Przestrzeń kapitałów, pól i ‚habitus’

Pierre Bourdieu (1930-2002)

Główne założenia teorii społeczeństwa Bourdieu:

•

Przestrzeń społeczna obejmuje cztery typy kapitału: 1) kulturowy, 2) ekonomiczny, 3)
społeczny, 4) symboliczny

•

Koncepcja pola: płaszczyzna interakcji i stosunków społecznych

•

Koncepcja ‚habitusa’ jako przestrzenne formy zachowań, praktyk społecznych

•

Nauka o społeczeństwie jako socjologia form symbolicznych:

•

Przestrzeń społeczna jako kategoria symboliczna i relacyjna, bez odniesień do
uwarunkowań fizycznych, geograficznych, terytorialnych

•

Przestrzeń społeczna pełni podobną funkcję jak struktura społeczna

•

Wymiary przestrzeni wynikają z:

•

Poszczególnych odmian kapitału

•

Pozycji jednostki i grupy w przestrzeni, która jest określona przez:

•

Położenie w poszczególnych polach

•

Położenie w strukturze dostępu do kapitału z możliwością dysponowania
kapitałem

•

Uwarunkowania te wyznaczają i wyrażają poszczególne habitusy

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Przestrzeń społeczna: Kapitał (P. Bourdieu)

Cztery odmiany kapitału:
1) Ekonomiczny jako zobiektywizowana i materialna własność
2) Kulturowy jako władza nad danym polem i narzędzie determinowania pozycji w

przestrzeni społecznej

3) Społeczny jako „zbiór rzeczywistych lub potencjalnych zasobów związanych z

posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków
wspartych na znajomości i uznaniu, który dostarcza każdemu z członków
społeczeństwa poczucia oparcia, pomocy, zaufania lub wiarygodności” (Majer
2010: 53)

4) Symboliczny: wyrażany przez status społeczny, pozycję i prestiż

Przestrzeń społeczna wyznacza pozycję w kontekście poszczególnych stylów życia:
• Dystans przestrzenny jest tożsamy z dystansem społecznym
• Przestrzeń społeczna jako układ rozmieszczonych pozycji społecznych w

przestrzeni fizycznej

• Użytkowanie i percepcja przestrzeni jest charakterystyczna dla poszczególnych

kategorii, grup, środowisk społecznych (wzory zachowań, pozycja społeczna
adekwatna do zasobów kapitału)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Przestrzeń społeczna: Pole (P. Bourdieu)

Pole jako kategoria i element struktury społecznej:

• Skupia osoby i grupy o podobnych dążeniach i celach w formie współpracy lub

rywalizacji

• Cele danego pola determinują zachowania i działania społeczne

• Pole jako konfiguracja relacji pomiędzy poszczególnymi pozycjami, tzn.

wyznaczenie i przypisanie miejsca (aktualnego, rzeczywistego i potencjalnego) w
systemie podziału społecznie pożądanych dóbr

• O dostępie do dóbr i pozycji społecznej w prowadzonej w danym polu grze

decyduje posiadany kapitał i władza

• Pole władzy: przedmiotem rywalizacji i współpracy jest zdobycie władzy a główną

cechą tego pola jest zasada dystynkcji, tj. podkreślenie różnic pomiędzy klasami,
warstwami społecznymi: dystynkcja jako znak z funkcją wyrażania przynależności

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Przestrzeń społeczna: Habitus (P. Bourdieu)

„(…) Habitus jest łącznym rezultatem socjalizacji, jakiej podlega w ciągu
życia jednostka, wynikiem zinternalizowania przez nią norm i wartości,
całokształtem nabytych i utrwalonych dyspozycji do postrzegania, oceniania
i reagowania na świat zgodnie z ustalonymi w danym środowisku
schematami. Każda jednostka posiada swoisty habitus, jej reakcje na
bodźce ze świata zewnętrznego nie są określane przez charakter tych
bodźców, lecz w znacznym stopniu zależą od tego, jaki jest jej habitus. Nie
jest to raz na zawsze ustalona struktura, lecz podlega nieustannej
konstrukcji i rekonstrukcji; kształtuje się przez całe życie, choć oczywiście
najistotniejsze są doświadczenia wyniesione z okresu socjalizacji
pierwotnej (pierwszych lat życia człowieka). Ważną funkcją habitusu jest
różnicowanie dwóch podstawowych wymiarów życia społecznego:
zbiorowego i indywidualnego. Habitus określa dyspozycje jednostki do życia
w określonym kontekście społecznym, natomiast ów kontekst opisywany
jest za pomocą pojęcia pola (…)” (Majer 2010:54)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Przestrzeń społeczna: Habitus (P. Bourdieu)

•

Przestrzeń jako płaszczyzna dystansów społecznych

•

Sfera działań i zachowań wyznaczająca pozycję jednostki / grupy w przestrzeni
społecznej

•

Habitus: wewnętrzne dyspozycje i nawyki (oceny, emocje, stosunek do wartości)
jako rezultat procesu socjalizacji (uspołecznienia) jednostki w społeczeństwie

•

„(…) O przynależności do klasy nie decyduje (jak u Marksa) posiadanie lub
nieposiadanie przez jednostkę środków produkcji, ale ogół społecznych cech
determinujących jej pozycję w społeczeństwie (…)” (Majer 2010: 55)

•

Nieustanny proces różnicowania społeczeństwa zgodnie z zasadą dystynkcji i jako
podstawa tożsamości zbiorowej danej grupy, środowiska, klasy – jej styl życia,
wyobrażenia i struktury

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Przestrzeń społeczna, kulturowa i wartości

Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna

• Kulturowo-semiotyczne ujęcie przestrzeni: Florian Znaniecki

• Przestrzeń jako samoistna wartość: humanistyczne (kulturalistyczne)

rozumienie przestrzeni i zawartych w niej wartości w odróżnieniu od

czysto fizycznego i materialistycznego

• Wartość przestrzenna jako wyraz ekologii ludzkiej: „Badacz kultury musi

brać przestrzeń jak wszystko, z czym ma do czynienia – jak układ

językowy, mit, ceremoniał, kompozycja muzyczna, obraz, narzędzie,

pieniądz – z jej współczynnikiem humanistycznym, tj. jak jest

doświadczana przez te podmioty ludzkie, których kulturę bada”

(Znaniecki; cyt. za: Majer 2010: 56)

• Przestrzeń społeczna jako charakterystyczna dla każdej grupy i

tożsamości wyrażana przez

1) system wartości,

2) dążenia i cele,

3) aspiracje i priorytety

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna

• Uwarunkowania kulturowe przestrzeni wynikają z nie przestrzennego

systemu wartości (religijnego, estetycznego czy ekonomicznego), który

nadaje przestrzeni treść i znaczenie, kształtuje poznanie i postawy

wobec przestrzeni i wartości

• „Wartości przestrzenne mogą być różnorakie: miejsca zajęte lub puste,

wnętrza przestronne lub ciasne, lub w przeciwieństwie do nich

‚wnętrza’, siedziby, okolice, ośrodki, granice, tereny wymierzone;

przestworza niewymierne. (…) Żadna z tych wartości nie występuje przy

tym odosobniona w doświadczeniu ludzkim tak, by ją można po prostu

wydzielić i skojarzyć z innymi wartościami przestrzennymi w ramach

wspólnego układu geometrycznego” (Znaniecki, cyt. za: Majer 2010: 56)

• Przestrzeń jako kategoria heteronomiczna:

– Wielość przestrzeni w doświadczeniu człowieka
– Przestrzenie różnorodne jakościowo i różnie oceniane
– Przestrzenie ograniczone i niepodzielne
– Przestrzenie zmienne (odrzucenie obiektywnej i niezmiennej

przestrzeni jako takiej)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna

• Przestrzeń jako kulturowo ukształtowana prowadzi do subiektywizmu jej

doświadczenia oraz wartościowania, jednocześnie jest pochodną

obiektywnej rzeczywistości społecznej

• Wyrazem przestrzeni są postawy ludzi oraz systemy społeczne

• Współczynnik humanistyczny wskazuje na analizę przestrzeni w

perspektywie wartości, ponieważ każda zorganizowana grupa społeczna

zawiera wartości przestrzenne jako wspólną własność niezbędną przy

podejmowaniu działań zbiorowych i legitymizując działania indywidualne

• Aktualność koncepcji przestrzeni Znanieckiego: „(…) traktowanie

zbiorowości mieszkańców jako symbolicznej wspólnoty zamieszkującej

przestrzeń nasyconą formami kulturowymi o określonym znaczeniu i

statusie wartości (…)” (Majer 2010: 57)

• Życie społeczne to dążenie do posiadania własnej przestrzeni jako

wartość i podstawa tożsamości indywidualnej i zbiorowej

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Wielość przestrzeni społecznych

Aleksander Wallis: Socjologia przestrzeni, 1990

•

Kulturowa (idealistyczna, subiektywistyczna) koncepcja przestrzeni społecznej

•

Każda jednostka, grupa, zbiorowość dąży do posiadania własnej przestrzeni – jej

główne formy to: dom, miasto, ojczyzna

•

Przestrzenie te są wypełnione formami kulturowymi oraz zawartymi w nich

znaczeniami i wartościami

•

Przestrzeń społeczna jako płaszczyzna użytkowana i kształtowana przez

zbiorowość, na którą składają się systemy wiedzy, wartości, wzorców zachowań

•

Wielość przestrzeni społecznych oznacza, że „dla różnych grup i zbiorowości ta

sama przestrzeń może zawierać różne wartości, uchwytne w różnorodnym

stopniu” (Majer 2010: 57)

•

Wallis wyróżnia trzy główne odmiany wartości występujących i konstytuujących

przestrzeń społeczną:

1) Wartości instrumentalne
2) Wartości sytuacyjne
3) Wartości egzystencjalne

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Wartości w przestrzeniach społecznych (A. Wallis)

1) Wartości instrumentalne

– Funkcjonalność przestrzeni z układem architektoniczno-urbanistycznym

(zagospodarowanie przestrzenne miasta i obszarów wiejskich) i jej status

społeczny (ocena w kategoriach stare a nowe, ładne a nieładne etc.)

2) Wartości sytuacyjne

– Poczucie bezpieczeństwa resp. Zagrożenia
– Stopień identyfikacji z daną przestrzenią
– Poczucie jawności resp. anonimowości w danej przestrzeni
– Możliwości realizacji pozycjo-ról w obrębie konkretnej przestrzeni
– Możliwości urzeczywistniania prestiżu i rozwoju osobowości

3) Wartości egzystencjalne

– Przestrzeń jako źródło emocji, doznań estetycznych, impulsów

intelektualnych

– Przyswajanie znaczeń i symboli zawartych w przestrzeni, uczenie się

przestrzeni, pedagogika przestrzeni

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Wartościowanie przestrzeni i obszar kulturowy wg A. Wallisa

• Wartościowanie przestrzeni zależne od:

– Zawartych w danej przestrzeni walorów
– Statusu społecznego i pozycjo-roli jednostki
– Potrzeb jednostki i grup

•

Obiektywizacja przestrzeni społecznej poprzez przyjmowane wobec niej postawy

jednostek, grup i zbiorowości

•

Obszar kulturowy: funkcjonalnie określona przestrzeń, „która jest przedmiotem

intensywnej i długotrwałej interakcji między zawartym w niej zbiorem wartości

materialnych, estetycznych i symbolicznych a konkretną grupą (społecznością)”

(Majer 2010: 58):

– Zaspokojenie potrzeb
– Pogłębianie integracji społecznej
– Możliwość rozwoju w wymiarze indywidualnym i zbiorowym

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Parametry kształtowania przestrzeni jako obszaru kulturowego (A. Wallis)

1) Trwałość i jednoznaczność podstawowych parametrów:

– Granice
– Wielkość
– Struktura wewnętrzna
– Specyfika ‚osobowa’, mentalna przestrzeń jako warunek

• Poznania
• Przyswajania przestrzeni
• Nadania jej znaczeń symbolicznych

2)

Uznanie przez daną grupę / społeczność danego obszaru kulturowego za

własność, tj. dany obszar może stać się przestrzenią np. turystyczną, ale

niekoniecznie obszarem kulturowym

– Poczucie własności i tożsamości przestrzennej jako niezbywalny warunek

ukonstytuowania obszaru kulturowego

– Obszar kulturowy zaspokaja zarówno potrzeby kulturowe jak i konsumpcyjne

3) Możliwość zintensyfikowania integracji społecznej poprzez możliwości i standard

zamieszkania, funkcjonowania rodziny i wspólnoty

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Przestrzeń społeczna jako system znaków (Marek S. Szczepański)

• Celem jest uchwycenie zależności między strukturą społeczną a kodami

znaczeniowymi znaków, między strukturą a symboliką społeczną

• Klasyfikacja w percepcji i ocenie przestrzeni miasta:

 Wartość urbanistyczna i architektoniczna jako wyraz czytelność i logiki

przestrzeni

 Funkcjonalność: walory użytkowe

 Estetyka przestrzeni i poszczególnych miejsc

 Wymiar społeczny przestrzeni: status społeczny mieszkańców i użytkowników

 Wymiar ekologiczny: walory przyrodnicze, stan środowiska i przyjazność dla

człowieka

•

Percepcja i ocena przestrzeni przebiega według zmiennej historycznej i

kulturowej: czasu

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Waloryzacja przestrzeni

Ocena miejsca i przestrzeni według kryteriów podziału miasta

Proces waloryzacji jako rezultat codziennych praktyk społecznych

 Ocena spontaniczna
 Poznawanie i stopniowe klasyfikowanie przestrzeni

 Percepcja zmysłowa i zbieranie informacji
 Klasyfikacja wstępna: porządkowanie percepcji
 Waloryzacja: wartościowanie i hierarchizacja
 Ocena własnej pozycji zajmowanej w przestrzeni w porównaniu do innych

osób

 Decyzja o zachowaniu lub zmianie zajmowanego miejsca i pozycji w

przestrzeni

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Waloryzacja przestrzeni

Kryteria podziału miasta:

 Życie codzienne w wymiarze indywidualnym

 Przestrzeń zamieszkania
 Przestrzeń pracy i życia zawodowego

 Życie zbiorowe

 Centra miast
 Miejsca kulturowe i symboliczne
 Przestrzenie rekreacji i wypoczynku (parki, tereny zielone)
 Centra i miejsca usługowe

 Indywidualna hierarchizacja miejsc i przestrzeni według skali:

 Struktury przestrzeni w skali od domu do miasta jako całości
 Stosunku do przestrzeni w skali od prywatnej do publicznej
 Znajomość przestrzeni i możliwości operowania w przestrzeni w skali od nieznanej i

nieprzyswojonej do poznanej i własnej, od przestrzeni jako własności do przestrzeni
niczyjej

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Szata informacyjna miasta (1)

Przestrzeń w perspektywie kulturowo-semiotycznej

Percepcja i interpretacja przestrzeni za pomocą znaków jako obrazów miasta i jego
przestrzeni:

 Syntetyczne obrazy medialne miast i przestrzeni
 Indywidualne obrazy mieszkańców
 Kontekst poszczególnych znaczeń:

 Znaczenie przejściowe, chwilowe, spontaniczne i zmienne
 Znaczenie ustalone i wynikające z praktyk społecznych

 Obraz miasta i przestrzeni jako wynik zachowań jednostkowych i grupowych

uwarunkowany przez:

 Miejsce jednostki w makrostrukturze i mikrostrukturze społecznej
 Syntezę doświadczenia indywidualnego i zbiorowego

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Szata informacyjna miasta (2)

Znakowanie i kodowanie przestrzeni

 Semiotyczne (komunikacyjne, znakowe) ujęcie przestrzeni:

 Oddziaływanie pomiędzy jednostką / grupą a przestrzenią i jej znaczącymi

elementami (w przypadku przestrzeni miejskiej są to niezliczone przekazy
językowe i graficzne)

 Miasto jako przestrzeń znaków i przekazów z współzależnością „form

przestrzennych z ich społeczną treścią oraz funkcjami realizowanymi przez
te formy” (Majer 2010: 61)

 Składniki procesu komunikacji przestrzennej

 Znak: główne narzędzie w procesie generowania sensu danej przestrzeni
 Kod: język zapisany celowo w określonej formie jako warunek zrozumienia

znaczącej sfery przestrzeni i odczytania znaczenia obiektu i obszaru, co
umożliwia funkcjonowanie w przestrzeni złożonego systemu miasta

 Symbol: wielość sensów i ich uniwersalność umożliwia przekaz różnorodnych

treści

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6

Szata informacyjna miasta (3)

Semiotyczna sfera przestrzeni

 Znak, kod i symbol jako elementy semiotycznej sfery przestrzeni

„generują komunikaty, dzięki którym staje się ona żywa i ma możliwość
przemawiania. Najwięcej takich komunikatów przekazuje szata
informacyjna miasta” (Majer 2010: 61)

 Szata informacyjna miasta jako przestrzeń przekazu sensów i znaczeń

 „Miasto zawiera w sobie rozbudowane układy informacyjne, które nie

ograniczają się bynajmniej do numeracji domów i nazw ulicznych.
Informacje te zawarte są w fasadach domów i gmachów, w
kompozycyjnych układach zespołów urbanistycznych, w standardach
poszczególnych obiektów, w obecności i funkcji małej architektury (…) w
architektonicznej oprawie bram, wreszcie w szacie informacyjnej” (A.
Wallis, Socjologia przestrzeni, 1990; cyt. za: Majer 2010: 61)

Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6