnemu
b) obecność w domu choćby jednej osoby, która może zapewnić bezpieczeństwo
niepełnosprawnemu
c) obecność w domu opiekunki środowiskowej, która może zapewnić
bezpieczeństwo niepełnosprawnemu
d) obecność w domu małoletnich dzieci, które mogą zapewnić bezpieczeństwo
niepełnosprawnemu
12. Rodziny, które nie potrafią radzić sobie w trudnych sytuacjach, nie zaspokajają
potrzeb jej członków nazywamy:
a) patologicznymi
b) dysfunkcyjnymi
c) dewiacyjnymi
d) jeszcze wydolnymi wychowawczo
13. Organizujesz opiekę nad rodziną Pana Jana. Analizując fazę życia rodziny czynisz to
w celu:
a) rozpoznania jej wydolności opiekuńczo  pielęgnacyjnej
b) rozpoznania motywacji w zakresie sprawowania opieki
c) rozpoznania poziomu wykształcenia członków rodziny
d) rozpoznania sytuacji materialnej rodziny
14. Która z reguł nie obowiązuje w rodzinach z problemem alkoholowym:
a) nie mówić
b) nie ufać
c) nie kłamać
d) nie odczuwać
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
15. Pan Z. upił się podczas weekendu i nie poszedł do pracy. Żona już po raz trzeci w tym
miesiącu dzwoni do pracodawcy męża usprawiedliwiając jego nieobecność, tym
razem niedyspozycją żołądkową. Sytuacja taka powtarza się od kilku miesięcy.
Poprzednio tłumaczyła męża chorobą jelit, grypą, nagłym pogrzebem w rodzinie itp.
Zachowanie małżonki Pana Z. jest przejawem:
a) uzależnienia
b) troski o męża
c) współuzależnienia
d) miłości do męża
16. Zachowanie  dziecka zagubionego charakteryzuje:
a) wchodzenie w konflikt z prawem, niepokój
b) przejmowanie odpowiedzialności za rodzinę, wrażliwość
c) rozładowywanie każdej sytuacji, nadpobudliwość
d) wycofanie z życia rodzinnego, zamknięcie w sobie
17. Upokorzenia słowne, wyzwiska, ośmieszanie to przejawy zachowań świadczących
o używaniu przemocy:
a) emocjonalnej
b) fizycznej
c) seksualnej
d) zaniedbania
18. Mały Jaś (lat 7) jest świadkiem złego traktowania babci mieszkającej z jego rodziną.
Słyszy kłótnie między współmieszkańcami. Jest także świadkiem rękoczynów między
swoimi bliskimi. Czy Jaś doświadcza przemocy?
a) nie, bo konflikty nie dotyczą jego osoby
b) nie, bo przecież go nie biją
c) tak, bo boi się o życie swoich bliskich
d) tak, bo nie chce by rozbito jego akwarium
19. Poczucie niższej wartości osoby krzywdzonej w dzieciństwie jest reakcją na:
a) odrzucenie przez rodzinę
b) nieprzewidywalność wydarzeń
c) chwiejne autorytety
d) stres w rodzinie
20. Projekt socjalny powinien rozpoczynać się od:
a) dobrego planu
b) zdefiniowania problemu
c) określenia celu
d) opracowania wniosków
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego
Nr pytania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
SPRAWDZIAN II
Test praktyczny wysoko symulowany
Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu
ponadpodstawowego.
Uczeń powinien być oceniany według następujących kryteriów:
1. Wskazanie zaburzonych funkcji rodziny 0-2 pkt
2. Wskazanie skutków zaburzenia tych funkcji dla rodziny jako systemu 0-2 pkt
3. Zdefiniowanie problemu rodziny 0-2 pkt
4. Przeprowadzenie oceny wydolności opiekuńczej rodziny 0-2 pkt
5. Przygotowanie projektu socjalnego
a) wskazanie celu projektu 0-2 pkt
b) wskazanie założeń metodologicznych projektu 0-2 pkt
c) wskazanie zasobów 0-2 pkt
d) wskazanie zadań 0-2 pkt
e) wskazanie ewentualnych przeszkód w realizacji zadań
i możliwości ich przezwyciężenia 0-2 pkt
6. Wskazanie korzyści płynących z proponowanego rozwiązania 0-2 pkt
Sposób punktowania:
Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej
0  nie wykazuje umiejętności (nie udzielił odpowiedzi)
1  wykazuje umiejętność w ograniczonym zakresie (została udzielona odpowiedz

częściowa),
2  wykazuje umiejętność w pełnym zakresie (pełna i wyczerpująca odpowiedz
)
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następującą ocenę szkolną:
- dopuszczający  uczeń uzyskał co najmniej 9 punktów, w tym przynajmniej jeden punkt
za zdefiniowanie problemu rodziny i przynajmniej 4 punkty za opracowanie projektu
socjalnego
- dostateczny  uczeń uzyskał co najmniej 12 punktów, w tym przynajmniej jeden punkt za
zdefiniowanie problemu rodziny i przynajmniej 6 punktów za opracowanie projektu
socjalnego
- dobry  uczeń uzyskał co najmniej 15 punktów, w tym 2 punkty za zdefiniowanie
problemu rodziny i przynajmniej 8 punktów za opracowanie projektu socjalnego
- bardzo dobry  uczeń uzyskał co najmniej 18 punktów, w tym 2 punkty za zdefiniowanie
problemu rodziny i przynajmniej 9 punktów za opracowanie projektu socjalnego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.
5. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego oraz kartę
odpowiedzi.
6. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
7. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na karcie odpowiedzi, uwzględniając podane
kryteria i sposób punktowania.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z poleceniem zamieszczonym w zadaniu.
3. Przeczytaj opis sytuacji.
4. Zapoznaj się z poleceniami pomocniczymi zamieszczonymi w zadaniu do wykonania
zadania.
5. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
6. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 90 minut.
7. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
8. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
9. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność udzielonych odpowiedzi.
10. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
Materiały dla ucznia
- instrukcja dla ucznia,
- treść zadania praktycznego,
- karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Zadanie praktyczne
W oparciu o przeprowadzone rozpoznanie możliwości opiekuńczych rodziny Państwa M.
opracuj projekt socjalny mający na celu wspomaganie tej rodziny.
Opis sytuacji
Rodzina Państwa M. składa się z małżonków i dwóch dorosłych córek. Jedna z nich Anna
urodziła dwa lata temu dziecko i wraz z nim mieszka u rodziców. Nie pracuje. Ojciec dziecka
Anny nie łoży na jego utrzymanie i nie kontaktuje się z nim. Anna często zostawia rodzinie
dziecko, wychodzi i wraca póz
no w nocy. Na tym tle często dochodzi do konfliktów
w rodzinie. Druga córka Joanna uczy się jeszcze w liceum. Chcąc pomóc rodzicom w ich
trudnej sytuacji finansowej podejmuje pracę w hipermarkecie podczas tzw. promocji. Ojciec
rodziny Pan Karol jest na zasiłku przedemerytalnym, szuka możliwości dorobienia i całymi
dniami przebywa poza domem. Jego żona Pani Lucyna przebywa na rencie z tytułu
niezdolności do pracy. Jest po wylewie, którego skutkiem jest niedowład lewej części ciała.
Porusza się po domu z trudem, wymaga pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego.
Polecenia pomocnicze
1. Wskaż zaburzone funkcje rodziny.
2. Wskaż skutki zaburzenia tych funkcji dla rodziny jako systemu.
3. Zdefiniuj problem rodziny.
4. Przeprowadz
ocenę wydolności opiekuńczej rodziny.
5. Przygotuj projekt socjalny:
a) uwzględniając odpowiednio do celów dobrane zadania i zasoby,
b) przewidując ewentualne przeszkody w realizacji zadań i wskazując możliwości
ich przezwyciężenia.
6. Wskaż korzyści płynące z proponowanego rozwiązania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Wspomaganie rodziny niepełnosprawnego
1. Zaburzone funkcje rodziny
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
2. Skutki zaburzenia funkcji rodziny
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
3. Identyfikacja problemu rodziny
.................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
4. Ocena wydolności opiekuńczej rodziny
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
5. Projekt socjalny
cel............................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
założenia metodologiczne ....................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
zasoby ..................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
zadania .................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
ewentualne przeszkody i możliwości ich przezwyciężenia .................................................
.................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
6. Korzyści płynące z proponowanego rozwiązania
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
Numer Punktacja
polecenia
1
2
3
4
5
6
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
7. LITERATURA
1. Badura-Madej W.: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, BPS, Interart, Warszawa
1996
2. Bańka A.: Bezrobocie. Podręcznik pracy psychologicznej, Wydawnictwo Print-B, Poznań
1992
3. Brandshaw J.: Programy profilaktyki uzależnień, Wyd.  Śląsk , Katowice 2003
4. Ciczkowski W. (red.): Bezpieczeństwo człowieka w środowisku lokalnym, WSP, Olsztyn
1999
5. Frieske K., Poławski P.: Opieka i kontrola, BPS, Interart, Warszawa 1996
6. Grochmal-Bach B., Knobloch-Gala A. (red.):, Kryzysy rozwojowe wieku dziecięco-
młodzieżowego a możliwości społecznego wsparcia, Oficyna Wydawnicza  Impuls ,
Kraków 2005
7. Kantowicz E.: Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko 
Mazurskiego, Olsztyn 2001
8. Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika pracy społecznej, BPS, Interart,
Warszawa 1996
9. Kawula S., Bręgiel J., Janke A.W.: Pedagogika rodziny, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń
1997
10. Kaz
mierczak T., A
uczyńska M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej, Wyd.  Śląsk ,
Katowice 1998
11. Kowalski S.: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Wyd.
 Ślask , Katowice 1999
12. Kotlańska-Michalska A.: Diagnozowanie i projektowanie w pracy socjalnej, UAM, Poznań
1999
13. Krause A.: Człowiek niepełnosprawny wobec przeobrażeń społecznych, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2005
14. Krzyszkowski J.: Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem, Wyd.
UA
, A
ódz
2005
15. Kwak A.: Rodzina i jej przemiany, UW., Warszawa 1994
16. Marynowicz-Hetka E., Piekarski J.: Wokół problemów działania społecznego, BPS, Interart,
Warszawa 1996
17. Mellibruda J.: Psychologiczna analiza funkcjonowania alkoholików i członków ich rodzin,
Warszawa 1999,
18. Minczakiewicz E.M., Grzyb B., Gajewski A
.: Dziecko ryzyka a wychowanie, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2005
19. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie  Żak ,
Warszawa 1998
20. Pilch T., Lepalczyk I. (red.): Pedagogika społeczna, Wydawnictwo  Żak , Warszawa 1995
21. Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994
22. Sękowski A.: Wpływ sieroctwa społecznego na zachowanie się i potrzeby psychiczne dzieci,
AK, Warszawa 1984
23. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych, GWP, Gdańsk 2004
24. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Instytut Technologii
Eksploatacji, Radom 1998
25. Sztander W.: Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, PARPA, Warszawa 1999
26. Tyszka Z.: Socjologia rodziny, Warszawa 1976
27. Warzywoda-Kruszyńska W. (red.): Żyć i pracować w enklawach biedy. Instytut Socjologii
UA
, A
ódz
1998
28. Ziemska M.: Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1986
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28