Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

1

KRÓTKA HISTORIA UŻYTKOWANIA ŚRODOWISKA

Współczesny kryzys ekologiczny przedstawiany jest często ahistorycznie, jako zjawisko absolutnie

nowe i wyjątkowe. Tymczasem jest to kolejny etap (choć rzeczywiście o wielu swoistych cechach) w
„odwiecznym” wyścigu między wzrostem populacji, zmianami kulturowymi i technologicznymi a
produktywnością i odpornością biosfery.

1

Cała historia powstania i rozwoju ludzkości jest związana z

transformacją przyrody pod wpływem działalności człowieka. Zarazem naturalne wyzwania były jedną z
przyczyn sprawczych rozwoju kultury ludzkiej i cywilizacji. Poznanie i zrozumienie ewolucji interakcji
człowieka z przyrodą, miejsca człowieka w przyrodzie na przestrzeni dziejów może więc pomóc w znalezieniu
rozwiązań na przyszłość.

Społeczności ludzkie ciągle borykały się z ograniczeniami dostępności zasobów. Historia ludzkich

stosunków z przyrodą, to historia zmuszania przyrody do coraz większej produktywności. Sposoby odsuwania
przyrodniczych granic rozwoju w dziejach ludzkości są różnorodne:



ograniczanie przyrostu naturalnego;



wędrówki i poszukiwanie jeszcze nie zawłaszczonych zasobów;



oszczędzanie natury, tj. oszczędne używanie wartości deficytowych - ograniczenia konsumpcji pewnych
zasobów;



zawłaszczanie dóbr przyrody należących do innych grup ludzi;



usprawnienia technologiczne umożliwiające zwiększanie produktywności natury, efektywniejsze jej
wykorzystanie lub zastępowanie wyczerpujących się zasobów.

Ta ostatnia „metoda” jest główną, bezpośrednią podstawą zaistnienia w historii ludzkości tzw. rewolucji

kulturowych, czyli zasadniczych zmian sposobów gospodarowania. Miały one miejsce, gdy w ewolucji
człowieka na skutek szybkich postępów socjalizacji i sprzężonego z nimi rozwoju kultury zdolność eksploatacyjna
ulegała znacznemu powiększeniu w krótkich okresach zmieniając miejsce człowieka w ekosystemie, a z czasem
doprowadzając do zmian i w samych ekosystemach.

2

Kluczowe dla uznania przełomu kulturowego za

rewolucyjny nie wynika z szybkości i gwałtowności zmian, ale przede wszystkim z dramatycznych zmian
sposobu życia. Rewolucje kulturowe czynią dostępnymi większe zasoby energii i pozwalają na kontrolę
większej ilości zasobów, obszaru planety dla zaspokojenia potrzeb. Wskutek dostarczenia dodatkowych ilości
żywności, podniesienia standardu życia, zmiany stylów życia, każda kulturowa przemiana powoduje ekspansję
populacji ludzkiej.

W historii ludzkości miały miejsce dwa kluczowe momenty przełomowe (poza użyciem pierwszych

narzędzi i opanowaniem ognia):



neolityczna rewolucja rolnicza (10-12 tys. lat temu) - wiąże się z powstaniem i rozwojem rolnictwa, co

doprowadziło do przejścia od gospodarki przyswajającej zasoby naturalne do gospodarki wytwórczej;



rewolucja przemysłowa (rozpoczęta 230 lat temu) - związana z powstaniem i rozwojem przemysłu,
wykorzystaniem paliw kopalnych jako źródła energii, mechanizacją pracy, pojawieniem się nowych
sposobów komunikacji i transportu.

Rewolucje kulturowe nie oznaczają absolutnego wyeliminowania starych stylów życia. Współcześnie

funkcjonują zbiorowości ludzkie, stosujące całe historyczne spektrum strategii życia: od małych, skąpo
wyposażonych w najniezbędniejsze tylko przedmioty grup łowiecko-zbierackich, przez pasterskie i rolnicze
społeczności o bogatej kulturze, aż po wielomilionowe narody i państwa dysponujące energią nuklearną i
statkami kosmicznymi. Koegzystują więc na naszej planecie bardzo różnorodne formy wykorzystywania
środowiska: ekstensywne (zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo) i intensywne (pasterstwo, żarowa i kopieniacza
uprawa roślin, rolnictwo tradycyjne, rolnictwo uprzemysłowione, industrializacja). Jednakże nowo powstałe i
wiodące z biegiem czasu formy użytkowania zmieniają formy i skalę oddziaływania na środowisko. Z tego
względu można dzieje ludzkości periodyzować następująco

3

:

1

O.Budzyński, Etyka ekologiczna czy ekologiczny operacjonizm, „Zielone Brygady” 1998, nr 21 (123), s.5.

2

M.Henneberg, Synekologia człowieka, w: Antropologia, red. A.Malinowski, J.Strzałko, PWN, Warszawa -

Poznań 1989, s.392.

3

E.Kośmicki, Problematyka zależności społeczeństwo - środowisko a paradygmat ewolucyjny, „Kosmos” 1984,

2, s. 137-148, zmienione.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

2

1. Okres względnej równowagi, oddziaływanie z dominacją przystosowania człowieka do środowiska.

Obejmuje cały paleolit (starszą epokę kamienną) od momentu powstania hominidów (4-3 mln lat temu) do
10-12 tys. lat p.n.e. Główne formy oddziaływania na środowisko to zbieractwo, łowiectwo, rybołówstwo.

2. Oddziaływanie z dominacją przekształcania środowiska (rozpoczął się ten okres około 10-12 tys. lat temu

wraz z rewolucją rolniczą):



narastanie przekształceń; obejmuje neolit (młodszą epokę kamienną), epokę brązu i żelaza - 10 tys.
p.n.e. - XVIII w.; główny czynnik oddziaływania: rolnictwo;



szybkie przemiany przyrody od XVIII w. do połowy XX w.; główny czynnik oddziaływania:

spalanie paliw kopalnych;



zmiany przyrody w skali globalnej w drugiej połowie XX w.; bardzo różnorodne czynniki
oddziaływania;

3. Harmonizowanie rozwoju społeczno-gospodarczego z poznanymi prawami przyrody - początki w II połowie

XX w.

4. Hipotetyczna epoka noosfery - harmonijnego, symbiontycznego współżycia ludzkości z biosferą.

Jak wynika z tego podziału historia destrukcyjnego oddziaływania człowieka na środowisko jest dość

krótka, jeśli zważyć, że przez prawie kilka milionów lat istnienia hominidów jedyną strategią życia ludzi była
przyswajająca zasoby przyrody strategia łowiecko-zbieracka.

Miernikami zmian i presji na środowisko w toku historii ludzkości może być gęstość zaludnienia,

powierzchnia potrzebna do wyżywienia człowieka i zużycie energii per capita.

Zagęszczenie w populacjach łowiecko-zbierackich wynosiło 0,1-0,4 osób/km

2

, w rolniczych 1-150

4

(choć prawdopodobnie w miastach już przed 4-6 tys. lat temu mogła sięgać 400

5

), a współcześnie globalnie

zbliża się do 40 osób na km

2

, w najgęściej zaludnionych państwach przekracza trzysta, a w niektórych miastach

kilka tysięcy.

Myśliwy - zbieracz z górnego paleolitu potrzebował przeciętnie 1000 ha dla utrzymania się, pasterz z

neolitu - 10 ha, chłop w średniowieczu 0,7 ha, współczesny rolnik japoński - 0,06 ha.

6

Wzrost zużycia per capita energii przedstawiał się następująco (w kcal)

7

:



prymitywne człowiekowate - 2000,



rozwinięte społeczności zbieracko-łowieckie - 5000,



wczesne społeczności rolnicze - 12000,



rozwinięte społeczności rolnicze - 20000,



społeczeństwa wczesnej epoki przemysłowej - 60000,



współczesne społeczeństwa krajów wysoko rozwiniętych - 125000-230000.

2.1. OKRES GOSPODARKI ŁOWIECKO-ZBIERACKIEJ

2.1.1. Ewolucja

Z szympansem człowiek ma wspólne 98,4% DNA. Ostatni wspólny przodek żył 6-8 mln lat temu. 5

mln na sawannach pojawiły się pierwsze naczelne o pionowej postawie. Najstarsze odkryte narzędzia (w Afryce)
pochodzą sprzed 2,5 mln lat i były tworem Homo habilis. Homo erectus pojawił się 1,7-0,3 mln lat temu, Homo
sapiens - 0,5 mln. a Homo sapiens sapiens – 0,09 mln.

8

Małpy człekokształtne będące przodkami hominidów zamieszkiwały prawdopodobnie bogate w

żywność i zróżnicowane środowisko lasu tropikalnego oraz leżącej na jego obrzeżach sawanny. W tych
warunkach niewiele było naturalnych wrogów i niewielu konkurentów. Wszystkożerność umożliwiała
korzystanie z różnorodnych źródeł pokarmu z przewagą roślinnego. Niepotrzebne były wędrówki w
poszukiwaniu żywności czy wody.

9

Powstanie hominidów wynikało prawdopodobnie z przyrostu liczebności i być może zmian klimatu.

Czynniki te „wypchnęły” naszych przodków na sawanny, gdzie brak było jadalnych owoców, mniej także

4

O.Budzyński, Etyka ... op.cit., s.7.

5

M.Henneberg, Synekologia ... op.cit., s.403.

6

Z.M.Karaczun, L.G.Indeka, Ochrona środowiska, ARIES, Warszawa 1996, s.203.

7

G.T.Miller Jr., Living in the Environment: Prinicples, Connections and Solutions, Wadsworth Publishing

Company, Belmont 1996, s.32.

8

M.S.Common; S.Stagl, Ecological Economics: An Introduction, Cambridge University Press, 2005., p.69.

9

M.Henneberg, Synekologia ... op.cit., s.393.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

3

soczystych liści i drobnych zwierząt. Podstawową forma pożywienia były ziarna traw i duże zwierzęta
roślinożerne. Doszło do różnych specjalizacji pokarmowych naszych przodków. Część z nich przeszła na ziarno
jako podstawę diety, a część na łowiectwo. Pierwsza grupa popadła w „stagnację” ewolucyjną i w końcu
wyginęła. Druga natomiast podlegała szybkim przemianom ewolucyjnym. Przechodząc na dietę mięsną nasi
przodkowie zajęli miejsce drapieżców w łańcuchu pokarmowym. Człowiekowate korzystając ze zwierzyny
łownej nigdy jednak nie zarzuciły swych zwyczajów wszystkożerców. Adaptacja do czysto łowieckiego trybu
życia nie mogła zakończyć się sukcesem ze względu na konkurencję dużych drapieżców. Pierwotną zatem
strategią zdobywania pokarmu była dla człowiekowatych strategia zbieracko-łowiecka. Wejście w rozmaite nisze
ekologiczne różnych ekosystemów od środowisk tropikalnych poczynając, a na subarktycznych kończąc,
spowodowało zróżnicowanie przystosowania kulturowego grup ludzkich, jednakże ich rola we wszystkich
ekosystemach pozostawała podobna. Stanowili oni ostatnie ogniwo łańcuchów pokarmowych korzystając przy
tym, aczkolwiek w różnym stopniu, z pokarmu roślinnego.

10

Ludzie byli łowcami-zbieraczami przez dominującą część swej gatunkowej historii: przez 88% trwania

gatunku Homo sapiens, a licząc od powstania Homo habilis aż przez 99%

11

.

2.1.2. Sposób życia

Społeczności łowiecko-zbierackie utrzymywały się wyłącznie ze zbierania naturalnego pokarmu

roślinnego, polowania na dzikie zwierzęta, łowienia ryb i mięczaków, a także zbierania padliny ubitej przez inne
zwierzęta. Nieznana była produkcja żywności i gromadzenie zapasów na okres dłuższy niż parę dni. W okresie
zbieracko-łowieckim Homo sapiens sapiens (od 35-40 tys. lat temu) w większości populacji gros żywności
stanowiły zebrane rośliny, a polowanie na dużego zwierza było rzadkością. Łowcy - zbieracze posiadali
doskonałą wiedzę o jadalnych organizmach i ich dostępności w różnych porach roku, ich leczniczych
właściwościach, gdzie znaleźć wodę. Dysponowali tylko trzema źródłami energii:



energią słoneczną w formie związanej przez rośliny;



energią własnych mięśni,



ogniem (około 300-500 tys. lat temu).

W społecznościach łowiecko-zbierackich rozwinęła się trójstopniowa organizacja. Pierwszy jej szczebel

stanowiła wielopokoleniowa rodzina elementarna, przeważnie o charakterze monogamicznym. Kilka lub
kilkanaście rodzin elementarnych, z reguły powiązanych pokrewieństwem, tworzyło grupę lokalną o liczebności
15-35 osób. Grupa lokalna była podstawową jednostką ekonomiczną wspólnoty pierwotnej. Trzeci stopień
organizacji stanowiło plemię, będące luźną federacją kilkunastu lub kilkudziesięciu grup lokalnych i liczące od
kilkuset do kilku tysięcy osób W odróżnieniu od grupy lokalnej nie stanowi wspólnoty ekonomicznej. Charakter
więzi plemiennych kształtowała wspólnota terytorium, kultury materialnej, języka oraz ideologii.

12

Organizacja ekonomiczna wspólnoty pierwotnej miała charakter komunistyczny - silny był egalitaryzm,

istniało grupowe posiadanie materialnych przejawów organizacji oraz wspólnota konsumpcji. Brak było
rozwarstwienia klasowego, specjalizacji pracy z wyjątkiem specjalizacji wg płci (kobiety - zbieractwo,
mężczyźni - łowiectwo) oraz centralnej władzy politycznej - jeśli występowało przywództwo jednostkowe, to
oparte na zasadzie osobistego autorytetu, a nie wymuszaniu posłuchu.

13

W okresie paleolitu rozwinęły się i doskonaliły systemy komunikacji międzyosobniczej i nauczania

(mowa i tradycja kulturowa), co zwiększało integrację i koordynację działania. Z górnego paleolitu istnieją
dowody intensywnego rozwoju kultury: ozdoby, pochówki i prymitywne kulty, o których świadczą figurki kultu
płodności, rytualne malarstwo i płaskorzeźby naskalne (np. Lascaux, Altamira, Niaux, Trois Freres), ślady
rytualnego kanibalizmu.

Nowe przystosowania spowodowały wzrost liczebny i ekspansje terytorialną, w tym na niedostępne

poprzednio środowiska. Do własności społeczności paleolitycznych bezpośrednio umożliwiających ekspansję
zaliczyć należy

14

:



wszystkożerność;



stosowanie narzędzi (z drewna, kamienia, kości, rogu i muszli), które przyczyniały się do rozszerzania
repertuaru pozyskiwanej żywności;

10

Tamże, s.397.

11

M.S.Common; S.Stagl, Ecological... op.cit., p.70.

12

T.Bielicki, O organizacji społecznej i ekologii hominidów pleistoceńskich, w: Ekologia człowieka - historia i

współczesność, red. B.Kuźnicka, IHN PAN, Warszawa 1995, s.15-27.

13

Tamże.

14

M.Henneberg, Synekologia ... op.cit., s.395.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

4



poprawianie warunków mikroklimatycznych - osłony i schronienia przed wiatrem i deszczem, okrywanie
ciała;



zastosowanie ognia równoznaczne ze zdolnością wyzwalania energii poza swoimi ciałami (bez uruchamiania
metabolizmu) i prowadzące do zmniejszenia wydatku energetycznego osobników na wykonywanie
czynności niezbędnych do utrzymania się przy życiu.

Zastosowanie ognia było wielostronne. Ogień przynosił łowcom - zbieraczom korzyści poprzez

umożliwienie

15

:



przetwarzania produktów pokarmowych poza ciałem, co oznaczało zwiększenie przyswajalności pokarmu

roślinnego, mniej żucia, możliwość konserwacji pożywienia, rozkład substancji toksycznych produkowanych
przez rośliny, ograniczanie infekcji pasożytniczych (tzw. I rewolucja kulinarna),



poprawy warunków mikroklimatycznych - ogrzewanie,



obrony przed drapieżnikami,



zmiany fizycznych i chemicznych właściwości surowców służących do produkcji narzędzi, broni, okryć itp.,



wypalania terenu, co często stwarzało warunki rozwoju roślinności (np. trawiastej), odpowiedniej dla
zwierząt, które stanowiły pokarm człowieka,



wypłaszania zwierzyny łownej.

Wszystkie udoskonalenia prowadziły do wzrostu możliwości utrzymania się coraz liczniejszych grup na

tym samym terenie. Jednakże udoskonalenia te tylko okresowo znosiły konieczność utrzymywania równowagi
między wielkością grupy a podażą żywności. Generalnie wydajność wykorzystania zasobów była niewielka,
zatem nawet niewielkie zmiany populacyjne prowadziły najczęściej do utraty równowagi. Stąd powstawały
różnorakie praktyki kulturowe ograniczające przyrost naturalny: abstynencja seksualna, zabijanie dzieci i
starców w ciężkich czasach, ziołowe środki antykoncepcyjne, aborcja, późny ożenek, długie karmienie piersią
niemowląt (co opóźnia czas wznowienia owulacji). Z tego powodu oraz wysokiej śmiertelności niemowląt i
dzieci średnia długość życia nie przekraczała 30-40 lat, a populacja rosła bardzo wolno. Przyczyny kontroli
urodzeń nie leżały jednak w uświadomieniu sobie konieczności utrzymania równowagi ekologicznej lecz w
prozaicznych uwarunkowaniach codziennego bytowania.

16

Stabilność układów ekologicznych życia grup

łowiecko-zbierackich była (i jest) warunkiem długoterminowego dostępu do zasobów środowiska, a więc
gwarancją przeżycia, a nie celem samym w sobie.

Dobry wgląd w sposób życia grup łowiecko-zbierackich dają współcześnie żyjące tego typu

społeczności (np. Hadza w Tanzanii, Buszmeni na pustyni Kalahari, tubylcy australijscy). Wszystkie istniejące
grupy łowiecko-zbierackie występują na obszarach marginalnych, w których nie rozwinęło się rolnictwo.
Głównymi obszarami tego rodzaju są wilgotne lasy równikowe, podzwrotnikowe półpustynie i obszary
arktyczne.

Buszmeni San (Khoisan) żyją na najmniej produktywnej części swego pierwotnego zasięgu - na

terenach, gdzie roczna suma opadów wynosi 100-400 mm i występują częste susze. Roślinność stanowi mizerna
trawa lub suche zarośla z porozrzucanymi kolczastymi drzewami. Ku północy obszaru Kalahari opady sięgają
800 mm na rok i pustynia przechodzi w sawannę parkową.

17

Jedna z grup ludzi San, zwanych !Kung, zjadała żywność, której 33% wartości kalorycznej pochodziło

z mięsa, a 67% z produktów roślinnych. Średnie dzienne spożycie wynosiło 2140 kcal i 99 g białka, czyli o 165
kcal i 33 g więcej niż zalecana dzienna norma rządowa w USA. Głównym źródłem pożywienia jest orzech
mongongo (mangetti) z drzewa Ricinodendron rantanenii, odpornego na suszę. Średnie spożycie dzienne
orzecha odpowiada 50% roślinnej części diety. Orzechy są doskonałym pożywieniem, ponieważ zawierają 5
razy więcej kalorii i 10 razy więcej białka niż porównywalna ilość ugotowanego ziarna zbóż. Z powodu twardej
skorupy jądro jest chronione na ziemi przed zgniciem i dobre orzechy mogą być zbierane praktycznie przez cały
rok. Ponadto Buszmeni zbierają około 100 gatunków korzeni i bulw. Ta różnorodność dostarcza wielu
alternatyw w strategii wyżywienia. Dieta jest tak wartościowa, że u Buszmenów nie stwierdza się kwashiorkoru
- choroby spowodowanej brakiem białka, częstej wśród Afrykańczyków trudniących się rolnictwem.

18

Poza obozowiskiem dorośli członkowie grupy spędzają w tygodniu 2-3 dni, a na pozyskiwanie

żywności przeznaczają 2-3 godziny dziennie. Tak więc wydaje się, że Buszmeni prowadzą zaskakująco
bezczynne życie a ich dieta jest dobra i zróżnicowana. Dożywają dojrzałego, późnego wieku bez wielu trosk i
niebezpieczeństw. Nie doświadczają okresowych głodów, które przydarzają się rolnikom uzależnionym od

15

Tamże.

16

Tamże, s.409-410.

17

B.Campbell, Ekologia człowieka, PWN, Warszawa 1995, s. 144.

18

Tamże, s.148-150.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

5

nielicznych gatunków upraw, ponieważ wykorzystują wiele gatunków roślin i zwierząt. Odżywiają się dobrze
nawet wtedy, gdy rolnicy dzielący z nimi to samo środowisko cierpię poważne braki pożywienia.

19

Ponieważ wiele z pozostałych społeczności łowiecko-zbierackich egzystuje na obszarach marginalnych,

rozsądne jest wnioskowanie, że w przeszłości prowadzili życie łatwiejsze niż dziś. Istnieje więc wiele powodów,
aby odrzucić przekonanie Hobbesa, że pierwotni ludzie wiedli życie samotne, biedne, podłe, okrutne i krótkie.
Życie przeciętnego współczesnego człowieka wykazuje małą poprawę w stosunku do życia naszych wczesnych
przodków.

20

Pozostali dziś łowcy-zbieracze są obecnie ogromnie zagrożeni. Ich zniknięcie to nie tylko utrata całych

plemion wraz z ich niepowtarzalnym dziedzictwem genetycznym i kulturowym, ale i utratę wyobrażenia o tej
części naszej własnej przeszłości, która wpłynęła na to, aby uczynić nas istotami, którymi jesteśmy dzisiaj.

21

2.1.3. Oddziaływanie na środowisko

Generalnie łowcy - zbieracze byli mieszkańcami przyrody, którzy trwali dzięki „uczeniu się” od

natury. Polegali na odnawialnych zasobach. Oddziaływanie na środowisko miało charakter ograniczony i
z reguły lokalny. Większość zniszczeń była szybko naprawiana przez przyrodę. Należy się jednak
wystrzegać daleko posuniętych generalizacji, gloryfikowania „proekologicznego” stylu życia społeczności
łowiecko-zbierackich. Właściwe (z dzisiejszego punktu widzenia) postępowanie wobec przyrody tych
społeczności nie jest ich przyrodzoną, naturalna przypadłością. Wraz z doskonaleniem techniki łowieckiej
myśliwi zaczęli wywierać znaczący wpływ na populacje dużych roślinożerców: jeleniowatych, mamutów,
żubrów itp. Szczególne natężenie miały te zjawiska na nowo zajmowanych obszarach (szczególnie wyspach), na
których świat żywy ewoluował dotąd bez obecności człowieka. Tzw. wielkie zabijanie (overkill) miało miejsce
w przypadku ludu Clovis w Ameryce (około 12 tys. lat temu) czy tubylców australijskich (40-50 tys. lat temu),
mieszkańców Madagaskaru (tysiąc lat temu). W jego wyniku ginęły duże ssaki i nielotne ptaki. Listę przykładów
wpływu społeczności łowiecko zbierackich na środowisko podano w tabeli 2.1.

Tabela 2.1. Przykłady wielkiego zabijania

Wytępione gatunki

Czas

Miejsce i przyczyna

86% fauny dużych ssaków (w tym olbrzymie kangury),
nielotne ptaki (np. Genyornis newtonii ), duże jaszczurki i
węże

ok. 40000 p.n.e.

Australia, kolonizacja przez Aborygenów

80% dużych ssaków (naziemne leniwce olbrzymie,
gepardy, lwy, konie, mamuty, mastodonty, pancerniki i in. -
w sumie 57 gatunków)

ok. 11000 p.n.e.

Ameryka Północna i Południowa, lud Clovis

Ptaki moa

ok. 1000 n.e.

Nowa Zelandia, pierwotni Maorysi

Ptaki słoniowe (epiornisy), lemury olbrzymie (7
gatunków), żółwie olbrzymie, hipopotamy

ok. 500 n.e.

Madagaskar, kolonizacja

Gęsi nielotne i 50 gatunków innych ptaków

ok. 400 n.e.

Hawaje, kolonizacja przez Polinezyjczyków

Źródło: opracowanie własne – kompilacja wielu źródeł.

Szczególnie używanie ognia w celach łowieckich i wypalania roślinności odgrywało znaczącą rolę.

Wypalanie powodowało czasami trwałe zmiany szaty roślinnej (np. w Australii zbyt częste wypalanie
dokonywane przez przodków Aborygenów zaburzyło naturalny cykl pożarów buszu i jego odrastania, a w
efekcie erozję, zniszczenie części rodzimej flory i fauny) i wzmacniało pozycję konkurencyjną ludzi w stosunku
do dużych drapieżców, co mogło być ważną przyczyną wymarcia wielkich zwierząt: mastodonta, tygrys
szablastozębnego, niedźwiedzia jaskiniowego, wielkiego bizona, wielkiego leniwca (niektórzy naukowcy
przypisują te wymierania szybkim zmianom klimatycznym). Przenosząc się z miejsca na miejsce ludzie
pierwotni przenosili także nasiona i inne narządy generatywne roślin, przyczyniając się do zmiany ich
rozprzestrzenienia, jak i niekiedy odżywiających się nimi zwierząt.

Ułożenie harmonijnych stosunków z przyrodą nie jest skutkiem automatycznego, instynktownego

dostosowania, lecz wynikiem uczenia się, rozwoju kultury. Społeczności pierwotne, które nie potrafiły nauczyć
się racjonalnego użytkowania środowiska - znikały. Płynie stąd dla nas pociecha. Wielkie zabijanie kończyło się
najwyżej po kilkuset latach, a niektórzy potomkowie jego sprawców (Indianie, Aborygeni) żyli w równowadze z

19

Tamże., s.150, M.Henneberg, Synekologia ... op.cit., s.409.

20

B.Campbell, Ekologia ... op.cit., s.154-155.

21

Tamże, s.155-156.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

6

przyrodą. Podobnie i my, mądrzy po szkodzie, dochodzimy do opamiętania i możemy ułożyć poprawnie swoje
stosunki z przyrodą.

2.2. OKRES ROZWOJU I DOMINACJI ROLNICTWA

Rewolucja neolityczna jest drugim, po użyciu pierwszych narzędzi krokiem na drodze rozwoju kultury

ludzkiej. Wskutek tej rewolucji definitywnie przekroczony został punkt miedzy człowiekiem, jako zwierzęcym
elementem ekosystemu, a człowiekiem zmieniającym ekosystem. O ile paleolityczne formy działania miały
charakter symbiontyczny, tzn. człowiek wykorzystywał tylko naturalne środki egzystencji istniejące w
otoczeniu, o tyle po rewolucji neolitycznej zaczyna silniej ingerować w procesy przebiegające w przyrodzie i
podporządkowywać je swoim celom. A ponieważ szybkość zmian kulturowych i wywoływanych tym
przeobrażeń w środowisku jest znacznie większa od tempa ewolucji, adaptacja biologiczna ustąpiła miejsca
adaptacji kulturowej.

22

2.2.1. Przebieg i skutki kulturowe rozwoju rolnictwa

Brak jest jednoznacznych dowodów w pełni rozwiniętego rolnictwa w okresie sprzed 10-12 tys. lat, tym

niemniej proces powstawania rolnictwa zaczął się zapewne znacznie wcześniej - najstarsze ślady zbioru kłosów
traw za pomocą kamiennych sierpów i wytwarzania z ziaren mąki pochodzą z doliny Nilu sprzed 20 tys. lat.

23

Rewolucja neolityczna miała trzy ośrodki - dwa euroazjatyckie (Azja Mniejsza i Bliski Wschód oraz południowe
Chiny) i amerykański (Meksyk i Peru). Najstarszym z nich był Bliski Wschód, gdzie odkryto pierwsze znane
stałe osady rolnicze - Jarmo i Jerycho.

24

W Starym Świecie najwcześniej zaczęto uprawiać pszenicę, jęczmień i

proso, a w Nowym Świecie kukurydzę, ziemniaki i jarzyny (dynia, pomidor).

25

Pierwotne formy rolnictwa

polegały na usuwaniu konkurentów, ochronie przed zjedzeniem przez inne zwierzęta, oczyszczaniu terenu z
innych roślin. Praktyki te zrodziły się zapewne z antropochorii, czyli wykorzystywania roślin przypadkowo
rozsianych. Antropochoria zachodziła, jeśli grupy poruszały się po ograniczonych terytoriach i powracały na
dawne obozowiska (lub były osiadłe, jak mogło to mieć miejsce w przypadku grup, których głównym źródłem
utrzymania było np. rybołówstwo). Z biegiem czasu osiedlano się w miejscach występowania naturalnie lub
przypadkowo rozsianych jadalnych roślin. Pierwotna gospodarka żarowa (slash-and-burn) polegała również na
stałym przemieszczaniu się w pogoni za niewyjałowionymi jeszcze terenami w cyklu 10-30 letnim (w rolnictwie
tym zanik zdolności produkcyjnych ziemi nie trwał dłużej niż 5 lat). Takie „koczownicze” rolnictwo w miarę
doskonalenia technologii powoli skłaniało ludzi do osiedlania się.

26

Pierwotne rolnictwo miało charakter zdobywania środków utrzymania jedynie przez jedna rodzinę.

Zależało jedynie od siły ludzkich mięśni i prymitywnych narzędzi - obszar uprawy był więc niewielki, jak i
wpływ na środowisko. Warunkiem „trwałości” takiej formy rolnictwa było jednak niska liczebność i gęstość
populacji. Dopiero około 7000 lat temu doszło do uprawy ornej dzięki wprowadzeniu do użytku drewnianych
pługów i siły pociągowej zwierząt.

Hodowla jest wynalazkiem późniejszym niż uprawa roślin. Początki jej wiązały się z transhumancją -

„pasożytowaniem” grupy ludzkiej postępującej za wędrującym stadem. Ten tryb życia występuje dzisiaj u
Lapończyków i polega na ciągłym przemieszczaniu się wraz ze stadami wędrownych reniferów, bez kontroli
rozmnażania i innych ważnych zachowań. Pasterzy od łowców odróżniało wykorzystanie mleka, jako sposobu
zdobywania białka zwierzęcego bez zabijania zwierząt.

27

Istotne w rozwoju cywilizacji było osiedlanie się rolników w dolinach wielkich rzek aluwialnych, gdzie

gleby były ustawicznie użyźnianie dzięki cyklicznym powodziom. Koncentrowanie się ludności w sprzyjających
rolnictwu regionach (np. Mezopotamia, Nil, Indus, Huang Ho) zaowocowało kryzysami demograficznymi.
Kryzysy nadprodukcji żywności i demograficzne prowadziły do powstania cywilizacji w formie miast - państw,
w których ludność podporządkowana była władzy zwierzchniej, żyła według pewnych praw, wypełniała pewne
obowiązki wynikające ze współistnienia w ramach wspólnoty. Ponieważ była to ludność rolnicza, władza miasta
rozciągała się na otaczające obszary uprawne. Skomplikowane czynności np. irygacyjne, obronne, wznoszenie

22

K.J.Brozi, Powstanie i upadek wielkich cywilizacji. Antopologia historii wobec współczesności, UMCS,

Lublin 1996, s.33.

23

M.Henneberg, Synekologia ... op.cit., s.400.

24

K.J.Brozi, Powstanie ... op.cit., s.35.

25

M.Henneberg, Synekologia ... op.cit., s.400-401.

26

K.J.Brozi, Powstanie ... op.cit., s.34.

27

B.Campbell, Ekologia ... op.cit., s.159-161.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

7

budowli publicznych zmuszały ludzi do podejmowania przedsięwzięć na niespotykaną skalę. To zaś z kolei
wymagało istnienia i utrzymywania specjalistów. Nadmiar żywności umożliwiał utrzymanie grup ludzi nie
zaangażowanych bezpośrednio w produkcję rolniczą. Pojawiał się więc problem dystrybucji dóbr, podziału
klasowego, wojen, podziału pracy

28

Wzrost demograficzny powodował w wielu przypadkach szybkie wyczerpywanie produkowanych

zasobów żywności. Być może wiele społeczności rolniczych funkcjonowało na granicy głodu przez większość
swego istnienia.

Cywilizacyjne skutki rewolucji rolniczej można usystematyzować następująco:



wzrost wielkości populacji;



użycie udomowionych zwierząt do prac polowych podniosło zużycie energii per capita i zdolność do
ekspansji rolnictwa i społeczności rolniczych;



stymulacja rozwoju kultury np. działalność rolnicza wymaga myślenia perspektywicznego, przewidywania
(wylewów rzek, suszy itp.), kontrolowania czasu wegetacji roślin i zmian pór roku, co stało się podstawą
stworzenia kalendarza.



powstanie możliwości gromadzenia większej ilości dóbr materialnych z chwilą odejścia od nomadycznego

trybu życia;



pojawianie się nadwyżek w produkcji żywności w stosunku do potrzeb własnych dało początek specjalizacji
(podziałowi pracy) i handlowi;



powstanie silnego rozwarstwienia klasowego;



początki i rozwój urbanizacji - budowanie osad i miast jako miejsc wymiany, rządu, religii (najstarsze
odkryte miasto, Çatal Hüyük w Turcji, powstało przed 8 tys. lat, a 6,5 tys. lat temu pierwsza w pełni miejska
kultura sumeryjska

29

);



narastanie konfliktów w związku z tym, że własność ziemi stawała się kwestia kluczową dla przeżycia, duże
zapasy żywności mogły stać się obiektem pożądania innych grup ludzkich, a więc przyczyną rabunku czy
wojen;



przeżycie dzikich zwierząt i roślin przestało być istotne dla ludzkości.

Zarazem rewolucja neolityczna stanowiła tzw. II rewolucję kulinarną. Nastąpił spadek konsumpcji

mięsa do 10% diety. Włączenie mleka do diety spowodowało pojawienie się alergii (laktoza). Podobny wpływ
za sprawą glutenu miały ziarna zbóż. Znaczny wzrost konsumpcji węglowodanów typu skrobii, kwasu
fitynowego utrudniania absorpcję z przewodu pokarmowego niektórych jonów metalicznych, pociągając za sobą
m.in. anemię i krzywicę.

30

Przejście od łowiectwa i zbieractwa do rolnictwa, przynajmniej w potocznej świadomości (i części

działaczy ruchów ekologicznych, którzy nawołują do powrotu do wiejskiego trybu życia), uważane jest za
decydujący krok w postępie cywilizacyjnym. Życie łowców-zbieraczy było nasty, brutish and short, i dopiero
rolnictwo i hodowla stworzyły szansę na postęp ludzkości. Być może w sferze kultury to prawda, ale dla
zwykłych ludzi rewolucja neolityczna nie oznaczała zmiany na lepsze, a wręcz przeciwnie. Warunki życia nie
poprawiły się, a nawet proces przejścia przyniósł większości ludzi wiele negatywnych skutków - choroby
zakaźne, niedożywienie i krótsze życie, obniżenie statusu kobiet, powstanie nierówności społecznych.

31

Dowody

na to, że rolnictwo nie było dobrodziejstwem w stosunku do strategii łowiecko-zbierackiej są następujące

32

:

1. Bardzo wolne tempo rozprzestrzeniania rolnictwa. Gdyby rolnictwo było wspaniałym wynalazkiem,

należałoby oczekiwać, że rozprzestrzeni się szybko, kiedy tylko raz powstanie. Tymczasem do Brytanii i
Skandynawii dotarło po 4 500 latach.

2. Obserwacja współczesnych łowców-zbieraczy. Badania społeczności kilkudziesięciu istniejących jeszcze

plemion „ludzi pierwotnych” pokazują, że łowcy - zbieracze często są przykładem dobrego odżywienia
mimo ubogich terenów małym kosztem czasu i pracy. Mają dużo wolnego czasu, dużo śpią i pracują wcale
nie więcej niż ich sąsiedzi - rolnicy i są od nich zdrowsi. (vide p.1.2.)

3. Badania stanu zdrowia prehistorycznych populacji np. w oparciu o porównania chorobowych zmian kości

szkieletu i zębów populacji sprzed i po rewolucji neolitycznej. Wykazują one, że wraz z rewolucją
neolityczną pogorszył się stan zdrowia i parametry antropometryczne (np. wzrost).
Jak się uważa są trzy podstawowe przyczyny lepszego stanu zdrowia zbieraczy niż rolników:



bardziej urozmaicona dieta (więcej białka i równowaga składników pokarmowych),

28

K.J.Brozi, Powstanie ... op.cit., s.39.

29

M.Henneberg, Synekologia ... op.cit., s.403.

30

M.Konarzewski, Na początku był głód, PIW, Warszawa 2005, s.77-79, 99.

31

J.Diamond, Trzeci szympans, PIW, Warszawa 1996, s.194.

32

Tamże, s.253-260.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

8



mniejsze ryzyko głodu,



warunki rozprzestrzeniania chorób zakaźnych; powszechne epidemie nie mogły przetrwać w małych,
rozproszonych gromadach łowców; większość chorób może przetrwać tylko na terenach gęsto
zaludnionych, w osiadłych społecznościach ludzi niedożywionych. - gruźlica, trąd i cholera pojawiły
się na powszechną skalę w okresie rozwoju rolnictwa, a ospa, dżuma i odra wraz z rozwojem miast.

4. Zróżnicowanie stanu zdrowia w różnych warstwach społeczności rolniczych. W populacjach rolniczych

rozwinął się kontrast między schorowanymi masami a zdrową elitą. Szkielety z greckich grobowców w
Mykenach (1500 lat p.n.e.) mają wzrost wyższy o 5-8 cm niż pospólstwa, zdrowsze zęby (jeden ubytek
wobec sześciu).

5. Pogorszenie sytuacji kobiet. Wraz z nadejściem rolnictwa kobiety często stawały się zwierzętami

pociągowymi, częściej zachodziły w ciążę.

33

.

Dlaczego więc nasi przodkowie przeszli na rolnictwo? Zwolennicy optymistycznego spojrzenia na

prahistorię uważają, że nasi praprzodkowie stali się rolnikami, ponieważ jest to wydajny sposób uzyskania
większej ilości pożywienia mniejszym nakładem pracy. Produktywność hektara pszenicy jest większa niż
orzeszków, korzonków, bulw na hektarze sawanny.

34

Przejście do uprawy roli było więc celową zmianą,

postępem.

W rzeczywistości pierwotni ludzie rolnictwa nie wynaleźli i nie wybrali go świadomie, jako podstawy

nowego sposobu życia. Rolnictwo wyewoluowało. Wczesne etapy rozwoju rolnictwa nie polegały na
świadomym eksperymentowaniu w celu wprowadzania i doskonalenia upraw i hodowli. Rolnictwo wyrosło z
ludzkich zachowań i zmian w roślinach i zwierzętach, co bez żadnego planu prowadziło do udomowienia.
Ludzie mogli odnosić korzyści z przypadkowego „siania” nasion, pewne zwierzęta - z bliskości ludzi.
Wypalanie (np. przy nagonce) mogło sprzyjać wzrostowi roślin dostarczających żywności oraz stanowiących
pokarm zwierząt łownych. Nieuchronnym rezultatem było nieświadome selekcjonowanie tych gatunków i
osobników, które dla ludzi były najpożyteczniejsze. Jednocześnie odbywała się selekcja ludzkich zachowań, w
ostateczności prowadząca do świadomej uprawy i pielęgnacji.

35

Zasadniczo grupy zbieracko-łowieckie w sytuacji ograniczonej dostępności pokarmu z dzikich roślin i

zwierząt, a sprzyjających uprawie warunkach środowiska, uzupełniały swoja dietę uprawianą roślinnością. Jeśli
jednak warunki ponownie zmieniały się na niekorzyść rolnictwa ludzi powracali do zbieractwa, łowiectwa i
rybactwa. W jednym miejscu nadal panowali zbieracze - łowcy, w innym następowała szybsza lub wolniejsza
zmiana w kierunku coraz większej zależności od uprawy roli.

Należy więc traktować przejście do rolniczego trybu, jako adaptację do zaburzeń życia łowiecko-

zbierackiego. Istnieją trzy niewykluczające się hipotezy odnośnie przyczyn tych zaburzeń

36

:



zmiany klimatu, które powodowały zanik ważne gatunków stanowiących źródło pokarmu,



wzrost demograficzny poza pojemność środowiska w warunkach łowiecko-zbierackiego stylu życia,



wpływ migracji silniejszych populacji – wypchnięcie na tereny uboższe w pokarm.

Wyparcie łowiecko-zbierackiego stylu życia odbyło się zapewne w zgodzie z zasadą „silniejszy ma

zawsze rację”. Rolnictwo jest w stanie utrzymać większą liczbę ludzi niż zbieractwo i łowiectwo, bez względu
na to czy przynosi więcej jedzenia per capita (wobec wzrostu zagęszczenia). Hektar uprawy wyżywi więcej niż
hektar lasu czy sawanny. W miarę jak zagęszczenie zbieraczy w wolna rosło pod koniec epoki lodowcowej,
gromady musiały wybierać (niekoniecznie świadomie) między wykarmieniem większej liczby osób (zmieniając
styl życia na rolniczy) a znalezieniem sposobu na ograniczenie przyrostu populacji. Część gromad wybrała
pierwsze rozwiązanie, nie mogąc przewidzieć całego zła związanego z rolnictwem, skuszona przejściową
obfitością pokarmu - dopóki zwiększonej produkcji nie dogonił wzrost demograficzny. Gromady takie
przewyższyły liczebnie a następnie wyparły gromady o tradycyjnym sposobie życia. Dziesięciu nawet
niedożywionych i schorowanych rolników pokona jednego zdrowego łowcę.

37

Zmuszeni do wybierania między ograniczonym wzrostem populacji a próbą zwiększenia produkcji

żywności, wybraliśmy to drugie i skończyło się na głodowaniu, wojnach i tyranii. Przed takim samym wyborem
stoimy obecnie, z tą różnicą, że teraz przeszłość może nas czegoś nauczyć.

38

33

Tamże, s.258-60.

34

Tamże, s.250.

35

Tamże, s.252.

36

M.S.Common; S.Stagl, Ecological... op.cit., p.73.

37

J.Diamond, Trzeci ... op.cit., s.261-62.

38

Tamże, s.262.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

9

2.2.2. Skutki ekologiczne rewolucji neolitycznej

Pierwotny, odłogowy system uprawy rolnej może być nieszkodliwy, o czym świadczą niektóre jego

pozostałości, np. w centralnej Afryce i na Filipinach. Jest on jednak zgubny na stromych zboczach, na pewnych
utworach geologicznych (np. wapieniach) lub na terenach zbyt suchych oraz oczywiście w warunkach wzrostu
liczby ludności. W niesprzyjających warunkach naturalnych lub przy zbyt szybkim powrocie na odłogujące
tereny cykle substancji odżywczych nie mogą się odbudować i żyzność działki przy powrocie na nią jest niższa.
Załamanie przejawia się w trzech postaciach: niedożywieniu i emigracji ludzi oraz degradacji ekosystemu,
głównie wskutek erozji.

39

Te historyczne negatywne następstwa rozwoju społeczeństw rolniczych ze współczesnego punktu

widzenia jednak niczym w porównaniu z dalekosiężnymi skutkami rewolucji neolitycznej. Jej istotą jest
przejście od gospodarki naturalnej, w ramach której człowiek jedynie przyswajał „dary” natury, do
gospodarki wymagającej głębokiej interwencji w naturalne przebiegi wydarzeń. Porzucenie łowiectwa-
zbieractwa przez człowieka prehistorycznego w celu zmuszenia ekosystemów do większej produkcji stało
się początkiem logicznej drogi do dzisiejszej sytuacji ekologicznej. Rolnictwo, nawet odłogowe, oznacza
generalnie większą podaż żywności, spowodowało więc wzrost populacji. To z kolei oznacza zajmowanie coraz
to nowych obszarów pod uprawę, a wraz z postępem technologii uprawy przechodzenie do życia osiadłego.
Nasilały się więc oddziaływania na środowisko związane z rolnictwem: zniekształcanie i usuwanie zbiorowisk
naturalnych przez wypalanie czy wypas, upraszczanie pierwotnego składu zbiorowisk, erozja,
rozpowszechnianie się roślin i zespołów synantropijnych itp. Jednocześnie powstawanie miast,
wyspecjalizowanych zawodów, rozwój technologii, handlu spowodowały wzrost zapotrzebowania na metale i
inne surowce mineralne, co stało się nowym źródłem degradacji, w tym zanieczyszczeń, skoncentrowanych
szczególnie w miastach.

Działalność rolnicza nie była jedyną przyczyną degradacji środowiska prowadzącą (a raczej

współprowadzącą) do upadku wielu dawnych cywilizacji i społeczności, takich Wyspa Wielkanocna,
Mezopotamia, Harrapan (dolina Indusu), Majowie, Indianie Anasazi, Angkor Wat, Wielkie Zimbabwe.

40

.

J.Diamond wymienia następujące kategorie oddziaływania dawnych społeczności na środowisko

41

:



wylesianie i niszczenie siedlisk,



problemy z glebą (erozja, zasolenie, utrata żyzności),



problemy z gospodarką wodną,



nadmierne polowania,



przełowienie,



introdukcja obcych gatunków,



wzrost populacji,



wzrost oddziaływania per capita.

Klasycznym już niemal przykładem upadku kultury z powodów ekologicznych jest Wyspa

Wielkanocna (Rapa Nui).

42

Ta powulkaniczna wyspa, to najbardziej samotny skrawek ziemi, oddalony o 3,7 tys. km od wybrzeży

Ameryki Południowej i 2,1 tys. od wyspy Pitcairn. Ma powierzchnię 166 km

2

, klimat łagodny, subtropikalny i

żyzne gleby. Została zasiedlona przez Polinezyjczyków najprawdopodobniej około 900 r. n.e. Za główną
przyczynę ich nieszczęść uważa się tradycję wykuwania wielkich kamiennych posągów (moai) i ich ustawiania
na kamiennych platformach (ahu). Zidentyfikowano około 300 ahu (tylko na 113 są posągi) oraz 887 wykutych
moai, z których około połowy pozostało w Rano Raraku – jedynym kamieniołomie wyspy. Najwyższy posąg ma
około 10 metrów wysokości, a najcięższy waży 87 ton (w kamieniołomie znajduje się niedokończony posąg o
wysokości 21 m i wadze 270 ton). Prawdopodobnie przedstawiały one przodków, a ich stawianie było
elementem rywalizacji miedzy klanami tworzącymi społeczność Rapa Nui (było prawdopodobnie 11-12
klanów). Wykute w Rano Raraku posągi transportowano na rozsiane wzdłuż brzegów wyspy ahu z pomocą kłód
drewna jako rolek (bądź tzw. canoe ladders czyli drewnianych szyn, torów), ciągnąc je przy pomocy lin z
włókien palmowych. Zapotrzebowanie na drewno do transportu moai (oraz w innych celach) spowodowało, że
najprawdopodobniej do roku 1400-1600 zostały wycięte wszystkie lasy (największa roślina, która się ostała to
toromiro – krzew o wysokości 2-3 metrów). Było to prawdziwe nieszczęście ponieważ drewno było niezwykle
istotne w prawie każdej sferze funkcjonowania społeczności Wyspy Wielkanocnej. Drewniane były łodzie,

39

F.F.Darling F.F., Wpływ człowieka na biosferę, w: Biosfera i jej zasoby, PWN, Warszawa 1976, s.61-62,

I.G.Simmons, Ekologia zasobów naturalnych., PWN, Warszawa 1979, s.243.

40

J.Diamond, Collapse. How societes choose to fail or succeed, Penguin Books, London 2005, p.77-276.

41

Tamże, p.6.

42

Opis wg J.Diamond J., Collapse … op.cit., p.79-119.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

10

którymi wypływano na połowy (głównie delfinów i ryb otwartego oceanu np. tuńczyków), harpuny, włókna na
tkaniny, drewno było materiałem budowlanym i opałowym. Niektóre drzewa dostarczały też owoców.

Całkowite wylesienie wyspy spowodowało przede wszystkim (oprócz oczywiście końca tradycji

stawiania moai) spadek podaży żywności. Zarówno tej pozyskiwanej z natury, jak i z rolnictwa. Zniknęły z diety
dzikie owoce, mięso ssaków morskich i tuńczyka (przybrzeżne wody wokół wyspy są dość ubogie, a większość
wybrzeża jest urwista), a także ptaków, których wyginięcie było skutkiem wylesienia, nadmiernych polowań i
drapieżnictwa przybyłych z Polinezyjczykami szczurów. Nastąpił spadek plonów z powodu nasilonej erozji
wietrznej i wodnej. Pojawił się głód, a nawet kanibalizm. Liczebność populacji spadła prawdopodobnie o około
70%. Kiedy nadchodziły zimne (10

o

C), wietrzne i deszczowe noce zimowe nie było się czym ogrzać.

W czasach głodu i ubóstwa wodzowie i kapłani utracili autorytet. Matatoa (wojownicy) wzniecili bunt.

Rozgorzała wojna domowa, klany walczyły między sobą, obalano moai. Społeczeństwo uległo dezintegracji.
Kiedy w poniedziałek wielkanocny 5 kwietnia 1722 holenderski podróżnik Jacob Roggeveen odkrył dla
Europejczyków wyspę, ujrzał tylko osamotnione, biedne pustkowie.

Oczywiście ekologiczne tragedie nie są przeznaczeniem wszelkich społeczeństw. Historia daje też

liczne przykłady, jak ludzie potrafili ułożyć poprawnie swoje stosunki z przyrodą, jak np. Inkowie czy
mieszkańcy wyspy Tikopia

43

.

2.3. REWOLUCJA PRZEMYS

ŁOWA

Rewolucja przemysłowa, rozpoczęta w Anglii w drugiej połowie XVIII w., to całokształt zmian

technicznych, ekonomicznych i społecznych związanych z powstawaniem przemysłu fabrycznego i nowoczesnej
cywilizacji przemysłowej. Główną przyczyną zmian był rozwój nauki i techniki. Technika była odpowiedzią na
wyzwanie wobec rosnących potrzeb ludzkich i problemów związanych z przeludnieniem i biedą, zwłaszcza na
wsi. Duży wpływ na zachodzące przemiany miał również rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, jako
konsekwencji rozdzielenia procesu produkcji i konsumpcji oraz ekspansja kolonialna.

44

Węgiel używano w Anglii do ogrzewania już od XIII w., choć dominowało drewno. W XVIII w. wraz

ze wzrostem populacji nasiliły się niedostatki drewna, wzrosło więc zapotrzebowanie na węgiel. Jego
pozyskanie wymagało coraz głębszych kopalni, w których pojawiła się konieczność usuwania dużych ilości
wody. Niezbędne były nowe sposoby jej wypompowywania, co stało się główną przyczyną rozwoju maszyn
parowych. Dodatkowy impuls rozwojowy dało wykorzystanie węgla do produkcji żelaza (wcześniej używano
drzewnego) na początku XIX w. Jego zużycie zaczęło szybko rosnąć. W Wielkiej Brytanii zużyto go 10 mln ton
w 1800 r., a sto lat później 200 mln ton. (na całym świecie odpowiednio 15 i 700 mln). Dzisiaj konsumpcja
energii odpowiada ekwiwalentowi 10 mld ton węgla.

45

Rewolucja przemysłowa reprezentuje więc w swej istocie przejście z zależności od energii drewna i

wód płynących do energii z paliw kopalnych. Spowodowała zwielokrotnienie zużycia energii per capita,
przyspieszenie wzrostu gospodarczego (w czym główny udział miał przemysł, który stał się najszybciej
rozwijającym się działem gospodarki - industrializacji), przyspieszenie wzrostu demograficznego (dzięki
rozwojowi medycyny), i urbanizacji.

Skutkiem jest nasilanie eksploatacji środowiska, pojawianie się zupełnie nowych zagrożeń środowiska

(antropogeniczna zmiana klimatu, wprowadzanie toksycznych chemikaliów do środowiska, pełne wykorzystanie
zdolności asymilacyjnych Ziemi

46

), izolacja ludzi od przyrody, ugruntowanie przekonania, że człowiek powinien

i potrafi panować nad Ziemią i jej zasobami, a ostatecznie cały kompleks niekorzystnych zjawisk zwany
globalnym kryzysem ekologicznym.

***

Nauki z historii ludzkich relacji ze środowiskiem mają charakter generalny, nie dostarczają

specyficznych wskazówek na teraz i przyszłość. Zawierają się one przede wszystkim w następujących
stwierdzeniach:
1. Gatunek ludzki jest „synonimem” zmian środowiska.
2. Postęp technologiczny potrafi rozwiązać problemy ekologiczne, ale jednocześnie rodzi nowe.

43

Tamże, s.277-308.

44

E.Polak, Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, WUG, Gdańsk 1996, s.14.

45

Common M.S.; S.Stagl, Ecological... op.cit., s.74.

46

Diamond J., Collapse … op.cit., p.7.

Podstawy użytkowania i ochrony środowiska

Krótka historia użytkowania środowiska

Grzegorz Dobrzański

2013-04-15

11

3. stopniu eksploatacji środowiska bardziej decydowały w historii dostępne narzędzia, a nie świadomość

skutków.

4. Każda z wygasłych cywilizacji zmarła wskutek nadmiernego rozwoju tego co było jej chwałą (Dorst 1987).
5. Nie było i nie będzie ekologicznego, złotego wieku ludzkości.
6. Społeczna zdolność i chęć zmiany warunków środowiska nasilała się w dziejach.
7. Dla fazy przemysłowej charakterystyczny jest całościowy, totalny, systemowy (ilość, zakres, skala)

charakter zmian.

8. Mając szczęście, można znaleźć czas, wiedzę i umiejętności niezbędne do nowego, lepszego ułożenia

sobie stosunków z przyrodą.