Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

1

ZASOBY NATURALNE I FUNKCJE ŚRODOWISKA

1. UŻYTKOWANIE ŚRODOWISKA

Użytkowanie środowiska jest to proces bezpośredniego i pośredniego

wykorzystywania jego elementów przez człowieka i polega na

1

:

1/ wykorzystaniu elementów środowiska w biologicznych procesach człowieka;
2/ wykorzystaniu środowiska jako miejsca aktywności życiowej, elementu rozwoju nauki,

kultury i oświaty oraz miejsca wypoczynku i regeneracji sił;

3/ wykorzystaniu powierzchni i przestrzeni oraz zasobów naturalnych w działalności

gospodarczej;

4/ emitowaniu odpadów i zanieczyszczeń celem ich asymilacji przez przyrodę.

Pierwsze dwie kategorie działań zaliczamy do bezpośredniego użytkowania

środowiska, dwie pozostałe - do pośredniego.

2. ZASOBY NATURALNE

Elementy środowiska użytkowane przez człowieka określa się mianem zasobów

naturalnych (przyrody). Są one jednym z rodzajów zasobów ekonomicznych, czyli tego
wszystkiego, co jest potrzebne i wykorzystywane (używane pośrednio i zużywane
bezpośrednio) w procesach produkcyjnych i konsumpcyjnych.

W tradycyjnym ujęciu zasoby naturalne to te składniki i energie przyrody, które

mogą być przy danym poziomie techniki wykorzystane (realnie lub potencjalnie) w
produkcji i konsumpcji dla zaspokojenia materialnych i duchowych (kulturowych)
potrzeb społeczności ludzkiej.

2

Klasyfikacje zasobów naturalnych są bardzo różnorodne, np.:



procesy zachodzące w zasobach,



ruchliwość,



miejsce występowania,



rzadkość,



wykorzystanie zasobów,



dynamika (odnawialność),



dostępność i opłacalność użytkowania.

Według kryterium procesów zachodzących w zasobach dzielimy je na biotyczne
(biologiczne) i abiotyczne. Według kryterium miejsca występowania: na zasoby atmosfery,
hydrosfery i litosfery. Ze względu na ruchliwość na labilne i stabilne.

Podstawowe kryterium klasyfikacji to kryterium dostępności zasobów dla potrzeb

człowieka (co zależy przede wszystkim od dynamiki, odnawialności zasobów – rys. 1). Na tej
podstawie można wyróżnić zasoby wyczerpywalne i niewyczerpywalne (nie podlegające
uszczuplaniu w trakcie użytkowania). W praktyce podział ten jest nieostry i niejednoznaczny.
Nie ulega wątpliwości, że zasoby przyrody żywej są wyczerpywalne, podobnie jak surowce

1

B.Poskrobko, Podstawy użytkowania i ochrony środowiska, Politechnika Białostocka, Białystok 1987, s.21.

2

Np. J.Śleszyński, Gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego. Problem wielokryterialności

podejmowanych decyzji, Biuletyn KPZK PAN, z.151, Warszawa 1990, s.9, J.Dembowski, Zarys ogólnej teorii
zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989, s.6, A.Mierzwiński, 1000 słów ... op.cit., s. 284.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

2

mineralne. Do niewyczerpywalnych należą przede wszystkim energia słoneczna, wiatrów,
wnętrza ziemi itp. Zasoby niewyczerpywalne nie stwarzają dramatycznych problemów
gospodarczych. W stosunku do ludzkiej skali czasu (w sensie ewolucyjnym) mogą być
traktowane jako wieczne i niezmienne. Woda i powietrze nie powinny być uważane za
niewyczerpywalne - nie ulegną one wyczerpaniu sensu stricto w przewidywalnym horyzoncie
czasowym, tym niemniej jest to optymistyczna perspektywa wyłącznie w skali globalnej.
Niewykluczone są dotkliwe "nierównowagi cząstkowe". Lokalne i regionalne niedostatki
powietrza i wody odpowiedniej jakości prowadzą do ostrej ekonomiczno-politycznej
rywalizacji o te dobra. Niektórzy autorzy zaliczają jednak wodę i powietrze do zasobów
niewyczerpywalnych, lecz ulegających zmianie pod wpływem działalności człowieka.

Rysunek 1. Klasyfikacja zasobów naturalnych

Źródło: J.Śleszyński, Gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego. Problem wielokryterialności
podejmowanych decyzji, Biuletyn KPZK PAN, z.151, Warszawa 1990, s.12.

Niezwykle istotne jest rozróżnienie zasobów odnawialnych i nieodnawialnych w

klasie zasobów wyczerpywalnych. Przyroda ożywiona charakteryzuje się zdolnością do
odtwarzania i pomnażania swego stanu ilościowego oraz powtarzania i doskonalenia
konstytuujących ją procesów. Przykładowo: ławice ryb nie ulegają zagładzie mimo
intensyfikacji rybołówstwa, ponieważ nie przekroczono jeszcze bariery ich zdolności
odtworzeniowych, pozwalających na przeżycie populacji. Złoża surowców mineralnych
zalicza się do nieodnawialnych, ale decyduje o tym antropocentryczna ocena czasu ich
powstawania.

3

W literaturze angielskojęzycznej obserwuje się nieco inne ujęcie typologii zasobó1)

naturalnych (rys. 2).

3

Tamże, s.11.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

3

Rysunek 2. Alternatywna klasyfikacja zasobów naturalnych

Źródło: opracowanie własne.

Przytoczona powyżej definicja zasobów naturalnych ogranicza korzyści ze środowiska

do pozyskiwanej materii i energii (klasyfikacja ujawnia jeszcze przestrzeń – powierzchnię
ziemi). Zaspokajaniu ludzkich potrzeb służą tymczasem także procesy zachodzące w
środowisku (np. procesy asymilacji zanieczyszczeń) oraz jego walory (np. estetyczne,
ukształtowanie terenu). Stąd pojawia się tendencja do rozszerzania znaczenia pojęcia zasobów
naturalnych – są to bogactwa naturalne (minerały, gleby, wody, świat żywy), siły przyrody
oraz walory środowiska decydujące o jakości życia człowieka

4

. W takim ujęciu można

dokonać klasyfikacji zasobów w oparciu o kryterium sposobu ich wykorzystania

5

:

1. zasoby stanowiące bezpośrednie źródło zaspokojenia potrzeb biologicznych i

psychicznych:
a) zasoby niezbędne biologicznie (np. woda, powietrze),
b) zasoby pozaprodukcyjne (bezpośredniej konsumpcji),
c) warunki przyrodnicze (zdrowotne, rekreacyjne, estetyczne);

2. zasoby stanowiące podstawę produkcji materialnej:

a) zasoby wykorzystywane bezpośrednio w produkcji (surowce, energia),
b) zasoby wykorzystywane bezpośrednio w procesie produkcji (np. woda w transporcie

rzecznym lub obiegach chłodniczych).

3. ALTERNATYWNE KONCEPCJE OGRANICZONOŚCI ZASOBÓW

NATURALNYCH)

Podstawowym, zgeneralizowanym zagadnieniem merytorycznym ochrony środowiska

jest problem ograniczoności (szczupłości, rzadkości) zasobów przyrody. Funkcjonują dwie
podstawowe koncepcje rzadkości zasobów:
1. koncepcja rzadkości absolutnej (statyczna),
2. koncepcja rzadkości względnej (dynamiczna).

3.1. Rzadkość absolutna

Absolutna (maltuzjańska) rzadkość jest definiowana jako fizyczna rzadkość

zasobów naturalnych. Istnieje pewna granica zasobów, poza którą przestają one być
dostępne (rys. 3). Nie zawsze można znaleźć substytuty i zasób ulega wyczerpaniu, może

4

S.Czaja, B.Fiedor, Z.Jakubczyk, Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w ujęciu współczesnej

teorii ekonomii, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1993, s.193, zmienione.

5

B.Poskrobko, Podstawy ... op.cit., s.10.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

4

zniknąć całkowicie. Rozwój prowadzi nie tylko do naruszania równowagi między zasobami a
zapotrzebowaniem na nie, ale do ich wyczerpania. Szczupłość zasobów określa granice
możliwego wzrostu produkcji i konsumpcji dóbr materialnych i usług.

Rys. 3. Granica dostępności zasobów w ujęciu teorii rzadkości absolutnej

Źródło: Dembowski J., Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989, s. 89 (zmienione).

Teoria absolutnej szczupłości zasobów służy formułowaniu długookresowych prognoz

ostrzegawczych. Klasycznym przykładem jest I Raport dla Klubu Rzymskiego (1972)

6

, w

którym lansuje się koncepcję zerowej stopy wzrostu gospodarczego i przewiduje się, że przy
zachowaniu dotychczasowych trendów ludnościowych, wykorzystaniu zasobów naturalnych,
utrzymaniu dotychczasowego tempa wzrostu produkcji żywności, dóbr przemysłowych i
usług oraz przy obecnym zanieczyszczeniu środowiska naturalnego - w ciągu około stu lat
oczekiwać należy dojścia świata do granic dalszego rozwoju. W nowym raporcie
„Przekraczanie granic”

7

tezy I Raportu zostały potwierdzone. Według niego postęp

technologiczny nie nadąża za pojawianiem się ograniczeń ekologicznych.

Akceptacja absolutnej rzadkości zasobów prowadzi do przekonania, że

aktywnośc państwa w ochronie środowiska jest sprawą nadrzędną. Oszczędzanie
zasobów naturalnych jest niezbędne w celu uzyskania „największych korzyści dla jak
największej liczby użytkowników i w jak najdłuższym czasie”

8

Dobrobyt społeczny

zapewniony jest tak długo, jak długo ludzie zachowują zasoby i gospodarują nimi, mając
również na względzie dobrobyt przyszłych pokoleń. Społeczność ludzka musi myśleć o
rezultatach swoich działań i przewidywać skutki rosnącej szczupłości zasobów, posługując się
miarami fizycznymi, a nie tylko gospodarczymi.

3.2. Rzadkość relatywna

Teoria względnej rzadkości zasobów ma wiele powinowactw z ekonomią klasyczną.

9

6

D.H.Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, W.B. Behrens, Granice wzrostu. PWE, Warszawa 1973.

7

D.H.Meadows, D.L.Meadows, J.Randers, Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna

przyszłość, Centrum Uniwersalizmu przy UW, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim,
Warszawa 1995.

8

C.W.Howe, Natural Resource Economics: Issues, Analysis and Policy, Wiley, New York 1979, s.53.

9

A.Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1995, s. 43-44.

dostępna

ilość

granica dostępności

zapotrzebowanie

czas

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

5

D.Ricardo

10

traktował zmniejszający się przychód jako zjawisko uniwersalne, w

którym znajduje wyraz obniżenie się jakości ziemi, w miarę jak kolejne (coraz gorsze) jej
działki są włączane pod uprawę. Zasoby naturalne są nieograniczone co do ilości w stosunku
do potrzeb, ale są niejednorodne, tzn. są zasoby lepsze i zasoby gorsze. W miarę jak postępuje
rozwój, trzeba sięgać po coraz uboższe zasoby, co podnosi koszty wzrostu gospodarczego i
przez to wyznacza jego granice.

Począwszy od J.S.Milla

11

, zmodyfikowana doktryna zmniejszających się przychodów

została wcielona do teorii ekonomicznej jako fakt, który nie wymaga ani precyzyjnego
sformułowania, ani analitycznego dowodu. Granice globu ziemskiego nie stanowią - według
niego - bariery wzrostu produkcji rolniczej - nie ma przecież kraju, w którym cała ziemia
zdolna do dawania żywności jest tak umiejętnie uprawiana, iż nie można z niej osiągnąć
większego produktu i duża część powierzchni ziemi wciąż pozostaje zupełnie nieuprawiana -
wobec tego wszelkie ograniczenia produkcji i liczby ludności z tego powodu są nieskończenie
odległe. Jeśli szczupłość zasobów, rozumiana jako granice globu ziemskiego, jest
rzeczywiście bardzo odległa, to szczupłość w rozumieniu Ricarda może stanowić rzeczywiste
ograniczenie wzrostu produkcji. Uznał on jednak rolę techniki i czynników instytucjonalnych
(postępu cywilizacyjnego), które są w stanie zawiesić lub oddalić prawo zmniejszających się
dochodów. Postęp techniczny w znacznej mierze przeciwdziała pogłębianiu się szczupłości
zasobów naturalnych i wyprzedza zjawisko zmniejszających się przychodów. Twierdził
ostatecznie, że prawo to może działać w skali firmy, ale nie w skali społeczeństwa. Następcy
Milla, w tym neoklasycy, zasadniczo nie wnieśli do tej teorii elementów nowych.

12

Relatywna rzadkość odzwierciedla założenie, że potrzeby ludzkie są nieskończone

i stąd każdy zasób przyrody może stać się rzadki w stosunku do potrzeb. Jednakże nie
ogranicza to wzrostu gospodarczego, ponieważ powstają innowacje technologiczne
indukowane przez zmiany cen, które pozwalają na znalezienie substytutów lub kurczące
się zasoby używane są bardziej efektywnie. Następuje ochrona drożejących zasobów
wskutek ograniczenia popytu na nie. Zakłada się także rozwój technologii pozwalających
uzyskiwanie zasobu ze źródeł o niskiej jego zawartości czy wydajności.

Istotne dla koncepcji względnej rzadkości zasobów jest to, że rozróżnia zasoby różnej

jakości. W procesie gospodarowania wykorzystuje się wpierw zasoby najwyższej jakości, a
następnie przechodzi się do zasobów gorszych, a więc wymagających wyższych kosztów.
Wzrost gospodarczy zależy od tego, czy wyższe ceny automatycznie wywołają substytucję
zasobów (indukowany postęp techniczny), zmniejszą popyt na najbardziej ograniczone
zasoby oraz wywołają odpowiednie zmiany w modelach konsumpcji poprzez redukcję
popytu. W optymalnych warunkach rynkowych, relatywna rzadkość zasobów nie ogranicza
rozwoju w długim okresie. Szczupłość danego zasobu wywoła wzrost jego ceny, co uruchomi
bodźce do zwiększenia podaży tego zasobu lub jego substytutów, lub też zmusi
przedsiębiorców do bardziej efektywnego wykorzystania zasobów, co obniży popyt na nie, i
cały układ osiągnie równowagę.

13

Relatywna szczupłość istnieje wiecznie, gdyż zasoby są zawsze ograniczone, a

potrzeby człowieka są zawsze nieograniczone. Jednakże jedne zasoby są bardziej
ograniczone, a inne - mniej. W gospodarce rynkowej ograniczone zasoby są alokowane przez
mechanizm cen. Im większa jest ograniczoność zasobu, tym wyższą uzyskuje on cenę.

10

D.Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania. PWN, Warszawa 1957.

11

J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej. T. 1 i 2. PWN, Warszawa 1965-1966.

12

A.Woś, Ekonomika ... op.cit., s. 49-50.

13

Tamże, s.49-50.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

6

Szczupłość zasobów odnosić trzeba więc zawsze do popytu na nie; poza popytem i rynkiem
zjawisko szczupłości nie daje się zrozumieć i objaśnić.

Zasoby naturalne są pojęciem ekonomicznym, a nie fizycznym. Ekonomiczny ich

charakter wynika z funkcji jaka spełniają, tzn. zaspokajania potrzeb ludzkich. Dlatego pojęcie
granicy zasobów musi zawierać treść ekonomiczną i dopiero wówczas może być w pełni
wyjaśnione. Podstawowe twierdzenie w tym zakresie brzmi: warunkiem wzrostu
gospodarczego jest malejący względny koszt pozyskiwania zasobów naturalnych (rys. 4)

Rys. 4. Teoretyczny model kosztów pozyskania zasobów w teorii rzadkości względnej

Źródło: Dembowski J., Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989, s. 95.

Nie oznacza to jednak, że każdy wzrost gospodarczy można realizować bez przeszkód

ze strony zasobów. Takie założenie oznaczałoby, że zasoby są dobrami wolnymi,
występującymi w nieograniczonych ilościach. Proces reprodukcji zasobów jest jednak
ograniczony. Granica ta nie jest jednak stała, lecz ciągle jest odsuwana (rys. 5). Proces ten nie
oznacza ilościowej zmiany stanu zasobów, lecz ich rosnącą ekonomiczna dostępność. Światu
nie grozi brak zasobów w sensie fizycznym, a problem tkwi jedynie w kosztach związanych z
dostępnością zasobów. Od tego przede wszystkim zależy wzrost gospodarczy.

Rys. 5. Granica wzrostu w ujęciu teorii szczupłości względnej

zapotrzebowanie

koszt pozyskania

czas

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

7

Źródło: Dembowski J., Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989, s. 96.

Teoria dynamiczna traktuje zasoby jako produkt ludzkiej wiedzy, służący do

zaspokajania konkretnych, materialnych potrzeb człowieka. W teorii tej wyraźnie rozdzielone
są pojęcia materii i energii obecnych w środowisku od dostępnych człowiekowi. Zasoby są
produktem ludzkiej wiedzy, a nie darem natury. To wiedza ludzka pozwala na ich
wykorzystanie - bez niej byłyby bezwartościowe. Np. zasoby uranu są bezwartościowe, jeśli
nie istnieje technologia ich energetycznego wykorzystania.

Ponieważ wiedza ludzka ciągle wzrasta, wzrastają też i zasoby. Przy takim podejściu

racjonalne gospodarowanie zasobami oznacza dbałość o właściwy rozwój wiedzy ludzkiej
kreującej te zasoby. Nieważne jest, jaka ilość zasobów skorupy ziemskiej zostawimy
przyszłym pokoleniom, ale jaka wiedzę kreującą zasoby. I to jest podstawowe twierdzenie
wynikające z dynamicznej teorii zasobów naturalnych. Nie oznacza to jednak dowolności w
użytkowaniu zasobów. Racjonalność gospodarowania zasobami to porównywanie nakładów z
wynikami. W rachunku tym wyraża się ekonomiczny charakter zasobów - zasoby są pojęciem
ekonomicznym, a nie rzeczowym.

Zwolennicy teorii dynamicznej utrzymują, że rozwój wiedzy wyprzedza przyrost

potrzeb w zakresie zasobów, co stwarza warunki do uniezależnienia się człowieka od samych
zasobów.

Teoria dynamiczna (względna) nie oznacza, że wzrost jest bez końca wykładniczy.

Krzywa wzrostu w dynamicznym modelu jest krzywą logistyczna, a nie wykładniczą.

W koncepcji statycznej podstawowa teza jest (np. raporty dla Klubu Rzymskiego)

zawarta w stwierdzeniu, że kontynuacja dotychczasowych tendencji wzrostu musi w
niedługim czasie doprowadzić ludzkość do katastrofy ekologicznej na skutek wyczerpania
zasobów mineralnych. Jedynie stabilizacja może uchronić ludzkość od niezawodnej
katastrofy. Podstawowe problemy stabilizacji to liczba ludności, podaż żywności i
zaspokojenie zapotrzebowania na surowce mineralne. Innymi słowy, model logistyczny musi
zostać osiągnięty dzięki świadomej działalności człowieka. Jeśli nie - system ekologiczny, a
w ślad za nim społeczno-gospodarczy załamią się.

Natomiast zgodnie z dynamiczną teorią zasobów istnieje naturalny mechanizm

stabilizacji.

Stabilizacja ludności wynikać będzie z oddziaływania czynnika biologicznego i

ekonomicznego.

dostępna

ilość

granica

zapotrzebowanie

czas

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

8

Czynnik biologiczny wynika z instynktu samozachowawczego. Zmniejszenie

niebezpieczeństwa wyludnienia świata, utrwalające się w ludzkiej świadomości i kształtujące
jej postawy, będzie wpływać na łagodzenie tendencji do nadmiernego przyrostu naturalnego.

Decydujący wpływ na zahamowanie wzrostu ludności będzie miał jednak czynnik

ekonomiczny. Aż do epoki przemysłowej wzrost produkcji zależał przede wszystkim od
wielkości siły roboczej. W tych warunkach podstawowym czynnikiem zamożności rodziny
była jej liczebność. Liczebność ta stanowiła jednocześnie potencjał obronny. Stwarzało to
postawy pronatalistyczne. Poczynając jednak od epoki przemysłowej i związanego z nią
wzrostu wydajności pracy, rola tego czynnika zaczęła słabnąć, a w końcu zaczął on
oddziaływać hamująco. Wpłynął na to koszt reprodukcji ludności w warunkach
zaawansowanego rozwoju. We wcześniejszych fazach rozwoju ludzkości już kilkuletnie
dziecko wchodziło w wiek produkcyjny. Koszt jego wychowania był stosunkowo niewielki,
zważywszy, że w przeciętnych warunkach powszechna oświata była nieznana.

W społeczeństwach zaawansowanych w rozwoju pojawiła się potrzeba powszechnego

i coraz bardziej wyspecjalizowanego wykształcenia. Pociąga to za sobą wydłużenie czasu
dochodzenia do wieku produkcyjnego, jak i rosnące koszty wykształcenia. Ponieważ
wykształcenie i wysokie kwalifikacje zawodowe w coraz większym stopniu warunkują sukces
zawodowy i dobrobyt, rodzice nie mogą pozwolić sobie na zbyt dużą liczbę dzieci.

W społeczeństwach zamożnych występuje dodatkowo czynnik emancypacji kobiet,

który także hamuje chęć posiadania licznej rodziny.

Konsekwencją stabilizacji liczby ludności jest ilościowa stabilizacja jej elementarnych

(biologicznych) potrzeb - dotyczy to głównie żywności. Dysponując znaczna wiedzą w tym
zakresie, potrafimy sami określić wielkość potrzeb w zależności od wieku, klimatu i rodzaju
wykonywanej pracy. Wiemy, że nadmiar żywności nie może być traktowany jako symbol
rosnącego dobrobytu, lecz stanowi zagrożenie dla zdrowia człowieka i jest źródłem wielu
niebezpiecznych schorzeń.

Większe trudności mamy z wyobrażeniem sobie mechanizmów potrzeb wyższego

rzędu.

Cechą charakterystyczną współczesnych społeczeństw jest zróżnicowanie majątkowe.

Załóżmy, że dzięki wzrostowi gospodarczemu każdy mógłby sobie kupić pałac. Tak jednak
nie będzie, gdyż nie miałby kto dbać o te pałace. Obecnie, z powodu nierówności
majątkowych, właściciel pałacu może wynająć służbę. Ponieważ w przyszłości i służbę
byłoby stać na utrzymanie pałacu, każdy by musiał sam dbać o swój pałac. Zarazem pałac
przestanie być oznaką prestiżu społecznego, ponieważ każdego będzie nań stać.

Przykład ten można rozciągnąć na wszystkie dobra. Wiele dóbr ułatwia człowiekowi

życiu i/lub oszczędza jego czas, ale do pewnej granicy, wyznaczonej przez czas użytkowania,
po przekroczeniu której konserwacja i obsługa tych dóbr staje się zbyt uciążliwa, a czas
niezbędny do korzystania z nich jest zbyt krótki, co hamuje wzrost potrzeb. Oczywiście
dotyczy to ilościowego, a nie jakościowego wzrostu potrzeb. W dynamicznym modelu świata
nawet w warunkach stabilizacji ilościowej zawsze będzie funkcjonować czynnik rozwoju
jakościowego.

We współczesnym świecie niedoborów i dość powszechnego niedostatku wizja

nasycenia dobrami wydaje się nierealistyczna. Realizacja takiej wizji jest jednak niezbędna.
Osiąganie stanu nasycenia w zakresie potrzeb ilościowych jest obiektywną koniecznością
wynikającą z praw rozwoju, jakkolwiek trudno byłoby obecnie skwantyfikować ten stan.

W ślad za stabilizacją ilościową potrzeb następować będzie stabilizacja obiegu materii

i przepływu energii (rys. 6).

Koncepcja względnej szczupłości prowadzi do wniosku, że nie ma co prowadzić

specjalnie rozbudowanej ingerencji w gospodarkę pod nazwą ochrona środowiska,

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

9

ponieważ zdecydowaną większość pojawiających się problemów w naturalny sposób
rozwiąże rynek.

Stanowisko rzadkości względnej bierze pod uwagę nie absolutne wielkości zasobów,

ale ekonomiczne ich wskaźniki, wynikające przede wszystkim ze społecznego kosztu ich
pozyskiwania. Na przykładzie zasobów naturalnych USA w latach 1870 - 1960 Barnett i
Morse stwierdzili, że koszt jednostki produktu obniżał się, co zaprzecza tezie o
wyczerpywaniu się zasobów. Wniosek optymistyczny jaki wysnuli brzmiał: zwiększające się
zużycie zasobów poprzez wzrost kosztów pracy i kapitału prowadzi do poszukiwania nowej
techniki. Następstwem jest zmniejszenie „zasobochłonności” produktu finalnego i w efekcie
obniżenie kosztu uzyskania zasobu. Stąd paradoksalna konkluzja, że zużywanie zasobów
najlepiej służy ich oszczędzaniu. Znika więc międzypokoleniowy konflikt, gdyż każde
pokolenie przekazuje świat bardziej produktywny, bez względu na to czy poczuwa się do
obowiązków wobec przyszłych pokoleń czy nie. Zwolennicy jej uważają, że „zachowanie
zasobów przez ograniczanie produkcji, a przez to i badań, wykształcenia i inwestycji może
nawet zmniejszyć wartość dziedzictwa społecznego”

14

.

14

H.J.Barnett, C.Morse, Ekonomika zasobów naturalnych, KiW, Warszawa 1968, s.14.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

10

Rys. 6. Stabilizacja zapotrzebowania na zasoby

Źródło: Dembowski J., Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989.

Innym poparciem dla tej koncepcji była publikacja "The Resourceful Earth"

15

,

przygotowana pod kierunkiem J.L. Simona i H. Kahna (1984), w której autorzy
zaprezentowali optymistyczne spojrzenie na Ziemię pełną zasobów. Odrzucili oni tezę o
fizycznych granicach wzrostu gospodarczego i wskazali na znaczącą rolę sił rynkowych oraz
globalnych uwarunkowań systemowo-politycznych dla dostępności zasobów.

Te same myśli - paradoksalnie - pojawiły się nieco później (w 1987 r.) w publikacji

"Our Common Future", która znana jest jako raport Komisji pani G.H.Brundtland (założenie
o potrzebie i możliwości 5-10-krotnego wzrostu gospodarczego). W dokumencie tych jasno
stwierdzono, że światowe zasoby naturalne są wystarczające dla zaspokojenia potrzeb
ludzkości przez długie jeszcze lata. Problemem krytycznym, przed jakim staje świat jest
jedynie nierównomierny rozkład przestrzenny tych zasobów oraz nieefektywne i
nieracjonalne korzystanie z nich.

16

3.3. Ocena

Przeciw koncepcji rzadkości absolutnej wysuwa się następujące zarzuty i argumenty:

1. Zarówno ekonomiczne, jak i fizyczne wskaźniki szczupłości zasobów w zdecydowanej

większości przypadków zaprzeczają tej koncepcji (ceny spadają, wielkość rezerw
zasobów lub stosunek wielkości rozpoznanych zasobów do wielkości rocznej konsumpcji
wydłuża się – tab. 7 i 8 (więcej danych na slajdach).

2. Uznając teorię statyczną trzeba pogodzić się z tym, że pozyskiwanie zasobów będzie

coraz trudniejsze i bardziej kosztowne. Nieuchronny jest wzrost cen surowców. W
praktyce oznacza to preferowanie surowcowego charakteru gospodarki - kraje
dysponujące dużymi zasobami uzyskają stopniowo przewagę nad uboższymi w zasoby.
Powstanie cos na kształt „imperializmu surowcowego”, w którym kraje bogate w surowce

15

The Resourceful Earth. A. Response to Global 2000, eds. J.L.Simon, H.Kahn, Basil Blackwell, Oxford 1984.

16

Wyd. polskie: Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju, PWE,

Warszawa 1991.

zapotrzebowanie

surowce

pierwotne

surowce

wtórne

czas

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

11

narzuca dyktat ekonomiczny innym. Gdyby więc teoria statyczna była prawdziwa, to
stanowiłaby zaprzeczenie całej drogi rozwoju ludzkości, która przebiega odmiennie tzn.
nie w kierunku zdobywania surowców, lecz ich dalszego przerobu.

3. Teoria rzadkości względnej ignoruje postęp technologiczny.

Tabela 7. Zmiany przykładowych wskaźników cen grup zasobów

Zasób

1950

1960

1970

1980

1990

Zmiana

1950-90 (%)

Żywność

386

210

145

161

100

-74

Drewno

170

114

95

126

100

-41

Minerały

194

147

179

217

100

-48

Energia

184

126

74

138

100

-46

Tabela 8. Konsumpcja i zmiany rezerw przykładowych zasobów (minerałów)

1970

1995-1999

Aluminium

1 170

34 000

430

Miedź

308

650

290

Ołów

91

140

150

Nikiel

67

140

22

Cynk

123

430

190

Szacunkowe rezerwy

Zasób

Skumulowana konsumpcja

1970-1999

Źródło: W. Beckermann, The chimera of sustainable development,”Electronic Journal of Sustainable
Development” 2007, 1, s. 18.

Kontrargumenty dotyczą przede wszystkim oceny wskaźników. V.Kerry Smith

wskazał, że ceny zasobów naturalnych nie są dobrymi wskaźnikami wyczerpywania się
zasobów - zależą od struktury rynku, wiedzy przedsiębiorców i innych czynników. Nie
wiemy w jaki sposób w rzeczywistości należy interpretować ceny zasobów naturalnych.

17

Gdyby ceny uwzględniały efekty zewnętrzne powstające w związku z pozyskiwaniem i
przetwarzaniem zasobów naturalnych, to spadkowe trendy zapewne nie byłyby tak
jednoznaczne.

W odniesieniu do wskaźników fizycznych wskazuje się na długookresowe potrzeby

nowych odkryć surowców wynikające ze wzrostu ich konsumpcji (rys. 9).

17

M.Livingston, P.Sauer, Materiały na temat polityki i ekonomiki ochrony środowiska, w: Ekonomia środowiska

i zasobów naturalnych w programach nauczania wyższych uczelni technicznych, zajęcia warsztatowe ETP,
Międzybrodzie Żywieckie 1996, s.23-24.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

12

Rys. 9. Odkrycia złóż gazu niezbędne dla utrzymania wzrostu zużycia na poziomie 3,5%
rocznie

Źródło:

D.H.Meadows, D.L.Meadows, J.Randers, Przekraczanie ... op.cit., s. 66.

Pod wpływem raportów rzymskich i lawinowego narastania zagrożeń stanu

środowiska i ogółu zasobów naturalnych założenia, jakie legły u podstaw teorii względnej
szczupłości przez znaczną część ekonomistów zostały odrzucone. Jednocześnie dokonał się
wielki postęp w ekologii i termodynamice, co pozwoliło lepiej zrozumieć czynniki
ograniczające procesy wzrostowe. Związana z tym negacja teorii względnej szczupłości
zasadza się na następujących założeniach i twierdzeniach:
1. Podkreśla się znaczenie środowiskowych granic eksploatacji zasobów (np. progi

mineralogiczne w rozumieniu niezbędnych nakładów energii na wydobycie).

18

2. Podstawowy niedostatek teorii szczupłości względnej to nieujmowanie zasobów w ich

geograficznym, biologicznym i społecznym całokształcie (pomijanie wielofunkcyjności).
Środowisko stanowi niezbędne otoczenie systemów społecznych i gospodarczych,
tworząc infrastrukturę biologiczną warunkującą życie na Ziemi. Jednocześnie wchodzi do
systemu gospodarczego, pełniąc bezpośrednio funkcje produkcyjne, albo tworząc
infrastrukturę ekologiczno-techniczną dla produkcji i konsumpcji. Ten podwójny
charakter środowiska w stosunku do gospodarki powoduje, że skala, struktura i zasady
funkcjonowania gospodarki mogą prowadzić do powstawania barier rozwoju. Są to
zmiany w stanie środowiska, które zmniejszają lub wykluczają możliwość pełnienia przez

18

D.Pearce, K.Turner, Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester Wheatsheaf, New York

1990, s.288-290.

do

1950

1950
1970

1970-1990

1990-2010

2010-2030

2030-2050

2050-2070

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

13

środowisko wszystkich jego funkcji. Ekonomia musi zatem uwzględniać rolę zasobów
przyrody w ekosystemach in situ. Oznacza to w szczególności, że

19

:

2.1. zasoby naturalne nie są tylko nakładem produkcyjnym. Mogą zostać naruszone

funkcje biologiczne środowiska, zbliżając się do minimum biologicznego utrzymania
się różnych subsystemów przyrodniczych, dla których środowisko jest otoczeniem.
Zasoby stanowią także element krajobrazu, mają walory poznawczo-estetyczne.

2.2. nie wolno pomijać alternatywnych sposobów użytkowania zasobów - ich zużywanie

oznacza utratę pewnych możliwych korzyści, zasoby mają więc charakter
kompleksowy lub konkurencyjny. Każda decyzja dotycząca użytkowania środowiska
oznacza ograniczenie lub likwidację korzyści równoległych. Szczególną uwagę budzą
zmiany nieodwracalne. Wycięcie lasu oznacza przekształcenie krajobrazu,
niebezpieczeństwo nasilenia erozji, zmianę stosunków wodnych, zmiany
różnorodności gatunkowej, utratę walorów estetycznych i rekreacyjnych. Badanie
szczupłości zasobów leśnych oznacza zajęcie się tylko częścią symultanicznego
uszczuplania wielu zasobów. Innym problemem jest kolejność czerpania z zasobu
dostępnych korzyści. Konieczne jest dostrzeganie asymetrii opcji - kolejność
pozyskiwania decyduje o sumie korzyści. Asymetria powoduje, że decyzje mające na
celu doraźne korzyści ekonomiczne zaprzepaszczają ekologiczne i estetyczne walory
zasobu.

2.3. istnieją szkodliwe następstwa zużywania zasobów dla jakości i dostępności samych

zasobów. Generowana przez system ekonomiczny eksploatacja zasobów i
gromadzenie się odpadów ma coraz bardziej charakter integralny i globalny. Łatwo
więc może być zaburzona zdolność do samoodnawiania się, samooczyszczania
ekosystemów. Jeśli naruszone zostaną te warunki, proces wzrostowy zostanie
spowolniony, jego koszty będą rosły, a w krańcowych sytuacjach może on w ogóle
ustać. Przykładowo, postępująca w szybkim tempie deforestracja może wywołać
negatywne zmiany, lokalne i międzyregionalne, opadu deszczu, klimatu i warunków
bytowania roślin i zwierząt. Rezultatem tego może być katastrofalny spadek
zdolności produkcyjnych obszarów obszarów leśnych i rolniczych.

3. Niepewność odnośnie naturalnych procesów w biosferze i efektów ludzkiej działalności,

społecznych efektów degradacji środowiska. Dynamika systemów ekologicznych ma
charakter nieliniowy, jest związana z efektami różnych skal, nieciągłościami, progami itp.
Nie da się przewidzieć, jak substytucja pewnych elementów kapitału natury wpłynie na
jego funkcjonowanie i świadczenie usług. W szczególności jest to istotne jeśli potencjalne
niekorzystne zmiany będą miały charakter nieodwracalny (niekoniecznie w sensie
absolutnym).

Generalnie rzecz ujmując można stwierdzić, że zwolennicy koncepcji rzadkości

względnej „trzymają” się tradycyjnego rozumienia zasobów naturalnych, dostrzegają w
przyrodzie tylko i wyłącznie źródło materii i energii, tymczasem środowisko dostarcza nam
znacznie więcej użyteczności (funkcji). Zarazem poszczególnych elementów (użyteczności)
środowiska nie można rozpatrywać w oderwaniu od siebie.

W ocenie teorii względnej szczupłości zasobów trzeba zwrócić uwagę na jeszcze jeden

problem. Istnieją dwie drogi ubywania zasobów naturalnych:

19

J.Śleszyński ... op.cit., A.Jankowska-Kłapkowska, Ekologiczno-ekonomiczna efektywność gospodarowania, w:

Ekonomiczne i socjologiczne problemy ochrony środowiska, red. A.Ginsbert-Gebert, Ossolineum, Wrocław
1985, s.28-46.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

14



w wyniku rozwoju gospodarczego angażuje się i zużywa coraz większą ilość zasobów,
przy czym dzieje się to w pewnym logicznym porządku, tj. przechodzi się od zasobów
lepszych do gorszych;



racjonalność rynku nie jest tak doskonała, jak zakłada teoria neoklasyczna - oznacza to,
że ubytek zasobów to nie tylko skutek pewnej logiki, ale i marnotrawstwa.

Tymczasem zwolennicy względnej szczupłości zasobów zwracają uwagę przede wszystkim
na pierwsze zjawisko.

***

Mimo że problem wystarczalności zasobów nie jest nowy, wciąż brak consensusu

odnośnie tej kwestii.

Zgodnie z definicją L.Robbinsa ekonomia jest nauką zajmującą się problemami

alternatywnego wykorzystania różnych, zawsze ograniczonych ilościowo i posiadających
niejednakową produktywność czynników wytwórczych. Tę neoklasyczną definicję trudno
odrzucić, ale panuje coraz powsechniejsze przekonanie, że leżące u jej podstaw kategorie
"wyboru" oraz "ograniczoności" dotyczyć muszą nie tylko zasobów materialnych i
energetycznych, ale szeroko rozumianych warunków ekologicznych, w jakich odbywa się
proces gospodarowania. Pojęcie ograniczoności w odniesieniu do owych warunków
oznacza

20

:

1. ograniczoność podstawowych zasobów naturalnych i nośników energii niezbędnych do

kontynuacji procesu wzrostu gospodarczego (tradycyjnie uwzględniana);

2. ograniczoność podstawowych komponentów środowiska współdecydujących o jego

jakości, takich jak: powietrze atmosferyczne, wody powierzchniowe i podziemne,
przestrzeń geograficzna. Ograniczoność ta dotyczy na ogół nie tyle bezwzględnej ilości
owych komponentów, ile ich stanu jakościowego, będącego z jednej strony pochodną
wielkości emitowanych zanieczyszczeń, z drugiej zaś - zdolności samoregulacyjnych
różnych ekosystemów;

3. ograniczoność wynikająca z zapotrzebowania (popytu) na czyste środowisko - dążenia do

zaspokajania przez różne elementy środowiska naturalnego potrzeb o charakterze
psychologicznym, estetycznym - potrzeb zdeterminowanych kulturowo.

4. FUNKCJE (USŁUGI) ŚRODOWISKA

Nieuwzględnianie w pojęciu zasobów naturalnych kompleksowości środowiska

doprowadziło do propozycji wprowadzenia nowego terminu na określenie korzyści
czerpanych przez ludzkość ze środowiska, np. użytków środowiska (nie przyjęło się) czy
funkcji (usług) środowiska. Funkcje środowiska to jako warunki i procesy, dzięki którym
naturalne ekosystemy i gatunki podtrzymują życie ludzkie.

21

Można je też zdefiniować

prościej, jako role, które przyroda pełni (bezpośrednio i pośrednio) względem cywilizacji
ludzkiej.

Z samej swojej natury układy przyrodnicze nie pełnią żadnych funkcji, nie są

podporządkowane żadnemu celowi - ich właściwości wynikają nie stąd, że te były
faworyzowane w procesie ewolucji ze względu na „dobro" ekosystemów czy biosfery, lecz są

20

B.Fiedor, Ogólna charakterystyka ekonomii środowiska jako części składowej współczesnej teorii ekonomii,

„Ekonomia i Środowisko” 1992, z.1.

21

G.Daily, Introduction: What are ecosystem services?, w: Nature’s Services: Societal Dependence on Natural

Ecosystems, ed. G.Daily, Island Press, Washington DC 2007, p.3.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

15

tą wypadkową ewolucji poszczególnych gatunków, która okazała się w konkretnych
warunkach trwała. Tylko człowiek określa, na swoje potrzeby, funkcje układów
przyrodniczych lub tworzy układy o określonych funkcjach.

22

W raporcie Millenium Ecosystem Assessment przyjęto klasyfikację, która chyba

najpełniej oddaje wpływ (bezpośredni i pośredni) przyrody na ludzki dobrobyt (rys. 10).
Pełna klasyfikacja usług w ujęciu MEA obejmuje

23

:

1) usługi zasobowe, zoanczające dostarczanie przez przyrodę takich produktów, jak:

- żywność,
- włókna,
- paliwo,
- zasoby genetyczne,
- substancje lecznicze,
- zasoby zdobnicze,
- świeża woda;

2) usługi kulturowe czyli niematerialne korzyści osiągane dzięki przyrodzie:

- wpływ na różnorodność kulturową (jako skutek różnorodności ekosystemów, w

których żyją ludzie),

- wartości religijne i duchowe,
- wartości edukacyjne,
- inspiracja twórcza,
- wartości estetyczne,
- wpływ na relacje społeczne’
- poczucie przynależności,
- wartości dziedzictwa kulturowego (krajobraz kulturowy),
- wypoczynek i turystyka przyrodnicza;

3) usługi regulacyjne oznaczające korzyści z regulacyjnego działania układów

przyrodniczych:
- regulacja jakości powietrza,
- regulacja klimatu,
- regulacja przepływów wód,
- zapobieganie erozji,
- oczyszczanie wody i utylizacja odpadów,
- kontrola patogenów,
- kontrola szkodników,
- zapylanie,
- zapobieganie konsekwencjom naturalnych katastrof;

4) usługi wspierające (supporting services)



niezbędne do dostarczania przez przyrodę

pozostałych kategorii usług:
- tworzenie gleb,
- fotosyntezę (jako źródło tlenu),
- produkcja pierwotna,
- krążenie substancji odżywczych,
- krążenie wody.

22

G.Dobrzański, Ekologiczne uwarunkowania lokalizacji inwestycji przemysłowych, Ekonomia i Środowisko,

Białystok 1994., s.50.

23

Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and Human Well-Being. Synthesis, Island Press, Washington

DC 2005, p.40,

www.maweb.org/en/index.aspx



Niektóre z nich (jak np. tworzenie gleb) mogą być zakwalifikowane równocześnie i do grupy funkcji

regulacyjnych.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

16

Rysunek 10. Funkcje środowiska i ich wpływ na dobrobyt ludzi

Źródło: Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and Human Well-Being. Synthesis, Island Press,
Washington DC 2005, www.maweb.org/en/index.aspx.

Za podstawowe i pierwotne funkcje układów ekologicznych uznaje się funkcje

wspierające (zwane też funkcjami podtrzymywania życia, środowiskotwórczymi). Odnoszą
się do tych zjawisk ekologicznych, które warunkują możliwość istnienia usług bezpośrednio
przynoszących ludziom korzyści. Różnią się one od pozostałych usług także długookresowym
charakterem. Od ich utrzymania zależy w znacznej mierze trwałość realizacji wszelkich
innych funkcji przypisanych przyrodzie przez człowieka. Żywe organizmy (mimo niewielkiej
ich masy w stosunku do innych składowych biosfery) w znacznej mierze kształtowały,
kształtują i będą kształtować warunki lokalne i globalne na powierzchni Ziemi. Większość
obecnego składu atmosfery wynika z aktywności biologicznej w przeszłych epokach
geologicznych lub/i znajduje się pod wpływem biot. Żywe organizmy są elementem i
motorem krążenia pierwiastków w biosferze - w skalach od lokalnej do globalnej

24

.

Wszystkie funkcje społeczno-ekonomiczne środowiska są pochodną dynamicznej i

ewolucyjnej struktury i funkcjonowania całego systemu ekologicznego - są bezpośrednio
związane z fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi warunkami i procesami w globalnym
systemie. Zmieniające się parametry fizykochemiczne i biologiczne środowiska ograniczają
jego zdolność do pełnienia funkcji społeczno-gospodarczych, a niekiedy wręcz eliminują ją.

25

Cechą charakterystyczną funkcji środowiska jest ich wzajemne powiązanie i

potencjalna konfliktowość. Wpływ zmian wielkości wykorzystania jednej funkcji na
zdolności jednoczesnego wykorzystania dwu funkcji zmienia się w zależności od stopnia
intensywności gospodarowania. Funkcje niekonfliktowe zdarzają się częściej w gospodarce o

24

W.S.Schlesinger, Disscussion: Ecosystem structure and function, w: Perspectives in Ecological Theory, eds.

J.Roughgarden and others, Princeton University Press, Princeton 1989, p.268-274.

25

C.Folke, Socio-Economic Dependence on the Life-Supporting Environment, w: Linking the Natural

Environment and the Economy: Essays form the Eco-Eco Group, eds. C.Folke, T.Kaberger, Kluver, Dordrecht
1991, p.77-94.

Ekologia zasobów naturalnych i ochrona środowiska

Zasoby naturalne i funkcje środowiska

Grzegorz Dobrzański

17

małej intensywności, wysoka intensywność użytkowania zawsze prowadzi do konfliktu
funkcji.

26

W kontekście funkcji środowiska modne stało się pokrewne pojęcie kapitału

naturalnego (natury). W wąskim ujęciu jest to po prostu ogół dostępnych zasobów
odnawialnych i nieodnawialnych. Szeroka definicja ogarnia wszystkie zasoby biofizyczne i
walory środowiska (w tym funkcje regulacyjne) niezbędne do funkcjonowania ludzkiej
gospodarki oraz relacje między tymi systemami i procesami, które podtrzymują
funkcjonowanie ekosfery. Nie jest więc to tylko zbiór zasobów, ale i wszystkie komponenty
ekosfery i strukturalne relacje między nimi, których organizacyjna integralność jest kluczowa
dla samoreprodukcji systemu (np. cykle biogeochemiczne)

27

.

Pytania
1. Zdefiniuj pojęcie użytkowania środowiska.
2. Podaj klasyczną definicję zasobów naturalnych. Z jakiego powodu uznaje się ją za

niewystarczającą?

3. Omów koncepcję rzadkości absolutnej zasobów naturalnych.
4. Przedstaw założenie koncepcji rzadkości względnej zasobów naturalnych.
5. Która z koncepcji rzadkości zasobów naturalnych lepiej wg Ciebie odzwierciedla

rzeczywistość. Uargumentuj.

6. Ceny zasobów rosną. Za słusznością której koncepcji ich rzadkości ten fakt przemawia?

Uzasadnij.

7. Zdefiniuj i sklasyfikuj funkcje (usługi) środowiska.

26

L.Płotkowski, Ekonomiczne aspekty ochrony różnorodności biologicznej lasu, w: Ochrona i zrównoważone

użytkowanie lasów w Polsce, red. B.Łonkiewicz, Fundacja IUCN Poland, Warszawa 1996, s.197.

27

M.Wackernagel, W.E.Rees, Perceptual and structural barriers to investing in natural capital: Economics

from an ecological footprint perspective, „Ecological Economics” 1997, vol. 20, p.5.