2010-01-12

1

12

Metody oceny postawy ciała

Metody rozwoju psychomotorycznego

Metody oceny wieku rozwojowego

P

OSTAWA CIAŁA

Prawidłową postawą ciała określamy postawę, której
układ poszczególnych odcinków ciała względem siebie
jest

zharmonizowany,

a

utrzymanie

jej

wymaga

minimalnego napięcia układu mięśniowego i nerwowego

Zależy ona od takich czynników jak: wiek (np. postawa

starcza, postawa małego dziecka), pora dnia, posiłki,
zmęczenie.

2010-01-12

2

O

CENA POSTAWY CIAŁA

Do oceny postawy ciała stosuje się kilka
metod, które opierać się mogą m. in na
ocenie ogólnej sylwetki ciała lub na
poszczególnych elementach jego budowy.

M

ETODA SYLWETKOWA

Polega na przyrównywaniu sylwetki badanego oglądanego z jego

lewego boku do wzorców.

typologia metod sylwetek Browna – sylwetki harwardzkie.
Wyróżnia się typ postawy dobry i zły. Każda z grup ma stopień
lepszy i gorszy. Wzorce sylwetek były oznaczone dużymi literami
alfabetu:

A – postawa doskonała – głowa wyprostowana nad klatką piersiową,
biodrami i stopami, klatka piersiowa płaska, brzuch płaski, plecy łagodnie
wygięte;

B – postawa dobra – głowa wysunięta nieco ku przodowi, klatka
piersiowa mniej wypukła, brzuch nieco uwypuklony, plecy bardziej
wygięte;

C – postawa wadliwa – głowa wysunięta przed klatkę piersiową, klatka
piersiowa płaska, brzuch wypukły, plecy zgarbione;

D – postawa zła – głowa bardzo wysunięta do przodu, klatka piersiowa
zapadnięta, brzuch zwiotczały, wiszący, plecy wybitnie zgarbione.

Ta klasyfikacja nie nadaje się do określania postaw dzieci

2010-01-12

3

M

ETODA SYLWETKOWA

W

OLAŃSKIEGO

POLSKA METODA OCENY POSTAWY CIAŁA

Wyróżniono trzy rodzaje postaw, biorąc pod uwagę przednio-tylne krzywizny

kręgosłupa i na tej podstawie określono 9 wzorców (trzy typy po trzy stopnie
nasilenia wady)

K – zespół typów kifotycznych I, II, III – kifoza jest większa niż lordoza;

L – zespół typów lordycznych I, II, III – lordoza jest większa niż kifoza;

R – zespół typów równoważnych I, II, III – kifoza równa się wielkością
lordozie.

M

ETODA

W

OLAŃSKIEGO

Ocenę postawy ciała za pomocą metody Wolańskiego można

przeprowadzać dwojako:

przez wzrokowe porównanie badanego do typów
wzorcowych

przez analizę kątów przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa,
mierzonych

skonstruowanym

przez

autora

przyrządem sferosomatometrem

2010-01-12

4

M

ETODA WOLAŃSKIEGO

BADANIE PRZEZ WZROKOWE PORÓWNANIE

1. Ustalenie czy u badanego przeważa kifoza piersiowa
(K), lordoza lędźwiowa (L) czy obie krzywizny są
podobnej wielkości (R).

2. Ustalenie stopnia krzywizn (I, III, III)

3. Stwierdzenie czy badany ma postawę typową dla

zdrowego osobnika w danym wieku.

M

ETODA PUNKTOWANIA

Jest to punktowanie tak zwanymi punktami „karnymi” odchyleń
poszczególnych elementów od pozycji prawidłowej.

Poprzez obserwację ustawienia głowy określa się stopień jej

wychylenia ku przodowi. Wynik zapisuje się wykorzystując
punkty. Następnie identycznie postępuje się obserwując ustawienie
barków, klatki piersiowej, łopatek, brzucha, kolan i stóp.

Punktowanie obejmuje skalę od 0 do 2, gdzie 0 oznacza pozycję
prawidłową. Wyniki się sumuje.

Wynik pozwala określić stan postawy:

0-4 - Postawa bardzo dobra

5-8 – postawa dobra

9-12 – postawa zła

13-16 – postawa bardzo zła

W metodzie tej pominięto długie i kłopotliwe opisy towarzyszące
metodzie sylwetkowej.

2010-01-12

5

M

ETODY OCENY ROZWOJU

PSYCHOMOTORYCZNEGO

Stopień rozwoju psychomotorycznego określa nam stan
zdrowia i sprawności dziecka.

Ocenia się m.in.:

Siłę mięśniową

Wytrzymałość

Zwinność, gibkość i równowagę

O

CENA SIŁY MIĘŚNIOWEJ

S

IŁA MIĘŚNIOWA DYNAMICZNA

mierzona jest poprzez rejestrację czasu zwisu na
drążku na ugiętych ramionach. Badany układa dłonie
tak by były skierowane ku jego twarzy i podciąga się
tak by broda znalazła się nad drążkiem.

czas jest mierzony od chwili przyjęcia odpowiedniej
pozycji do opadnięcia w dół.

Odnotowany wynik jest porównywany z normami
umieszczonymi w siatkach centylowych osobnych dla
dziewcząt i chłopców.

2010-01-12

6

O

CENA SIŁY MIĘŚNIOWEJ

S

IŁA EKSPLOZYWNA KOŃCZYN GÓRNYCH

Mierzona na podstawie odległości rzutu piłką palantową
(80g)

Badany wykonuje 3 rzuty dowolną ręką.

Wynik najdłuższy jest odnotowywany i porównywany z
siatkami centylowymi odpowiednimi dla płci badanego.

O

CENA SIŁY MIĘŚNIOWEJ

S

IŁA EKSPLOZYWNA KOŃCZYN DOLNYCH

Mierzona jest wyskokiem dosiężnym
Sargenta.

Badany staje bokiem do skali umieszczonej
na

ścianie.

Wyciąga

rękę,

prowadzący

badanie odnotowuje wysokość do której
badany może dosięgnąć stojąc na obu
nogach.

Następnie badany

przykuca i wykonuje

wyskok.

Podczas skoku stara się dotknąć

jak najwyższej części skali. Wysokość jest
odnotowywana

Różnica

między

wysokością

osiągniętą

podczas

wyskoku

i

wysokością

przed

wyskokiem

daje

nam

wynik,

,

który

porównujemy z siatkami centylowymi.

2010-01-12

7

OCENA WYTRZYMAŁOŚCI

T

EST BARPEEGO

Test Barpeego polega na wykonywaniu przysiadów podpartych z
wyrzutem nóg do tyłu w ciągu minuty. Przebiega on następująco:

klaśnięcie nad głową w pozycji stojącej

Przysiad podparty rękami z przodu ciała

Wyrzucenie nóg do tyłu do pełnego ich wyprostu

Powrót do przysiadu podpartego

Wyprost i klaśnięcie nad głową (początek cyklu)

Liczbę cykli odnotowuje się z dokładnością do ¼ cyklu. Wynik
oceniamy stosując siatkę centylową.

M

ETODY OCENY WIEKU ROZWOJOWEGO

Wiek rozwojowy jest to miara dojrzałości biologicznej organizmu,
wyraża stopień rozwoju osobnika. Ocena wieku rozwojowego
osobnika pozwala na stwierdzenie, czy rozwój jego jest w normie
dla danego wieku, czy też jest przyspieszony lub opóźniony. Wiek
rozwojowy ustala się w latach lub w latach i miesiącach.

Wiek rozwojowy należy oceniać na podstawie cech jak najmniej
wrażliwych na czynniki zewnętrzne np. rozwój kości, zębów.
Metody te stosuje się do pewnego wieku, kiedy to dochodzi do
uchwytnych zmian.

2010-01-12

8

W

IEK KOSTNY

Odzwierciedla stopień zaawansowania w rozwoju układu kostnego. Kości
przechodzą określone stadia rozwoju aż do osiągnięcia właściwego
rozmiaru, kształtu

Oceniany jest na podstawie zdjęcia rentgenowskiego nadgarstka. Zdjęcie to
wykonywane jest w pozycji siedzącej badanego. Lewą dłoń układa się na
kasecie powierzchnią grzbietową skierowaną ku górze w taki sposób aby oś
długa środkowego palca znajdowała się na linii prostej z osią długą
przedramienia

W ocenie wieku kostnego uwzględnia się:

występowanie wtórnych punktów kostnienia

zmiany wielkości i kształtu wtórnych punktów kostnienia

szerokość chrząstki przynasadowej

stopień zespolenia trzonów z nasadami

Dojrzewanie kośćca rozpoczyna się w 6 tygodniu życia zarodkowego i trwa
do 25 roku życia.

W

okresie

życia

płodowego

powstają

jądra

kostnienia

nazywane

pierwotnymi punktami kostnienia, natomiast po urodzeniu powstają jadra
kostnienia nazywane wtórnymi punktami kostnienia.

W

IEK KOSTNY

Metoda Todda – tzw. metoda atlasowa, posługuje się
wzorcem rozwoju ręki i oceną obrazu radiologicznego.
Określenie wieku polega na porównywaniu zdjęcia ręki,
nadgarstka dziecka z odpowiednim wzorcem opracowanym
da danego wieku (0-18 lat) i płci i zamieszczonym w atlasie.

Metoda Achesona – tzw. punktowa, polega na sumarycznej
ocenie

poszczególnych

kości

badanych

oddzielnie.

Korzystając z tej metody punktuje się właściwości 20 kości.
Suma punktów jest podstawą do oceny wieku kostnego.
Maksymalnie

można

uzyskać

1000

punktów.

2010-01-12

9

W

IEK ZĘBOWY

Wiek zębowy określa się na podstawie liczby wyrżniętych
zębów u danego dziecka i porównania jej z tablicą podającą
przeciętny wiek wyrzynania się poszczególnych rodzajów
zębów mlecznych i stałych.

Za ząb wyrżnięty uważa się taki, którego jakakolwiek część
korony przebiła dziąsło, i widoczna jest połowa korony zęba.

Oceny

wieku

zębowego

dokonuje

się

na

podstawie

bezpośredniej obserwacji w jamie ustnej, a następnie
porównania wyników z zestawionymi w tabelach danymi
populacyjnymi.

Zawiązki zębów pojawiają się już w 7 tygodniu życia
embrionu.

U

ZĘBIENIE MLECZNE

Pierwsze uzębienie dziecka to uzębienie mleczne, składa się
z 20 zębów, o wzorze zębowym:
2 + 1 + 2 ½ szczęki
2 + 1 + 2 ½ żuchwy
Zarówno w szczęce, jak i w żuchwie znajdują się kolejno: 2
siekacze,1 kieł, 2 zęby trzonowe.

W uzębieniu mlecznym obserwuje się na ogół większą

dojrzałość w szczęce niż w żuchwie.

Zwykle zęby mleczne wcześniej wyrzynają się u chłopców
niż u dziewczynek. Przeciętnie zęby mleczne wyrzynają się
od 6 miesiąca życia dziecka do około 2 lat.

2010-01-12

10

Z

ĘBY MLECZNE

Kolejność wyrzynania się zębów
mlecznych:
1. Siekacze przyśrodkowe,
pierwsze („jedynki”).
2. Siekacze boczne, drugie.
3. Zęby trzonowe pierwsze.
4. Kły.
5. Zęby trzonowe drugie.

Wymiana zębów trwa zwykle od 6
do 14 roku życia, tylko trzecie zęby
trzonowe pojawiają się nawet po 30
roku życia.

Z

ĘBY STAŁE

Wymiana zębów na stałe zaczyna się o 3–4 miesiące
wcześniej u dziewczynek niż u chłopców (odwrotnie niż
w przypadku uzębienia mlecznego).

Dojrzałość zębów stałych jest z kolei większa w żuchwie
niż w szczęce.
Oto wzór uzębienia stałego:
2 + 1 + 2 + 3 ½ szczęki
2 + 1 + 2 + 3 ½ żuchwy

W uzębieniu stałym zarówno w szczęce, jak i w żuchwie
kolejno występują: 2 siekacze,1 kieł, 2 zęby
przedtrzonowe, 3 zęby trzonowe, w sumie 32 zęby.

2010-01-12

11

Z

ĘBY STAŁE

Kolejność wyrzynania się

zębów stałych:
1. Zęby trzonowe pierwsze.
2. Siekacze przyśrodkowe.
3. Siekacze boczne.
4. Zęby przedtrzonowe
pierwsze.
5. Kły.
6. Zęby przedtrzonowe drugie.
7. Zęby trzonowe drugie.
8. Zęby trzonowe trzecie.

R

ENTGENOGRAM

Dokładniejszą

metodą

oceny wieku zębowego są
metody

oparte

na

rentgenogramach
pozwalające

śledzić

kolejne etapy formowania
i wyrzynania zębów.

2010-01-12

12

W

IEK CECH PŁCIOWYCH

W ocenie dojrzewania płciowego kierujemy się cechami:

drugorzędnymi – rozrost narządów płciowych

trzeciorzędnymi – pojawienie się owłosienia, rozwój piersi,
mutacja, zmiana proporcji ciała itp.

Poszczególne zmiany są klasyfikowane za pomocą skal.

S

KALA

T

ANNERA

Pozwala określić stadium dojrzałości płciowej dzieci,
nastolatków i dorosłych na podstawie cech morfologicznych
- budowy narządów płciowych i piersi.

Określa 5 stadiów rozwoju i przyporządkowuje im wiek
występowania (0 – brak zmian, 5 – pełny rozwój)

Podstawowym zastosowaniem skali jest monitorowanie
rozwoju dzieci i młodzieży w celu wykrycia anomalii. Cechy
morfologiczne

stanowią

bowiem

bezpośrednie

odwzorowanie zmian zachodzących wewnątrz organizmu i
mogą pozwolić na wczesne rozpoznanie nieprawidłowości w
dojrzewaniu płciowym.

Stosowana jest także w sądownictwie w przypadkach
dziecięcej pornografii

2010-01-12

13

S

KALA

T

ANNERA

- D

ZIEWCZĘTA

Faza 1

- przed pokwitaniem - Przyrost wzrostu na poziomie 5-6

cm/rok

Uwypuklenie brodawek sutkowych

Brak widocznego owłosienia łonowego

Faza 2

- Przyrost wzrostu na poziomie 7-8 cm/rok

powiększenie otoczki brodawek sutkowych (stadium pączka)

Nieznaczne, zabarwione owłosienie w okolicach warg sromowych

Rasa biała: faza 2 może pojawić się rok wcześniej

rasa czarna: faza 2 może pojawić się dwa lata wcześniej

Faza 3

- Przyrost na najwyższym życiowym poziomie 8 cm/rok

Uwypuklenie konturów piersi, powiększenie otoczki brodawek

rozrost ciemnych, kręcących się włosów na wzgórku łonowym

Owłosienie pod pachami, trądzik

Faza 4

- Przyrost na poziomie 7 cm/rok

Otoczki brodawek sutkowych tworzą uwypuklenie na ciele piersi

Dojrzałe owłosienie ograniczone do miejsca styku ud i krocza

Faza 5

- Zahamowanie wzrostu z osiągnięciem 16 roku życia

Dojrzały kształt piersi

Całkowicie dojrzałe owłosienie poszerzone na uda

S

KALA

T

ANNERA

-

CHŁOPCY

Faza 1

- przed pokwitaniem -Przyrost wzrostu na poziomie 5-6 cm/rok

Rozmiar jąder poniżej 4 ml lub dłuższy promień < 2,5 cm

Brak widocznego owłosienia zawierającego pigment

Brak wzrostu prącia

Faza 2 -

Przyrost wzrostu na poziomie 5-6 cm/rok

Rozmiar jąder 4 ml lub dłuższy promień 2,5 cm do 3,2 cm

Minimalny wzrost owłosienia, pigmentacja u podstawy prącia

nieznaczny wzrost prącia

Faza 3

- Przyrost wzrostu na poziomie 7-8 cm/rok

Rozmiar jąder 12 ml lub dłuższy promień 3,6 cm

Wzrost ciemnych, kręcących się włosów na wzgórku łonowym

Zwiększona długość i grubość prącia

Faza 4

- Przyrost wzrostu na najwyższym życiowym poziomie 10 cm/rok

Długość jąder 4,1 cm do 4,5 cm

Dojrzałe owłosienie ograniczone do miejsca styku ud i krocza

Dalszy wzrost długości i grubości prącia

Owłosienie pod pachą , Mutacja głosu , Trądzik

Faza 5 -

Zahamowanie wzrostu z osiągnięciem 17 roku życia

Długość jąder> 4,5 cm

Poszerzenie dojrzałego owłosienia , rozrost w kierunku wewn. części ud, rozrost
owłosienia na wyższe partie podbrzusza i brzuch

Osiągnięcie pełnego rozmiaru prącia

2010-01-12

14

W

IEK MORFOLOGICZNY

Stosując

kryterium

wieku

morfologicznego,

uwzględniamy

podstawowe cechy morfologiczne, takie jak: wysokość i masa ciała
oraz obwód klatki piersiowej. Można również rozszerzyć badania
o ustalenie: obwodu głowy, uda, długości kończyn dolnych,
górnych, szerokości miednicy czy barków.

Najczęściej na obliczanie przeciętnego wieku morfologicznego
osobnika podaje się wzór:

W. morfologiczny =(w. należny wysokości ciała + w. należny masy

ciała + w. kalendarzowy)/3

Zakresy odchyleń u dziecka

0 – 12 miesięcy = +/- 1 miesiąc

12 – 36 miesięcy = +/- 3 miesiące

3 – 7 lat

= +/- 6 miesięcy

7 – 12 lat = +/- 12 miesięcy

T

ABLICE PIRQUETA

Jedna z najprostszych znanych metod, polegająca na
porównaniu wielkości odpowiednich cech dziecka ze
średnimi arytmetycznymi tych cech charakterystycznymi
dla danej populacji

Najczęściej są to średnie arytmetyczne długości i ciężaru
ciała, a dla niemowląt także obwodu głowy i klatki
piersiowej,

zestawione

w

kolejnych

grupach

wieku

kalendarzowego, w odpowiednich tablicach, oddzielnie dla
każdej płci.

Przez porównanie wielkości badanych cech dziecka z
odpowiednimi danymi z tablicy można określić wiek
rozwojowy dziecka oraz obliczyć jak dalece dane dziecko
jest opóźnione lub przyspieszone (w miesiącach i latach w
zależności od wieku dziecka) w rozwoju pod względem
badanych cech

2010-01-12

15

S

IATKI CENTYLOWE

Siatki

centylowe

–

graficzne

przedstawienie wartości danej cechy w
układzie współrzędnych (oś pionowa -
wartość danej cechy, oś pozioma –
wiek)

Praktyczne

wykorzystanie

siatki

centylowej polega na:

wyznaczeniu na siatce pozycji centylowej
stwierdzonej wielkości cechy w kategorii
wieku

odpowiadającej

wiekowi

kalendarzowemu dziecka

zaklasyfikowaniu, na podstawie kanału
centylowego, do odpowiedniej kategorii
wartości danej cechy

odczytaniu

z

siatki

wieku,

jakiemu

odpowiada

wielkość

cechy

badanego

dziecka na poziomie 50 centyla, czyli
wieku rozwojowego

MORFOGRAM

Graficzny

obraz

średnich

arytmetycznych

wielu

cech

w

kolejnych latach życia, czyli w
grupach wieku kalendarzowego.

Zaletą tej metody jest możliwość
łatwego rozpoznania wielu cech, a
więc oceny proporcji budowy ciała.
Gdy profil rozwojowy badanego jest
dla wszystkich cech niezgodny z
odpowiednim

morfografem

chronologicznym,

można

wnioskować o przyśpieszeniu lub
opóźnieniu rozwoju.

Właściwa

ocena

rozwoju

biologicznego osobnika polega więc
na

ocenie

zgodności

między

wiekiem kalendarzowym i wiekiem
rozwojowym

2010-01-12

16

P

OMIARY CIAŁA

Wstępną

ocenę

rozwoju

somatycznego

należy

przeprowadzić

na

podstawie

czterech

pomiarów

antropometrycznych, do których należą: wysokość (a u
niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym długość) i
masa ciała oraz obwód głowy i klatki piersiowej.

Pomiary

obwodu

głowy

i

klatki

piersiowej

są

szczególnie ważne u dzieci do 3. roku życia.

Ocena tych cech pozwala na określenie poziomu rozwoju
dziecka, jego stanu odżywienia oraz podstawowych
proporcji ciała.

D

ŁUGOŚĆ I WYSOKOŚĆ

Do pomiarów u małych dzieci służy
liberometr

Wolańskiego.

Pomiar

odbywa się na leżąco.

Wysokość ciała – do 15-18 miesiąca
życia mierzona jest jako Długość w
pozycji

leżącej

na

plecach

liberometrem.

Jest to odległość od szczytu głowy do
płaszczyzny

podeszwowej

stóp

ustawionych prostopadle do podudzia.

U

dziecka

starszego

wysokość

mierzymy

w

pozycji

stojącej

przy

użyciu antropometru. Postawa dziecka
jest

swobodna,

bez

nadmiernego

wyprostowania się

2010-01-12

17

C

IĘśAR

Do określania masy ciała małego dziecka służy waga
niemowlęca –podaje ona wynik z dokładnością do 10 g.
Dzieci starsze, których zważenie w pozycji stojącej nie
sprawia

trudności

ważymy

na

wadze

lekarskiej

z

dokładnością do 100 g.

Dziecko ważone na wadze niemowlęcej powinno być
rozebrane do naga i leżeć na wytarowanej podkładce
(pieluszce tetrowej, płacie ligniny itp.). Dziecko ważone na
wadze lekarskiej powinno być rozebrane do bielizny.

O

BWÓD GŁOWY

,

KLATKI PIERSIOWEJ

Obwód

głowy

mierzony

jest

taśmą

metryczną,

przeprowadzoną

przez

największą

wypukłość

potyliczną

i

największe

wypukłości

guzków

czołowych. Dokładność odczytu do 1 mm.

Obwód klatki piersiowej należy mierzyć
taśmą metryczną przeprowadzoną poziomo
przez spojenie trzonu mostka z wyrostkiem
mieczykowatym oraz przez dolne kąty
łopatek Dokładność odczytu - do 1 mm.

U

małych

dzieci,

u

których

pomiar

długości ciała wykonano w pozycji leżącej,
obwód klatki piersiowej należy zmierzyć w
tej samej pozycji.

2010-01-12

18

P

OMIARY FAŁDÓW TŁUSZCZOWYCH

umożliwiają określenie zawartości
tkanki tłuszczowej, jej rozkładu na
ciele oraz ocenę stanu odżywienia.

zasadą pomiaru jest uchwycenie w

opisanym

miejscu

fałdu

skórno-

tłuszczowego

palcami-kciukiem

i

wskazującym

–

lewej

ręki

i

odciągnięcie

go

od

powierzchni

ciała. Następnie zwalniamy ramiona
i odczytujemy grubość.

grubość

fałdów

skórno-

tłuszczowych

mierzy

się

fałdomierzem (kaliprem).

M

ETODA WSKAŹNIKOWA ROHRERA

Wskaźnik

Rohrera

to jeden z tzw. wskaźników

wagowo-wzrostowych charakteryzujących najogólniej
stopień smukłości (lub masywności) budowy ciała
człowieka. Klasyfikuje on osobników na smukłych i
krępych.

oblicza się go według formuły:

w. R. = (masa ciała [g] x 100)/(wysokość ciała [cm])

3

2010-01-12

19

W

SKAŹNIK STANU DOJRZAŁOŚĆI BIOLOGICZNEJ

Wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej WSDB jest miarą
zależności wyrażający stosunek wieku rozwojowego do
kalendarzowego:

WSDB = Xij / Xich

gdzie,

Xij – wiek rozwojowy i-tego osobnika wyznaczony za pomocą
j-tego kryterium (np. morfologicznego, szkieletowego i in. ),
Xich – wiek kalendarzowy i-tego osobnika w momencie

badania.

Wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej WSDB pozwala na
określenie stopnia odchyleń wieku rozwojowego badanego
osobnika

od

jego

wieku

kalendarzowego.

K

LASYFIKACJA WSKAŹNIKA

WSDB:

-x - -40,1 opóźnienie patologiczne
-40,0 - -20,1 opóźnienie w granicach fizjologicznych
-20,0 - +20,0 zakres prawidłowy „norma”
+20,1 - +40,0 przyspieszenie w granicach
fizjologicznych
+40,1 - +x przyspieszenie patologiczne

Wartości wskaźnika ze znakiem „+” informują o
niezgodności wieku rozwojowego z kalendarzowym w
kierunku jego przyspieszenia, a wartości wskaźnika ze
znakiem „-„ wskazują na niezgodność w kierunku
opóźnienia rozwoju .