18. Myśliciele oświecenia jako krytycy zastanego ładu społecznego.

Oświecenie (ok. 16880-1715)

-konieczność kierowania się rozumem w życiu i nauce, rozumne zorganizowanie stosunków

społecznych

-wiedza miała przeobrazić człowieka i otworzyć przed nim nowy, lepszy świat
-laicyzacja filozofii
-zróżnicowanie społeczne w Europie
-rozwój relatywizmu (negowanie, roztrząsanie, kwestionowanie)
-odsunięcie szlachty od władzy (Francja-rewolucja), wojna domowa w Anglii (destabilizacja

polityczna)

-laicyzacja społeczeństw (zaczynają żyć bez Boga)
-książki podróżnicze, podróżnicy (opis tego co widzą)
-rozrywka i przyjemne życie nadrzędnym celem jednostek
-postęp ideą przewodnią
-liczy się dobro jednostek, indywidualizm
Konserwatyści: (Edmund Burke, Joseph da Maistre)
-odrzucali indywidualizm, dobro wspólnoty ponad prawami jednostek
-emocje ważniejsze niż racjonalizm w życiu jednostek
-ludzie skażeni grzechem pierworodnym, stąd ich naturalna skłonność do zła której nie da się

usunąć poprzez wychowanie czy lepsze warunki życia

-jedyny sposób na złą naturę ludzi to przywiązanie do tradycji i religii (postrzegana jako źródło

wartości)

-władza oparta na tych ideach miała bronić obywateli przed ich własną odpowiedzialnością

19. Myśl Giambattista Vico – metoda badawcza, wizja dziejów
Giambattista Vico (1668-1744)
-włoski filozof, najsłynniejszy przedstawiciel oświecenia włoskiego
-zwolennik historyzmu, doszukiwał się w procesach dziejowych prawidłowości (analiza tych

procesów jako coś powtarzalnego)

-chrześcijanin, dopuszcza istnienie Boga jako Opatrzności
-chciał napisać „historię idealną” czy też „historię idei”, dzieje ludzkości wg niego to trzy

etapy:

1) epoka bogów – dominuje religia, prawa są surowe, język obrazowy (hieroglify), sposób

poznania = wiara

2) epoka bohaterów – surowe obyczaje, poezja jako język, sposób poznania = wyobraźnia (w

poezji)

3) epoka ludzi – człowiek osiąga pełną samowiedzę, ufa własnym zdolnościom, język

prozaiczny i historiografia, sposób poznania = wiedza

potem cyklicznie proces zaczyna się znów od początku

20. Oświecenie francuskie – co nowego wniosło do myśli o społeczeństwie.
-zmiany historyczne nie są przypadkowe, lecz mają tendencję postępową
-miała ona wynikać z ludzkiej natury, w której tkwi skłonność do uczenia się i zdobywania

doświadczeń

-przebieg postępu da się przewidywać i można na niego wpływać (metody statystyczne)
-postęp dokonuje się na oczach ludzi

21. Voltaire, Montesquieu, Rousseau i d’Holbach – porównanie myślicieli lub osobne
omówienie ich poglądów.

•

Francois-Marie Arouet, Voltaire, Wolter (1694-1778)

-miarą prawdy jest rozum
-równość tylko wobec praw

-zwalczał przesądy

-nie wierzył w popularny wówczas „stan natury” i człowieka wolnego i szczęśliwego
poza społeczeństwem
-ludzie zawsze prowadzili wspólne życie w społeczeństwie
-człowiek jako istota rozumna sam powinien troszczyć się o swój los i rozwój,
poprzezwiedzę, technikę, sztukę i dobry ustrój społeczny
-religii (wiary) nie da się objąć rozumem,
-teoretyczne ujęcie problematyki społecznej
-nastawiony polemicznie
-krytyk źródeł historycznych
-wyjaśnienia przyczynowo-skutkowe
-zwolennik demokracji i liberalizmu
-skandalista znany w całej Europie
-krytycyzm, odrzucenie autorytetów, tolerancja dla różnorodnych postaw („Nie zgadzam
się z tym co mówisz, ale oddam życie, abyś miał prawo to powiedzieć.)
- odrzucenie instytucji Kościoła (dogmatyzm religijny= przyczyna nietolerancji, braku
wolności, prześladowań i niesprawiedliwości), zwolennik tzw religii rozumowej czyli
deizmu, odrzucał religię objawioną

•

Charles de Montesquieu, Monteskiusz (1689-1755)

-uznawany za pierwszego socjologa (wg Durkheima)
-arystokrata, polityk
-autor „O duchu praw”(analiza dotychczasowych form ustrojowych) i „Listów perskich”
(krytyka porządku we Francji sprzed rewolucji, ustrój Wlk. Brytanii jak wzór do
naśladowania)
-swoje rozważania opierał na badaniach empirycznych
-kwestionował słuszność koncepcji prawa naturalnego – uważał życie społeczne za
skrajnie różne od natury
-nie istnieje żaden ustrój „idealny”
-wszystkie (nawet dziwaczne) obyczaje da się wyjaśnić, wzajemnie powiązane tworzą
system
-wolność najważniejsza dla obywateli -> chce się robić to, co się powinno (wychowanie)
-żadna władza nie powinna być w rekach jednej jednostki lub instytucji
-twórca trójpodziału władzy (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza) które są
gwarancją wolności jednostki, o jakości państwa świadczy gwarantowanie przez nie
wolności obywatelom

-przeciwnik absolutyzmu, zwolennik demokracji bo w niej wszyscy patrzą sobie na ręce

-wg niego prawo stanowione zostało utworzone by poskromić dzikość natury, przy
tworzeniu ustroju trzeba brać pod uwagę naturalne uwarunkowania które tworzą ducha
praw (wielkość terytorium państwa, klimat, religia, obyczaje, historia, formy
gospodarowania, zasady rządzenia)

•

Jean Jacques Rousseau (1712-1778)

-prekursor pedagogiki, mieszczanin, poprzednik socjologii (wg Durkheima), wpływ na
antropologię
-opozycyjna natura wobec społeczeństwa to podstawowy problem
-człowiek z natury dobry („dobry dzikus”), wolny, szczery, prostolinijny
-człowiek społeczny jest zakłamany, zdeformowany psychicznie nieszczęśnik
-własność prywatna = denaturalizacja

-próba odtworzenia stanu natury, która była ideą niemożliwą do zrealizowania; powrót
człowieka do stanu natury jest niemożliwy
-społeczeństwo powstaje samoczynnie (zwiększenie ich liczby i interakcji)
- powstanie społeczeństwa zmienia psychikę człowieka (rezygnacja z wolności i zgody
na tyranię), ale zrzeczenie się wolności = zrzeczenie się człowieczeństwa
-wola powszechna = wola jednostkowa roztapia się w woli wszystkich, każdy oddając
swoje prawa uzyskuje ekwiwalent w postaci praw innych, państwo powstaje na mocy
umowy społecznej, społeczeństwo jako niepodzielna całość w której władzę posiada
suwerenny lud (władza ludu jest niezrzekalna, zawsze najwyższą władzą)
-konieczność istnienia władzy i rządów (niekoniecznie demokracja), rządzić powinni
filozofowie, wola ludu odzwierciedla się w parlamencie
-przeciwnik partii politycznych

•

Paul Henry Thiry, baron d’Holbach (1723-1789)

-oświeceniowy filozof francuski, ale urodzony w Niemczech, encyklopedysta
-społeczeństwo powstaje w wyniku łączenia się rodzin
-materialista -> społeczeństwo powstaje w celu zaspokajania potrzeb, odpowiednio
dobrane narzędzia czynią człowieka szczęśliwym
-człowiek jest kółkiem, trybem w mechanizmie przyrody, natury
-harmonię może przywrócić jedynie wysiłek rozumu
-człowiek w stanie natury nie jest ani dobry ani zły, dostaje wyłącznie ciało, sam
kształtuje resztę, kieruje się namiętnościami, dąży do szczęścia
-społeczeństwo gromadą jednostek dążących do celu
-przede wszystkim ludzie są istotami biologicznymi a nie społecznymi
-przyroda wg niego to organizm podległy zasadom determinizmu (wydarzenia
zdeterminowane przez przyczynę, czyli skutek to efekt przyczyny; związek
przyczynowo-skutkowy) i można go poznać tylko empirycznie(poprzez doświadczenie)
-krytyka religii i despotyzmu
-wolność słowa, tolerancja

22. socjologiczny dorobek oświecenia brytyjskiego (D.Hume, A.Smith, Ferguson) –jako
porównanie lub oddzielnie ich poglądy.

•

David Hume (1711-1776)
-krytyka umowy społecznej jako wyniku racjonalnego namysłu ludzi
-popęd seksualny najważniejszym czynnikiem jednoczącym, zrzeszanie się ludzi
-twórca historii Anglii
-każdy kieruje się wyznaczonymi schematami, schemat przyczynowo-skutkowy
-rozum może mylić człowieka
-ludzkie impulsy promotorem działań, myśli - emocje, namiętności
-uczucia, instynkty przyczyniły się do powstania społeczeństwa
-w społeczeństwie jest za mało dóbr dla wszystkich
-własność prywatna społeczeństwa powstaje stopniowo, pilnuje jej prawo i władza
-moralność jest efektem uczuć, ale nie wszyscy się nią kierują w życiu codziennym
-dobro = przyjemność
-wiedza z doświadczenia (jak u Locke’a) ale jest to wiedza chaotyczna, zmienna ->
wiedza powstaje w wyniku przekształcania informacji w idee

•

Adam Smith (1723-1790)

-filozof, wykładowca w Glasgow
-„Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”

-na podstawie dokonań Davida Ricardo wyodrębnił naukę „ekonomię” -> tak jak jego
koncepcja ekonomiczna = brak planowania ludzkich działań
-bez państwa = anarchia
-ludzie traktują ludzi jako „zwierciadła” pozwalające im orientować się w świecie
społecznym
-rywalizacja jest bardzo ważna
-teoria sympatii -> interpretacja uczuć innych
-żywiołowe kształtowanie się społeczeństwa
-powstanie społeczeństwa przez rozpoczęcie wymiany dóbr, ludzie troszczą się o własne
dobro i dlatego muszą się wymieniać
-rynek jest regulatorem ludzkich poczynań i nie powinno się w to wtrącać
-ludzie potrzebują innych do pomocy (jednostkowe działania przyczyniają się do
powstania społecznego ładu
-„najlepszym podatkiem jest ten, którego nie uchwalono”
-filozofia harmonijnego porządku naturalnego stworzonego przez Opatrzność
-praca jest najświętsza i nienaruszalna, najważniejsza dla jednostek

•

Adam Ferguson (1723-1816)

-szkocki ekonomista i myśliciel polityczny
-bibliotekarz wydziału prawa na Uniwersytecie św. Andrzeja w Edynburgu (wcześniej
był nim David Hume)
-zwolennik wolnego handlu i wolnego rynku
-w polityce konserwatysta, choć popierał reformy rządów proponowane przez
Monteskiusza
-uważał egoizm za siłę napędową społeczeństwa (tak jak Thomas Hobbes, Bernard de
Mandeville, David Hume) ale w przeciwieństwie do Hume’a który był deistą, uważał że
nad wszystkim czuwa Opatrzność boska
-według niego ludzkość zmierza do swojego przeznaczenia (destiny) i wzniosłego końca
(supreme end)
-popierał francuską teorię stałego postępu wiedzy i umiejętności ludzkich (Jean
Condorcet)

23. Bernard de Mandeville, Anthony Ashley, hrabia Shaftesbury

•

Bernard de Mandeville (1670-1733)

-filozof, ekonomista, myśliciel polityczny
-„Bajka o pszczołach”
-nie istnieje działanie z gruntu rzeczy dobre, ludzie nie są altruistami z natury, altruizm w
ogóle nie jest potrzebny w społeczeństwie
-społeczeństwo odnosi korzyści z niektórych występków (egoizm)
-nie liczą się motywy a skutki
-obiektywne wartości moralne
-nie ma rozróżnienia cnoty od występku

•

Anthony Ashley – Cooper, hrabia Shaftesbury (1671- 1713)

-idee moralne są przyrodzone (nie są z natury)
-cel moralny wyznacza społeczeństwo
-troszczenie się o własne dobro nie jest rzeczą złą
-człowiek ma zmysł moralny (odróżnia co dobre i piękne a co złe)

-cnota jest dobra sama z siebie

24. MYŚL SPOŁECZNA OŚWIECENIA FRANCUSKIEGO I BRYTYJSKIEGO –
PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE
Oświecenie francuskie :

1. Oświecenie francuskie:

a. Szeroki obszar oddziaływania

b. Zmiany historyczne nie są przypadkowe, lecz mają tendencje postępową

c. Ma wynikać z ludzkiej natury, w której tkwi skłonność do uczenia się i

zdobywania nowych doświadczeń

d. Przebieg postępu da się przewidzieć i na niego wpływać ( metody statystyczne)

e. Przedstawiciele- publicyści, nie filozofowie

f. Najdonioślejsze skutki polityczne

g. Przystępność dla społeczeństwa

h. Przekształcanie oświecenia angielskiego

i. Postęp następuje na oczach ludzi

2. Oświecenie brytyjskie

a. Sceptycyzm religijny
b. Filozofia moralności
c. Sceptyzm , ograniczone znaczenie umysłu ludzkiego i rozumu
d. Brak idei racjonalnej rekonstrukcji społeczeństwa
e. Życie społeczne rządzi się prawami analogicznymi do fizycznych
f. Społeczeństwo nie było wynikiem umowy społecznej, musiało powstać wcześniej

, aby w ogóle zaistnieć

g. Ludzie nie mogą być sami, potrzebują towarzystwa
h. Rola uczuć i instynktów
i. Rozum służy do uzasadniania decyzji
j. Żadna umowa społeczna nie kieruje się rozumem- nieświadomość czy wszystko

skończy się dobrze czy źle

k. Dociekania dotyczące natury ludzkiej
l. Wieloaspektowe patrzenie na zmiany społeczne : rozum, przypadek, biologia
m. Mniejsze zainteresowanie polityką, koncentracja ekonomiczna
n. Człowiek jest istotą społeczną
o. Nauka społeczna jest oparta na tych samych zasadach co nauki przyrodnicze
p. PRAWO NIEZAMIERZONYCH REZULTATÓW

i. Cokolwiek zdarza się w świecie społecznym jest skutkiem

niezamierzonego planu

q. Społeczeństwo opiera się na współpracy

oswiecenie francuskie a szkockie – różnice

oświecenie francuskie
- Monteskiusz opisał prawa rządzące wszystkim – wypływające z wewnętrznej konieczności, a
ni jako nakaz.
- Racjonalizm

oświecenie szkockie
- Filozofia moralna
- Nauka powinna się opierać na doświadczeniu( empiryzm)
- Życie społeczne jest rezultatem spontanicznych działań ludzi
- Społeczeństwo trzeba rozumieć i ulepszać
- David Hume propagował podejście empiryczne, fakty stałe i regularne, stawiał na uczucia, nie
opłacało mu się żyć samotnie
- Adam Smith bezstronny obserwator czyli zwany przez samego siebie jako sumienie, miał
egoistyczne myśli, ojciec liberalizmu

25. KONCEPCJA POSTĘPU J.A.N DE CONDORCETA I TURGOTA

3. Koncepcja postępu

a. Zmiany hist nie są przypadkowe- tendencje postępowe
b. Ta tendencja wynika z natury ludzkiej: uczenie się i zdobywanie doświadczeń
c. Postęp da się przewidzieć i można na niego wpływać(wykorzystanie np. metod

statystycznych)

4. A .Turgot (1727-1781)

Ekonomista, kontroler finansów, encyklopedysta,

a. Ważniejszy od ustroju jest stopień stabilności społeczeństwa
b. Historia rządzi prawo postępu ( określa ogólny kierunek zmian)
c. Wszystkie narody przechodzą te same etapy rozwoju, zmierzają do tego samego

celu, tylko w nie równym tempie

d. Ludzie potrafią gromadzić i przekazywać innym zdobyta wiedze( komunikacja),

zjawisko te odbywa się w ramach populacji

e. Ludzie widzą razem więcej, społeczeństwa się zmieniają
f. Walka nowatorstwa z rutyną
g. Dążenie ludzi do innowacji
h. Ludzie z natury nie zadawalają się tym co zostało osiągnięte
i. Prawa przyrody podlegają stałym prawom a dzieje ludzkości są podległe prawom

ewolucji

j. Każdy ma umiejętności poznawcze
k. Ludzie potrafią przekazywać wiedze
l. Kumulacja wiedzy odbywa się w obrębie gatunku
m. 3 stadia ludzkości : religijne, metafizyczne, naukowe

5. J.A.N De Condorcet ( 1743-1794)

Matematyk, filozof, publicysta, polityk, prekursor metody liczenia głosów

a. 10 epok(9 już było) jedna utopijna
b. Idea postępu : „postęp ducha ludzkiego”
c. Równouprawnienie kobiet i czarnych
d. przyczyny różnic: bogactwo, kondycja fizyczna, wykształcenie
e. "Szpic"

i. Nie ma zasadniczych różnic między procesami przyrodniczymi i

historycznymi

f. Postęp jest nieuchronny ale nie przebiega wszędzie jednakowo, ale są te same

etapy

g. Ludzie nigdy nie będą równi
h. Wszyscy mają być równi wobec prawa naturalnego
i. Równość jest niebezpieczna
j. Przeciwnik religii, wiary i duchowieństwa
k. Postęp społeczeństwa jest stały i zróżnicowany ( różne etapy)
l. Przeciwnik kary śmierci
m. W epoce 10:

i. Różnice będą się zmniejszać

ii. Wykształcenie będzie się zwiększać

iii. Zmniejszanie się uzależnianie się ludzi od siebie

iv. Zmieni się język(1 wspólny dla wszystkich klas)

v. Rozwój nauki(kluczowa jest matematyka)

vi. Równe prawa kobiet i mężczyzn

26. Oświecenie niemieckie (Kant, von Herder):
Myśl społeczna Oświecenia niemieckiego znacznie różniła się od ówczesnej myśli francuskiej
czy brytyjskiej. W trakcie oświecenia Niemcy były ekonomicznie wyraźnie opóźnione
względem Francji i Wielkiej Brytanii. Ten stan pogłębiało także rozbicie polityczne i brak silnej
władzy centralnej. Jednak w zakresie filozofii (w tym filozofii społecznej) Niemcy nie odstawały
od krajów zachodnich. Głównymi przedstawicielami myśli oświeceniowej byli tam Immanuel
Kant i Jan Gottfried von Herder.
Immanuel Kant (1724- 1804):

•

Jego wpływ na socjologię jest pośredni. Kant był przede wszystkim filozofem. Zajmował
się także fizyką teoretyczna. Jego poglądy wpłynęły na wielu klasycznych socjologów (np.
na Webera).

•

Kant atakował popularne w jego czasach przekonanie, że rozum odkrywa ład obecny w
przyrodzie. W zamian głosił, że rozum jest aktywnym twórcą tego ładu nadającym sens
jego elementom.

•

Podkreślał, że dzięki rozumowi człowiek nie jest tylko biernym przedmiotem świata
fizycznego, ale jest także w stanie realizować własną wolę. Z tym wiązała się kwestia
moralności – Kant wyprowadził ją z rozumu ludzkiego, któremu niepotrzebne jest ani
zewnętrzny nakaz, ani świadomość skutków pewnych działań, aby odróżnić dobro od zła.
Jednak te wskazania rozumu często są niweczone przez wpływ zewnętrzny.

•

Stąd podstawowym pytaniem było dla Kanta jak stworzyć społeczeństwo, w którym ludzka
wolność nie wchodziłaby w konflikt z więzią z innymi ludźmi. Granica wolności –
wolność drugiego człowieka.

Jan Gottfried von Herder (1744 – 1803)

•

Niemiecki lingwista i filozof.

•

Jego poglądy lokują go na pograniczu oświecenia i romantyzmu, gdyż w wielu miejscach są

krytyką oświecenia francuskiego. Jego krytyka sprowadza się do 3 punktów:

1. Kwestionował mechanicystyczną wizję świata i zastępował ją organicystyczną
2. Nie kwestionując koncepcji postępu przestrzegał przed przecenianiem dokonań

oświecenia i niedocenianiem mądrości poprzednich epok.

3. Podkreślał nierozerwalny związek rozumu ludzkiego z innymi władzami człowieka,

zwłaszcza emocjami.

•

Herdera uważa się za pierwszego myśliciela posługującego się pojęciem narodu

rozumianego jako odwieczna zbiorowość spojona więzami kulturowymi (gł. wspólny język)

•

Władza polityczna jego zdaniem była wtórna wobec związków kulturowych, stąd też naród

mógł istnieć nie posiadając własnego państwa.

•

Krytykując nadużywanie pojęcia ludzkości przez myślicieli francuskich, nie kwestionował

jednak jej istnienia, zakładając, że jest ona wspólnotą narodów.

27. Oświeceniowe utopie:
Część badaczy sytuuje je już w nurcie komunizmu utopijnego. Twórcami oświeceniowych
utopii byli: Jean Meslier i Etienne-Gabriel Morelly.
Jean Meslier:

•

Francuski ksiądz katolicki, przedstawiciel materializmu, ateista, jego dzieło „Testament”
ukazało się pośmiertnie.

•

W ”Testamencie” zawarte jest osiem dowodów jałowości i fałszywości religii. Autor
twierdzi, że jednym z ważnych dowodów jest rzeczywistość społeczna – nędza, krzywdy,
przestępczość.

•

To Bóg stworzył ludzi, a więc zło pochodzi od Boga, który pozawala, aby realizowało się
ono przez człowieka.

•

Nie strach przed Bogiem powinien motywować władców.

•

Przed tyranią powinny społeczeństwa chronić sprawiedliwość, prawa ludów, mądrość
rządzących.

•

Władza nie pochodzi od Boga, ale od ludu.

•

Wszyscy ludzie są równi.

•

Podporządkowanie jednostki jest koniczne dla społeczeństwa, ale powinno ono być
sprawiedliwe i rozumne.

•

Sprawiedliwy ustrój – federacja małych wspólnot.

•

Dzieci wychowane wspólnie, wszyscy są braćmi i siostrami.

•

Wszyscy mają ubierać się tak samo, jeść tak samo i tak samo mieszkać – to gwarancja
równości.

•

Obowiązek pracy dotyczy wszystkich.

•

Nie ma podziału na biednych i bogatych.

•

Ludzie różnią się zasługami, a nie pochodzeniem.

Etienne-Gabriel Morelly:

•

Zapomniana postać Oświecenia, dzieła: „Bazyliada”, „Kodeks natury” i inne.

•

Należał do przedstawicieli szkoły prawa natury.

•

Ludzie są z natury źli, a pod wpływem cywilizacji ulegają dalszemu zepsuciu.

•

Społeczeństwa pierwotne, dzikie, żyją w harmonii.

•

„Bazylida” jako utopia – likwidacja własności co spowoduje likwidację egoizmu i

nierówności; podstawa utrzymania – rolnictwo; każdy ma tylko to co służy mu do pracy,
zaspakajania potrzeb osobistych, przyjemności; dzieci po 5 roku życia wychowywane wspólnie;
władzę sprawuje Senat, wybierany spośród kandydatów, którzy ukończyli 50 lat.; 15 – 18 lat
małżeństwo obowiązkiem obywatelskim (rodzina z parzystą l. dzieci, najlepiej 10).

28. ZNACZENIE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ I PRZEMYSŁOWEJ DLA
POWSTANIA NOWYCH PRĄDÓW W MYŚLI SPOŁECZNEJ

Rewolucja francuska i przemysłowa przyspieszyły rozwój proletariatu, czego następstwem było
powstanie nowego systemu gospodarczego pozwalającego bogacić się burżuazji. Przez to
powstały wielkie skupiska, których skutkiem była koncentracja nędzy i znalezienie się jej na
widoku publicznym. Przez to mnożyły się samodzielne wystąpienia robotnicze , które z biegiem
czasu przybierały charakter coraz bardziej zorganizowany.
„kwestia robocza” i „pauperyzm” ( stan zubożenia) stały się tematami dnia codziennego nawet
dla ludzi, którzy nie byli skłonni walczyć z kapitalizmem jako takim lub atakowali go wyłącznie
z pozycji dawnego porządku.
W wyniku tego powstawały nowe prądy .

29. KONSERWATYZM, PRZEDSTAWICIELE, ANALIZA ZJAWISKA,
PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA ( EDMUND BURKE, JOSPEH DE MAISTRE )
KONSERWATYZM

-Konserwatyzm zrodził się na przełomie XVIII i XIX w., był próbą przeciwstawienia się
racjonalistycznej myśli oświeceniowej.
- próba cofnięcia się do czasu przed rewolucją
- chronił ponadczasowe wartości ( ciągłość społeczna, tradycja)
- 2 rodzaje konserwatyzmu:

1. Transcendentny- istnienie jednej dotychczasowej prawdy o społeczeństwie ( wzorzec wg którego

ludzie powinni rządzić )

2. Immanentny- zachowanie ciągłości jest najważniejsze, niechęć do zmian w tradycji, brak
idealnych wzorców dla wszystkich społeczeństw, państwo nie dąży do żadnego idealnego celu,
przeciwnicy sztucznych utopii, demokracja praw człowieka – sztuczną utopią
- sztuczna przebudowa państwa jest abstrakcyjna, nie można dążyć do żadnego celu
- przeciwnicy mówienia o człowieku w ogóle człowiek, ponieważ jest on produktem
wymyślonego celu tradycji i społeczeństw
- jednostka nigdy nie będzie doskonała
- człowiek sam o sobie nie może decydować – religia, autorytet
- oświecenie wg konserwatystów było błędem, człowiek nie powinien kierować się rozumem
- wartość wiary, autorytetów, tradycji itd.
- jednostki powinny być przewidywalne, kierować się tradycją i obyczajami, czymś wiadomym,
ale skutecznie ze sobą współpracować
- rozwój wg konserwatystów powinien być naturalny i powolny
- wspólnota ważniejsza od jednostki
- jednostka nie może istnieć bez społeczeństwa
- równość jest zła, hierarchia dobra
- trwałość utrzymuje ochrona nierówności , tradycji i podziałów
- zwolennicy prawa naturalnego ( historia ,obyczaj itd.)
- przeciwnicy konstytucji, zwolennicy monarchii
- przeciwnicy de humanizacji , stosunków międzyludzkich
- religia jako podstawowa więź społeczna – 1 naród= 1 religia
- zwolennicy zmian ewolucyjnych , ale przeciwnicy rewolucji ( przeciwnicy raptownych zmian,
rozbraja to tradycje społeczne)
- naród podstawą społeczeństwa
- duch narodu jest irracjonalny

EDMUND BURKE ( 1729-1797)
- polityk, pisarz irlandzki ( urodził się w Dublinie)
- deputowany izby gmin
- analizował rewolucje ( amerykańską, brytyjską, francuską – był przeciwnikiem terroru,
wprowadzania utopii)
- JEST OJCEM KONSERWATYZMU
- postęp jest względny , racjonalizm nie istnieje
- „ Rozważania o rewolucji we Francji” – 1790 r.
* CZŁOWIEK:
- ludzie z natury ułomni i niedoskonali
- do władzy dochodzą głupi i źli ludzie
- władza powinna krępować ludzi ( demokracja tego nie robi)
-człowiek jest zwierzęciem religijnym
* TRADYCJA:
- religia odzwierciedla rozum
- rodzina, hierarcha najważniejsze
- ludzie działający razem tworzą rzeczy dobre
- wiara niezbędna w życiu jednostki i społeczeństwa
- pilnowanie tego co jest
- podkreślanie więzi kulturowych
- tradycja przenika cała ideologię konserwatyzmu

* PRZECIWKO NIERÓWNOŚCI:
- zawsze istnieje w społeczeństwie
- nikt nie może znieść ograniczeń
- ludzie zawsze byli różnorodni

- niesprawiedliwe jest wyrównywanie ludzi
- rządzić powinni tylko cnotliwi i mądrzy
* GOSPODARKA:
- szacunek dla własności prywatnej ( podstawa społeczeństwa)
* PAŃSTWO:
- władza państwowa powinna mieć autorytet i tradycję
- demokracja jest najgorsza, monarchia najlepsza
- państwo ma zapewnić harmonię między ludźmi
- prawo do wolności i własności prywatnej
- prawo państwa
* BRAK ZMIAN :
-odrzucenie zmian rewolucyjnych
- umowa społeczna- naturalny wynik rozwoju społeczeństwa

JOSEPH DE MAISTRE ( 1763-1821)
- arystokrata, prawnik, przeciwnik rewolucji, nie lubił zmian
- zwolennik praw naturalnych
- rodzina, władza, religia itd. występuje wszędzie – wola Boga
- Bóg stworzył i kontroluje instytucje społeczne
- wg niego oświecenie było błędem
- człowiek nie stworzy lepszego świata od Boga
- przeciwnik indywidualizmu, jednostka się nie liczy
- społeczeństwo, naród najważniejsze
- za monarchią
- był przeciwko wolności- uważał, że wolność jest śmiertelną chorobą społeczną
-rozum budzi dyskusje
- wolność dogmatów nad nauką
- przeciwnik parlamentu i władzy społecznej
- wszyscy powinni mieć takie same poglądy
- przeciwnik konstytucji ( władza ma prawo zmieniać historyczne prawa natury)
- zwolennik absolutyzmu, władzy kościelnej nad świecką
- przesądy- doświadczenia pokoleń, mądrość człowieka
- autor „ wieczorów Petersburskich”
- rewolucja przeczy tradycji
- wg niego RF jest karą od Boga, za ingerencje ludzi w strukturę społeczeństwa
- reformacja skończyła „ czas szczęśliwych” ludzi
- rewolucja występuje przeciwko Bogu
- zwolennik republiki w Rzeczypospolitej Szlacheckiej polskiej

30. Liberalizm – rodzaje liberalizmu, przedstawiciele (Bentham, Constant, Mill)
Rodzaje liberalizmu: ekonomiczny (dający się związać z określonymi interesami klasowymi, choć
nie wszyscy liberałowie byli zwolennikami wolności gospodarczej), polityczny ( potrzeba
znalezienia kompromisu pomiędzy różnymi grupami wyznaniowymi, na jakie w następstwie
reformacji rozpadły się liczne społeczeństwa zachodnioeuropejskie: najpierw była więc idea
wolności sumienia i religijnej tolerancji, a dopiero później hasło wolnego rynku).
Jeremy Bentham:
Prawnik, filozof, ekonomista.

•

Doktryna utylitaryzmu – celem każdego działania powinno być osiągnięcie maksimum

satysfakcji, przyjemności (

teoria hedonistyczna

)

•

Ludzie pragną w życiu przede wszystkim przyjemności cielesnych, które są dla nich

ważniejsze niż dobro świata

•

Nie istnieją żadne i niezmienione normy. Wszystkie podniosłe twierdzenia o prawach

natury, prawach rozumu, sprawiedliwości naturalnej itd. da się sprowadzić do zasady
użyteczności

•

Głosił, że nie ma czegoś takiego jak interes społeczny. Interes społeczeństwa nie jest niczym

innym jak tylko sumą interesów jednostek składających się na społeczeństwo

Constant:
Francuski filozf i pisarz.
 Rozważania o wolności:

•

Wg. starożytnych wolność to możliwość podlegania prawom, które się samemu ustanowiło.
Wolność w sferze politycznej – brakowało wolności jednostek

•

Wolność współczesnych polega na określeniu, co w ogóle prawo może regulować

•

Współczesna wolność może dzielić się na pozytywną i negatywną

 Koncepcja wolności:

•

Jako prawo jednostki do prywatności, wolnej od ingerencji państwa, od przymusu i gwałtu

•

Do posiadania niezależnej opinii, wybrania zawodu

•

Jako pierwsze prawo własności

•

Jako prawo przedmiotowe, które przysługuje jednostce z racji bycia obywatelem

•

Wolność konkurencji, rywalizacji

•

Jako prawo do samorealizacji

John Stuart Mill:
Angielski filozof, etyk, logik, czołowy myśliciel XIX-wiecznej liberalizmu, deputowany do
parlamentu

 Socjologia J. S. Milla:

•

Uznany za jednego z pierwszych rzeczników przyznania kobietom pełni praw
obywatelskich

•

Socjologiczne rozważania Milla były sprowokowane XIX – wiecznym konserwatyzmem i
jego stanowiskiem wobec więzi społecznej

•

Dążył do połączenia dwóch tradycji myślenia o społeczeństwie: dedukcyjnej (np. opierającej
się na hipotezie natury ludzkiej) z indukcyjną (bazującej na obserwacjach empirycznych)

 Wolność:

•

Jednym z centralnych pojęć jego filozofii jest wolność

•

Nowa koncepcja – jednostka, która świadomie dąży do wolności jako do ideału, a nie tylko
obrony przed tyranią

•

Swoboda jednostki odnosi się do sfery prywatności, nie może być ograniczona, nawet jeśli
korzystanie z wolności jest szkodliwe dla samej jednostki

•

Ograniczyć wolność i zastosować przymus można tylko, gdy wolność jednego zagraża
drugiemu

 Cztery historyczne fazy zyskiwania przywilejów przez ludzi wolności:

•

Za pomocą zyskiwania przywilejów: swobód i praw, których władca musi przestrzegać

•

Spisane konstytucje

•

Rezygnacja z koncepcji, że rządy władców mających inne niż oni interesy są prawem natury
(wyznaczenie urzędników państwowych)

•

Tyrania większości: społeczeństwo tyranizuje poszczególne jednostki

 Państwo (pewne sprzeczne elementy)

•

Z jednej strony państwo powinno ograniczać się tylko do zapobiegania naruszenia wolności
oraz utrzymaniu pokoju i porządku

•

Z drugiej strony powinno istnieć ustawodawstwo i kontrola państwowa w wielu
dziedzinach, ważnych ze względu na dobro ogółu (np. szkolnictwo)

31. Liberalizm – podstawowe założenia:

•

Rozwijał się w Anglii

•

Początki liberalizmu tkwią w myśli Johna Locke’a choć już we wcześniejszych epokach
pojawiły się liberalne

•

Państwo zredukowane do funkcji „stróża nocnego”, ma pilnować i bronić, ale nie wtrącać
się poza tym w działaniu obywateli

•

W gospodarce leseferyzm – państwo powinno trzymać się z daleka od gospodarki,
swoboda jednostek w zdobywaniu dóbr majątkowych

•

IDEOLOGIA INDYWIDUALISTYCZNA (w centrum stawiana jednostka)

 Cechy:

•

Egalitaryzm – wszystkie jednostki w społeczeństwie są sobie równe, wszyscy mają takie
same prawa

•

Racjonalizm – świat jest zbudowany na zasadzie rozumnej; każdy człowiek działa za
pomocą rozsądku, nie przestrzega przesądów

•

Liberałowie – zwolennicy postępu (uznawani za kontynuatorów Oświecenia)

•

Wolność – wyboru, od więzów tradycji itd.

•

Własność – powinna być szanowana, państwo ma stać na straży własności

•

Liberałowie nie są zwolennikami demokracji

•

Liberalizm – ideologia przede wszystkim indywidualistyczna – jednostka w centrum
zainteresowania i jej niezbywalne prawa

•

Ład społeczny był rozpatrywany jako samorzutny wynik działań jednostek, a nie efekt
wprowadzenia przemyślanego planu

•

Liberałowie, w odróżnieniu od konserwatystów, byli przekonani o uniwersalności swojej
koncepcji odwołującej się do natury ludzkiej

32. Socjalizm utopijny – przedstawiciele, założenia (Saint-Simon, Fourier, Owen) +
33. Claude de Saint Simone i jego wizja naprawy świata:
Socjalizm utopijny był kierunkiem niezmiennie rozdrobnionym i nie posiadającym zwartego
rdzenia. Stanowił on reakcję na rozwarstwienie na posiadających i nie posiadających jakie w
trakcie Rewolucji Francuskiej dokonało się wewnątrz „stanu trzeciego” oraz skutki przemian
gospodarczych związanych z powstawaniem przemysłu. Socjalizm był pomyślany jako walka z
liberalnym indywidualizmem i rozbiciem społeczeństwa. Ówczesnych socjalistów łączyły trzy
punkty wspólne:

1. Postawienie kwestii socjalnej jako najważniejszej w życiu społecznym,
2. Założenie, że rozwiązanie tego problemu wymaga wprowadzenia nowego ładu,
3. Skupienie się nie na polityce, ale na obmyśleniu sprawiedliwego sposobu produkcji i

dystrybucji.

Dla socjalizmu utopijnego szczególnie ważni byli: Saint – Simon, Fourier, Owen

Claude Henri Saint – Simon:
Pochodził z arystokratycznej rodziny, hrabia. Uczestnik wojny o niepodległość Stanów
Zjednoczonych. Podczas Rewolucji Francuskiej zrzekł się tytułów arystokratycznych i został
obywatelem o nazwisku Bonhome.

•

Społeczeństwo nie jest stabilne znajduje się w kryzysie, społeczeństwo różnicuje i zmienia

to, jakie wyznaje idee

•

Ludzkość przeszła już przez epokę technologiczną i metafizyczną, a zaczyna się epoka

pozytywna oparta na nauce

•

Nowa encyklopedia – próba zbudowania nowego usystematyzowanego i zwartego systemu

naukowego

•

Społeczeństwo to zbiorowość ujęta w formy swoistych stosunków ekonomicznych i

społecznych, niezależnych od form politycznych i rozwijającą się historycznie na mocy własnych
praw

•

Prawa życia społecznego trzeba poznać tak jak prawa przyrody i uczynić je podstawą i

narzędziem racjonalnej przebudowy społecznej i techniki rządzenia

•

Nie uznawał koncepcji rewolucyjnej podziału społeczeństwa na „stan trzeci” i

uprzywilejowaną resztę, ani podziału na pracujący, uciemiężony proletariat i niepracującą
uprzywilejowaną burżuazję

•

Podział na klasę pracującą i niepracującą (przyczyniających się do rozwoju produkcji i nie

przyczyniających się)

•

Nierówności częściowo mogły być usprawiedliwione tym, że jedne grupy oddawały

społeczeństwu więcej usług, inne nie.

•

Znaczenie grupy czy klasy wypływa nie z urodzenia, majątku, czy pracy – ale z

użyteczności dla społeczeństwa

•

Dzięki rewolucji powstało nowe społeczeństwo – industrialne (przemysłowe)

•

Rozróżnił 2 systemy – feudalny, czyli militarny i industrialny (kapitalistyczny), przy czym

pierwszy charakteryzuje system wierzeń, a drugi – dowodów naukowych

•

Zwycięstwo tego drugiego jest nieuniknione

•

(pszczoły (robotnicy), trutnie (prawnicy) Saint – Simon nie lubił prawników (dążyli oni do

władzy, myśleli o własnym interesie)

•

Podzieli społeczeństwo na klasy: naukowcy (władza duchowa np. przyrodnicy, filolodzy,

artyści), posiadający (grupa, która była potrzebna, bo zajmowała się finansowaniem tych
naukowców, władza świecka), pozostali – praca, nadzór nad naukowcami i posiadającymi.

Charles Fourier:
Syn kupca, sam prowadził działalność kupiecką od młodego wieku. System (furieryzm) wywarł
znaczący wpływ na rozwój myśli społecznej w Europie i Stanach Zjednoczonych.

•

Pogłębione spojrzenie na przeciwieństwa klasowe, na stale zwiększającą się przepaść
między bogatymi a biednymi

•

Postulat przeprowadzenia reformy społecznej bez rewolucji

•

Projekt budowy stowarzyszeń wytwórców i konsumentów (falang), opartych na wspólnej
własności, które miały zaspokajać wszelkie potrzeby i zapewniać urozmaiconą pracę bez
przymusu (próbowali je utworzyć jego uczniowie)

•

Współczesna rzeczywistość społeczna – Cywilizacja, następująca po Barbarzyństwie i
Dzikości, przypomina te poprzednie w zasadniczym sensie – ludzie nadal są przeciwko
sobie.

•

W Cywilizacji wymiana towarów opiera się na handlu, właścicielami produkcji są kupcy, a
nie wytwórcy; pracownik nie otrzymuje za pracę należnego wynagrodzenia; alienacja
pracy prowadzi do rywalizacji i pogrążą ludzi w egoizmie (to jest sprzeczne z naturą
człowieka, bo człowiek nie jest z natury egoistą)

•

„Kodeks pracy” przyszłego społeczeństwa:

1. Każdy pracownik musi być wspólnikiem wynagradzanym na zasadzie

dywindendy, a nie pensji

2. Każda osoba – mężczyzna, kobieta czy dziecko (dopuszcza do pracy) – musi być

wynagradzana proporcjonalnie do wkładu wniesionego przez nią w kapitale,
pracy, lub talencie

3.

Należy zmieniać rodzaj pracy około osiem razy dziennie

4.

Zadania wykonywane są w grupie przyjaciół, którzy sami się dobierają

5.

Warsztaty, pola i ogrody muszą przyciągać pracowników elegancją i czystością

6.

Podział pracy musi umożliwić każdemu, wykonywanie pracy stosownej do jego

możliwości
7.

Podział zadań powinien zapewnić każdemu możliwość wykonywania pracy

zgodnie z kwalifikacjami

8. Zwykli ludzie muszą mieć gwarancję dobrobytu, minimalny dochód wystarczający
na ich bieżące i przyszłe potrzeby

Robert Owen:
Fabrykant, działacz polityczny i spółdzielczy, reformator, myśliciel i pisarz, dobrowolnie
poprawiał warunki pracy i płacy w swoim przedsiębiorstwie; w jego osiedlu robotniczym
powstały: szkoła, przedszkole i żłobek, robotnicy – lepsze warunki mieszkaniowe, mogli korzystać
z pomocy lekarza.

•

Charakter jednostki został ukształtowany przez środowisko, wystarczy zmiana warunków,

aby zmienić jednostkę

•

Postulat reorganizacji systemu wychowania, żeby jednostka od młodości mogła rozwijać się

fizycznie i moralnie w jak najkorzystniejszym społecznie środowisku

•

Tworzył kolektywne gospodarstwa rolne i inne przedsięwzięcia oparte na ideach uczciwej

wymiany, opartej na wkładzie przy pracy, wspólnej własności, które jednak szybko bankrutowały

•

W roku 1825 – w stanie Indiana założył gminę „Nowa Harmonia” – mieszkańcy mieli być

równi, niezależnie od płci. Obowiązek pracy dla społeczności. Czas, który się przepracowało był
liczony i można go było wymienić na towary, których wyprodukowanie trwało równoważną ilość
czasu. Bardzo szybko mieszkańcy się skłócili i „Harmonia” upadła.

34. NACJONALIZM I RASIZM- TEORIA ( DE GOBINEAU)

NACJONALIZM
- stanowił najsłabsza z ideologii porewolucyjnych
- egzystował on nie tyle w świecie debat politycznych, co literatury romantycznej
- brakowało mu spójnej podbudowy teoretycznej
- miał różne formy, był niejednolity
- nie ma klasyków myśli narodowej, którzy by wywarli znaczący wpływ na nacjonalizm. Można
ewentualnie jako takich klasyków uznać Jacoba i Wilhelma Grimmów oraz Johnatana Gotlieba
Fitchtego.
- jako ideologie można sprowadzić do kilku twierdzeń
1. ludność dzieli się na narody, każdy ma własne potrzeby, które musi je zaspokoić
2. naród najważniejszą ze zbiorowości do jakich przynależy jednostka
3. jednostka nie może być poza narodem
4. naród jest organicznie spójny i niepodzielny. Gdy się pojawią podziały oznacza to, że naród
się osłabia lub posiada szkodliwe wpływy zewnętrzne.
5. naród to indywidualność, która nie powinna korzystać z cudzych wzorów
6. naród stanowi źródło władzy politycznej

RASIZM ( narodził się we Francji!!!)
- jest konsekwencją nacjonalizmu
- XIX w., funkcjonował jako dziedzina naukowa, a nie ideologia
- w XX w. nabrał większego znaczenia
- pogląd o dziedziczeniu cech takich przede wszystkim jako krew, mających decydować o
wartości rasy
- klasyfikowanie narodów ( lub grup) w przepisywanych im cech fizycznych i umysłowych
- opierał się na wyglądzie zewnętrznym
George Louise Leclerc – każdy gatunek ludzki posiada swojego Adama i Ewe,
- każda para została umiejscowiona przez Boga we właściwym miejscu
- 40 a 50 stopień geograficzny ( we Francji ) znajduje się najwspanialszy raj
- pigmej- czarna rasa, najgorsza

George Baptis Lemarc

- filozof francuski
- „la markizm” - teoria płynna ( korzystał z niej Darwin)
- twórca terminu biologii
- stwierdził, że ludzie pochodzą od małp( Darwin tylko tą teorię potwierdził )
- gatunki powstają przy określonych warunkach
- nie można tłumaczyć różnic hierarchii biologią
- zróżnicowanie zależne od statusu społecznego, majątku
- Ci co są niżej pracują dla tych wyżej
- wyższe warstwy mają szanse się kształcić

Charles Darwin
- nie dziedziczy się cech nabytych
- nauki społeczne wykorzystywały go
- tym co może doprowadzić do klęski lub do wygranej jest dobór naturalny czyli walka o
przetrwanie / byt, ten kto lepiej jest przygotowany wygrywa
- rasa, która wygrywa, rozprzestrzenia się i rozmnaża
Hrabia Artur de Gobineau ( 1816- 1882)
- francuski arystokrata
- stworzył podział na 3 podstawowe rasy – biała, czarna, żółta ( uproszony podział)
Rasa biała: aryjska, wysocy, niebieskoocy blondyni, mała zmysłowość, wysoka inteligencja,
odwaga, poczucie humoru, harmonia
Rasa żółta : męska
Rasa czarna: kobieca, o zdolnościach estetycznych , mało twórczy , niezdolni, mało inteligentni
- dwa kraje, które wg niego zachowały nieskazitelność to CHINY I INDIE- stałe instytucje, które
nie zmieniają się od stuleci
- tylko rasy wyższe mogą tworzyć państwo, kulturę i rozmnażać się
- rasa aryjska – najwyższa ( najlepsi Germanie)
George De la pock
- uważał, że rasa biała posiadała spory % zanieczyszczenia przez socjalizm
- rasy :
* cywilizowane: semicka, aryjska
* częściowe: chińczycy
* dzikie: wszyscy murzyni, Indianie

35. Poglądy de Tocquevilla na społeczeństwo i demokrację
- przywiązywał uwagę do stosunków politycznych
- traktował społeczeństwo nie tylko w kategoriach politycznych
- wyróżnikiem istnienia społeczeństwa nie było podleganie tej samej władzy, ale podobne
opinie, spojrzenie na wiele spraw, idee.
- niektóre procesy historyczne są nieuchronne
- społeczeństwo stanowe- czyli fundamentalna nierówność między jednostkami
- demokracja- ludzie różnią się, ale są to indywidualne różnice, a nie wynikające z urodzenia,
skóry
- pozycja nie jest przypisana ze względu na urodzenie, brak sztywnych barier, zarezerwowanych
dla konkretnych grup stanowisk, zaszczytów, praw

DEMOKRACJA :
- równość najważniejszą cechą
- ma zalety i wady
- problem demokracji wywodzi się z indywidualizmu – zanikają autorytety, posłuszeństwo
wobec innych
- więzi międzyludzkie słabną, ale wrogość między jednostkami jest mniejsza
- bardziej respektuje się prawa innych
MATERIALIZM:

- teoretycznie równe możliwości- to powoduje wzrost zawiści
- równość oznacza, że każdy ma prawo do rzeczy, które mają inni.
- dobrobyt indywidualny staje się najważniejszy
- bezlitosna konkurencja między ludźmi o ograniczoną ilość dóbr jest drogą do niepewności,
niepokoju, strachu i zazdrości

- demokracji zagrażają centralizacja i egalitaryzacja
- w demokracji panuje silna tendencja do centralizacji
- egalitaryzacja prowadzi do indywidualizmu społecznego , składa się z jednostek coraz mniej
zależnych do siebie wzajemnie, a coraz bardziej od państwa
- ludzie zajmują się tylko swoimi sprawami, a państwo rośnie w siłę, władza staje się coraz
silniejsza, absolutna, drobiazgowo regulująca zachowanie
TYRANIA
- możliwość nad użycia władzy przez większość
- zwycięstwo konformizmu
- przedstawiciel mniejszości może być traktowany niesprawiedliwie i nie ma się do kogo
odwoływać, bo władza wszelkiego rodzaju reprezentuje większość
- ludzie są nierówni jeżeli chodzi o zdolności itd.
- wygrywa większość niekoniecznie ta lepsza
ŚRODKI ZAPOBIEGAJĄCE TYRANII
- nieposłuszeństwo obywatelskie
- wolność prasy
- istnienie różnorodnych stowarzyszeń
- niezależne sądy
- samorządy lokalne

WADY DEMOKRACJI

- każdy zabiega o władne korzyści, a nie o
sprawy społeczne
- słabe związki między jednostkami
- nadmierne ambicje i zawiść wobec
mających lepiej
- nowe nierówności, podział na bogatych i
biednych
- jednostka jest zdana na państwo, bo
społeczeństwo jest zatomizowane

ZALETY DEMOKRACJI
- różnice indywidualne są jedynymi i
istniejącymi różnicami
- równe szanse dla wszystkich
- każdy odwołuje się do swojego rozumu a nie do
autorytetu
- brak podziału między grupami
- wiara w możliwość doszkalania się i postęp
- humanitaryzm
- respektowanie cudzych wartości