1

Józefina Hrynkiewicz

Analiza procesu umieszczania dzieci w domach dziecka.

Wstępne wnioski z badań jakościowych

1

(Materiał roboczy)

Badania zostały zrealizowane w okresie od grudnia 2004 do czerwca 2005 roku. Do badań

wybrano 4 domy dziecka w różnych częściach kraju, w środowiskach różniących się ze względu

strukturę społeczno-demograficzną ludności, poziom rozwoju gospodarczego, w tym dochody

ludności, poziom bezrobocia oraz charakter ukształtowanych więzi społecznych.

Wybrano zarówno społeczności o cechach tradycyjnych, o niskich wskaźnikach migracji, jak

i społeczności nowe, ukształtowane dopiero po 1945 roku wskutek zmian historyczno-

politycznych.

Dobór

środowisk różnych ze względu na cechy społeczne, demograficzne i ekonomiczne

miał pokazać, czy cechy te mają istotny wpływ na badany proces umieszczania dziecka

w placówce socjalizacyjnej (domu dziecka). Zakładaliśmy, że dokonane w 1999 roku zmiany

w strukturze administracyjnej państwa – wprowadzenie samorządu powiatu – w istotny sposób

wpływają na realizowanie przez odpowiednie instytucje funkcji opiekuńczych i wychowawczych

wobec dzieci pozbawionych opieki rodziny. Do badań wybrano określone środowiska lokalne

i domy dziecka, następnie wybrano z każdego domu dziecka ośmioro dzieci i poddano badaniu

proces społeczny oraz uwarunkowania, które w konsekwencji doprowadziły do umieszczenia

każdego z nich w placówce.

Przedmiotem badań były losy dziecka ukształtowane w wyniku działalności wszystkich

instytucji uczestniczących w procesie powierzania dzieci opiece zastępczej placówki opiekuńczo-

wychowawczej, jaką jest dom dziecka. Badania dostarczyły bardzo bogatego materiału

dokumentującego proces i uwarunkowania zmian w procesie kształtowania rodzinnej

i instytucjonalnej opieki zastępczej nad dziećmi pozbawionymi opieki własnych rodziców.

W procesie tym uczestniczą, zgodnie z przepisami prawa, pracownicy socjalni ośrodków pomocy

społecznej w gminie, dyrektorzy i pracownicy socjalni powiatowych centrów pomocy rodzinie,

1

Badania są częścią projektu W kierunku rodzinnych form opieki zastępczej nad dziećmi

zrealizowanego przez Instytut Spraw Publicznych w latach 2004–2005 dzięki wsparciu
finansowemu Banku Pekao SA. Publikacja raportu z badań w przygotowaniu.

2

zawodowi kuratorzy sądowi, dyrektorzy domów dziecka oraz zatrudnieni w tych placówkach

wychowawcy i pracownicy socjalni. A także sędziowie rejonowych sądów rodzinnych i nieletnich.

Sporadycznie, w szczególnych przypadkach uczestniczą w tym procesie pedagodzy szkolni,

policjanci, psychologowie z poradni, anonimowe osoby postronne.

Badania zrealizowano głównie metodą wywiadu pogłębionego. Wywiady przeprowadzono

ze wszystkimi osobami uczestniczącymi z urzędu w procesie umieszczania dziecka w placówce,

a także z osobami realizującymi proces opieki nad dzieckiem oraz działania naprawcze wobec

rodziny dziecka.

Analizowany materiał badawczy pozwala wysunąć kilka istotnych wniosków dotyczących

procesu umieszczania dzieci w domach dziecka i realizowania funkcji opiekuńczo-

wychowawczych w zastępstwie rodziny.

1.

Projektując system uwzględniono interesy instytucji, a nie interesy i dobro dziecka

pozbawionego opieki własnych rodziców. System organizacji opieki zastępczej nad dziećmi,

w szczególności nad dziećmi umieszczanymi w domach dziecka, został zaprojektowany

z uwzględnieniem funkcji i kompetencji poszczególnych instytucji uczestniczących w tym

procesie. Na podstawie analizy przepisów prawa można szczegółowo opisać kompetencje

poszczególnych instytucji i organów władzy publicznej – samorządowych i sądowniczych –

uczestniczących w tym procesie. W zasadzie dokładnie określono, kto i co ma robić. Podstawowy

problem, na który wskazują badania polega jednak na tym, że dokładnie opisane zasady działania

i kompetencje instytucji nie przynoszą pożądanych skutków dla zmiany sytuacji dziecka

pozbawionego pomocy rodziców. W zaprojektowanym i funkcjonującym systemie, każdy robi

swoje i nawet jeśli zrobi swoje bardzo dobrze, to sytuacja dziecka będzie nie tylko stale

niekorzystna, ale wręcz beznadziejna.

2.

Poszczególne instytucje uczestniczące w procesie realizacji instytucjonalnej opieki zastępczej

nie współdziałają między sobą. Samorządy gmin nie realizują programów społecznych (głównie

prewencji przeciwalkoholowej), które istotnie ograniczałyby liczbę dzieci pozbawionych opieki

rodziny wskutek postępującej choroby alkoholowej i pijaństwa rodziców. Proces degradacji

rodziny i niewydolność rodziny w jej podstawowych funkcjach wobec dzieci trwa zwykle kilka

(nawet kilkanaście lat), przy całkowitej bierności wszystkich instytucji w środowisku lokalnym.

Samorząd gminy jest wręcz zainteresowany przekazaniem dziecka do placówki lub rodziny

zastępczej, gdyż jest to źródłem istotnych dla gminy oszczędności, także finansowych. Koszty

pobytu dziecka w placówce lub rodzinie zastępczej pokrywa bowiem samorząd powiatu. Gminna

pomoc społeczna zawiadamia sąd rodzinny o zaniedbaniach rodziców wobec dziecka niezwykle

rzadko. Wyjątek stanowią takie sytuacje, gdy wystąpi bezpośrednie zagrożenie życia

(np. pozostawienie małych dzieci na dłuższy czas bez opieki). Powiatowe centrum pomocy

3

rodzinie nie współpracuje z gminnymi ośrodkami pomocy społecznej z terenu powiatu.

Sąd rodzinny oraz kuratorzy sądowi nie współpracują z instytucjami pomocy społecznej w gminie

i powiecie. Nikt w zasadzie nie współpracuje ze środowiskiem rodzinnym dziecka skierowanego

do placówki opiekuńczej. Po osiągnięciu pełnoletności dziecko opuszcza dom dziecka i wraca do

środowiska i rodziny, z której odeszło przed kilku, kilkunastu laty.

3.

Proces pozbawiania rodziców praw rodzicielskich trwa długo, ciągnie się wiele lat, podczas

których dziecko narażone jest na utratę szans na rozwój i życie w innych warunkach, niż te, które

stworzyli mu rodzice. We wszystkich badanych przypadkach dzieci kierowano do domu dziecka

zbyt późno i przebywały w domu dziecka zbyt długo. We wszystkich niemal badanych

przypadkach, wskutek opieszałości i niesprawności instytucji, dzieci traciły szansę na adopcję albo

skierowanie do rodziny zastępczej.

4.

Tylko w jednym z czterech badanych środowisk prowadzi się pracę socjalną nad stworzeniem

zawodowych rodzin zastępczych. W zdecydowanej większości środowisk w opiece zastępczej nad

dziećmi dominują dwie formy: spokrewniona rodzina zastępcza oraz dom dziecka.

W żadnym z badanych środowisk nie było specjalistycznych zawodowych rodzin zastępczych

przygotowanych do przyjmowania dzieci wymagających specjalnej opieki i troski (np. chorych,

niepełnosprawnych itp.). Sytuacja tych dzieci jest dramatyczna, ponieważ szybko zmniejsza się

liczba miejsc w ośrodkach specjalistycznych (ze względu na wysokie koszty ich utrzymania).

5.

Bierna jest postawa środowisk lokalnych wobec krzywdy doznawanej przez dzieci.

W organizowaniu opieki zastępczej nieobecne są w środowiskach lokalnych organizacje

obywatelskie. Nieobecne są też organizacje wyznaniowe. W żadnym z badanych przypadków

i środowisk nie angażowali się w sprawy zaniedbanych dzieci pracownicy ochrony zdrowia

(lekarze pielęgniarki). O przypadkach drastycznych zaniedbań często informowały sąd anonimowo

osoby postronne. Bierna postawę wobec zaniedbania dzieci bardzo często (i długo) wykazuje też

szkoła.

6.

Pojawiają się nowe przyczyny rozpadu rodziny i pozbawiania dzieci opieki – bezrobocie

rodziców i całkowita niewydolność ekonomiczna rodziny, a w następstwie postępujący proces

degradacji prowadzący w konsekwencji do pozbawienia rodziców praw rodzicielskich

i umieszczenia kilkorga dzieci w domu dziecka.

7.

Samorządy gmin i miast, starając się ograniczyć uciążliwość i negatywny wpływ środowisk

i rodzin dotkniętych chorobą alkoholową (a także uzależnieniem od narkotyków), tworzą specjalne

dzielnice, do których kolejno wykwaterowują rodziny niewydolne. Praca socjalna

w środowiskach lokalnych nie ma miejsca (przynajmniej w odniesieniu do rodzin, które nie

realizują swoich funkcji wobec dzieci).

4

8.

Badania nie pozwoliły stwierdzić istotnych różnic w realizacji funkcji organizowania opieki

zastępczej nad dziećmi w poszczególnych, różniących się od siebie środowiskach.

9.

Pomimo stale zmniejszającej się liczby urodzeń w Polsce (z 723 tys. w 1983 roku do 351 tys.

w 2004 roku) zapotrzebowanie na opiekę zastępczą nad dziećmi będzie w Polsce stale wzrastało

wskutek: postępującego rozwarstwienia dochodowego rodzin, braku pracy, postępującego rozpadu

więzi rodzinnych, niewydolności wszystkich instytucji powołanych do organizowania opieki

i działań zapobiegających utracie opieki rodzinnej.

10.

Ograniczenie liczby dzieci wymagających opieki zastępczej, wymaga generalnych zmian

w zakresie: prawa regulującego system, organizacji instytucji, środków, przygotowania osób

profesjonalnie zaangażowanych w ten proces. Punktem wyjścia do zaprojektowania nowego

systemu powinny być prawa i interesy pozbawionego opieki dziecka, a nie – jak ma to miejsce

obecnie – interesy osób i kompetencje instytucji.