MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Hanna Kanwal
Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej
346[03].01.06
Poradnik dla ucznia
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
dr Jerzy Krzyszkowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.06
Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowe pojęcia prawne 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Wybrane przepisy prawa majÄ…ce zastosowanie w pracy
opiekunki środowiskowej 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.2.3. Ćwiczenia 24
4.2.4. Sprawdzian postępów 30
4.3. Wybrane przepisy z zakresu prawa zabezpieczenia społecznego 31
4.3.1. Materiał nauczania 31
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.3.3. Ćwiczenia 34
4.3.4. Sprawdzian postępów 36
5. Sprawdzian osiągnięć 37
6. Literatura 42
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
Poradnik dla ucznia. Korzystając z Poradnika dla ucznia ukształtujesz umiejętności, które
pomogą Ci zaliczyć jednostkę modułową.
W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
 wymagania wstępne;
 cele kształcenia;
 materiał nauczania;
 sprawdzian osiągnięć;
 literaturÄ™.
Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.
Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku procesu
kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym temacie
zamieszczono informacje, które są niezbędne do osiągnięcia zaplanowanych w jednostce
modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa symbole, definicje, a także wskazówki, z jakich
z
ródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej. W materiale
nauczania zamieszczono również:
 pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania,
 ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej,
 sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać,
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub, jakie ćwiczenia wykonać ponownie aby
ukształtować potrzebne umiejętności.
Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej umożliwi Ci
sprawdzenie, czy jesteÅ› dobrze przygotowany do jej zaliczenia. Jest on przygotowany
w formie przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych.
Wszystkie zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz
sprawdzają, czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.
Ostatnim elementem Poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której
umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej jest elementem
modułu Podstawy funkcjonowania człowieka w środowisku społecznym. Moduł ten składa
siÄ™ z 6 jednostek:
1. charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.
2. doskonalenie umiejętności komunikowania się.
3. kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów.
4. doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
5. stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy.
6. stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.
Jednostka modułowa Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej zawiera
podstawowe pojęcia z zakresu prawa oraz podstawowe instytucje prawne mające
zastosowanie w pracy opiekunki środowiskowej i pozwala na ukształtowanie umiejętności
niezbędnych do wykonywania tego zawodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 prezentować własne zdanie,
 współpracować w zespole, przyjmując różne role,
 identyfikować zasady funkcjonowania człowieka w społeczeństwie,
 identyfikować mechanizmy funkcjonowania państwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wyjaśnić podstawowe pojęcia prawne,
 rozróżnić podstawowe gałęzie prawa,
 sklasyfikować rodzaje norm i przepisów prawnych,
 scharakteryzować z
ródła prawa,
 przedstawić zakres obowiązywania prawa w czasie i przestrzeni,
 posłużyć się przepisami prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy oraz
prawa o ubezpieczeniach społecznych,
 posłużyć się przepisami kodeksu postępowania administracyjnego w zakresie
niezbędnym do stosowania ustaw: o pomocy społecznej, o ochronie zdrowia
psychicznego, o rehabilitacji i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych,
 udzielić podstawowych informacji dotyczących przepisów Księgi IV Kodeksu
Cywilnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowe pojęcia prawne
4.1.1. Materiał nauczania
Prawo w znaczeniu przedmiotowym - to ogół norm ustanowionych lub uznawanych
przez państwo zabezpieczonych stosowaniem przymusu, regulujących organizację i zakres
działalności instytucji oraz postępowania ludzi.
Istotną cechą prawa jako ogółu norm obowiązujących w państwie jest jego
powszechność, co oznacza, że normy prawne dotyczą w jednakowym stopniu wszystkich
osób przebywających stale lub czasowo na terenie danego państwa bez względu na płeć, rasę,
wyznanie, czy przynależność do różnych ugrupowań społecznych i politycznych. Pewne
odchylenia od zasad powszechności uregulowane są w przepisach prawa międzynarodowego.
Prawo w znaczeniu podmiotowym  to pewne możliwości dowolnego zachowania się
i uprawnienia, jakie wynikają dla określonych osób z poszczególnych przepisów prawa
(prawa przedmiotowego). Prawa podmiotowe mogą mieć charakter praw podmiotowych:
 bezwzględnie obowiązujących, czyli praw skutecznych wobec wszystkich osób,
 względnie obowiązujących, czyli praw skutecznych tylko wobec konkretnie oznaczonych
osób.
Norma prawna  to obowiązująca reguła zachowania się osób (adresatów) w sytuacji
w niej określonej, zabezpieczona środkami przymusu państwowego. W budowie normy
wyróżnia się 3 elementy:
 hipotezÄ™,
 dyspozycjÄ™,
 sankcjÄ™.
Hipoteza  to ta część normy prawnej, która określa stan faktyczny (sytuacja) uzasadniający
jej zastosowanie do konkretnego podmiotu (osoby).
Dyspozycja  to ta część normy prawnej, która określa, jak powinien zachować się podmiot
w sytuacji określonej w hipotezie.
Sankcja  wyraża konsekwencje prawne zachowania się niezgodnego z dyspozycją
w sytuacji określonej w hipotezie. Rozróżniamy sankcje:
 karne (represyjne),
 egzekucyjne,
 nieważności czynności prawnej.
Podział norm prawnych:
 normy ogólne i normy szczególne,
 normy bezwzględnie obowiązujące i normy względnie obowiązujące,
 normy nakazujące, zakazujące i dozwalające (upoważniające).
Przepis prawny  to część aktu normatywnego wyodrębniona przez ustawodawcę jako
artykuł, paragraf lub w innej postaci, np. punkt, ustęp. W jednym przepisie może być zawarta
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
jedna norma postępowania, mogą być także zawarte dwie i więcej norm, ale może być
również tylko część normy.
Adresatem normy prawnej jest podmiot prawa, czyli osoba (zespół osób), z którymi związane
są prawa i obowiązki określone w normie prawnej. Wyróżnić można następujące podmioty
prawa:
 osoby fizyczne, czyli ludzie,
 osoby prawne, tj. jednostki organizacyjne, np. przedsiębiorstwa, stowarzyszenia, wyższe
uczelnie, kluby fundacje, spółki prawa cywilnego itp.
W prawie administracyjnym w charakterze podmiotów prawa wyróżnia się organy
państwowe i obywateli.
Stosunek prawny  to więz
społeczna, jaka powstaje między dwoma lub więcej podmiotami
w następstwie stworzonej przez te podmioty lub inne zdarzenia sytuacji określonej
w przepisach obowiÄ…zujÄ…cego prawa. Elementami stosunku prawnego sÄ…:
 przedmiot stosunku prawnego,
 podmiot uprawniony,
 podmiot zobowiązany do określonego zachowania się względem podmiotu
uprawnionego.
Istotę stosunku prawnego stanowią wzajemne prawa i obowiązki podmiotów. Treść tych praw
i obowiązków nazywamy przedmiotem stosunku prawnego. Stosunek prawny może być
stosunkiem:
 typu zobowiązaniowego, których charakteryzuje się:
a) dobrowolnością opartą na zasadzie swobody umów,
b) równorzędnością podmiotów zarówno zobowiązanego jak i uprawnionego, nie
występuje tu podległość jednego podmiotu względem drugiego i jest to stosunek
charakterystyczny dla stosunków cywilno-prawnych;
 na zasadzie podległości kompetencji.
Przykładem stosunku podległości kompetencji jest stosunek administracyjno-prawny
polegający na tym, że organ mający odpowiednie kompetencje prawne na mocy normy
ogólnej i abstrakcyjnej ustanawia dla innego podmiotu normę indywidualną i konkretną.
CechÄ… charakterystycznÄ… dla tego typu stosunku prawnego jest:
 podległość kompetencji,
 brak równorzędności podmiotów.
W przypadku nie zachowania się zgodnego z ustanowioną normą indywidualną organ może
zachowanie to wyegzekwować na drodze prawnej.
Fakty prawne  powodują powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego. Rozróżniamy
następujące fakty prawne:
 zdarzenia prawne,
 zachowania ludzi.
Zdarzenia prawne  to okoliczności niezależne od woli ludzi, takie jak urodzenie, śmierć,
pożar, powódz
lub inne, z którym prawo wiąże określony skutek prawny.
Zachowania ludzi, wśród których wyróżnić można:
1. Czynności faktyczne powodujące skutki prawne, które mogą przejawiać się w działaniu
lub zaniechaniu działania, Mogą to być:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 czyny dozwolone, np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, a które może rodzić
roszczenie o zwrot uzasadnionych wydatków,
 czyny niedozwolone, np. przestępstwo, wykroczenie, a także czyny powodujące inną
odpowiedzialność, np. dyscyplinarną lub cywilno-prawną.
2. Czynności konwencjonalne, czyli zachowania, którym prawo nakazuje przypisać takie
znaczenie. DzielÄ… siÄ™ one na:
 czynności prawne, np. zawarcie umowy, sporządzenie testamentu itp.,
 czynności konwencjonalne organów państwa, którymi są:
 akty tworzenia prawa  to decyzje organów państwa nadające moc obowiązującą
normom prawnym, np. uchwalanie ustaw,
 akty stosowania prawa  to decyzje organów państwa w postaci orzeczeń
sądowych (wyroków i postanowień) lub decyzji administracyjnych.
Pojęcie z
ródła prawa jest pojęciem wieloznacznym. Może ono oznaczać akty
normatywne stanowione przez organy państwa, zawierające normy prawne, może oznaczać
także zwyczaj. System aktów normatywnych jest uporządkowany według dwóch kryteriów:
podmiotu (organu) prawotwórczego i rodzaju aktu normatywnego. Ujęte według tych
kryteriów akty normatywne pozwalają na ustalenie ich hierarchii, która dla naszego prawa
przedstawia się następująco:
 Konstytucja jako ustawa zasadnicza;
 ustawa;
 umowy międzynarodowe i prawo europejskie;
 rozporzÄ…dzenia;
 uchwały;
 zarzÄ…dzenia;
 instrukcje, regulaminy, statuty.
Specyficznym z
ródłem prawa są dekrety. Są to akty prawne treści ogólnej mające moc
ustawy, wydane przez inny organ aniżeli parlament. Aktualnie w Polsce nie ma organu
upoważnionego do wydawania dekretów.
Istotnym warunkiem przestrzegania aktów normatywnych jest ich ogłoszenie
(promulgacja), czyli podanie do publicznej wiadomości lub wiadomości podmiotów
bezpośrednio zainteresowanych. Są one ogłaszane w publikacjach urzędowych, zwanych
organami promulgacyjnymi. SÄ… nimi:
 Dziennik Ustaw,
 Monitor Polski,
 Monitor SÄ…dowy i Gospodarczy,
 Dzienniki Urzędowe poszczególnych resortów.
Najważniejsze akty normatywne, a więc ustawy, rozporządzenia, umowy
międzynarodowe ogłaszane są w Dzienniku Ustaw RP. Uchwały i zarządzenia naczelnych
i centralnych organów publikowane są w Monitorze Polskim. W Monitorze Polskim
ogłaszane są także uchwały indywidualne Sejmu i Senatu. Cechą charakterystyczną aktów
normatywnych ogłaszanych w Monitorze Polskim jest to, że nie ma dla nich bezwzględnego
obowiązku ich ogłaszania, jaki istnieje dla ustaw i rozporządzeń. Monitor Sądowy
i Gospodarczy utworzony został w 1995 r. jako ogólnokrajowy dziennik urzędowy, w którym
publikuje się obwieszczenia i ogłoszenia dotyczące podmiotów gospodarczych. Zarządzenia
wydawane przez poszczególnych ministrów i kierowników urzędów centralnych, mające
znaczenie tylko dla jednego resortu, ogłaszane są w dziennikach urzędowych tych organów.
Każda norma prawna obowiązuje na określonym terytorium w stosunku do określonych
podmiotów i w określonym czasie. W zasadzie prawo obowiązuje na całym terytorium
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
danego państwa, a także na pokładach przynależnych do danego państwa statków morskich
i powietrznych oraz na terenach jego placówek dyplomatycznych.
W ramach terytorium danego państwa mogą obowiązywać prawa o ograniczonym zasięgu,
a więc przede wszystkim akty normatywne organów władzy, czyli tzw. prawo lokalne (prawo
miejscowe).
Prawo obowiązuje wszystkie osoby, które przebywają na terytorium danego państwa, bez
względu na ich obywatelstwo za wyjątkiem przedstawicieli państw obcych akredytowanych
w danym państwie i korzystających z immunitetów dyplomatycznych.
Prawo samo określa, od kiedy obowiązuje. Przestaje obowiązywać, gdy zostanie
uchylone mocą póz
niej wydanego aktu prawnego. Akt prawny obowiązuje na ogół po
upływie oznaczonego czasu od chwili jego uchwalenia i ogłoszenia. Ten okres nazywamy
 wakacjami prawnymi (vacatio legis). Może on wynosić od kilku dni do kilku lat. Celem jest
umożliwienie adresatom prawa zaznajomienia się z nowym aktem prawnym i dostosowanie
do jego postanowień swoich spraw życiowych. Kolejną zasadą związaną z obowiązywaniem
w czasie prawa jest zasada głosząca, że prawo nie działa wstecz (lex retro non agit).
Normy prawne obowiązujące w danym państwie tworzą system prawa tego państwa. System
prawa  to złożony z wzajemnie powiązanych elementów, logicznie uporządkowany
i wewnętrznie zharmonizowany zbiór norm prawnych. W systemie prawa RP wyodrębniono
następujące gałęzie prawa:
 prawo państwowe zwane inaczej konstytucyjne,
 prawo administracyjne,
 prawo cywilne,
 prawo pracy,
 prawo rodzinne i opiekuńcze,
 prawo finansowe,
 prawo gospodarcze,
 prawo karne,
 prawo procesowe,
Można wyodrębnić także inne gałęzie prawa, np. prawo rolne, prawo zabezpieczenia
społecznego itp.
Prawo konstytucyjne (państwowe)  jego podstawowym z
ródłem jest Konstytucja RP oraz
inne akty prawne z niÄ… zwiÄ…zane, np. ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu. Reguluje
podstawę ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego państwa oraz podstawowe
prawa i obowiÄ…zki obywateli.
Prawo administracyjne  stanowi zbiór norm prawnych regulujących stosunki społeczne
powstałe w wyniku działalności organów administracji publicznej. Jest to prawo nie
skodyfikowane, jedynie dla prawa o postępowaniu administracyjnym z
ródłem jest kodeks
postępowania administracyjnego.
Prawo cywilne  reguluje stosunki majątkowe między podmiotami prawa oraz niektóre
stosunki niemajątkowe, jak np. prawo do nazwiska, ochrony czci, patentów, praw autorskich,
wzorów użytkowych i związane z nimi roszczenia majątkowe. Podstawowym z
ródłem tego
prawa jest kodeks cywilny.
Prawo pracy  zawiera normy prawne regulujÄ…ce stosunki pracy podporzÄ…dkowanej.
Podstawowym z
ródłem tego prawa jest kodeks pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Prawo rodzinne i opiekuńcze  normuje stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami,
stosunki między rodzicami i dziećmi, alimentację oraz stosunki wynikające
z przysposobienia, opieki i kurateli. y
ródłem tego prawa jest kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Prawo finansowe  jest zbiorem norm dotyczÄ…cych operacji finansowych i instytucji
zajmujących się nimi. Dotyczy ono budżetów, podatków i opłat, działalności banków i innych
instytucji finansowych. y
ródłami tego prawa są liczne ustawy, brak jest kodyfikacji.
Prawo gospodarcze  stanowi swego rodzaju ujęcie w odrębną całość niektórych zagadnień
z dziedziny prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego. Przedmiotem jego regulacji
są podmioty gospodarcze i ich działalność oraz środki jej realizacji takie jak: umowy, czeki,
akcje, weksle itp. Brak jest kodyfikacji.
Prawo karne  jest zbiorem norm określających, co w świetle prawa jest przestępstwem i jaka
grozi kara za jego popełnienie. Z prawem tym łączy się problematyka wykroczeń oraz prawo
postępowania karnego oraz prawo karne wykonawcze. Podstawowymi z
ródłami tego prawa
jest kodeks karny, kodeks wykroczeń, kodeks postępowania karnego oraz kodeks karny
wykonawczy.
Prawo procesowe  stanowi zespół norm regulujących postępowanie przed sądami
w sprawach cywilnych i karnych. Określa uprawnienia osób występujących przed sądami.
Z prawem procesowym łączy się prawo organów ochrony prawnej, które dotyczy
sądownictwa, prokuratury, adwokatów, radców prawnych, notariuszy oraz organów
wykonawczych sądownictwa i organów ścigania.
Prawa człowieka to wrodzone, niezbywalne prawa przynależne każdemu człowiekowi z racji
jego przynależności do rodzaju ludzkiego. Praw tych nie można nadać, ani ich pozbawić, stąd
określa się je niekiedy mianem praw pierwotnych lub praw naturalnych. Prawa człowieka
dzieli się na kilka części (tzw. generacji).
I generacja  podstawowe fundamentalne prawa obywatelskie i polityczne:
 prawo do życia,
 prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego,
 prawo do wolności sumienia i myśli,
 prawo do gromadzenia siÄ™ i zrzeszania siÄ™,
 prawo do uczestnictwa w życiu publicznym,
II generacja  prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne:
 prawo do słusznych i korzystnych warunków pracy,
 prawo do tworzenia i przynależności do związków zawodowych,
 prawo do nauki,
 prawo do bezpieczeństwa socjalnego,
 prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym,
III generacja  prawa kolektywne:
 prawo do rozwoju,
 prawo do korzystania z dobrodziejstw cywilizacyjnych,
 prawo do życia w pokoju,
 prawo do ochrony danych osobowych.
Prawa I generacji powinny być bezwzględnie przestrzegane, zaś II i III generacji  w miarę
możliwości państwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Każdy człowiek, w każdych warunkach ma prawo do godnego życia. W aktach prawa
międzynarodowego podkreśla się, że istnieje potrzeba szczególnej ochrony godności
i autonomii człowieka znajdującego się w pewnych sytuacjach, np. osoby chorej, czy
pozbawionej wolności. Istotną kategorią praw z tym związanych są prawa pacjenta. Dotyczą
one ochrony autonomii i wolności, ochrony nietykalności osobistej oraz ochrony danych
osobistych (stan zdrowia, przebyte choroby, stosowana terapia itp.) ObowiÄ…zujÄ…ce prawo
w Polsce w zakresie praw pacjenta stanowi, że pacjenci mają prawo do:
 wyrażania zgody lub odmowy zgody na określone świadczenie (proponowane leczenie,
czynności diagnostyczne i hospitalizacja)  po uzyskaniu odpowiedniej informacji,
 uzyskania informacji o stanie zdrowia,
 poszanowania ich intymności i godności w czasie leczenia (terapii),
 swobodnego kontaktu z rodziną i innymi osobami i opieki pielęgnacyjnej sprawowanej
przez rodzinÄ™,
 tajemnicy korespondencji.
Ochrona praw pacjentów szpitali psychiatrycznych stanowi przedmiot szczególnej uwagi,
gdyż psychiatria jak żadna inna dziedzina medyczna często wymaga posłużenia się
przymusem zewnętrznym, stąd szczególne regulacje, służące ochronie praw pacjentów
szpitali psychiatrycznych. Podstawowym aktem prawnym z tej dziedziny jest ustawa z dnia
19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. ZobowiÄ…zuje ona organy administracji
rzÄ…dowej i samorzÄ…dowej do:
 tworzenia i prowadzenia psychiatrycznej opieki zdrowotnej i prowadzenia usług i domów
pomocy społecznej dostosowanych do szczególnych potrzeb osób z zaburzeniami
psychicznymi,
 zapewnienia nauczania dzieci upośledzonych umysłowo i specjalnego postępowania
rewalidacyjno-wychowawczego wobec nich,
 organizowania oparcia społecznego dla psychicznie chorych i upośledzonych umysłowo,
którzy mają poważne trudności w życiu codziennym,
 bezpłatnych świadczeń zdrowotnych dla tych osób.
Reguluje ona również tryb postępowania przy przyjęciu do szpitala psychiatrycznego i domu
pomocy społecznej. Ogólną zasadą jest, że osoba z zaburzeniami psychicznymi musi wyrazić
zgodę na pobyt i leczenie w szpitalu psychiatrycznym. Dopuszcza się możliwość przyjęcia do
szpitala i leczenia psychiatrycznego w sytuacji, gdy chory psychicznie zagraża bezpośrednio
własnemu życiu lub zdrowiu innych osób i zachowanie to wynika z zaburzeń psychicznych
lub nieprzyjęcie jej do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu zdrowia lub jest
niezdolna do samodzielnego zaspokojenia swoich potrzeb, a leczenie może przynieść
poprawę jej stanu zdrowia  wówczas decyduje sąd opiekuńczy. Przyjęcie do domu pomocy
społecznej jest dobrowolne, chyba, że osoba, kwalifikująca się do pobytu nie wyraża zgody,
a brak tej opieki zagraża życiu tej osoby. Orzeczenie, opinie lub skierowanie takiej osoby do
szpitala może być wydane wyłącznie po osobistym zbadaniu przez lekarza  ważne jest ono
14 dni. Ustawa dopuszcza formę pogwałcenia nietykalności osobistej poprzez stosowanie
przymusu bezpośredniego tj. przytrzymania, przymusowego zastosowania leków,
unieruchomienia, izolacji. Środki te można zastosować tylko wtedy, gdy osoby te dopuszczają
się zamachu na życie lub zdrowie własne lub innych osób, bezpieczeństwo powszechne lub
w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu,
a także przy dokonywaniu niezbędnych czynności leczniczych, w celu zapobieżenia
samowolnemu opuszczeniu szpitala psychiatrycznego przez osobę przyjęta bez jej zgody lub
w razie potrzeby przy przyjęciu do domu pomocy społecznej. Realizacja praw pacjentów
szpitali psychiatrycznych podlega kontroli sądowej. Kontroli sądowej podlegają także sprawy
leczenia w szpitalach psychiatrycznych bez wymaganej zgody, stosowanie środków przymusu
bezpośredniego, przyjęcia do domu pomocy społecznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
System ochrony praw człowieka można podzielić na 4 sfery:
 system powszechny,
 systemy regionalne,
 systemy wewnątrzpaństwowe,
 organizacje wyspecjalizowane.
System powszechny  tworzy społeczność międzynarodowa, przygotowująca akty
normatywne w dziedzinie ochrony praw człowieka. W ramach ONZ realizacją zadań
związanych z przestrzeganiem praw jednostki zajmują się różne organy:
 Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka,
 Komisja Praw Człowieka.
Systemy regionalne  działają na terenie poszczególnych kontynentów. Najbardziej
rozbudowany jest system europejski. W Radzie Europy przygotowano ważne akty prawne; są
to np.:
 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności  1950 r.
 Europejska Karta Socjalna  1961 r.
 Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu traktowaniu lub
Karaniu  1989 r.
Dokumenty wypracowane przez Wspólnotę Europejska to:
 Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności  1989 r.
 Deklaracja o Prawach Człowieka  1991 r.
Systemy wewnątrzpaństwowe  państwa uznające międzynarodowe prawa i konwencje
w zakresie ochrony praw człowieka zobowiązują się do ich przestrzegania poprzez ratyfikacje
i dostosowanie własnego prawodawstwa do norm prawa międzynarodowego, tworzenia
zarówno gwarancji materialnych, jak i formalnych dla realizacji ochrony praw człowieka.
Ważną rolę odgrywają również organizacje wyspecjalizowane:
 Międzynarodowy Czerwony Krzyż,
 Amnesty International,
 Międzynarodowa Organizacja Pracy,
 UNESCO, Human Rights
 Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, do którego każdy obywatel może
wnieść skargę w związku z łamaniem przez władze państwowe i samorządowe w jego
kraju międzynarodowych aktów prawnych, w tym głównie konwencji o prawach
człowieka.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest prawo i w jakim znaczeniu można się tym pojęciem posługiwać?
2. Co to jest norma prawna?
3. Jaka jest struktura norm prawnych?
4. Jakie znasz rodzaje norm prawnych?
5. Kto jest adresatem norm prawnych?
6. Co oznacza pojęcie stosunek prawny i jakie elementy stosunku prawnego można
wyróżnić?
7. Jakie znasz fakty prawne, które powodują powstanie, zmianę lub ustanie stosunku
prawnego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
8. Co to sÄ… z
ródła prawa i jakie z
ródła obowiązują w RP?
9. Jakie sÄ… zasady obowiÄ…zywania prawa w czasie i przestrzeni?
10. Jakie gałęzie prawa składają się na polski system prawa?
11. Co kryje się pod pojęciem praw człowieka?
12. Na czym polega system ochrony praw człowieka?
13. Jakie akty prawne regulują prawa człowieka, a zwłaszcza prawa osób z zaburzeniami
psychicznymi?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania możesz przystąpić do wykonania ćwiczeń.
Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią partią
materiału nauczania.
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określić rodzaje norm prawnych zawartych w przepisach:
 art. 578 , 233 kodeksu cywilnego,
 art. 197 oraz 242 kodeksu pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z treścią wskazanych przepisów,
2) ustalić, co zawierają w swej treści normy zawarte we wskazanych przepisach,
3) wskazać elementy normy, tj. odszukać hipotezę, dyspozycję i sankcję,
4) ustalić, co różni normę zawartą w art. 578 k.c. od normy zawartej w art. 233 k.c. oraz, co
różni normę z art. 197 od normy z art. 242 k..p.,
5) określić rodzaj zawartych tam norm,
6) zaprezentować grupie wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks cywilny, kodeks pracy, papier, pisaki, mazaki, tablica flip chart.
Ćwiczenie 2
JesteÅ› pracownikiem Agencji Opiekunek Åšrodowiskowych. Dokonaj analizy stosunku
prawnego, który łączy Cię z pracodawcą.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wcielić się w przypisaną rolę,
2) określić na podstawie jakiego faktu prawnego stosunek ten powstał,
3) określić podmioty tego stosunku,
4) odszukać w kodeksie pracy odpowiednie przepisy dotyczące stosunku pracy i zapoznać
siÄ™ z nimi,
5) określić zakres praw i obowiązków, jakie wynikają ze stosunku pracy,
6) zapisać na kartce osobno uprawnienia pracownika i jego obowiązki oraz uprawnienia
pracodawcy i jego obowiÄ…zki,
7) zaprezentować grupie wyniki swojej pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks pracy, kartki, mazaki, tablica flip chart.
Ćwiczenie 3
Ustalić rodzaj stosunku prawnego występującego w opisanej niżej sytuacji:
Opis przypadku
Urząd Skarbowy w miejscowości X zawarł z p. Janem C. prowadzącym zakład  Usługi
stolarskie umowÄ™ zlecenie na wykonanie 10 nietypowych szafek biurowych.
Opis przypadku
Tenże sam Urząd Skarbowy w miejscowości X wystąpił w stosunku do tego samego p. Jana
C. prowadzącego zakład  Usługi stolarskie w roli organu ściągającego należne państwu
podatki wzywając p. Jana do złożenia wyjaśnień odnośnie rozliczenia podatkowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) ustalić zakres obowiązków zarówno p. Jana C. jak i Urzędu Skarbowego w sytuacji
zlecenia,
3) ustalić zakres uprawnień p. Jana jako zleceniobiorcy oraz uprawnień Urzędu Skarbowego
jako zleceniodawcy,
4) porównać pozycję zleceniodawcy i pozycję zleceniobiorcy,
5) określić rodzaj (typ) stosunku prawnego występującego w sytuacji 1,
6) dokonać analizy treści stosunku łączącego p. Jana C. z Urzędem Skarbowym w sytuacji
wskazanej w drugim przypadku,
7) określić pozycję zarówno p. Jana jak i Urzędu Skarbowego w tej sytuacji,
8) porównać ją z sytuacją opisaną w przypadku pierwszym,
9) nazwać typ stosunku prawnego łączącego p. Jana z Urzędem Skarbowym w drugiej
sytuacji,
10) wyodrębnić cechy obu tych stosunków prawnych,
11) przygotować graficznie i przedstawić grupie wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks cywilny, kodeks postępowania administracyjnego, papier, mazaki, pisaki, tablica.
Ćwiczenie 4
Określić, jakie skutki prawne wywołuje:
 urodzenie dziecka,
 śmierć człowieka,
 wyrok sądu o rozwodzie Państwa J.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zastanowić się nad rozwiązaniem zadania,
2) wskazać prawne konsekwencje ww. faktów prawnych, poszukując ich w różnych
obszarach,
3) zapisać i zaprezentować klasie wynik swojej pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Wyposażenie stanowiska pracy:
 papier, mazaki, pisaki, tablica flip chart.
Ćwiczenie 5
Określić zakres prawa:
 cywilnego
 rodzinnego i opiekuńczego
 pracy
 administracyjnego
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) mając do dyspozycji zestaw kartek z wypisanymi zagadnieniami będącymi przedmiotem
regulacji różnych gałęzi prawa dokładnie się zapoznać z ich treścią
2) wykorzystując dostępne w pracowni pomoce uporządkować karty przyporządkowując je
do określonej gałęzi prawa,
3) na ogólnodostępnej tablicy przyczepić kartki w miejscach wyznaczonych dla
poszczególnych gałęzi prawa.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks pracy, kodeks cywilny, kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks postępowania
administracyjnego, ustawa o pomocy społecznej, ustawa o rehabilitacji zawodowej
i społecznej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, ustawa o działach administracji,
ustawa o samorzÄ…dzie terytorialnym, papier, mazaki, pisaki, tablica flip chart, magnesy,
zestawy kartek z wypisanymi zagadnieniami będącymi przedmiotem regulacji prawa
pracy, prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa administracyjnego
Ćwiczenie 6
Ustalić, w jakim organie promulgacyjnym znajdziesz:
 ustawÄ™,
 rozporzÄ…dzenie,
 uchwałę Sejmu,
 zarzÄ…dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić, jakie miejsce w hierarchii z
ródeł prawa znajduje poszukiwany akt prawny,
2) ustalić miejsce jego publikacji, w zależności od rangi aktu prawnego,
3) zaprezentować wyniki swojej pracy pozostałym uczestnikom zajęć.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 Dzienniki ustaw, Monitor Polski, Dzienniki urzędowe różnych Ministerstw, papier
mazaki, tablica flip chart.
Ćwiczenie 7
Dokonaj analizy przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i określić z jakich
uprawnień korzystać może osoba przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wymaganej
zgody.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego,
2) określić obowiązki szpitala w sytuacji konieczności przyjęcia pacjenta bez wymaganej
zgody,
3) rozróżnić tryb nagły przyjęcia do szpitala od trybu wnioskowego,
4) ustalić wynikające z przepisów prawa uprawnienia osoby przyjętej do szpitala bez jej
zgody,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, papier, mazaki, tablica flip chart.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić podstawowe pojęcia prawne?
2) rozróżniać podstawowe gałęzie prawa?
3) sklasyfikować rodzaje norm i przepisów prawnych?
4) scharakteryzować z
ródła prawa?
5) przedstawić zakres obowiązywania prawa w czasie
i przestrzeni?
6) posłużyć się przepisami ustawy o ochronie zdrowia
psychicznego?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie , wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2. Wybrane przepisy prawa majÄ…ce zastosowanie w pracy
opiekunki środowiskowej
4.2.1. Materiał nauczania
Osobą fizyczną jest każdy człowiek. Od momentu urodzenia aż do śmierci posiada
zdolność prawną. Zdolność prawną posiada również nienarodzone dziecko (nasciturus). Może
mieć ono określone prawa, np. prawo do dziedziczenia pod warunkiem, że urodzi się żywe.
Każdemu, więc człowiekowi niezależnie od statusu społecznego, płci, rasy, wieku
przysługuje podmiotowość prawna.
Obok zdolności prawnej podmiotom prawa w różnym zakresie przysługuje zdolność do
czynności prawnych. Rozumie się przez nią zdolność do nabywania praw i obowiązków
i zaciągania zobowiązań we własnym imieniu, a ogólniej mówiąc do wywoływania skutków
prawnych mocą oświadczeń woli, np. dokonywania kupna sprzedaży, zawierania małżeństwa,
sporządzania testamentu, zakładania firmy itp.
Rozróżnia się pełną i ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Pełną zdolność do
czynności prawnych posiada człowiek, który ukończył 18 rok życia, czyli uzyskał
pełnoletność. Pełnoletnią staje się też kobieta, która po ukończeniu 16 roku życia za zgodą
sądu zawarła związek małżeński. Ograniczoną zdolność do czynności prawnej posiada osoba,
która ukończyła 13 lat. Taką samą zdolność posiada osoba pełnoletnia częściowo
ubezwłasnowolniona orzeczeniem sądu. Istota ograniczonej zdolności do czynności prawnych
polega na tym, że osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona częściowo, może nabywać
określone prawa i zaciągać zobowiązania poprzez własne oświadczenie woli wyłącznie za
zgodÄ… swego przedstawiciela (rodzica lub kuratora). Ograniczenie to nie dotyczy drobnych
transakcji codziennego życia, np. kupna gazety, jak również rozporządzania własnym
zarobkiem oraz rzeczami oddanymi jej do swobodnego użytku. Tylko ważne powody
mogłyby uzasadnić ograniczenie tej możności przez sąd. Nie dotyczy również dokonywanych
przez te osoby czynności nieodpłatnych. Ubezwłasnowolnić częściowo można osobę, która
dotknięta jest chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym, a jej stan psychiczny nie
wymaga ubezwłasnowolnienia całkowitego, osoba ta potrzebuje pomocy w kierowaniu
swoimi sprawami. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora jako jej
ustawowego przedstawiciela.
Zdolności do czynności prawnych nie posiadają osoby przed ukończeniem 13 roku życia oraz
osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Wszystkie czynności prawne dokonane przez te
osoby są nieważne za wyjątkiem drobnych umów życia codziennego, np. kupna gazety.
Czynność taka staje się ważna z chwilą jej dokonania, chyba że rażąco krzywdziłaby osobę
niezdolną do czynności prawnych.
Ubezwłasnowolnienie całkowite  to pozbawienie wszelkiej zdolności do czynności
prawnych. Może być ono orzeczone w stosunku do osoby, która ukończyła 13 rok życia,
a także w stosunku do osoby pełnoletniej, która cierpi na chorobę psychiczną, niedorozwój
umysłowy lub dotknięta jest nałogiem pijaństwa lub narkomanii i jej stan psychiczny
powoduje, że nie może ona prowadzić swoich spraw. Dla osób tych ustanawia się opiekuna.
Przedstawicielami ustawowymi małoletnich dzieci są rodzice, jeśli nie są pozbawieni władzy
rodzicielskiej lub inne osoby wyznaczone przez sÄ…d rodzinny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie mogą wystąpić następujące osoby:
 małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,
 rodzice,
 zstępni (dzieci, wnuki),
 rodzeństwo,
 prokurator.
Osoba prawna  to trwałe zespolenie pewnej grupy osób fizycznych i środków
majątkowych dla dokonania określonych celów społecznych lub ekonomicznych dokonane na
podstawie właściwych przepisów prawnych, czyli jest to jednostka organizacyjna, która
w dziedzinie stosunków majątkowych może występować jako podmiot praw i obowiązków.
W zależności od sposobu powstawania osoby prawnej rozróżnia się osoby prawne typu:
 instytucjonalnego  powoływane do życia ustawą lub aktem administracyjnym (Skarb
Państwa, Kościół, szkoły wyższe, PAN, przedsiębiorstwa państwowe);
 zrzeszeniowego - tworzone w wyniku zgodnych oświadczeń woli pewnej grupy osób
(związki zawodowe, spółdzielnie, stowarzyszenia, spółki akcyjne, spółki z o.o.).
Warunkiem nieodzownym powstania osoby prawnej jest dokonanie jej wpisu do rejestru osób
prawnych. Z tą chwilą osoba prawna nabywa osobowość prawną. Dzięki niej może
występować w obrocie prawnym, czyli nabywać prawa i rozporządzać nimi, jak również
zaciągać zobowiązania. Czynności tych dokonuje za pomocą kompetentnych organów
(dyrektor, prezes, zarząd spółki itp.).
Czynności prawne - to czynności zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia
stosunku prawnego. Czynności te mogą mieć charakter jednostronny i dochodzą do skutku
poprzez złożenie oświadczenia woli przez jedną stronę (np. wypowiedzenie umowy o pracę,
sporzÄ…dzenie testamentu), bÄ…dz
dwustronny, gdy wiążą się ze zgodnym oświadczeniem woli
dwóch albo więcej stron. (np. zawarcie umowy o pracę). Istotnym elementem czynności
prawnej jest oświadczenie woli. Wola może być przejawiona w różnej formie (pisemnie,
ustnie), a także przez każde inne zachowanie się osoby, które ujawnia dostatecznie jej zamiar
(gest, mimika itp.). Wady oświadczenia woli:
 brak świadomości lub swobody podjęcia i wyrażenia woli,
 pozorność,
 błąd,
 groz
ba.
W samej treści czynności prawnej wyodrębnia się:
 elementy istotne  bez nich czynność nie mogłaby dojść do skutku,
 elementy nieistotne  w przypadku ich braku mogą mieć zastosowanie inne przepisy
prawa lub uznawane zwyczaje,
 elementy dodatkowe  np. obwarowanie zawartej umowy najmu terminem lub
warunkiem.
Przesłanki ważności czynności prawnej:
 dokonujący czynności prawnej musi mieć zdolność do czynności prawnej,
 czynność ta powinna być zgodna z prawem i zasadami współżycia społecznego,
 czynność ta powinna być wolna od wad oświadczenia woli,
 czynność powinna być dokonana we właściwej przewidzianej dla niej formie, np. forma
pisemna, akt notarialny.
Niekiedy czynność prawna wywiera skutki prawne dopiero po spełnieniu określonych
warunków, np. umowa sprzedaży nieruchomości wywiera skutki po dokonaniu wpisu prawa
własności do księgi wieczystej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Nie zawsze osoba mająca zamiar wywołania zamierzonych skutków prawnych musi
dokonywać czynności osobiście. Może tego dokonać za pośrednictwem przedstawiciela.
Osobę zastępowaną nazywamy  osobą reprezentowaną, a upoważnienie przedstawiciela do
działania na rzecz osoby reprezentowanej  umocowaniem. Rozróżniamy dwa rodzaje
przedstawicielstwa:
 przedstawicielstwo ustawowe  podstawÄ™ umocowania stanowiÄ… przepisy ustawy,
 pełnomocnictwo  podstawę umocowania stanowi wola osoby reprezentowanej.
Przedstawicielem ustawowym sÄ… rodzice oraz opiekun i kurator dla osoby
ubezwłasnowolnionej. Przekroczenie przez nich granic umocowania powoduje nieważność
czynności prawnej.
Udzielenie pełnomocnictwa przez reprezentowanego może być w zasadzie dokonane
w dowolnej formie. Różny jest zakres umocowania, stad podział pełnomocnictwa na:
 ogólne  musi być udzielone na piśmie; daje ono upoważnienie do dokonywania
wszelkich czynności w granicach zwykłego zarządu,
 rodzajowe  określa pewien rodzaj czynności,
 szczegółowe - wyraz
nie określa czynność, jaka ma być dokonana przez pełnomocnika.
Pełnomocnictwo wygasa zawsze z chwilą śmierci mocodawcy, bądz
pełnomocnika. Może też
być przez mocodawcę wcześniej odwołane.
Zobowiązanie  to stosunek prawny między dwoma lub więcej podmiotami, w którym jeden
zwany wierzycielem może żądać od drugiego zwanego dłużnikiem określonego zachowania
się  świadczenia. Uprawnienie wierzyciela  to wierzytelność, zobowiązanie dłużnika 
dług. Prawa wierzyciela wynikające ze stosunku zobowiązaniowego mają charakter praw
podmiotowych względnych, tzn. przysługują tylko w odniesieniu do konkretnej osoby
(dłużnika). Rodzaje zobowiązań:
 wzajemne, wynikające z zawartych umów, np. umowy najmu,
 solidarne  kilka osób jednocześnie uprawnionych lub jednocześnie zobowiązanych, np.
zobowiÄ…zanie wekslowe,
 podzielne, np. dług pieniężny,
 niepodzielne, np. samochód jako przedmiot świadczenia..
y
ródła zobowiązań:
 umowy i inne czynności prawne,
 akty administracyjne,
 czyny niedozwolone i niektóre czyny dozwolone,
 bezpodstawne wzbogacenie.
Odpowiedzialność cywilna  to obowiązek naprawienia szkody, względnie wynagrodzenie
krzywdy wyrzÄ…dzonej innej osobie  obowiÄ…zek odszkodowania. Powstaje on z powodu:
 niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego 
odpowiedzialność kontraktowa,
 wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym  odpowiedzialność deliktowa.
Może być także odpowiedzialność z tytułu ryzyka lub z zasady słuszności  np. za
wyrządzenie szkody przez osoby małoletnie, ubezwłasnowolnione, jeśli z okoliczności
wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.
Prawo spadkowe  to ogół przepisów prawa cywilnego odnoszących się do przejścia ogółu
cywilnych, majątkowych praw i obowiązków zmarłego na inne osoby.
Spadek  to ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które przechodzą na
spadkobierców z chwilą śmierci spadkodawcy. Dziedziczenie - może być ustawowe lub
testamentowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Testament  to jednostronne oświadczenie woli złożone na wypadek śmierci. Sporządzić
i odwołać testament może tylko osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych. Nie
można tego dokonać przez przedstawiciela. Warunki ważności testamentu  to:
 świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli,
 nie działanie pod wpływem błędu,
 nie działanie pod wpływem groz
by,
 zgodność z przepisami i zasadami współżycia społecznego,
 zachowanie wymaganej formy.
Formy testamentu
Zwykłe:
 testament własnoręczny, czyli holograficzny,
 testament allograficzny, czyli złożony ustnie wobec właściwego organu gminy w
obecności 2 świadków,
 testament notarialny.
Szczególne - ustny, złożony w obecności, co najmniej 3 świadków w warunkach obawy
rychłej śmierci i braku możliwości zachowania zwykłej formy testamentu. Świadek musi
spełniać następujące warunki:
 posiada pełną zdolność do czynności prawnych,
 nie może być skazany prawomocnym wyrokiem sądowym za składanie fałszywych
zeznań,
 nie może być niewidomy, głuchy, lub niemy,
 nie może to być osoba, która nie umie czytać, ani pisać,
 nie może nie władać językiem, w którym spadkodawca sporządza testament.
Nie może być świadkiem, także osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakaś
korzyść, ani małżonek tej osoby, jej krewni, powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz
osoby pozostajÄ…ce z niÄ… w stosunku przysposobienia.
Dziedziczenie ustawowe - z mocy ustawy powoływane są do spadku dzieci spadkodawcy
oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, część przypadająca małżonkowi
nie może być jednak mniejsza niż ź całości spadku. Jeśli dziecko spadkodawcy zmarło
wcześniej, nie dożywszy otwarcia spadku, część przypadającą mu dziedziczą jego dzieci
w częściach równych. W przypadku braku zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki) dziedziczą
z mocy ustawy: małżonek, rodzice (wstępni) i rodzeństwo. Udział małżonka w dziedziczeniu
z którymkolwiek z nich wynosi ½ spadku. JeÅ›li zmarÅ‚y nie pozostawiÅ‚ żadnego ze
spadkobierców ustawowych, cały spadek dziedziczy Skarb Państwa. Nie może być
spadkobiercą osobą fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy),
ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje, za wyjątkiem fundacji, która może być
ustanowiona na mocy testamentu. Nie może dziedziczyć także osoba uznana za niegodną do
dziedziczenia. Zostaje wówczas wyłączona od dziedziczenia, tak jakby nie dożyła chwili
otwarcia spadku. Niegodnym może zostać uznany ten, kto dopuścił się umyślnego ciężkiego
przestępstwa przeciw spadkodawcy lub ukrył, zniszczył, przerobił lub podrobił testament lub
podstępem, groz
bą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu.
Zachowek. W przypadku testamentu, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy,
którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny
do pracy lub jest osobą małoletnią  2/3 wartości udziału spadkowego, który przypadałby
przy dziedziczeniu z ustawy, w innych zaś wypadkach  połowa wartości tego udziału. Jest to
tzw. zachowek.
Małżeństwo  to związek mężczyzny i kobiety, którzy jednocześnie obecni złożyli zgodne
oświadczenie woli o zamiarze wstąpienia w związek małżeński przed kierownikiem urzedu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
stanu cywilnego (małżeństwo świeckie) lub duchownym kościoła lub innego związku
wyznaniowego (małzeństwo kanoniczne). Między nupturientami (osobami mającymi zamiar
wstąpienia w związek małżeński) nie mogą istnieć przeszkody wynikające z prawa polskiego.
Wzajemne prawa i obowiązki małżonków:
 obowiązek wspólnego pożycia, wierności i współdziałania dla dobra rodziny,
 obowiÄ…zek zaspokajania potrzeb rodziny,
 wzajemna reprezentacja,
 solidarna odpowiedzialność za długi zaciągnięte przez jednego z nich,
 prawo do określenia nazwiska, które będzie nosić po zawarciu małżeństwa,
 wspólność ustawowa,
 prawo do dziedziczenia po małżonku.
Małżonkowie wspólnie rozstrzygają o istotnych sprawach rodziny, a w braku porozumienia
mogą zwrócić się o rozstrzygnięcie sporu do sądu.
Stosunki prawne między rodzicami a dziećmi powstają na mocy:
a) ustawy,
b) autonomii woli,
c) orzeczenia sÄ…dowego.
i dotyczÄ…:
1. Pochodzenia - o macierzyństwie rozstrzyga wpis do aktu stanu cywilnego urodzenia
dziecka dokonany na podstawie zgłoszenia popartego odpowiednimi dowodami.
Ojcostwo dziecka może zostać ustalone na podstawie:
 domniemania prawnego, że ojcem dziecka jest mąż matki,
 uznania dziecka przez ojca,
 sÄ…dowego ustalenia ojcostwa.
2. WÅ‚adzy rodzicielskiej  obejmuje ona:
 pieczÄ™ nad osobÄ… dziecka, czyli troskÄ™ o zapewnienie dziecku odpowiednich
warunków egzystencji, ochronę przed niebezpieczeństwami zagrażającymi dziecku,
zapewnienie prawidłowego rozwoju, także obowiązek i prawo jego wychowania
i kierowania dzieckiem,
 pieczę nad jego majątkiem - rodzice zobowiązani są sprawować z należytą
starannością zarząd majątkiem dziecka; zarząd ten nie obejmuje zarobku dziecka ani
przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku; rodzice nie mogą bez
zezwolenia sądu dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu
ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko;  każdy
z rodziców jest z mocy prawa przedstawicielem ustawowym dziecka pozostającego
pod jego władzą rodzicielską (przedstawicielstwo).
3. Nazwiska.
4. Praw spadkowych.
Przysposobienie inaczej adopcja to ustanowienie mocą orzeczenia sądowego prawnej więzi
na wzór tej, jaka łączy rodziców z dziećmi. Celem adopcji powinno być zawsze dobro
dziecka. Rodzaje przysposobienia:
 niepełne,
 pełne,
 całkowite.
Obowiązek alimentacyjny  to obowiązek dostarczania przez zobowiązanych członków
rodziny środków utrzymania, a także wychowania osobom uprawnionym. Obowiązek ten
wynika z:
 małżeństwa,
 pokrewieństwa,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
 przysposobienia,
 powinowactwa.
Obowiązek ten obciąża w pierwszej kolejności małżonków, w drugiej kolejności dotyczy
krewnych w linii prostej, tj. zstępnych przed wstępnymi. Jeśli brak jest krewnych w linii
prostej lub też, gdy z racji ekonomicznych nikt z nich nie może świadczyć alimentów,
powstaje obowiązek alimentacyjny rodzeństwa. Obowiązek powinowatych
(ojczyma/macochy wobec pasierba/pasierbicy) opiera się o zasady współżycia społecznego.
Ubiegający się o alimenty musi wykazać, iż nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich
podstawowych potrzeb, czyli potrzeb, których zaspokojenie zapewniłoby mu  odpowiedni
do jego wieku i uzdolnień  prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy. Regułą (od której
przepisy przewidują jednak wiele wyjątków) jest, iż o alimenty mogą ubiegać się osoby
pozostające w niedostatku, tj. takie, które nie potrafią zaspokoić samodzielnie swych potrzeb
na poziomie zbliżonym do minimum socjalnego.
Opieka i kuratela
Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy nad:
 osobą małoletnią wówczas, gdy jego rodzice:
 nie żyją,
 sÄ… nieznani,
 nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych,
 zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, lub
 nie sprawują jej wskutek zawieszenia lub z innych powodów;
 osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie.
Kuratela jest instytucją prawną służącą ochronie interesów majątkowych osób, które tej
ochrony wymagajÄ…. Ustanawia siÄ™ jÄ… w sytuacji:
 częściowego ubezwłasnowolnienia,
 dla dzieci poczętych, jeśli wymaga tego ochrona ich przyszłych praw, np. praw
spadkowych,
 dla osób ułomnych, na ich wniosek,
 dla strony postępowania prawnego nieznanej z miejsca pobytu,
 nie żyjącego domniemanego ojca w postępowaniu o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa.
Stosunek pracy to stosunek prawny o charakterze dobrowolnym i trwałym, łączący
pracownika i pracodawcę. Do nawiązania stosunku pracy dochodzi poprzez określoną
czynność prawną, skutkującą powstaniem różnych postaci (form) prawnych tego stosunku,
czyli:
 umowy o pracÄ™,
 powołania,
 mianowania,
 wyboru,
 spółdzielczej umowy o pracę.
Na treść stosunku pracy składają się wzajemne uprawnienia i obowiązki jego stron.
Pracownik powinien świadczyć osobiście, sumiennie i starannie pracę określonego rodzaju
oraz w określonym rozmiarze na rzecz pracodawcy, kierując się jego wskazówkami
i poleceniami. Natomiast pracodawca ma obowiązek dopuścić pracownika do pracy,
zapewnić należyte warunki pracy (zwłaszcza bhp), terminowo wypłacać wynagrodzenie za
pracę oraz inne świadczenia związane z wynagrodzeniem, które wynikają z umowy o pracę
oraz przepisów prawa pracy. Każda ze stron zobowiązana jest do dbałości o dobro drugiej
strony, oznacza to konieczność współdziałania pracodawcy i pracownika w wykonywaniu
wzajemnych zobowiązań, co może skutkować powstaniem roszczeń po jednej lub drugiej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
stronie. Pracodawca jest władny dyscyplinować pracownika w drodze postępowania
porządkowego poprzez nakładanie nań stosownych kar porządkowych. Na pracodawcy
bowiem spoczywa ryzyko gospodarcze i osobowe zwiÄ…zane z kooperacjÄ… stron w ramach
stosunku pracy. Ewentualne szkody w mieniu pracodawcy obciążają nie pracowników, lecz
pracodawcÄ™.
Obok zatrudnienia w ramach stosunku pracy występują różne formy zatrudnienia
niepracowniczego związane zwłaszcza z umowami cywilnoprawnymi:
 umowa o dzieło,
 umowa zlecenia,
 umowa agencyjna.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest zdolność do czynności prawnych i kto ją posiada w pełnym zakresie, a kto
w ograniczonym?
2. Co to jest ubezwłasnowolnienie, z jakich powodów można człowieka ubezwłasnowolnić
i jakim stopniu?
3. Co to jest przedstawicielstwo i jakie rodzaje przedstawicielstwa rozróżniamy?
4. Co to jest czynność prawna i jakie warunki muszą być spełnione, aby czynność była
ważna?
5. Jakie znasz wady oświadczenia woli?
6. Co oznacza termin zobowiązania, jakie rodzaje zobowiązań występują?
7. Co oznacza pojęcie odpowiedzialność cywilna i jakie rodzaje tej odpowiedzialności mogą
występować?
8. Co to jest spadek, dziedziczenie i jakie rodzaje dziedziczenia mogą występować?
9. Jakie prawa i obowiązki powoduje zawarcie małżeństwa?
10. Co składa się na stosunki prawne między rodzicami a dziećmi?
11. Co obejmuje pojęcie władza rodzicielska?
12. Co to jest przysposobienie i jakie znasz rodzaje przysposobienia?
13. Na czym polega obowiÄ…zek alimentacyjny?
14. Co to jest opieka prawna i kuratela?
15. Co obejmuje pojęcie stosunek pracy?
16. Jaki znasz podstawowy stosunek pracy?
17. Jakie mogą być niepracownicze formy zatrudnienia?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania możesz przystąpić do wykonania ćwiczeń.
Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią partią
materiału nauczania.
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykorzystując przepisy kodeksu cywilnego rozwiąż problem opisany poniżej.
Opis sytuacji
Pani Jadwiga N. lat 73 jest właścicielką znacznego majątku. Od pewnego czasu dostrzega się
u niej rozrzutność niewspółmierną do korzyści, które otrzymuje od innych osób w postaci
usług życiowych, m.in. sąsiadce, która kupiła jej pół chleba i litr mleka wręczyła 100 zł,
lekarzowi będącemu z wizytą chciała wręczyć 3 tys. zł. Ostatnio także często zapomina, gdzie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
położyła klucze lub inne rzeczy, nie wyłącza gazu, nie zakręca kranu w łazience, zostawia
otwarte drzwi do mieszkania. Córka p. Jadwigi chciałaby uchronić matkę od nierozsądnego
rozporzÄ…dzania majÄ…tkiem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) ustalić, czy córka p. Jadwigi ma jakiś środek prawny, by uchronić matkę przed
nierozsÄ…dnym rozporzÄ…dzaniem majÄ…tkiem,
3) odszukać przepisy prawne odnoszące się do tej sytuacji,
4) przygotować właściwą informację prawną dla córki p. Jadwigi,
5) zaprezentować wynik swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 odpowiednie akty prawne tj. kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego, wzory
pism procesowych, kartki, pisaki.
Ćwiczenie 2
Posługując się przepisami prawa ustal, czy i jakimi wadami dotknięte są następujące
oświadczenia woli:
Opis sytuacji (1):
Franciszek K. ma duże zaległości podatkowe. W obawie przed zajęciem mu przez organy
finansowe domku letniskowego przeniósł fikcyjnie własność domu na rzecz obcej mu osoby,
która podjęła się roli fikcyjnego nabywcy nieruchomości.
Opis sytuacji (2)
W umowie zawartej przed notariuszem strony uzgodniły, że właściciel nieruchomości
składającej się z trzech działek gruntu A, B, C zbywa je na rzecz nabywcy X za cenę 20
tysięcy zł każda. W jakiś czas póz
niej nabywca zorientował się, że treść umowy odbiega od
postanowień umownych, mianowicie umowa opiewa na dwie działki A, B za 60 tysięcy
złotych ogółem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) odszukać w dostępnych aktach prawnych odpowiednie przepisy mające zastosowanie do
sytuacji opisanej wyżej,
3) przygotować odpowiedz
popartÄ… odpowiednimi podstawami prawnymi,
4) zaprezentować ją na forum i uzasadnić swoje stanowisko.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 odpowiednie akty prawne tj. kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego, wzory
pism procesowych, kartki, pisaki.
Ćwiczenie 3
Wykorzystując przepisy prawa ustal, które z niżej wymienionych czynności prawnych są
nieważne i z jakich powodów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Opis sytuacji (1)
Dwie osoby dokonały w jednym czasie rozporządzenia swoimi majątkami przez sporządzenie
testamentów własnoręcznych. Jedna z nich była osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną,
a druga nie była ubezwłasnowolniona, ale jej stan umysłowy powodował, że nie miała ona
należytego stopnia zrozumienia znaczenia swojego postępowania.
Opis sytuacji (2)
Aleksander P. właściciel gospodarstwa rolnego prowadzi wraz z córką i zięciem to
gospodarstwo. Młodzi chcieliby, aby ojciec przepisał na nich to gospodarstwo i do tego celu
zmierzają różnymi nękającymi ojca sposobami. Pod wpływem tego działania ojciec darował
im umowÄ… notarialnÄ… gospodarstwo.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) odszukać w dostępnych aktach prawnych odpowiednie przepisy mające zastosowanie do
sytuacji opisanych wyżej,
3) przygotować odpowiedz
popartÄ… odpowiednimi podstawami prawnymi,
4) zaprezentować ją na forum i uzasadnij swoje stanowisko.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 odpowiednie akty prawne tj. kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego, wzory
pism procesowych, kartki, pisaki.
Ćwiczenie 4
Dobierz właściwą formę do następującej czynności prawnej:
 sporzÄ…dzenie testamentu,
 zawarcie umowy kupna  sprzedaży nieruchomości,
 udzielenie pełnomocnictwa,
 zawarcie małżeństwa,
 zawarcie umowy o pracÄ™.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) ustalić, w którym akcie prawnym (kodeksie) powinieneś szukać przepisów dotyczących
danej czynności prawnej,
2) odszukać przepisy dotyczące danej czynności prawnej,
3) dokładnie zapoznać się z tymi przepisami,
4) dobrać odpowiednią formę do wskazanej czynności prawnej,
5) zaprezentować grupie wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks cywilny, kodeks pracy, kodeks rodzinny i opiekuńczy, tablica flip chart, mazaki.
Ćwiczenie 5
Wykorzystując przepisy prawa spadkowego ustal spadkobierców ustawowych w niżej
opisanych sytuacjach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Opis sytuacji I
Spadkodawca zmarł pozostawiając po sobie małżonkę, 2 dzieci z poprzedniego małżeństwa,
brata oraz ojca.
Opis sytuacji II
Spadkodawca zmarł pozostawiając po sobie małżonka. Nie miał dzieci. Pozostawił także
oboje rodziców, siostrę oraz 2 bratanków po zmarłym wcześniej bracie.
Opis sytuacji III
Zmarły nigdy nie był żonaty, nie miał także dzieci. Nie miał więc żadnej bliskiej rodziny.
Utrzymywał tylko kontakt z dalekim kuzynem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisanymi sytuacjami,
2) ustalić, jakie przepisy prawa spadkowego regulują zasady dziedziczenia ustawowego,
3) określić krąg osób  spadkobierców ustawowych,
4) ustalić, do której grupy spadkobierców ustawowych należą osoby wskazane w opisanych
przypadkach,
5) określić kolejność dziedziczenia,
6) określić udział procentowy każdego ze spadkobierców,
7) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
8) wziąć udział w podsumowaniu wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks cywilny, papier, tablica flip chart, mazaki.
Ćwiczenie 6
WykorzystujÄ…c przepisy prawa spadkowego przedstaw rozwiÄ…zanie sytuacji
przedstawionej poniżej.
Opis sytuacji
Pan C. przebywał w szpitalu, był chory na serce. Czując się pewnego dnia gorzej, powiedział
wobec czterech pozostałych pacjentów w pokoju, że chciałby sporządzić testament, ale nie
czuje się na siłach i wobec tego prosi o powtórzenie żonie, że cały swój majątek przeznacza
dla niej i taka jest jego ostatnia wola. Zmarł w tym samym dniu, pozostawiwszy oprócz żony
dwóch braci. Obecni przy tym pacjenci spisali oświadczenie Pana C. na kartce i przy
najbliższej okazji wręczyli żonie zmarłego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) odszukać przepisy prawa spadkowego dotyczące testamentów,
3) określić, jakie warunki muszą być spełnione przy sporządzaniu testamentów,
4) ustalić, czy obowiązujące przepisy dopuszczają formę ustną testamentu i w jakich
okolicznościach mogą być one sporządzane,
5) ustalić, czy opisana sytuacja uznana być może za sytuacje szczególną uzasadniającą
testament ustny,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
6) ustalić, czy osoby będące świadkami tego zdarzenia mogły być świadkiem testamentu,
odszukując przepisy dotyczące warunków, jakie muszą spełnić świadkowie tej czynności
prawnej,
7) zaprezentować wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks cywilny, mazaki, papier, tablica flip chart.
Ćwiczenie 7
Wykorzystując przepisy prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz przepisy postępowania
cywilnego, przedstaw możliwość rozwiązania niżej opisanej sytuacji problemowej.
Opis sytuacji
Byli małżonkowie nie mogą dojść do porozumienia w kwestii kierunku kształcenia ich
małoletniego syna. Ponadto ojciec nie wyraża zgody na wyjazd dziecka za granicę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie przeanalizować opisaną sytuację,
2) ustalić, czy istnieją możliwości prawnej interwencji,
3) odszukać odpowiednie przepisy prawne, które można zastosować w tej sytuacji,
4) ustalić sposób podjęcia interwencji prawnej, poszukując podstaw prawnych w kodeksie
postępowania cywilnego,
5) przedstawić wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks cywilny, mazaki, papier, tablica flip chart.
Ćwiczenie 8
Przeanalizuj przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczące opieki i dokonaj
charakterystyki tej instytucji prawnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać przepisy prawne dotyczące opieki i dokładnie się z nimi zapoznać,
2) ustalić, kiedy sąd powołuje opiekę prawną osobno dla osób dorosłych i małoletnich,
3) ustalić, na jaki okres może być ustanowiona opieka,
4) określić zakres opiekuna prawnego,
5) określić, czy opieka jest odpłatna, czy nieodpłatna,
6) wypisać i zaprezentować cechy charakterystyczne opieki prawnej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks rodzinny i opiekuńczy, mazaki, papier, tablica flip chart.
Ćwiczenie 9
Posługując się kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, przedstaw obowiązek alimentacyjny
występujący między:
 małżonkami,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
 rodzicami i dziećmi,
 dziadkami i wnukami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać odpowiednie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczące
obowiązku alimentacyjnego i dokładnie się z nimi zapoznać,
2) ustalić, do której grupy krewnych według kolejności obowiązku należą określone osoby,
3) ustalić przesłanki powstania obowiązku alimentacyjnego między analizowanymi grupami
osób,
4) określić, od czego zależy rozmiar alimentów,
5) ustalić, jak długo obowiązek ten może trwać,
6) określić, jakie skutki wywołuje realizowanie obowiązku alimentacyjnego, a jakie brak
wypełnienia tego obowiązku przez zobowiązanego,
7) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy
8) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks rodzinny i opiekuńczy, mazaki, papier, tablica flip chart.
Ćwiczenie 10
Posługując się dostępnymi aktami prawnymi scharakteryzuj następujące umowy:
 umowa o dzieło,
 umowa zlecenie,
 umowa agencyjna,
 umowa o pracÄ™.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w kodeksie cywilnym i kodeksie pracy przepisy dotyczące wskazanych umów.
2) dokładnie się z nimi zapoznać,
3) ustalić, w jakich warunkach  swobody, czy podporządkowania drugiej stronie
wykonywana będzie praca w ramach danej umowy,
4) ustalić, czy w umowie tej powinien być określony cel (rezultat), do którego zmierzać
będzie wykonanie pracy,
5) ustalić, czy zobowiązujący się do wykonania pracy w ramach wskazanej umowy musi
wykonać pracę osobiście, czy też może posłużyć się innymi osobami przy jej wykonaniu,
6) ustalić sposób wynagradzania, tj. czy świadczenie pracy w ramach danej umowy musi
być odpłatne, czy też można świadczyć pracę nieodpłatnie,
7) ustalić, kto ponosi ryzyko zatrudnienia w ramach danej umowy,
8) opracować graficznie i zaprezentować koleżankom/kolegom wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 kodeks cywilny, kodeks pracy, tablica flip chart, mazaki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) posłużyć się przepisami prawa cywilnego, rodzinnego
i opiekuńczego, prawa pracy?
2) udzielić podstawowych informacji dotyczących przepisów
Księgi IV Kodeksu Cywilnego?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.3. Wybrane przepisy z zakresu prawa zabezpieczenia
społecznego
4.3.1. Materiał nauczania
Zabezpieczenie społeczne w Polsce  system świadczeń, do których obywatele mają
prawo lub, z których mają możliwość korzystania w wypadkach i na warunkach określonych
w odpowiednich przepisach prawa.
Celem zabezpieczenia społecznego jest zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego obywatelom
na wypadek ryzyka socjalnego tj. choroba, wypadek przy pracy, choroba zawodowa,
niezdolność do pracy trwała i okresowa, starość, utrata pracy, macierzyństwo, śmierć
żywiciela rodziny, niedostatek dochodu w rodzinie, czy trudna sytuacja życiowa.
Zabezpieczenie społeczne realizowane jest poprzez:
 ubezpieczenia społeczne,
 zaopatrzenie społeczne,
 pomoc społeczną.
Ubezpieczenia społeczne charakteryzuje przymus odprowadzania składki przez wszystkich
pracujących. Oparte są one na idei solidaryzmu społecznego. Świadczenia udzielane z tego
systemu mają charakter roszczeniowy (obligatoryjny). Do nabycia uprawnień wymagane jest
opłacanie składek dostosowanych do rozmiarów ryzyka i wysokości dochodów. Powstały
w ten sposób fundusz jest z
ródłem pokrycia wydatków na świadczenia. Wysokość i warunki
przyznawanych świadczeń są określone ustawowo przy użyciu zobiektywizowanych
kryteriów, a same świadczenia są zróżnicowane zależnie od wysokości opłacanych składek
(osiąganych dochodów). Nabycie prawa do świadczeń następuje z chwilą spełnienia
warunków przewidzianych w ustawie, niezależnie od rzeczywistej potrzeby. Instytucja
dysponująca funduszem ubezpieczeniowym (np. ZUS) stwierdza tylko zaistnienie przesłanek
ustawowych i określa skutki wynikające z nich w sferze uprawnień, wykorzystując przepisy
kodeksu postępowania administracyjnego. Od jej decyzji zainteresowanemu przysługuje
odwołanie do niezależnych organów.
Rodzaje ubezpieczeń społecznych:
 ubezpieczenie emerytalno-rentowe,
 ubezpieczenie chorobowe,
 ubezpieczenie wypadkowe.
Rodzaje świadczeń z ubezpieczenia społecznego:
 długookresowe, np. emerytura, renty z tytułu niezdolności do pracy, renta rodzinna;
 krótkookresowe, np. zasiłek chorobowy, macierzyński, świadczenia rehabilitacyjne,
zasiłek wyrównawczy, opiekuńczy;
 jednorazowe, np. zasiłek pogrzebowy.
Zaopatrzenie społeczne  nie jest związane z wcześniejszym opłacaniem składek.
Świadczenia finansowane są z funduszy publicznych (podatków). Wysokość i warunki
przyznawania świadczeń określone są ustawowo na podstawie zobiektywizowanych
kryteriów. Z reguły świadczenia przysługują wszystkim obywatelom danego kraju,
należącym do określonej grupy (np. ludzie starzy, rodziny z dziećmi). Wymiar świadczenia
jest jednolity w ramach danej grupy i jest on ustalony na poziomie zapewniajÄ…cym wszystkim
członkom tej grupy zaspokojenie potrzeb, na co najmniej minimalnym poziomie. Świadczenia
te mają charakter roszczeniowy, przy czym prawa do świadczeń wynika wyłącznie z woli
ustawodawcy. Przykładowym świadczeniem o charakterze zaopatrzeniowym jest zasiłek
rodzinny wraz z dodatkami, czy świadczenie pielęgnacyjne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Pomoc społeczna  podobnie jak zaopatrzenie społeczne nie jest związane z opłacaniem
składek. Jest to instytucja polityki społecznej państwa mająca na celu umożliwienie osobom
i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych wówczas, gdy nie są one w stanie
przezwyciężyć jej własnym staraniem wykorzystując swoje zasoby, możliwości
i uprawnienia. Świadczenia z pomocy społecznej przyznawane są indywidualnie po
uprzednim zbadaniu warunków życiowych danej osoby i stosownie do jej potrzeb. Mają one
charakter fakultatywny (roszczeniowy). y
ródłem finansowania świadczeń są fundusze
publiczne zarówno lokalne, jaki i centralne. Podstawowym aktem prawnym regulującym
działalność pomocy społecznej jest ustawa z dnia 12.03.2004r. o pomocy społecznej. Pomocy
społecznej udziela się z powodu trudnej sytuacji życiowej, do której można zaliczyć:
 ubóstwo,
 sieroctwo,
 bezdomność,
 bezrobocie,
 niepełnosprawność,
 długotrwałą lub ciężką chorobę,
 przemoc w rodzinie,
 wielodzietność oraz potrzebę ochrony macierzyństwa,
 bezradność w sprawach opiekuńczo wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa
domowego zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,
 brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki
opiekuńczo-wychowawcze,
 trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodz
cy,
 trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego,
 alkoholizm lub narkomania,
 zdarzenie losowe i sytuacja kryzysowa,
 klęskę żywiołową lub ekologiczną.
Prawo do świadczeń pieniężnych przysługuje w zasadzie po spełnieniu warunku dochodu
w rodzinie i wystąpienia jednej z ww. sytuacji określonej w art. 8 Ustawy o pomocy
społecznej.
Świadczenia z pomocy społecznej dzieli się na:
I. Świadczenia pieniężne, którymi są:
 zasiłek stały,
 zasiłek okresowy,
 zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy,
 zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie,
 pomoc dla rodzin zastępczych,
 pomoc na usamodzielnienie i kontynuacjÄ™ nauki,
 świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka
polskiego dla uchodz
ców.
II. Świadczenia niepieniężne:
 praca socjalna,
 bilet kredytowany,
 składki na ubezpieczenie zdrowotne,
 składki na ubezpieczenie społeczne,
 pomoc rzeczowa w tym na ekonomiczne usamodzielnienie siÄ™,
 sprawienie pogrzebu,
 poradnictwo specjalistyczne,
 interwencja kryzysowa,
 schronienie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
 posiłek,
 niezbędne ubranie,
 usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych
domach pomocy,
 specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz ośrodkach wsparcia,
 mieszkanie chronione,
 pobyt i usługi w domach pomocy społecznej,
 opieka i wychowanie w rodzinie zastępczej i placówce opiekuńczo-wychowawczej,
 pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, pomoc w uzyskaniu
zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie  w formie rzeczowej dla osób
usamodzielniajÄ…cych siÄ™,
 szkolenie, poradnictwo rodzinne i terapia rodzinna prowadzone przez ośrodki
adopcyjno-opiekuńcze.
Ustawa o pomocy społecznej reguluje tryb postępowania w sprawach przyznawania
świadczeń, dla spraw nieuregulowanych w ustawie mają zastosowanie przepisy kodeksu
postępowania administracyjnego.
W odniesieniu do osób niepełnosprawnych zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia
27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych.
Określa ona między innymi tryb postępowania orzeczniczego dla celów
pozaubezpieczeniowych, tj. dla:
 odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej osoby,
 szkolenia, w tym specjalistycznego,
 zatrudnienia w zakładach aktywności zawodowej,
 uczestnictwa w terapii zajęciowej,
 konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze ułatwiające
funkcjonowanie danej osoby,
 korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji, tj.
korzystania z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych, rehabilitacyjnych
świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej, organizacje pozarządowe lub inne
placówki,
 konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze
znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji,
 konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie leczenia,
rehabilitacji i edukacji,
 spełnienia przesłanek określonych w art. 8 ust.1 prawa o ruchu drogowym tj. w celu
wydania tzw. karty parkingowej, dla osoby o obniżonej sprawności ruchowej kierującej
pojazdem mechanicznym.
Orzeka się 3 stopnie niepełnosprawności w odniesieniu do osób powyżej 16 roku życia:
 stopień znaczny,
 stopień umiarkowany,
 stopień lekki.
W odniesieniu do osób poniżej 16 roku życia nie orzeka się stopnia niepełnosprawności, tylko
niepełnosprawność. Organem orzekającym w I instancji jest Powiatowy/Miejski Zespół ds.
Orzekania o Niepełnosprawności, w II  Wojewódzki Zespół ds. Orzekania
o Niepełnosprawności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznacza pojęcie zabezpieczenie społeczne i w jaki sposób może być ono realizowane?
2. Czym charakteryzują się ubezpieczenia społeczne, zaopatrzenie i pomoc społeczna?
3. Jakie występują rodzaje ubezpieczeń społecznych?
4. Jakie występują rodzaje świadczeń z ubezpieczenia społecznego?
5. Czym charakteryzuje się pomoc społeczna i jakie są rodzaje świadczeń z pomocy
społecznej?
6. Jaki jest zakres regulacji ustawy o pomocy społecznej?
7. Jakie są zasady i warunki objęcia świadczeniami z pomocy społecznej?
8. Jaki jest zakres ustawy o rehabilitacji i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania możesz przystąpić do wykonania ćwiczeń.
Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią partią
materiału nauczania.
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Pogrupuj i scharakteryzuj świadczenia z:
 ubezpieczenia społecznego,
 zaopatrzenia społecznego,
 pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) z otrzymanych od nauczyciela zapisanych na kartkach różnych świadczeń społecznych
wybrać te, które są świadczeniami z ubezpieczenia społecznego, systemu zaopatrzenia
społecznego i pomocy społecznej,
2) posegregować kartki i przyczepić w odpowiednim miejscu na tablicy,
3) poszukać i przedstawić cechy charakterystyczne poszczególnych grup świadczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 tablica, klej (magnesy), kartki z wypisanymi świadczeniami społecznymi.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy ustawy o pomocy społecznej i przedstaw zasady objęcia pomocą
społeczną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać przepisy ustawy regulujące zasady objęcia pomocą społeczną,
2) określić sytuacje trudne kwalifikujące do ubiegania się o pomoc ze środków pomocy
społecznej,
3) określić, co ustawa rozumie pod pojęciem dochód rodziny,
4) określić zasady ustalania kryterium dochodowego osoby lub rodziny uprawniającego do
ubiegania się o pomoc społeczną,
5) zaprezentować wyniki pracy na forum klasy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Wyposażenie stanowiska pracy:
 ustawa o pomocy społecznej, tablica flip chart, papier, mazaki.
Ćwiczenie 3
Dokonaj analizy przepisów ustawy o pomocy społecznej oraz kodeksu postępowania
administracyjnego i przedstaw postępowanie w sprawach świadczeń z pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać przepisy ustawy regulujące postępowanie w sprawach świadczeń z pomocy
społecznej,
2) dokładnie się z nimi zapoznać i określić, jakie czynności formalno-prawne muszą być
podjęte w celu udzielenia pomocy,
3) ustalić, jak przepisy ustawy regulują zagadnienia właściwości miejscowej,
4) ustalić, w jakim terminie od zgłoszenia pracownik socjalny powinien podjąć pierwsze
czynności, tj. przeprowadzić rodzinny wywiad środowiskowy,
5) określić, jakie zasady muszą być przestrzegane przez organ pomocy społecznej podczas
procedury udzielania pomocy,
6) określić, jakie mogą być konsekwencje braku współpracy klienta z pracownikiem
pomocy społecznej,
7) określić, w jakiej formie organ pomocy społecznej powinien rozstrzygnąć sprawę
przyznajÄ…c bÄ…dz
odmawiajÄ…c przyznania pomocy,
8) ustalić, jakie muszą być dopełnione warunki, aby decyzja administracyjna była ważna,
9) ustalić, czy klientowi przysługuje, jaki i do kogo środek odwoławczy od wydanej decyzji,
10) ustalić, jakie obowiązki ciążą na osobach i rodzinach korzystających z pomocy
społecznej,
11) zaprezentować wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 ustawa o pomocy społecznej, rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej w sprawie
przeprowadzania wywiadu środowiskowego, Kodeks postępowania administracyjnego,
wzory decyzji administracyjnych, papier, mazaki, tablica flip chart.
Ćwiczenie 4
Posługując się przepisami Ustawy o pomocy społecznej przedstaw rozwiązanie w niżej
opisanej sytuacji.
Opis sytuacji
Pani X jest osobą samotną, w wieku 82 lat, bardzo schorowaną, ma trudności z poruszaniem
się po mieszkaniu, na zewnątrz w ogóle nie wychodzi. Mieszka na II piętrze w starym
budynku. Utrzymuje się z renty w wysokości 725 zł. Po opłaceniu świadczeń miesięcznych
zostaje jej na życie 442 zł. Z bliskiej rodziny ma tylko wnuka mieszkającego w innej
miejscowości, który nie ma warunków, by wziąć do siebie babcię.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) dokonać analizy sytuacji podopiecznej pod kątem: określenia sytuacji finansowej Pani X,
spełniania przez nią kryterium dochodowego uprawniającego do objęcia pomocą ze
środków pomocy społecznej, oceny możliwości samodzielnej egzystencji, określenia
zakresu obowiązków wnuka wobec babci,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
3) zaproponować sposób rozwiązania trudnej sytuacji,
4) sprawdzić w przepisach Ustawy o pomocy społecznej, czy istnieje możliwość
zastosowania zaproponowanego sposobu rozwiÄ…zania sytuacji,
5) ustalić, jakie czynności należałoby podjąć w celu zastosowania wybranego rozwiązania,
6) ustalić, jakie mogą być konsekwencje prawne przyjętego rozwiązania,
7) zaprezentować grupie wyniki swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przepisy ustawy o pomocy społecznej, papier, mazaki, tablica flip chart.
Ćwiczenie 5
Posługując się przepisami ustawy o rehabilitacji i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych
przedstaw rozwiązanie w niżej opisanej sytuacji.
Opis sytuacji
Pani X jest osobą bardzo chorą, nie może samodzielnie się poruszać. Najlepszym dla niej
wyjściem byłby wózek inwalidzki, ale brak środków finansowych uniemożliwia jego zakup
na wolnym rynku. Nigdy dotąd nie chorowała. Stan jej zdrowia jest wynikiem przebytego rok
temu udaru mózgu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) ustalić sposób postępowania w opisanej sytuacji,
3) określić, jakie warunki muszą być spełnione, aby pani X wystąpiła o orzeczenie stopnia
niepełnosprawności,
4) ustalić, jakie czynności formalno-prawne powinny być podjęte i do jakiego organu się
zwrócić, aby mieć orzeczony stopień niepełnosprawności,
5) ustalić, jakie uprawnienia przysługują osobom niepełnosprawnym,
6) zaprezentować wynik swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
mazaki, papier, tablica flip chart.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) posłużyć się przepisami kodeksu postępowania
administracyjnego w zakresie niezbędnym do stosowania
ustaw: o pomocy społecznej, o ochronie zdrowia
psychicznego, o rehabilitacji i zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś kształcenie
w jednostce modułowej Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej. Możesz teraz
przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie wróć
do odpowiedniej partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznać się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz skreśl krzyżykiem błędnie zakreśloną kółkiem odpowiedz
, a następnie
otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. W zadaniach wymagających podania krótkiej odpowiedzi, odpowiedzi wpisuj
w wyznaczonych miejscach na karcie odpowiedzi.
8. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.
9. Jeżeli masz pytania i wątpliwości podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
10. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
11. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
12. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
13. Powodzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Zestaw zadań testowych
I. Wybierz i zaznacz kółkiem na karcie odpowiedzi właściwą odpowiedz
.
1. Prawo do nazwiska uregulowane jest w przepisach prawa:
a) cywilnego,
b) administracyjnego,
c) rodzinnego i opiekuńczego,
d) konstytucyjnego.
2. Prawo podmiotowe bezwzględnie obowiązujące to:
a) ogół norm prawnych obowiązujących wszystkich obywateli,
b) uprawnienie skuteczne wobec wszystkich podmiotów prawa,
c) uprawnienie skuteczne wobec konkretnie oznaczonych osób,
d) ogół norm obowiązujących konkretnie oznaczone osoby.
3. Przepis art. 27 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stwierdza, że  oboje
małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości
zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, którą
przez swój związek założyli zawiera normę:
a) dozwalajÄ…cÄ…,
b) zakazujÄ…cÄ…,
c) nakazujÄ…cÄ…,
d) względnie obowiązującą.
4. y
ródłem prawa stanowiącym bardziej szczegółowe rozwinięcie przepisów prawa
zawartych w ustawie i wydawanym na podstawie delegacji ustawowej jest:
a) uchwała,
b) zarzÄ…dzenie,
c) regulamin,
d) rozporzÄ…dzenie.
5. PodstawÄ… pracowniczego stosunku pracy jest:
a) umowa o pracÄ™,
b) umowa agencyjna,
c) umowa o dzieło,
d) umowa zlecenie.
6. Przepisami, jakiego aktu prawnego należy się posłużyć przy ustalaniu zakresu uprawnień
i obowiązków opiekuna prawnego:
a) ustawy o pomocy społecznej,
b) kodeksu cywilnego,
c) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,
d) kodeksu postępowania administracyjnego.
7. Opiekę prawną powołuje się dla osoby dorosłej w sytuacji:
a) choroby psychicznej,
b) całkowitego ubezwłasnowolnienia,
c) długotrwałej choroby,
d) niezaradności osób starszych i samotnych.
8. Pełnoletniej osobie, samotnie gospodarującej, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu
wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód jest niższy od kryterium ustalonego
zgodnie z art. 8 Ustawy o pomocy społecznej, przysługuje:
a) zasiłek stały,
b) zasiłek okresowy,
c) renta socjalna,
d) specjalny zasiłek celowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
9. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego dopuszcza możliwość przyjęcia do szpitala
osoby chorej psychicznie bez wymaganej zgody pacjenta lub jego przedstawiciela
ustawowego tylko wtedy, gdy dotychczasowe zachowanie tej osoby wskazuje na to, że
z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo zdrowiu innych osób.
Jakie sytuacje uzasadniają takie działanie?
a) osoba chora psychicznie posądza bliskich, że ją trują i chcą ją  wykończyć  jest
agresywna wobec małżonka, rzuca w niego przedmiotami,
b) osoba chora psychicznie wulgarnie odnosi się do bliskich i sąsiadów,
c) osoba chora psychicznie często upija się,
d) osoba chora psychicznie nie przyjmuje systematycznie leków.
10. Zasady organizowania przez gminę usług opiekuńczych dla osób samotnych
i niepełnosprawnych uregulowane są w ustawie o:
a) pomocy społecznej,
b) rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych,
c) ochronie zdrowia psychicznego,
d) świadczeniach rodzinnych.
11. Świadczeniem z ubezpieczenia społecznego jest:
a) zasiłek socjalny,
b) renta socjalna,
c) zasiłek chorobowy,
d) zasiłek stały.
12. W stosunku do osoby w wieku 27 lat o naruszonej sprawności organizmu zdolnej do
wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym do jej potrzeb
i możliwości wymagającej częściowo lub okresowo pomocy innej osoby w celu pełnienia
ról społecznych orzec można:
a) niepełnosprawność,
b) umiarkowany stopień niepełnosprawności,
c) znaczny stopień niepełnosprawności,
d) lekki stopień niepełnosprawności.
II. Zaznacz na karcie odpowiedzi wybranÄ… odpowiedz
 Tak ,  Nie . W pytaniach
13  15 uzasadnij swój wybór.
13. Obywatel obcego państwa popełnił przestępstwa na polskim statku morskim. Czy wobec
tej osoby będzie miała zastosowanie polska ustawa karna?
TAK NIE
Uzasadnij.
14. Za zezwoleniem Sądu małżeństwo zawarła 16  letnia dziewczyna. Zamieszkała wraz
z mężem u swoich rodziców, którzy uważają, że mają prawo i obowiązek kierowania
postępowaniem córki z racji jej wieku i ich władzy rodzicielskiej. Czy stanowisko
rodziców jest słuszne?
TAK NIE
Uzasadnij.
15. Przez okres 3 lat rodzice nie utrzymywali dziecka, gdyż ojciec przebywał w tym czasie
w zakładzie karnym, a matka nie pracowała. Dziecko pozostawało na utrzymaniu
dziadków. Czy dziadkowie byli zobowiązani do utrzymywania wnuka?
TAK NIE
Uzasadnij.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
16. Czy w podanych przykładach norm prawnych poprawnie wskazana została dyspozycja:
a) Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby
obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to było niemożliwe, do
zwrotu jej wartości (art. 405 kc).
TAK NIE
b) Posiadacz gruntu może zająć cudze zwierze, które wyrządza szkodę na gruncie,
jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody (art.
432 ż 1 kc).
TAK NIE
III. Udziel krótkiej odpowiedzi we właściwym miejscu na karcie odpowiedzi.
17. Jakie gałęzie polskiego prawa regulują następujące stosunki społeczne?
a) Paweł P. uzyskał pozwolenie organu budowlanego na budowę domu
jednorodzinnego.
b) Kamil K. został zwolniony z pracy w ramach zwolnień grupowych.
c) Janina K. została pozbawiona władzy rodzicielskiej nad swoja córką.
d) Stefan C. zawarł umowę najmu lokalu użytkowego.
18. Jakie konsekwencje prawne w stosunku do rodziców dziecka wynikają z faktu
utrzymywania wnuków przez dziadków? Powołaj się na odpowiednią podstawę prawną.
19. Piotr P. był ojcem trzech synów A., B., C. W testamencie, który sporządził w tajemnicy
przed synami obdzielił ich majątkiem stosownie do ich pracy w gospodarstwie domowym,
jak i wywiązywania się z obowiązków synowskich wobec niego. Syn B. nie dożył śmierci
ojca, a syn A. po śmierci ojca przerobił testament, bo był dla niego najmniej korzystny.
Sprawa przerobienia testamentu została ujawniona przez syna C.
Jak będzie przedstawiała się sprawa dziedziczenia każdego z synów po Piotrze P.? Podaj
odpowiedniÄ… podstawÄ™ prawnÄ….
20. Zgodnie z art. 107. ustawy o pomocy społecznej, jakie działanie powinien przeprowadzić
pracownik organu pomocy społecznej (pracownik socjalny) w celu ustalićenia sytuacji
osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osoby ubiegającej się o świadczenia
pieniężne?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ..................................................................................................
Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej
Nr pytania Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 TAK NIE Uzasadnienie:
14 TAK NIE Uzasadnienie:
15 TAK NIE Uzasadnienie:
16 a) TAK NIE b) TAK NIE
17 a)..............................................................................................
b)..............................................................................................
c)..............................................................................................
d)...............................................................................................
18 Krótka odpowiedz
:
19 Krótka odpowiedz
:
20 Krótka odpowiedz
:
RAZEM
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
6. LITERATURA
1. Anioł W.: Międzynarodowa polityka społeczna. Wyd. UW, Warszawa 1989
2. Breczko A., Zamróz A., Oliwniak S.: Wstęp do nauk prawnych. Temida 2, Białystok 1999
3. Błędowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa 1996
4. Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C.: Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe.
COMER, Toruń 1993
5. Kodeks cywilny
6. Kodeks postępowania administracyjnego
7. Kodeks pracy
8. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
9. Lewandowski I.: Elementy prawa. PWN, Warszawa 1999
10. A
ętowski J.: Prawo administracyjne dla każdego. Ecostar, Warszawa 1995
11. Michalska A.: Europejska Konwencja Praw Człowieka. Podstawowe dokumenty.
Helsińska Fundacja Praw człowieka, Warszawa 1995
12. Prawa człowieka w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej. Raport
z badań. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1996
13. Rozporządzenie MPS w sprawie przeprowadzania wywiadu środowiskowego
14. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
15. Ustawa o pomocy społecznej
16. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42