praca mgr2 marginy

UNIWERSYTET ŁÓDZKI

WYDZIAŁ NAUK O WYCHOWANIU

INSTYTUT PSYCHOLOGII

Katarzyna Cogiel

Nr albumu 115135/S

„Osobowość typu D, poziom odczuwanego stresu a satysfakcja z życia u

osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu”

Praca magisterska

pod kierunkiem prof. dr hab. Niny Ogińskiej- Bulik

Łódź 2007

Spis treści

WSTĘP

1. SATYSFAKCJA Z śYCIA

1.1 Pojęcie satysfakcji z życia.................................................................................... 1

1.2 Czynniki wpływające na satysfakcję z życia ........................................................ 6

1.3 Satysfakcja z życia w kontekście uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu...13

2. STRES

2.1 Stres- definicja pojęcia, związek z satysfakcją z życia........................................ 23

2.2 Czynniki warunkujące poziom odczuwanego stresu........................................... 32

2.3 Stres w sytuacji uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu........................... 40

3. OSOBOWOŚĆ STRESOWA- TYP D..................................................................... 50

4. METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

4.1. Wprowadzenie.................................................................................................. 59

4.2. Cele badań........................................................................................................ 59

4.3. Pytania i hipotezy badawcze ............................................................................. 60

4.4. Charakterystyka osób badanych ........................................................................ 61

4.5. Zastosowane narzędzia badawcze ..................................................................... 61

4.6 Sposób opracowania wyników........................................................................... 62

5.WYNIKI BADAŃ I ICH ANALIZA

5.1.Analiza opisowa wyników ................................................................................. 64

5.2 Zależności między zmiennymi........................................................................... 68

5.3 Wyznaczniki zmiennej zależnej ......................................................................... 70

5.4 Interpretacja wyników i wnioski ........................................................................ 72

ZAKOŃCZENIE......................................................................................................... 76

BIBLIOGRAFIA......................................................................................................... 78

WYKAZ TABEL ........................................................................................................ 86

WSTĘP

W ostatnich latach można zaobserwować narastające zainteresowanie podłożem uza-

leżnienia od alkoholu, co wiąże się ze stale rosnącą liczbą osób uzależnionych. Alkoholizm

jest jednym z najpoważniejszych i najpowszechniejszych uzależnień. O skali problemu

wiadczy również fakt, iż wpływa on na życie nie tylko samej osoby uzależnionej ale i

otaczających ją osób, zwłaszcza rodziny. Dlatego też dość często prezentowany jest po-

gląd, że alkoholizm jest chorobą całej rodziny, co oznacza, iż członkowie rodziny alkoho-

lowej są też w pewien sposób zaburzeni, a nawet chorzy. Postuluje się nawet utworzenie

nowej kategorii diagnostycznej: „współuzależnienie”. W związku z rozpowszechnieniem

problemu alkoholizmu szczególnie ważne wydaje się poznanie przyczyn i mechanizmów

leżących u podstaw uzależnienia oraz podjęcie odpowiednich działań w celu pomocy oso-

bom uzależnionym jak i ich rodzinom. Zajmując się problematyką alkoholizmu zwraca się

uwagę m.in. na takie zagadnienia, jak: radzenie sobie osób uzależnionych ze stresem,

utrzymanie abstynencji, konsekwencje picia alkoholu czy deficyty osób uzależnionych, tj.

brak umiejętności interpersonalnych. Zagadnienia te sugerują, iż stres i osobowość mogą

mieć istotne znaczenie w problematyce alkoholizmu. Podobnie rozpatrując tematykę

współuzależnienia nie sposób nie zauważyć znaczenia stresu i właściwości osobowości

dla codziennego funkcjonowania partnerów osób uzależnionych. W problematyce współ-

uzależnienia zwraca się bowiem uwagę na chroniczny stres psychiczny, w jakim żyją ko-

alkoholicy oraz na ich sposób myślenia i zachowania, który uniemożliwia tym osobom

zmianę własnej sytuacji. Znaczenie osobowości w kontekście alkoholizmu i koalkoholi-

zmu widoczne jest również w roli jaką pełnią cechy osobowości w rozwoju uzależnienia i

współuzależnienia od alkoholu oraz w ich bezpośrednich i pośrednich wpływach na funk-

cjonowanie alkoholików i koalkoholików. Wskazuje się zwłaszcza na znaczącą rolę takich

cech osobowości alkoholików i ich partnerów, jak neurotyczność i introwersja. Te dwie

właściwości osobowości są bliskie wymiarom składającym się na osobowość typu D, tj.

negatywnej emocjonalności i hamowaniu społecznemu. Dlatego wydaje się, iż osobowość

stresowa może mieć istotne znaczenie w problematyce uzależnienia od alkoholu. Pomimo

to dotychczas poświęcono temu zagadnieniu niewiele badań. Zajmując się zagadnieniem

osobowości typu D oraz zjawiskiem uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu zwraca

się także uwagę na ich związki z niską satysfakcją z życia. Również tej tematyce poświę-

cono stosunkowo niewiele badań. Ponadto wyniki dotychczas przeprowadzonych, nielicz-

nych badań dotyczących problematyki omawianej w niniejszej pracy okazują się niejedno-

znaczne. Na ich niejednoznaczność może wpływać różnorodny sposób definiowania i uj-

mowania pojęcia satysfakcji z życia czy stresu. Dlatego też celem badań zaprezentowa-

nych w niniejszej pracy było m.in. ustalenie związku pomiędzy wymiarami osobowości

typu D, stresem a satysfakcją z życia.

W skład pracy wchodzi pięć rozdziałów, z czego trzy pierwsze mają na celu ukazanie zło-

oności podjętej problematyki i ukazują wzajemne powiązania pomiędzy osobowością

typu D, stresem a satysfakcją z życia. Dwa kolejne rozdziały dotyczą metodologii badań

własnych. Pierwszy rozdział pracy został poświęcony omówieniu problematyki satysfakcji

z życia i wpływającym na nią czynnikom. Rozdział ten prezentuje różnorodność sposo-

bów definiowania satysfakcji z życia oraz jakość życia w kontekście uzależnienia i współ-

uzależnienia od alkoholu.

Drugi rozdział podejmuje tematykę stresu. Zostało w nim przedstawione bogactwo kon-

cepcji oraz ujęć tego zjawiska a także powiązania stresu z satysfakcją życiową. Rozdział

ten podejmuje także tematykę czynników warunkujących poziom odczuwanego stresu.

Ostatni, trzeci z rozdziałów teoretycznych prezentuje dotychczasowe badania oraz dane

literatury przedmiotu dotyczące osobowości stresowej.

Rozdział czwarty ukazuje cele badań, hipotezy badawcze, charakterystykę osób badanych,

zastosowane narzędzia pomiaru oraz sposób opracowania wyników.

W piątym rozdziale zostały przedstawione wyniki badań własnych oraz ich interpretacja.

Pracę wieńczy zakończenie będące podsumowaniem całości omówionych w niniejszej

pracy zagadnień oraz wyników badań własnych.

Podstawę teoretyczną niniejszej pracy stanowią głównie publikacje naukowe dotychcza-

sowych wyników badań oraz teorii dotyczących omówionej poniżej problematyki. Pomoc-

ne okazały się także źródła internetowe oraz publikacje zagraniczne. W pracy wykorzysta-

no również materiały nie opublikowane, co wiąże się z niewielką ilością badań i opraco-

wań dotyczących osobowości stresowej.

1.SATYSFAKCJA Z śYCIA

1.1 Pojęcie satysfakcji z życia

Podrozdział niniejszy jest poświęcony pojęciu i badaniom dotyczącym satysfakcji z

ycia.

Pojęcie „satysfakcja z życia” określane także jako jakość życia, dobrostan, dobrobyt,

szczęście ma wiele znaczeń i jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin nauko-

wych. Jest zjawiskiem i pojęciem wieloznacznym i wielowymiarowym (Cofta i in., 1992

za: Zalewska, 2003).

Istnieje wiele koncepcji szczęścia dotyczących nie tylko samego pojęcia , ale także sposo-

bów jego osiągania. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują teorie normatywne i fe-

nomenologiczne.

W teoriach normatywnych kryterium szczęśliwego życia stanowi jakaś zewnętrzna wzglę-

dem jednostki wartość, wyznaczona przez obserwatora. W podejściu tym przyjmuje się, że

im życie danego człowieka jest bliższe tej wartości, tym bardziej uważa się je za udane i

szczęśliwe, bez względu na to, czy jednostka jest sama zadowolona z niego. Natomiast w

ujęciu fenomenologicznym pojęcie szczęścia jest utożsamiane z subiektywnym poczuciem

pomyślności, a kryterium dobrego, wartościowego życia nie stanowi jakiś zewnętrzny mo-

del, lecz podmiotowa opinia danej jednostki (Ożarowska, 1994). Większość teorii psycho-

logicznych jakości życia koncentruje się właśnie na subiektywnych ocenach dobrostanu.

Podobnie Veenhoven (za: Zalewska, 2005) wyróżnia obiektywne, inaczej normatywno-

wartościujące i subiektywne, czyli fenomenologiczne ujęcie jakości życia. W swojej klasy-

fikacji wyróżnia on również trzecie, mieszane ujęcie jakości życia uwzględniające obiek-

tywne kryteria (warunki i właściwości obiektów) oraz subiektywne oceny. Klasyfikacja

jakości życia przedstawiona przez tego badacza oprócz wymiaru kryteriów oceny jakości

ycia zaprezentowanych powyżej uwzględnia również zakres tego pojęcia. Może on obej-

mować dobrostan: jednostki, grupy oraz mieszany- jednostki i społeczności.

Można wyróżnić również trzy inne grupy teorii, które wyznaczają sposób pojmowania i

badania jakości życia czy szczęścia. Pierwszą grupą teorii jest teoria zaspokajania potrzeb i

osiągania celów. W ich ujęciu jakość życia rozumie się jako stopień zaspokojenia określo-

nych uniwersalnych potrzeb człowieka. Źródłem szczęścia jest redukcja napięcia. Zakłada

się, że różne osoby oceniają te same sfery życia w podobny sposób, oraz że optymalne

funkcjonowanie zawiera się w pewnym standardowym pakiecie warunków życiowych, w

jakich osadzony jest każdy człowiek. Druga grupa teorii to teorie procesu lub działania. W

podejściu tym podkreśla się znaczenie przebiegu procesów poznawczych, stanowiących

podstawę indywidualnej percepcji jakości życia, która jest postrzeganym przez człowieka

niepowtarzalnym zespołem warunków życiowych i to on sam stanowi najbardziej kompe-

tentne źródło informacji o własnym poczuciu jakości życia. Trzecią grupę teorii stanowią

teorie predyspozycji genetycznych i osobowościowych. Według tych koncepcji jednym ze

ródeł stałości i trwałości poczucia szczęścia są czynniki natury genetycznej. Ludzie są

więc do pewnego stopnia predysponowani do bycia szczęśliwymi lub nieszczęśliwymi.

Poza tymi trzema grupami teorii można wyróżnić jeszcze model interakcyjny, który

uwzględnia perspektywy i osiągnięcia teorii potrzeb i teorii procesualnych. W podejściu

tym satysfakcja z życia jest rozważana jako interakcja ogólnych wymiarów wspólnych dla

wszystkich ludzi i ich indywidualnych aspektów specyficznych dla określonych jednostek

(Czapiński, 2004; Dziurowicz-Kozłowska, 2002).

Tak, jak istnieje wiele koncepcji szczęścia, tak istnieje też wiele definicji tego pojęcia.

Jedną z prób pogrupowania definicji dotyczących pomyślności jest propozycja przedsta-

wiona przez Dienera (za: Ożarowska, 1994), który wyróżnił trzy kategorie definicji szczę-

cia. Pierwsza z nich obejmuje definicje, które przyjmują za kryterium szczęścia ze-

wnętrzną wartość, normatywny standard- w stosunku do którego jest odnoszone życie

ludzkie. Druga kategoria definicji ujmuje satysfakcję jako wynik indywidualnego warto-

ciowania własnego życia. Trzecia grupa definicji ujmuje pomyślność jako wynik prze-

wagi pozytywnego afektu nad afektem negatywnym.

Przedstawiona powyżej koncepcja klasyfikacji definicji pomyślności bliska jest podejściu

uwzględniającemu ważny aspekt definicyjny jakości życia dotyczący punktu odniesienia

przyjmowanego w jej ocenie. Ze względu na to kryterium rozróżnić można definicje ak-

centujące obiektywny bądź subiektywny charakter zjawiska jakości życia. Definicje pierw-

szego rodzaju przywiązują wagę do czynników sytuacyjnych, niezależnych od podmioto-

wych ocen, definicje drugiego rodzaju za najważniejsze uznają subiektywne oceny warun-

ków życiowych. Pierwsze koncentrują się niejako na poziomie życia, drugie na samopo-

czuciu psychicznym. Można również wyodrębnić dwa inne rodzaje definicji jakości życia.

Pierwszy z nich to definicje empiryczne, które przeważają w pracach psychologicznych.

Wyodrębniają one uznawane za pragmatyczne wskaźniki jakości życia oraz wskaźniki

stricte psychologiczne. Drugi rodzaj definicji to definicje eksplanacyjne próbujące uchwy-

cić istotę i funkcje regulacyjne zjawiska jakości życia, opisują one udział w nim określo-

nych procesów psychicznych. W definicjach tego rodzaju eksponowana jest rola procesów

emocjonalnych bądź poznawczych. Najliczniejsze jednak są definicje zakładające, że ja-

kość życia stanowi rezultat złożonego, całościowego, poznawczo-afektywnego procesu,

polegającego na ustosunkowaniu się podmiotu do własnego życia (Straś-Romanowska,

2005).

Różnorodność sposobów definiowania pojęcia satysfakcji życiowej widoczna jest w bo-

gactwie definicji tego pojęcia.

Jedna z pierwszych definicji jakości życia ujmuje satysfakcję życiową jako wypadkową

integracji osobowych właściwości oraz subiektywnych i obiektywnych wskaźników do-

brostanu (Leder za: Campbell, Converse, Rogers za: Dziurowicz- Kozłowska, 2002).

Argyle (za: Zalewska, 2003) utożsamia zadowolenie z życia ze szczęściem i jego zdaniem

oznacza ono częstość i intensywność przyjemnych emocji doświadczanych przez człowie-

ka. Zdaniem Veenhovena (za: Zalewska, 2003), zadowolenie z życia oznacza stopień w

jakim osoba ocenia pozytywnie własne życie jako całość. Zwraca on uwagę na słabe

związki zadowolenia z życia z różnymi wskaźnikami obiektywnymi. Czapiński (za: Argyle

i in. za: Zalewska, 2003) określa zadowolenie z życia jako emocjonalny i/lub poznawczy

bilans życia na wymiarze wartościującym (przyjemne-przykre, dobre- złe).

Jakość życia została także zdefiniowana jako ekspresja tego, jak dobre jest życie. Ekspresja

ta wyraża się w uczuciach radości, które dotyczą bytu, poczucia przynależności oraz urze-

czywistniania się człowieka (Raeburn, Rootman za: Derbis, 2000).

Jakość życia psychicznego według Kowalika (za: Goździewicz, 2005) należy rozważać

przy pomocy pojęcia przeżycia. Jest to więc suma przeżyć doświadczanych przez człowie-

ka w przeciągu określonego odcinka czasu.

R. Derbis (za: Goździewicz, 2005) sprowadza jakość życia do dwóch wymiarów: psycho-

logicznego i psychologiczno- ekonomicznego. Pojęcie jakości życia według tego autora

obejmuje więc nie tylko stany przeżyciowe człowieka, dobrostan psychiczny ale również

zewnętrzne warunki ekonomiczne i społeczne życia oraz mechanizmy radzenia sobie ze

stresem. R. Derbis (2000) zwraca również uwagę na pojęcie dobrostanu trwałego i co-

dziennego. Pierwszy charakteryzuje grupę lub jednostkę przez względnie długi czas, drugi

natomiast odnosi się do codziennej fluktuacji przeżyć.

Shin i Johnson (za: Juczyński, 2001) definiują zadowolenie z życia jako „ogólną ocenę

jakości życia odniesioną do wybranych przez siebie kryteriów”. Tak więc ocena satysfakcji

z życia jest wynikiem porównania własnej sytuacji z ustalonymi przez siebie standardami.

Tak rozumiana satysfakcja z życia była przedmiotem badań zaprezentowanych w niniej-

szej pracy.

Pojęcie satysfakcji z życia jest także definiowane w kontekście stanu zdrowia. Definicja

taka została wprowadzona m.in. przez Schippera (za: Dziurowicz- Kozłowska, 2002). Uj-

muje ona jakość życia jako spostrzegany przez pacjenta wpływ choroby i przebiegu jej

leczenia na funkcjonowanie i ogólne poczucie satysfakcji życiowej. Inną definicję propo-

nują Gotay, McCabe, Moor i in. (za: Kiebert za: Dziurowicz- Kozłowska, 2002) określając

jakość życia uwarunkowaną stanem zdrowia jako stan dobrego samopoczucia, składające-

go się z dwóch elementów: zdolności radzenia sobie z codziennymi zadaniami oraz satys-

fakcji człowieka z funkcjonowania we wszystkich obszarach.

Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia dotyczy czterech podstawowych wymiarów:

stanu fizycznego i sprawności ruchowej, stanu psychicznego, sytuacji społecznych warun-

ków ekonomicznych oraz doznań somatycznych (Dziurowicz- Kozłowska 2002).

Satysfakcja z życia bywa również odróżniana od pojęcia szczęścia czy jakości życia. Przy-

kładem takiego podejścia może być definicja zaproponowana przez Levina (za: Dziuro-

wicz- Kozłowska, 2002) według, której jakość życia to porównanie aktualnego doświad-

czenia z tym co zdarzyło się w przeszłości i z tym czego oczekujemy w przyszłości. Poję-

cie jakości życia wykracza więc daleko poza obiektywne czynniki decydujące o poczuciu

spełnienia się w życiu. W takim ujęciu pojęcie jakości życia graniczy z pojęciem szczęścia

i satysfakcji życiowej, z którymi jest silnie związane, lecz pojęcia te są różnicowane. Sa-

tysfakcja życiowa od jakości życia różni się bardziej trwałym i obiektywnym charakterem,

mniejszą podatnością na zmiany w czasie oraz zewnętrzne i wewnętrzne wpływy. Podob-

nego rozróżnienia dokonał Argyle i wsp. (za: Zalewska, 2003), który określa szczęście

jako stan emocjonalny, natomiast satysfakcja z życia wg niego oznacza przemyślaną

ogólną jego ocenę, formułowaną na podstawie procesów poznawczych, refleksji nad wła-

snym życiem, sądów wartościujących. Ponadto szczęście ma konotację bardziej afektywną

niż jakość życia. Określa się je jako przewagę emocji pozytywnych nad negatywnymi lub

po prostu jako nieobecność emocji negatywnych. Szczęście można więc rozumieć jako

odzwierciedlenie zadowolenia z życia lub jako częstotliwość i natężenie emocji pozytyw-

nych. Jest to więc termin znacznie węższy niż jakość życia (Argyle, 2004).

Istnieje jednak bardziej złożona koncepcja szczęścia, która postuluje istnienie trzech

warstw szczęścia: najgłębszej, która jest stabilna, niezależna od czynników zewnętrznych i

wewnętrznych, tworzy ona tzw. wolę życia, która pozwala przetrwać człowiekowi trauma-

tyczne przeżycia, pośredniej- stanowiącej ogólne zadowolenie z życia jako całości, znajdu-

jącej wyraz w pozytywnej postawie wobec przeszłości i przyszłości, powierzchniowej-

niejednolitej i najbardziej podatnej na zmiany, złożonej z satysfakcji parcjalnych, płyną-

cych z poszczególnych wymiarów życia. W tym ujęciu satysfakcja życiowa odpowiada

pośredniej warstwie szczęścia. Natomiast zawartość treściowa pojęcia jakości życia w

największym stopniu odnosi się do powierzchniowej warstwy szczęścia (Czapiński za:

Dziurowicz- Kozłowska, 2002).

Podejmowano również próby osadzenia zjawiska jakości życia w szerszym kontekście

teoretycznym. Jedną z tego rodzaju prób jest jeden z nowszych modeli teoretycznych jako-

ci życia opracowany przez badaczy z Centrum Promocji Zdrowia Uniwersytetu w Toron-

to. Według jego autorów dziedzinami kluczowymi dla oceny jakości życia są: istnienie-

fizyczne, psychologiczne i duchowe; przynależność- fizyczna, społeczna, socjalna; stawa-

nie się- w działaniu, wypoczynku i rozwoju. Miarą jakości życia jest stopień zadowolenia

doświadczanego w cenionych przez jednostkę dziedzinach. Model ten zdaje się najpełniej,

spośród dotychczasowych modeli opisywać fenomen jakości życia (Dziurowicz- Kozłow-

ska, 2002; Straś- Romanowska, 2005). Próbą szerszego spojrzenia na zagadnienie jakości

ycia jest również model transakcyjny, który przyjmuje założenie, że każdy obszar jakości

ycia stanowi podsystem systemu jakości życia, a jakość życia jest elementem szerszego

systemu „osoba”, który z kolei stanowi element najszerszego systemu „osoba-środowisko”

(Zalewska, 2003).

Podjęto wiele prób sprecyzowania znaczenia pojęcia jakości życia. Rozpatruje się je w

rozmaitych kategoriach psychologicznych jako: postawę, cechę osobowościową, reakcję

na bodziec, stan emocjonalny czy racjonalny sąd. Jednak nie osiągnięto jak dotąd spójnej

koncepcji jakości życia. Można wyodrębnić jednak kilka założeń, co do których panuje

zgoda wśród badaczy tematu (Kiebert za: Dziurowicz- Kozłowska , 2002). Przyjmuje się,

e jakość życia wyznaczają trzy główne obszary: fizyczny, psychologiczny i społeczny.

Zakłada się także, że jakość życia ma dwoisty charakter, zarówno subiektywny, jak i

obiektywny (Bullinger za: Dziurowicz- Kozłowska, 2002). Uważa się również, że decydu-

jącą rolę w ocenie jakości życia ma indywidualny osąd jednostki, która posiada największe

kompetencje, aby rozstrzygać o jakości własnego życia. Określa się jakość życia jako byt

dynamiczny, ulegający wpływom czynników zewnętrznych i wewnętrznych oraz zmianom

w czasie, zatem nie jest to charakterystyka statyczna i stabilna (Dziurowicz- Kozłowska,

2002).

W podrozdziale tym dokonano przeglądu definicji i koncepcji satysfakcji z życia. Pod-

sumowując można stwierdzić, iż istnieje wiele kontrowersji wokół pojęcia satysfakcji z

ycia. Jego złożoność oraz interdyscyplinarny charakter powodują, iż pojęcie to trudno

zdefiniować a także badać. Ważnym wydaje się więc nie tylko sprecyzowanie pojęcia ja-

kości życia ale także określenie czynników na nią wpływających. Temu zagadnieniu został

poświęcony kolejny podrozdział niniejszej pracy.

1.2 Czynniki wpływające na satysfakcję z życia

Podstawowy problem niniejszego podrozdziału sprowadza się do następującego pyta-

nia: Jakie czynniki wpływają na satysfakcję z życia? Psychologowie i przedstawiciele nauk

pokrewnych od wielu lat próbują odpowiedzieć na to pytanie poszukując czynników wa-

runkujących osiągnięcie psychicznego dobrostanu. Czynniki te można podzielić na nieza-

leżne od podmiotu, na które nie ma on w ogóle wpływu oraz zależne od jego aktywności.

Czynniki niezależne od podmiotu można z kolei podzielić na zewnętrzne np. miejsce uro-

dzenia i wewnętrzne tj. stan zdrowia czy temperament (Mądrzycki, 2002).

Próbując odpowiedzieć na pytanie sformułowane we wstępie należy mieć na uwadze czte-

ry modele badań w ramach których próbowano wskazać możliwe uwarunkowania zadowo-

lenia z życia. Pierwszy model badań, który pojawił się najwcześniej zakłada, że poziom

zadowolenia z życia zależy głównie od warunków życia i zdarzeń życiowych. Drugi model

badań zakłada, że satysfakcja z życia jest determinowana głównie przez cechy osobowości,

które są w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie (Zalewska, 2003). Z kolei, jak

wskazuje Furnham (za: Zalewska, 2003), w ramach trzeciego modelu badań zadowolenie

z życia uwarunkowane jest czynnikami zewnętrznymi, właściwościami osobowości oraz

ich interakcją.

Ponadto w ramach tego modelu można oczekiwać, że pewni ludzie są predysponowani do

większego zadowolenia z życia w porównywalnych warunkach, pewne czynniki zewnętrz-

ne mogą w podobny sposób wpływać na zadowolenie z życia wszystkich ludzi, ale wpływ

wielu czynników zewnętrznych zależy od ich znaczenia dla osoby, a znaczenie to zależy

od jej właściwości. Wykrywany wpływ czynników zewnętrznych jest słaby, ponieważ te

same czynniki mają różne znaczenie dla różnych osób. Czwarty model, najbardziej złożo-

ny zakłada, iż poziom zadowolenia z życia wyznaczany jest przez zasoby jednostki

(stocks) i zdarzenia życiowe (flows). Do zasobów należą: cechy demograficzne- płeć, wiek

status, cechy osobowości- ekstrawersja, neurotyzm i otwartość na uczucia oraz utrzymy-

wanie bliskich relacji z innymi. Model ten wskazuje na transkacyjne zależności między

badanymi zmiennymi. Cechy jednostki, zasoby wpływają na zadowolenie z życia, na do-

wiadczanie zdarzeń i ich interpretację, a zdarzenia życiowe wpływają na satysfakcję z

ycia i mogą modyfikować zasoby jednostki (Zalewska, 2003).

Poza przedstawionymi powyżej modelami badań nad czynnikami warunkującymi satys-

fakcję życiową istnieją jeszcze dwa modele, zakładające proste jednokierunkowe zależno-

ci pomiędzy obszarami jakości życia. Wiążą się one z badaniami koncentrującymi się na

jednym czynniku warunkującym jakość życia (Brief, Diener za: Zalewska, 2003). Jednym

z nich jest model „bottom-up”, który zakłada, że czynniki środowiskowe decydują o zado-

woleniu z różnych obszarów życia, a ogólne zadowolenie z życia jest sumą lub średnią

ważoną zadowolenia z tych obszarów. Drugi model to model „top-down”, który zakłada,

e ogólne zadowolenie z życia jest dyspozycją uwarunkowaną genetycznie i „nasyca” za-

dowolenie z różnych obszarów życia (Zalewska, 2003). Brief, Costa i McCrae (za: Zalew-

ska, 2005) wskazują, że według tego ujęcia cechy wyznaczają podatność na pewne emocje,

a te wpływają na percepcję i interpretację zdarzeń oraz na sądy.

W kontekście wielu wyników badań obydwa modele są uproszczone i trudno uznać je za

uniwersalne. Teorie „bottom-up” pomijają bowiem różnice indywidualne, koncentrują się

one na czynnikach środowiska jako przyczynach różnic w jakości życia. Teorie „top-

down” pomijają natomiast wpływ sytuacji i czynników środowiskowych (Zalewska, 2005).

Obie powyżej zaprezentowane teorie oferują odmienne odpowiedzi na postawione na po-

czątku niniejszego podrozdziału pytanie. Istnieje jednak trzeci rodzaj teorii, pozwalający

łączyć różne podejścia i szukać pełniejszych odpowiedzi na pytanie o uwarunkowania sa-

tysfakcji życiowej. Propozycję takiej teorii stanowi Transakcyjny Model Jakości śycia. Za

jego słusznością przemawiają dane ukazujące zwrotne powiązania między zadowoleniem

z pracy i życia oraz zadowoleniem z życia i zdrowia (Judge i Watanabe; Klonowicz za:

Zalewska, 2005).

Z transakcyjnego modelu zależności wynika, że oceny w obrębie danego obszaru jakości

ycia oraz wszystkie obszary jakości życia są powiązane i mogą wpływać na siebie nawza-

jem. Jednak poziom poszczególnych ocen oraz siła, charakter i kierunek szczegółowych

zależności między nimi zależą także od szerszych systemów, od systemu właściwości

podmiotu i od systemu „osoba-środowisko”, a także zwrotnie na nie wpływają (Zalewska,

2003).

Do zaprezentowanego powyżej systemowego modelu jakości życia nawiązuje ogólny mo-

del uwarunkowań satysfakcji życiowej. Uwzględnia on wpływ właściwości podmiotu i

czynników zewnętrznych na ocenę jakości życia (Czapiński, Spector za: Zalewska, 2003).

Zalewska (2003) zwraca uwagę, iż według tego modelu czynniki zewnętrzne mogą wpły-

wać pozytywnie lub negatywnie na jakość życia, ale jest to wpływ raczej krótkotrwały.

Właściwości podmiotu natomiast wpływają bezpośrednio oraz pośrednio na jakość życia.

Inne uwarunkowania satysfakcji życiowej prezentuje model jakości życia zaproponowany

przez M. Straś- Romanowską (2005). Uwzględnia on cztery główne wymiary życia psy-

chicznego, które stanowią o jego jakości. Model uwzględnia wymiar duchowy, podmioto-

wy, społeczny, biologiczny.

Większość z przedstawionych powyżej modeli zakłada ważną rolę cech osobowości czy

właściwości podmiotowych w wyznaczaniu poziomu zadowolenia z życia. Potwierdzają to

również wyniki badań. P. Costa i R. McCrae (za: Czapiński, 2001) uważają osobowość za

najsilniejszy ze znanych predyktorów poczucia szczęścia. Wyniki ich badań wskazują na

znaczną rolę takich cech jak ekstrawersja i neurotyzm jako wyznaczników poczucia zado-

wolenia. Wyróżniają oni temperamentalne związki między tymi cechami osobowości a

dobrostanem psychicznym. Podobnie coraz większe grono badaczy dostrzega wpływ eks-

trawersji i neurotyzmu na poczucie szczęścia. Uważają oni bowiem, że istnieją dwa afek-

tywne mechanizmy wyznaczające ogólną predyspozycję do doświadczania szczęścia. Je-

den z nich to emocjonalność pozytywna, utożsamiana w przybliżeniu z ekstrawersją. Me-

chanizm ten odpowiedzialny ma być za poziom dobrostanu na wymiarach pozytywnych,

czyli za ilość pozytywnych doświadczeń emocjonalnych, ogólne poczucie szczęścia, sto-

pień zadowolenia z życia itp. Drugi mechanizm to emocjonalność negatywna, bliska neu-

rotyzmowi, która decyduje o nasileniu negatywnych aspektów dobrostanu takich jak de-

presja, lęk, ilość negatywnych doświadczeń emocjonalnych (Czapiński, 2004). Literatura

przedmiotu wskazuje również, iż istnieją dane wskazujące na pewną odrębność ekstrawer-

sji i neurotyzmu od miar szczęścia (Hotard i in. za: Czapiński, 2004). Jednak pomimo to

wskazuje się, że generalnie cechy te można uznać za wrodzone predyspozycje do doświad-

czania mniejszego lub większego zadowolenia z życia (Czapiński, 2004). Stwierdzono

ponadto, iż mają one bezpośredni, trwały i chroniczny, w mniejszym zaś stopniu pośredni i

reaktywny wpływ na dobrostan psychiczny (Williams za: Czapiński, 2004). Potwierdzają

to wyniki badań przeprowadzonych przez Argyle i wsp. (za: Zalewska, 2003), które wska-

zują na negatywne związki zadowolenia z życia z neurotyzmem, a pozytywne z ekstrawer-

sją oraz świadczą również o tym, że neurotyczność jest silnym ujemnym predyktorem do-

brostanu. Świadczą o tym również inne dane, które sugerują, że wysoki poziom tej cechy

wiąże się z niższym zadowoleniem z teraźniejszości oraz niższym oczekiwanym zadowo-

leniem z przyszłości (Doyle, Slaven; 2004).

Również wyniki badań S.H. Hotarda i wsp. (za: Mądrzycki, 2002) wskazują, iż osoby eks-

trawertywne i nie neurotyczne są ogólnie bardziej zadowolone z życia niż osoby intrower-

tywne i neurotyczne.

Pomimo, że pozostałe cechy osobowości z Modelu Wielkiej Piątki tj. ugodowość, sumien-

ność, otwartość na doświadczenie korelują z dobrostanem psychicznym, to korelacje te są

niższe i mniej konsekwentne (Czapiński, 2004). R. McCrae i P. Costa (za: Czapiński,

2004) wskazują na instrumentalne związki pomiędzy ugodowością czy sumiennością a

satysfakcją życiową. Mają one wpływ pośredni sprzyjają bowiem wystąpieniu określo-

nych- pozytywnych lub negatywnych zdarzeń, które z kolei wzmacniają lub osłabiają po-

czucie szczęścia.

Omówione powyżej dwa wymiary osobowości- neurotyzm i ekstrawersja wpływają na

inne czynniki warunkujące jakość życia a tym samym pośrednio wyznaczają zadowolenie

z życia. Temu zagadnieniu została poświęcona dalsza część niniejszego podrozdziału.

Pośredni wpływ jednego z opisanych powyżej wymiarów osobowości- neurotyczności na

zadowolenie z życia można dostrzec podejmując problematykę wpływu stylu radzenia so-

bie ze stresem na satysfakcję z życia. Z badań wynika bowiem, iż pomimo, że zadowole-

nie z życia wiąże się poprzez emocje z radzeniem sobie, to styl radzenia sobie jest lepszym

predyktorem bilansu emocjonalnego niż zadowolenia z życia oraz, że styl radzenia sobie

jest częściowym mediatorem relacji między neurotycznością a dobrostanem (Doyle,

Slaven; 2004).

Właściwości osobowościowe a zwłaszcza neurotyzm wpływają także na inne czynniki

warunkujące satysfakcję życiową. Jednym z tych czynników jest samoocena. Dane zawarte

w literaturze przedmiotu wskazują bowiem, iż samoocena jest mocno związana z subiek-

tywnym odczuciem zadowolenia (Argyle, 2004).

Na satysfakcję z życia wpływają różne aspekty samooceny tj. poczucie nieautentyczności

w kontaktach z ludźmi, skoncentrowanie na sobie, poczucie osobistego sprawstwa i kon-

troli nad biegiem wydarzeń, stabilność obrazu własnej osoby, poczucie własnej wartości

(Czapiński, 2001). Ponadto w niektórych badaniach stwierdzono, że są to zmienne skore-

lowane silniej niż jakiekolwiek inne dane (Campbell za: Argyle, 2004).

Wyniki badań wskazują również, iż na obniżenie samooceny wpływa wysoki poziom neu-

rotyzmu (Margasiński, 2000). Co może przyczyniać się tym samym do obniżenia satysfak-

cji życiowej.

Neurotyczność koreluje także z cechami temperamentalnymi takimi jak, poziom reaktyw-

ności (Widerszal- Bazyl, 2002). Właściwości te również wpływają na satysfakcję z życia.

Od poziomu reaktywności zależą bowiem związki ogólnej satysfakcji z życia z częstością

doświadczania emocji pozytywnych i ogólnym nastrojem. U osób wysokoreaktywnych

większa satysfakcja wiąże się z częstszym doznawaniem emocji pozytywnych i lepszym

typowym nastrojem. Reaktywność jest bowiem moderatorem relacji pomiędzy emocjonal-

nymi ocenami oraz pomiędzy poznawczym i afektywnym aspektem zadowolenia z życia

(Zalewska, 2003).

Szczęście jest silnie związane również z takimi aspektami osobowości jak: wewnętrzna

kontrola, nieobecność konfliktów wewnętrznych, dobre kontakty społeczne, zaangażowa-

nie w celową pracę, umiejętność organizacji czasu (Argyle, 2004).

Również te aspekty osobowości mogą wiązać się z neurotycznością czy ekstrawersją.

Pośredni wpływ neurotyczności na satysfakcję z życia dotyczy także związków pomiędzy

zadowoleniem z życia i wydarzeniami życiowymi. Badania dowodzą, iż znaczący wpływ

mają zdarzenia z ostatnich sześciu miesięcy (Suh i in. za: Zalewska, 2003).

Ponadto dowodzą, że pozytywne czynniki zewnętrzne zwiększają ogólne zadowolenie z

ycia a ich wpływ jest nawet silniejszy niż wpływ zdarzeń negatywnych (Headey i in. za:

Zalewska, 2003). Wskazują również, iż wpływ krytycznych zdarzeń życiowych chociaż

może utrzymywać się przez kilka lat, nie prowadzi do trwałych zmian w poziomie zado-

wolenia z życia i zanika z upływem czasu (Brickman i in., Czapiński, Murphy za: Zalew-

ska, 2003). Potwierdzają to wyniki innych badań sugerujące stałość poczucia szczęścia i

przejściowy wpływ wydarzeń życiowych na dobrostan psychiczny (Headey i Wearing za:

Czapiński, 2004). Poza tym dane z dotychczasowych badań wskazują, iż poczucie szczę-

cia u osób, które żyją w niezmiennych warunkach, nie jest bardziej stabilne niż poczucie

szczęścia u osób, które przeżywają poważne zmiany życiowe, takie jak rozwód, śmierć

współmałżonka, utrata pracy (Costa, McCrae i Zonderman za: Czapiński, 2004). Ponadto

dane zawarte w literaturze przedmiotu wskazują, iż niewielki obserwowany wpływ zda-

rzeń zewnętrznych wynikać może z faktu, że mają one różne znaczenie dla różnych osób i

silnie, ale odmiennie wpływają na różne osoby (Zalewska, 2003).

Sugerują także, że ludzie zachowują pewien stały nastrój, ponieważ interpretują sytuacje w

charakterystyczny dla siebie sposób lub unikają pewnych sytuacji albo wybierają te, które

są zgodne z ich cechami i motywacją (Argyle, 2004). Dane te są zgodne z wynikami ba-

dań, które sugerują, że większość wariancji w uczuciach negatywnych i pozytywnych, w

różnych sytuacjach w pracy i w czasie wolnym, zależy od danej osoby, a nie od zmieniają-

cych się sytuacji (Diener, Larsen za: Zalewska, 2003). Przedstawione powyżej wyniki ba-

dań przemawiają za tym, iż osobowość, a zwłaszcza takie jej wymiary jak ekstrawersja czy

neurotyzm, pełni istotną rolę również we wpływie wydarzeń życiowych na poczucie satys-

fakcji (Argyle, Headey i wsp. za: Czapiński, 2004). Wskazuje się bowiem, że cechy indy-

widualne mogą buforować wpływ stresora na wielkość przeżywanego napięcia i wpływać

na intensywność przeżywanego stresu (Widerszal-Bazyl, 2002). Potwierdzają to wyniki

badań wskazujące, iż stres umiarkowanie koreluje ze wskaźnikami dobrostanu subiektyw-

nego (Czapiński, 2000). Podobnie na poziom odczuwanego stresu oraz na jakość życia

wpływa także poczucie koherencji (Larsson za: Pasikowski, 2000).

Zaprezentowane dane potwierdzają tym samym, rolę ekstrawersji i neurotyzmu a tym sa-

mym wyposażenia genetycznego w wyznaczaniu poziomu zadowolenia z życia, bowiem

cechy te zaliczane są do najsilniej genetycznie uwarunkowanych wymiarów osobowości

(Strelau za: Zalewska, 2003).

Zajmując się zagadnieniem wpływu wydarzeń życiowych na satysfakcję z życia należy

również wziąć pod uwagę rolę adaptacji. Te same obiektywne warunki lub wydarzenia

mogą być źródłem przyjemności lub niezadowolenia, zależnie od wcześniejszego poziomu

adaptacyjnego (Argyle, 2004). Może to być związane z neurotycznością. W literaturze

przedmiotu zwraca się bowiem uwagę, iż odzwierciedla ona przystosowanie emocjonalne

lub emocjonalne niezrównoważenie (Nikodemska, 2004).

Istotnym wyznacznikiem szczęścia są kontakty społeczne, które wpływają na większe po-

czucie szczęścia dzięki wywoływaniu radości, dostarczaniu pomocy. Redukują one wpływ

stresu poprzez wzrost samooceny, ograniczanie negatywnych emocji i zapewnianie pomo-

cy w rozwiązywaniu problemów. Największe korzyści przynoszą bliskie, intymne i wspie-

rające związki (Argyle, 2004). Również ta sfera związana jest z wpływem osobowości, a

zwłaszcza takiej cechy jak ekstrawersja, która wiąże się z towarzyskością i radością prze-

bywania z innymi co powoduje nasilone przeżywanie emocji pozytywnych (Costa i Mc-

Crae za: Szarota, 2006). Ekstrawersja łączy się ponadto z asertywnością, zdolnościami

przywódczymi, skłonnością do współpracy oraz umiejętnościami w zakresie relacji hetero-

seksualnych. Cecha ta zapewnia więc umiejętności społeczne przyczyniające się do szczę-

cia (Argyle i Luo Lu za: Szarota, 2006). Również wyniki badań S.H. Hotarda (za: Mą-

drzycki, 2002) uwzględniają wpływ wymiaru ekstrawersji-introwersji i relacji społecz-

nych na jakość życia. W ich wyniku stwierdzono, że niższy poziom dobrego samopoczucia

przejawiają osoby introwertywne, które mają słabe lub złe relacje społeczne. Natomiast

osoby introwertywne z dobrymi relacjami społecznymi są niemal tak samo zadowolone z

ycia jak osoby ekstrawertywne.

Relacje interpersonalne związane są również z poziomem aktywności życiowej. Nastawie-

nie na działanie jak i pełnienie wielu różnorodnych ról społecznych łączą się z wyższym

poziomem satysfakcji (Czapiński, 2004). Również realizacja dążeń i planów wiąże się z

zadowoleniem z życia. Wskazują na to wyniki wielu badań zgodnie, z którymi realizacja

dążeń wyjaśnia znacznie większy procent wariancji dobrego samopoczucia niż cechy oso-

bowe (Emmons za: Mądrzycki, 2002). Wyniki badań przeprowadzonych przez Brennera i

Brandburna (za: Mądrzycki, 2002) wykazują, iż szczęście wysoko koreluje z możliwością

uzyskania przez człowieka, tego co mu jest potrzebne do życia. Poza tym wyniki badań

A.E Wessmana i D.F Ricksa (za: Mądrzycki, 2002) dowodzą, iż ludzie szczęśliwi to osoby

zaangażowane w dużą liczbę długofalowych celów, podczas gdy osoby nieszczęśliwe mają

niewielką liczbę krótkoterminowych celów. Ponadto dane literatury przedmiotu sugerują,

iż aktywne i absorbujące formy spędzania czasu wolnego są ważnym źródłem zadowole-

nia, gdyż dostarczają one m.in. satysfakcji towarzyskiej (Argyle, 2004).

Wyższy poziom neurotyczności, jak wskazują badania, charakteryzuje osoby uzależnione

od alkoholu (Nikodemska, 2004). Tym samym ten wymiar osobowości może wiązać się

także z czynnikami demograficzno- społecznymi tj. nadmiernym spożywaniem alkoholu i

paleniem papierosów, które, okazały się niezależnymi od siebie predyktorami niezadowo-

lenia z życia. Niższe poczucie szczęścia towarzyszy także zażywaniu barbituranów i mari-

huany. Niejasny jest jednak kierunek tych wszystkich zależności (Czapiński, 2001). Dlate-

go też problematyka związku uzależnienia i satysfakcji życiowej została podjęta w niniej-

szej pracy.

Opisane powyżej czynniki związane są ze stanem zdrowia, który jest ważnym, obiektyw-

nym aspektem ogólnego dobrego samopoczucia. Mocno wiąże się on z poczuciem szczę-

cia i jest uważany za jedną z głównych jego przyczyn (Argyle, 2004). Wyniki badań

wskazują, iż związek pomiędzy zadowoleniem z życia i zdrowiem utrzymuje się nawet

wtedy, gdy inne zmienne, np. status społeczny, są stałe (Edwards i Klemmach za: Argyle,

2004).

Sugerują również, że kiedy zdrowie jest zmienną stałą, inne zmienne stają się mniej ważne

(Aucoin i Buck za: Argyle, 2004). W kontekście wpływu zdrowia na zadowolenie z życia

ważna jest rola stresu zdrowotnego będącego jedną z najsilniej rzutujących kategorii stresu

na subiektywną jakość życia (Czapiński, 2000). Poziom odczuwanego stresu związany jest

z kolei z neurotycznością wpływającą na intensywność jego odczuwania (Widerszal-Bazyl,

2002).

Jak wynika z przedstawionych wyników badań ekstrawersja i neurotyczność mają znaczą-

cy wpływ na poczucie satysfakcji życiowej.

Poza opisanymi powyżej uwarunkowaniami jakości życia czynnikiem uwzględnianym w

wielu badaniach dotyczących tej tematyki są warunki życia. Wyniki tych badań wskazują,

iż satysfakcja nie zależy zawsze od obiektywnych warunków, mają one raczej mały wpływ

na zadowolenie. Szczególnie dotyczy to takich zmiennych, jak dochód i wykształcenie.

Zadowolenie z życia ma także mniejszy związek z takimi cechami jak inteligencja, atrak-

cyjność czy płeć (Argyle, 2004).

Podsumowując całość zaprezentowanych w niniejszym podrozdziale wyników badań

oraz modeli teoretycznych, można stwierdzić, iż poszukiwanie odpowiedzi na pytanie po-

stawione na początku niniejszego podrozdziału jest centralnym problemem w badaniach

nad zadowoleniem z życia. Na zakończenie tej części rozważań trudno nie zauważyć, że

związki między wieloma cechami osobowości i temperamentu a szczęściem są dużo sil-

niejsze niż związki między satysfakcją życiową a obiektywnymi warunkami życia. Doty-

czy to zwłaszcza takich cech osobowości jak neurotyzm i ekstrawersja, które są być może

najbardziej ogólnymi predyspozycjami wpływającymi na zadowolenie z życia. Należy

również zauważyć, iż cechy te wpływają m. in. na sposób odbioru wydarzeń życiowych,

sposób radzenia sobie ze stresem a także na relacje społeczne podmiotu a tym samym

wpływają na poziom odczuwanego stresu przyczyniając się nie tylko bezpośrednio ale i

pośrednio do doświadczanego zadowolenia z życia.

Dane zawarte w literaturze przedmiotu sugerują istotny wpływ omówionych powyżej

dwóch wymiarów osobowości na funkcjonowanie osób uzależnionych i współuzależnio-

nych od alkoholu oraz na poziom odczuwanego przez nie stresu a tym samym na jakość

ich życia.

Kolejny podrozdział został więc poświęcony problematyce satysfakcji życiowej w kontek-

cie uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu.

1.3 Satysfakcja z życia w kontekście uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu

W poprzednim podrozdziale starano się odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki

wpływają na satysfakcję z życia. Niniejszy podrozdział został poświęcony problemowi

dobrostanu psychicznego u osób uzależnionych i współuzależnionych.

Ujęcie problematyki jakości życia w kontekście uzależnienia wydaje się ważne z kilku

powodów. Jednym z nich jest związek pomiędzy uzależnieniem a satysfakcją życiową.

Podłożem uzależnienia może być bowiem pragnienie przeżywania i potęgowania stanów

przyjemnych oraz unikania i uśmierzania stanów przykrych. Ponadto samo uzależnienie

zmienia istotnie jakość życia człowieka. Ta zmiana przejawia się głównie w bezwarunko-

wym poczuciu zależności dobrostanu i szczęścia od „czegoś” (Mandal , 2000).

Podjęcie problematyki satysfakcji z życia w kontekście uzależnienia i współuzależnienia

od alkoholu wydaje się być również istotne w świetle danych zaprezentowanych w po-

przednim podrozdziale dotyczących uwarunkowań jakości życia oraz wyników dotychcza-

sowych badań nad osobowością i funkcjonowaniem osób uzależnionych i współuzależnio-

nych od alkoholu.

Wpływ alkoholizmu i koalkoholizmu na dobrostan psychiczny sugeruje również definicja

uzależnienia i wspołuzależnienia.

Uzależnienie od substancji psychoaktywnych określane jest jako taki sposób ich przyjmo-

wania, w którym poszukiwanie substancji, przyjmowanie jej i dochodzenie do siebie po jej

przyjęciu dominuje nad innymi aktywnościami dotychczas ważnymi dla danej osoby (Mo-

skalewicz i in., 2000).

Sugeruje to zależność samopoczucia osoby uzależnionej od substancji psychoaktywnej.

Podobnie definicja współuzależnienia nawiązuje do jakości życia. Według tej definicji

współuzależnienie rozumiane jest jako rodzaj „pułapki psychologicznej”, w jaką wpada

osoba pozostająca w związku z osobą uzależnioną wskutek chronicznego przebywania w

sytuacji stresowej. Ogranicza ona istotnie jakość jej życia, swobodę postępowania, popra-

wę własnej sytuacji życiowej, prowadzi do pogorszenia zdrowia (Mellibruda, Sobolewska

za: Mandal, 2000).

O istotności problematyki podjętej w niniejszym podrozdziale świadczą dotychczas prze-

prowadzone badania w zakresie zadowolenia z życia, dla potrzeb których, zmodyfikowano

definicję jakości życia Narodowego Instytutu Zdrowia. Wg tej definicji: „jakość życia mo-

e być postrzegana jako całość parametrów charakteryzujących osoby lub grupy, ze szcze-

gólnym uwzględnieniem (I) stanu klinicznego związanego z przyjmowaniem substancji

psychoaktywnej, (II) problemów specyficznych dla zaburzenia i (III) ogólnych parametrów

zdrowia dotyczących ogólnego funkcjonowania i postrzegania zdrowia, zwykle ocenia-

nych niezależnie od wieku i stanu zdrowia badanego” (Habrat i in., 2000, s. 324).

Jednak liczba badań dotycząca problematyki podjętej w niniejszym podrozdziale jest nie-

wystarczająca w porównaniu z populacją ogólną. Nie do końca są jasne relacje między

uzależnieniem od alkoholu a jakością życia (Habrat i in., 2000).

Większość dotychczasowych badań potwierdza, że jakość życia pogarsza się wraz z nad-

używaniem i uzależnieniem od alkoholu (Amodeo i wsp. za: Florkowski i in., 2000). Wy-

niki badań wskazują, iż nadużywający alkoholu mają gorszą jakość życia w porównaniu z

osobami z protezami stawu biodrowego i populacją generalną oraz, że 80% alkoholików

cechuje się gorszą od populacji generalnej jakością życia a także, iż osoby uzależnione

mają niższe poczucie zadowolenia z życia niż osoby z nowotworami przed operacją, za-

równo w odniesieniu do stanu somatycznego jak i psychicznego (Powell i Crome za: Ha-

brat i in., 2000). Badania w zakresie omawianej problematyki koncentrowały się także na

wpływie abstynencji na jakość życia. Uzyskane w ich wyniku dane dowodzą, iż utrzymy-

wanie abstynencji przez trzy miesiące poprawia jakość życia zaledwie do poziomu zbliżo-

nego do stwierdzanego u osób z chorobami nowotworowymi (Foster i wsp. za: Habrat i in.,

2000).

Wyniki innych badań sugerują jednak, iż osoby nadużywające lub uzależnione od alkoholu

zachowujące abstynencję lub pijące w sposób kontrolowany, doświadczają poprawy jako-

ci życia, a poprawa jest tym większa, im większy zakres pomocy otrzymały (Braucht i

wsp. za: Florkowski i in., 2000). Pokazują także iż, polepszenie parametrów jakości życia

jest szczególnie widoczne w pierwszych sześciu miesiącach abstynencji natomiast kolejne

miesiące przynoszą stopniowe pogarszanie się parametrów. Ponadto osoby z krótkim i

długim okresem abstynencji cechują się wyższym poziomem braku satysfakcji z życia niż

osoby ze średnim okresem abstynencji (Amodeo i wsp. za: Florkowski i in., 2000). Zbież-

ne dane uzyskano w badaniach sześciomiesięcznych wyników leczenia bezdomnych osób

uzależnionych, głównie od alkoholu. W ich wyniku stwierdzono wolną stopniową poprawę

jakości życia, jednak później ten proces ulegał spowolnieniu, a jakość życia nie osiągnęła

stwierdzanej w populacji ogólnej (Braucht i wsp. za: Moskalewicz i in., 2000). Podobną

poprawę satysfakcji życiowej stwierdzono u osób uzależnionych, które utrzymywały abs-

tynencję ponad cztery lata. W kilku innych badaniach wykazano, że poprawa jakości życia

w wyniku abstynencji lub zmniejszenia ilości wypijanego alkoholu cechuje się zmienną

dynamiką i jest największa w początkowym okresie leczenia. Nie dotyczy to jednak okresu

bezpośrednio po zaprzestaniu picia, ponieważ w tym okresie mogą pojawiać się problemy,

które były „zaleczane” alkoholem. Wykazano również, iż utrzymywanie abstynencji po-

woduje stałą poprawę satysfakcji z życia oraz, że pomimo, iż abstynencja lub picie kontro-

lowane poprawia jakość życia w grupach osób uzależnionych od alkoholu, to jest to wpływ

dość zróżnicowany w zależności m.in. od podgrup pacjentów i rodzaju placówek leczni-

czych (Habrat i in., 2000). Wyniki badań wskazują, że całkowita abstynencja podobnie

sprzyja poprawie jakości życia jak picie umiarkowane (Watson i wsp. za: Habrat i in.,

2000). Korelacja między obniżoną jakością życia i występowaniem uzależnienia nie

wiadczy jednak o prostym związku przyczynowo- skutkowym. Według niektórych bada-

czy przynajmniej w części przypadków zachodzi odwrotna zależność- niska jakość życia

powoduje sięganie po alkohol, co w konsekwencji może prowadzić do uzależnienia (Ha-

brat i in., 2000). Przemawiają za tym wyniki badań sugerujące, iż utrzymywanie się przez

dłuższy okres czasu niskiej satysfakcji z życia powodowało większe narażenie na proble-

my, związane z alkoholem, częste nawroty, powracanie problemów alkoholowych w póź-

niejszych latach życia (Schutte i wsp. za: Florkowski, 2000).

Dotychczasowe badania dotyczyły także zależności między jakością życia a nasileniem

problemów alkoholowych. Część wyników badań sugeruje, że im nasilenie problemów

alkoholowych jest większe tym gorsza jakość życia (Bury i Jarema, Foster i wsp., Patience

i wsp. za: Habrat i in., 2000). Z kolei badania Florkowskiego i wsp. (za: Habrat i in., 2000)

nie potwierdzają podobnych zależności. Według tych badaczy pogorszenie jakości życia

związane jest raczej z samym faktem uzależnienia, a nie z jego nasileniem. Potwierdzają to

wyniki innych badań, które pokazują brak różnic w zakresie jakości życia pomiędzy oso-

bami stabilnie mało i stabilnie dużo pijącymi i przemawiają tym samym na rzecz tezy, że

intensywność picia wśród dotychczas względnie dobrze przystosowanych osób nie jest

wystarczająco ważnym wyznacznikiem subiektywnej oceny jakości życia. Ponadto stwier-

dzono, że intensywność picia w okresie dorastania nie jest wystarczającym ani koniecznym

czynnikiem decydującym o jakości życia kilka lat później (Stępień, 2004).

Próbując wytłumaczyć relację między uzależnieniem od alkoholu a jakością życia wskazu-

je się również na czynniki pośredniczące między uzależnieniem a obniżoną satysfakcją z

ycia, tj. zaburzenia psychiczne. W szczególności istotną rolę mogą odgrywać zaburzenia

afektywne, zwłaszcza depresyjne oraz zespół stresu pourazowego. Badania wskazują, że to

właśnie tego typu zaburzenia przyczyniają się do obniżenia jakości życia bardziej niż sam

alkoholizm (Habrat i in., 2000). Może to z kolei sugerować istotną rolę neurotyzmu wpły-

wającego na nasilenie negatywnych emocji, jak i na poziom odczuwanego stresu.

Inną zmienną pośredniczącą pomiędzy zadowoleniem z życia a uzależnieniem od alkoholu

mogą być czynniki społeczne (Habrat i in., 2000).Wyniki badań świadczą o istotnym

wpływie wsparcia społecznego na podjęcie leczenia, jak i na jego wyniki mierzone m.in.

subiektywnym dobrostanem (Beattie i wsp. za: Habrat i in., 2000). Dane z innych badań

wskazują na związek pomiędzy poprawą sytuacji społecznej osób uzależnionych a zmniej-

szonym spożyciem alkoholu (Hornquist i Elton za: Habrat i in., 2000). Istotną rolę w wy-

znaczaniu kontaktów społecznych może więc odgrywać osobowość, a zwłaszcza wymiar

ekstrawersji-introwersji.

Analizując jakość życia u osób uzależnionych należy również zauważyć istotną rolę stresu

będącego ważnym czynnikiem wpływającym na jakość życia alkoholików. Z badań wyni-

ka bowiem, iż picie może generować stres jak i być reakcją na niego (Czapiński, 2000).

Wielu badaczy mechanizmów uzależnienia się od alkoholu, począwszy od Jellinka (za:

Poprawa, 2006) prekursora koncepcji alkoholizmu jako choroby, wskazuje na szczególne

znaczenie stresu, a właściwie radzenia sobie z nim i deficytów potrzebnych w tym wzglę-

dzie umiejętności.

Również poznawczo- społeczne teorie uczenia się używania alkoholu zwracają uwagę na

to, iż picie alkoholu może być wyuczoną, nawykową reakcją zaradczą na stres (Poprawa,

2006). Badania dowodzą m.in., że korzystanie z regulujących emocje właściwości alkoho-

lu staje się bardziej prawdopodobne przy podmiotowych deficytach poczucia kontroli, sa-

moskuteczności, sensu czy własnej wartości, niskim poczuciu koherencji oraz preferowa-

niu ucieczkowo-unikowego stylu radzenia sobie (Newcomb, Benfler, Collins; Newcomb,

Harlow; Abrams, Giaura; Cooper in., Bobrowski, Poprawa za: Poprawa, 2006). Ponadto

wyniki badań wskazują na nieefektywność alkoholizowania się jako emocjonalnej strategii

radzenia sobie ze stresem (Czapiński, 2000).

Sugerują również związki emocjonalnych strategii radzenia sobie z negatywnym bilansem

emocjonalnym (Doyle, Slaven; 2004). Dane literatury przedmiotu potwierdzają ponadto, iż

strategie te stanowią czynnik zakłócający satysfakcję z życia (Golińska, 2003).

Poprawa (2006) wskazuje, że realizują one przede wszystkim funkcję radzenia sobie zo-

rientowaną na regulację emocji mogą też pełnić funkcję zaspokojenia zapotrzebowania na

stymulację.

U osób uzależnionych stres związany jest również z konsekwencjami zdrowotnymi spo-

wodowanymi nawet umiarkowanym piciem alkoholu (Habrat i wsp., 2000). Wyniki badań

wskazują bowiem, iż stres zdrowotny jest jedną z kategorii stresu, które najsilniej rzutują

na subiektywną jakość życia (Czapiński, 2000). Nieefektywne radzenie sobie ze stresem

może być również spowodowane niskim poczuciem koherencji u osób uzależnionych (Ba-

kuła, 2001). Z badań wynika bowiem, iż jest ono negatywnym predyktorem problemów

alkoholowych (Pasikowski, 2000) .

Poza stresem istotnym czynnikiem wpływającym na zadowolenie z życia osób uzależnio-

nych są cechy osobowości alkoholików. Z przeprowadzonych dotychczas badań wynika, iż

cechują się oni wysokim nasileniem neurotyzmu (Mellibruda, 1999; Nikodemska, 2004).

Ponadto osoby te charakteryzuje także duże nasilenie lęku oraz napięcia nerwowego i nie-

pewności siebie (Szczukiewicz, 1996). Może to być związane z obniżoną samooceną osób

uzależnionych. Woititz (1994) wskazuje, iż osoby uzależnione cechują się niskim poczu-

ciem własnej wartości a alkohol daje im fałszywe poczucie pewności siebie.

Wymienione powyżej cechy osobowości osób uzależnionych wiążą się także z ich samore-

alizacją, która w świetle zaprezentowanych w poprzednim podrozdziale danych wpływa

istotnie na satysfakcję życiową. U osób uzależnionych czynnik ten może obniżać zadowo-

lenie z życia ponieważ cechują się one poczuciem niezrealizowania wartości, postrzega-

niem własnego postępowania niezgodnym z uznawanym systemem wartości, małą moty-

wacją do realizacji celów i wartości życiowych, małą wytrwałością w ich realizacji oraz

przekonaniem o wyborze niewłaściwych celów życiowych (Szczukiewicz, 1996). Poza

tym stwierdzono, że samorealizacja stanowi wyższy szczebel jakości życia oraz jest ostat-

nią fazą powrotu do zdrowia osób uzależnionych (Sztander, 1994).

Podobnie podejmując problematykę jakości życia w kontekście współuzależnienia należy

mieć na uwadze wpływ cech osobowości na zadowolenie z życia u koalkoholików. Oso-

bowość kobiet współuzależnionych wykazuje podobieństwa do osobowości neurotycznej,

co sugeruje niską satysfakcję z życia u koalkoholików (Margasiński, 2000). Wyniki wielu

badań (Clark, Stoffel; Meyer za: Mandal, 2000; Kurza, 2000b; Kurza, 2003; Sagadyn,

1996) wskazują bowiem na nasilenie przykrych emocji, stany przygnębienia, lęk, napięcie,

introwersję i izolację społeczną, niską samoocenę, w wysokim stopniu zewnętrzną lokali-

zację poczucia kontroli oraz większą nerwowość, lęk i mniejszą energię życiową koalko-

holików, co może istotnie wpływać na satysfakcję z życia. Ponadto współuzależnienie

wiąże się z bolesnymi emocjami takimi jak wstyd, poczucie winy, obsesja, stałe zamar-

twianie się, stres, niepewność i niepokój, poczucie beznadziejności, rozpacz, brak bezpie-

czeństwa, jest więc stanem bardzo niekorzystnym i zagrażającym szczęściu całej rodziny

(Gołębiowski, 2005).

Jak wynika z poprzedniego podrozdziału ważnym wymiarem osobowości wpływającym na

satysfakcję z życia jest samoocena. Dane literatury przedmiotu sugerują, że u osób współ-

uzależnionych jest ona zależna od wpływu na uczucia partnera (Sobolewska, 1996). Po-

nadto wskazuje się także, iż związana jest ona z niskim poczuciem własnej wartości, które

jest rujnowane poprzez kolejne niepowodzenia w walce z nałogiem (Szczepańska, 1994).

Obniżona samoocena wiąże się również z wysokim poziomem neurotyzmu, charakteryzu-

jącym osoby współuzależnione oraz może wynikać z utrzymywania związku z alkoholi-

kiem (Margasiński, 2000). Dane literatury przedmiotu sugerują bowiem, iż nieznany jest

poziom samooceny kobiet zanim znalazły się w sytuacji współuzależnienia (Kurza,

2000c). Pozwalają również przypuszczać, iż poczucie własnej wartości osób współuzależ-

nionych przyczynia się do obniżenia zadowolenia z życia.

Z przeprowadzonych dotychczas badań dotyczących jakości życia w kontekście kouzależ-

nienia wynika, że na poczucie satysfakcji życiowej wpływa tożsamość płciowa żon alko-

holików (Mandal, 2000). Może się ona wiązać z kolei z nasileniem neurotyzmu. Wyniki

badań wskazują bowiem, iż kobiety są bardziej neurotyczne od mężczyzn (Doyle, Slaven,

2004). Można więc przypuszczać, iż cechom psychicznej męskości będzie towarzyszył

niższy poziom neurotyzmu, zaś cechom psychicznej kobiecości –wyższy.

Wysokie natężenie cech psychicznej męskości u kobiet męskich i androgynicznych a tym

samym niższy poziom neurotyzmu, wiąże się z mniejszą podatnością na pojawienie się

kouzależnienia i lepszym radzeniem sobie z problemem alkoholowym w rodzinie. Kobiety

te lepiej radzą sobie z agresywnymi zachowaniami partnera, nie pozwalają na bicie, bronią

się i same atakują. Natomiast deficyt cech męskich u kobiecych i nieokreślonych kobiet,

co wiąże się z większym nasileniem neurotyczności, powoduje zachowania bierno-uległe

przejawiające się m.in. bierną reakcją na agresywne zachowania mężów co nasila współ-

uzależnienie i uniemożliwia skuteczne radzenie sobie a tym samym powoduje wątpliwą

satysfakcję (Mandal, 2000).

Tożsamość płciowa, neurotyczność oraz inne cechy osobowości związane są z funkcjono-

waniem osób współuzależnionych w warunkach chronicznego stresu, jaki rodzi alkoholizm

partnera. Cechy psychicznej męskości bądź kobiecości osób współuzależnionych, a tym

samym większy lub mniejszy poziom neurotyczności, odpowiadają dwóm stylom funkcjo-

nowania koalkoholików w sytuacji stresowej. Pierwszy z nich łączy się z cechami psy-

chicznej męskości a tym samym z silną potrzebą dominacji, autonomii i osiągnięć. Cechy

te związane są z tendencją do radzenia sobie za pomocą konfrontacji, pozytywnej zmiany

oceny problemu i planowego podejścia do jego rozwiązania. Osoby współuzależnione

funkcjonujące w ten sposób częściej spostrzegają sytuację jako wyzwanie osobiste czy

zadanie obejmujące różne rodzaje działań, tym samym istnieją realne podstawy doświad-

czania sukcesu w tej grupie osób. Ponadto wysoki poziom mobilizacji, zgodny na ogół z

indywidualnymi predyspozycjami, przynosi cenne rodzaje satysfakcji (Mellibruda, 1999).

Istnieją jednak dane w literaturze przedmiotu wskazujące, że wysoki poziom mobilizacji

koalkoholika może się przejawiać w różnorodnej działalności poza domem i jest sposobem

„ucieczki” od trudnej sytuacji. Działalność ta choć przynosi korzyści innym ludziom, jemu

samemu nie daje satysfakcji (Gołębiowski, 2005).

Drugi styl funkcjonowania związany jest z brakiem cech fizycznej męskości, tendencją do

uległości interpersonalnej i potrzebą doznawania opieki. Osoby o tym stylu funkcjonowa-

nia wykazują skłonność do szukania wsparcia społecznego i stosowania strategii uciecz-

kowo-unikowych mających głównie na celu doraźną poprawę samopoczucia. Większość

problemów zdrowotnych dotyczy tej grupy osób. Ponadto spostrzegają one swoją sytuację

jako zniewalającą pułapkę, której uwolnienie się nie leży w ich możliwościach, co z kolei

skłania do przeżywania chwil radości i nadziei w krótkich momentach przerw w piciu

(Mellibruda, 1999).

Tożsamość płciowa a tym samym poziom neurotyczności kobiet współuzależnionych

wpływa także na ich funkcjonowanie w pracy zawodowej. Wyniki badań wskazują na

zmniejszoną wydajność, trudności w skupieniu się i spóźnienia kobiet kobiecych i nie-

określonych. Nie podejmowały one żadnych wysiłków aby polepszyć poziom wykonywa-

nej pracy i poprawić swoją sytuację zawodową. Kobiety takie określane są również jako

ony uległe, u których niewiele pozytywnych doświadczeń wiąże się z pracą zawodową.

Często mają one poczucie, że są mniej wartościowymi pracownikami niż inni (Szczepań-

ska, 1994). Mandal (2000) wskazuje, że lepiej radzą sobie w pracy kobiety o męskiej toż-

samości, które wykazują się gorliwością w wykonywaniu obowiązków zawodowych. Jed-

nak sytuacja domowa w znacznym stopniu przyczynia się również u nich do trudności w

skupieniu się i do zmniejszonej wydajności. Stwierdzono ponadto, iż ta grupa kobiet od-

powiada postawie żony dominującej, która zwykle posiada pozytywne doświadczenia

związane z pracą dającą jej dowartościowanie (Szczepańska, 1994).

W świetle powyżej przedstawionych wyników badań można przypuszczać, iż dla kobiet

współuzależnionych praca zawodowa nie jest źródłem satysfakcji a tym samym nie po-

prawia ich zadowolenia z życia. Przy czym szczególnie dotyczy to kobiet o cechach psy-

chicznej kobiecości i wyższym poziomie neurotyzmu.

Psychiczna męskość lub kobiecość kobiet współuzależnionych wpływa także na rodzaj

dolegliwości zdrowotnych a tym samym na stan zdrowia i poczucie zadowolenia z życia

osób współuzależnionych. Psychiczna kobiecość i wyższy poziom neurotyczności wiąże

się z pojawieniem się bardziej typowych dla kobiet zaburzeń tj. depresji, zaś męskości ni-

skie nasilenie neurotyzmu- dolegliwości typowo męskich tj. bóle żołądka (Mandal, 2000).

Niezależnie jednak od rodzaju dolegliwości żony alkoholików dokonują niższej oceny

swojego stanu zdrowia. Osoby współuzależnione w wyższym stopniu doznają dolegliwości

odczuwanych w wyniku zaburzeń funkcji cielesnych. W późniejszych stadiach współuza-

leżnienia pojawiają się problemy ze zdrowiem powodowane funkcjonowaniem przez dłuż-

szy czas w warunkach stresowych (Kurza, 2000b). Badania sugerują bowiem, iż życie w

długotrwałym stresie emocjonalnym może bowiem powodować nerwice lub izolowane

objawy psychosomatyczne tj. bóle głowy, kłopoty żołądkowe, zaburzenia krążenia (Sztan-

der, 1994). Potwierdzają to również wyniki innych badań wskazujące na stany nerwicowe,

depresyjne, bóle żołądka, serca (Mandal, 2000). Ponieważ pojęcie jakości życia jest zwią-

zane z pojęciem zdrowia można przypuszczać, iż dolegliwości występujące u kobiet

współuzależnionych przyczyniają się do obniżenia ich zadowolenia z życia.

Na doświadczanie szczęścia wpływa także nadmierne poczucie odpowiedzialności za dru-

giego człowieka i potrzeby innych u osób współuzależnionych. Wiąże się to z zaniedby-

waniem własnych potrzeb oraz gotowością do brania wielu spraw w swoje ręce, co rodzi

rosnącą frustrację (Gołębiowski, 2005; Mellibruda, 1999; Sztander 1994). Może więc za-

grażać poczuciu szczęścia. Również w tym obszarze można dostrzec wpływ poziomu neu-

rotyzmu a tym samym cech psychicznej męskości lub kobiecości. Wyniki badań wskazują

bowiem m.in. na rezygnację z odpoczynku, brak troski o własne zdrowie zwłaszcza u ko-

biet o nieokreślonej i kobiecej tożsamości (Mandal, 2000).

Ponadto, zgodnie z tym co zaprezentowano w pierwszym podrozdziale, jakość życia bywa

także rozpatrywana w kontekście teorii potrzeb. Patrząc z tej perspektywy na problematykę

satysfakcji życiowej należy przypuszczać, iż brak troski o własne potrzeby wśród koalko-

holików będzie przyczyniał się do obniżenia ich jakości życia.

Kolejnym ważnym czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę zajmując się problematyką

jakości życia w kontekście współuzależnienia, a który jest elementem pomocnym w radze-

niu sobie ze stresem jest wsparcie społeczne. Wyniki badań nie potwierdzają izolacji spo-

łecznej współuzależnionych kobiet. Mówią one bowiem nie tylko o utrzymywaniu kontak-

tów z innymi ludźmi, ale też wskazują na to, że na ogół są to kontakty satysfakcjonujące

(Kurza, 2000a). Natomiast wyniki innych badań zwracają uwagę, iż izolacja społeczna

oraz tendencja do ograniczania kontaktów społecznych dotyczy kobiet o cechach psy-

chicznej kobiecości i wyższym poziomie neurotyzmu. Kobiety wykazujące cechy psy-

chicznej męskości i niższą neurotyczność starają się uczestniczyć w spotkaniach towarzy-

skich (Mandal, 2000). Potwierdzają to również dane zawarte w literaturze przedmiotu,

wskazując na dwie postawy kobiet współuzależnionych- dominującą i uległą. Pierwsza

cechuje kobiety, które lubią przebywać wśród ludzi, czują się lubiane i ważne dla innych.

Na ogół utrzymują bliskie i satysfakcjonujące je kontakty z rodziną swoją lub męża, mają

rozbudowane życie towarzyskie. Druga grupa kobiet to żony uległe, które w kontaktach z

innymi ludźmi zazwyczaj czują się niepewnie a sytuacje społeczne są dla nich źródłem

dużego stresu. Same najczęściej nie nawiązują żadnych kontaktów towarzyskich (Szcze-

pańska, 1994). Te dwie postawy kobiet współuzależnionych łączą się z takimi cechami

osobowości jak ekstrawersja bądź introwersja.

Dane zaprezentowane w literaturze przedmiotu wskazują, że większość żon w dużym

stopniu korzysta ze wsparcia innych członków rodziny, najczęściej matek i własnych dzie-

ci oraz środowisk zajmujących się pomocą. Środowiska te mogą sprzyjać poprawie zado-

wolenia z życia poprzez wzrost autonomii osobistej i wzrost gotowości do separacji od

ródła destrukcji (Mellibruda, 1999). Potwierdzają to również badania dotyczące życia

kobiet współuzależnionych po terapii. Ich wyniki wskazują bowiem na doświadczanie

znacznie więcej przyjemnych niż przykrych emocji takich jak lęk czy gniew. Kobiety te

potrafią cieszyć się życiem oraz posiadają przeświadczenia o posiadaniu umiejętności ży-

ciowych przydatnych w realizacji ustalonych celów i w radzeniu sobie ze stresami bowiem

wzrosło u nich poczucie koherencji, rozumiane jako poczucie wewnętrznej harmonii i mo-

cy sprawczej. Różnego typu wydarzenia życiowe stały się w ich przekonaniu doświadcze-

niami, z którymi mogą sobie poradzić (Kurza, 2001).

Zaprezentowane w tym podrozdziale rozważania miały na celu zwrócenie uwagi na

istotność problematyki satysfakcji z życia w kontekście uzależnienia i współuzależnienia

od alkoholu. Podsumowując przedstawione powyżej wyniki badań oraz dane zawarte w

literaturze przedmiotu można stwierdzić, iż spożywanie alkoholu wiąże się z pogorszeniem

jakości życia natomiast abstynencja powoduje jej poprawę w pierwszych miesiącach. Jed-

nocześnie niska satysfakcja z życia może być przyczyną uzależnienia od alkoholu. Ponadto

istotną rolę odgrywają właściwości pośredniczące pomiędzy dobrostanem a uzależnieniem

i współuzależnieniem. Wśród tych właściwości na szczególną uwagę zasługują cechy oso-

bowości osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu wpływające bezpośrednio

jak i pośrednio na poziom odczuwanego stresu a tym samym na jakość życia. Ponadto u

osób współuzależnionych cechy te, a zwłaszcza poziom neurotyzmu, wyznaczają dwa od-

mienne style funkcjonowania w warunkach chronicznego stresu.

Podejmując problematykę satysfakcji z życia w kontekście uzależnienia i współuzależnie-

nia od alkoholu szczególnie ważne wydają się związki pomiędzy cechami osobowości,

zwłaszcza neurotyzmem i ekstrawersją, które są bliskie dwóm wymiarom osobowości typu

D, i stresem a satysfakcją z życia. Dlatego też to zagadnienie było przedmiotem badań w

niniejszej pracy.

2. STRES

2.1 Stres- definicja pojęcia, związek z satysfakcją z życia

W poprzednim rozdziale przedmiotem rozważań była satysfakcja z życia. Rozdział ten

poświęcony jest omówieniu tematyki dotyczącej stresu, jego uwarunkowań, związków z

satysfakcją życiową oraz z sytuacją uzależnienia i współuzależnienia.

Niniejszy podrozdział został poświęcony pojęciu stresu oraz jego powiązaniom z satysfak-

cją z życia.

Problematyka stresu zajmuje badaczy różnych dziedzin od wielu lat. W badaniach nad

stresem można zaobserwować przemiany tj. od stresu biologicznego przez psychologiczny

do społecznego oraz od podejścia patogenetycznego do salutogenetycznego (Sęk, 2001).

Te przemiany przyczyniły się do różnorakiego definiowania i do powstania różnych teorii

stresu.

Stres bywa ujmowany w kategoriach obiektywnych, subiektywnych a także niektóre kon-

cepcje próbują łączyć oba te ujęcia (Heszen-Niejodek, 2000).

Najogólniej klasyfikując można wyróżnić trzy główne grupy definicji stresu, z których

każda akcentuje inny aspekt tego pojęcia, ujmując je jako: bodziec, reakcję, relację między

jednostką a otoczeniem (Widerszal-Bazyl, 2002).

Na sposób definiowania zjawiska stresu mają również wpływ dwa główne podejścia do

badań nad stresem tj. perspektywa biologiczna i psychospołeczna.

Z perspektywy biologicznej wywodzi się definicja stresu zaproponowana przez Cannona

(za: Makowska, Poprawa; 1996), który rozważa zjawisko stresu przez pryzmat tzw. stanu

pogotowia (emergency response), przypisując mu funkcje adaptacyjne ze względu na to, że

nastawiał on i przygotowywał organizm do radzenia sobie z niebezpieczeństwem.

Również z tej perspektywy wywodzi się definicja zaproponowana przez H. Selye (1978),

który po raz pierwszy wprowadził termin „stres” do nauk o zdrowiu. Stres w ujęciu tego

badacza rozumiany jest jako „nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żą-

danie” (Selye, 1978, s. 25). Zmiany te zostały określone mianem ogólnego zespołu adapta-

cyjnego (General Adaptation Syndrom- GAS). Badacz wyodrębnił w nim występujące po

sobie fazy: stadium reakcji alarmowej, w której organizm wykazuje zmiany charaktery-

styczne dla początkowego momentu oddziaływania stresora; stadium odporności obejmu-

jące opór organizmu i stadium wyczerpania pojawiające się w następstwie długotrwałego

oddziaływania stresora i charakteryzujące się wyczerpaniem energii przystosowawczej

(Selye, 1978).

Odróżnił on stres konstruktywny-„eustres” od destruktywnego- „distres”. Eustres wg niego

powoduje pozytywną siłę motywującą, poprawiającą subiektywną jakość życia, zaś distres

to osłabiający, nadmierny stres (Selye za: Everly, Rosenfeld; 1992).

Podobnie stres jako reakcję ujmuje model zachowania zasobów S. Hobfolla (2006), który

opiera się na założeniu, że ludzie nastawieni są przede wszystkim na zachowanie, ochronę

i permanentne odtwarzanie zasobów swojej energii. „Wystąpienie stresu można przewidy-

wać w następujących okolicznościach: 1) zagrożenia utratą zasobów lub 2) faktyczna utra-

ta zasobów (…) 3) kiedy zainwestowanie zasobów nie przynosi oczekiwanego zysku jed-

nostce lub jej grupie społecznej, co jest równoznaczne ze stratą” (Hobfoll, 2006, s. 62).

Stres wywołuje zarówno powstanie realnej lub antycypowanej straty, jak również sam fakt

braku (rzeczywistego lub spostrzeżonego) przyrostu sił. Model ten eksponuje zarówno

obiektywne, jak i subiektywne elementy stresu (Hobfoll, 2006).

Stres jako reakcja definiowany jest także w koncepcji, którą zaproponowali G. Everly i R.

Rosenfeld (1992). Jest ona próbą połączenia, wspomnianych na początku niniejszego pod-

rozdziału dwóch perspektyw- biologicznej i psychospołecznej. Stres, w tym podejściu,

obejmuje szeroki zbiór reakcji prowadzących do pobudzenia psychofizjologicznego. W

ekstremalnych formach prowadzą one do zwolnienia, zahamowania, czy zatrzymania

funkcji systemu dotkniętego stresem. Pojawia się on w wyniku interpretacji poznawczej,

czyli poprzez przypisanie bodźcowi właściwości wywołujących stres.

Natomiast inne ujęcie stresu zakłada teoria stresu J. Reykowskiego (1966), która rozpatru-

je stres jako bodziec. W koncepcji tej stres definiowany jest bowiem w następujący spo-

sób: „stres nie jest immanentną cechą bodźca, tzn. nie jest taką cechą, którą można by w

nim wykryć poza stosunkiem między danym czynnikiem a człowiekiem. Stres jest to cecha

bodźca wynikająca z jego specyficznego stosunku do cech osobnika ludzkiego” (Reykow-

ski, 1966, s. 210-211). Stres w tym rozumieniu zbliżony jest do pojęcia „obciążenia”. Stres

psychologiczny autor ten ujmuje przede wszystkim jako czynniki stanowiące zagrożenie i

zakłócenie, które ingerują w istniejący tok aktywności zmuszając jednostkę do nowej ko-

ordynacji. Jeżeli ona nie nastąpi to dążenie nie zostanie zrealizowane lub inne potencjalne

dążenia (w postaci potrzeb, przekonań itp.) poniosą szkodę (Reykowski, 1966).

Stres z perspektywy bodźca ujmuje również teoria sytuacji trudnych T. Tomaszewskiego

(1984), definiująca stres jako sytuację trudną. Zgodnie z tą koncepcją „przez sytuacje trud-

ne rozumiemy, najogólniej mówiąc , takie sytuacje, w których zachodzi rozbieżność mię-

dzy potrzebami lub zadaniami człowieka a możliwościami zaspokojenia tych potrzeb lub

wykonania zadań” (Tomaszewski, 1984, s. 134).

Trudności bądź stres subiektywny występuje wtedy, gdy naruszenie równowagi między

składowymi struktury czynności wynika z cech podmiotu. Natomiast trudności (stres)

obiektywny można wywnioskować z cech samego zadania lub warunków zewnętrznych w

jakich zadanie to jest wykonywane. Najważniejsze sytuacje trudne to sytuacje: deprywacji,

przeciążenia, zagrożenia i utrudnienia (Telerak, 2001).

Podobnie stres ujmowany jest także, w nawiązującej do powyżej opisanych, teorii sytuacji

trudnych i informacyjno-regulacyjnej teorii stresu, rozwojowej teorii sytuacji trudnych M.

Tyszkowej (1976). Sytuację trudną autorka definiuje jako taki „układ zadań (celów), wa-

runków działania i możliwości działającego podmiotu, w jakim naruszona zostaje równo-

waga między tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordynacji, co powoduje

przeciążenie systemu regulacji i emocje ujemne” (Tyszkowa, 1976, s. 21).

Opisane powyżej dwa różne ujęcia stresu, tj. jako bodźca i jako reakcji próbuje połączyć

teoria napięcia emocjonalnego Janisa (za: Telerak, 2001), bowiem definicja stresu zapro-

ponowana przez tego badacza obejmuje dwa aspekty zjawiska stresu: sytuację stresową

oraz reakcję stresową. Stres określany jest jako „taka zmiana w otoczeniu, która typowo,

tzn. u przeciętnej osoby wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego, które prze-

szkadza w normalnym sposobie reagowania” (Janis za: Telerak, 2001, s.66). Zdaniem au-

tora w stresie psychologicznym można wyróżnić trzy typowe fazy. Pierwsza to faza zagro-

enia, w której człowiek dostrzega oznaki niebezpieczeństwa wywołujące strach, lęk. Dru-

ga to faza działania niebezpieczeństwa, podczas której człowiek spostrzega niebezpieczeń-

stwo, którego prawdopodobieństwo uniknięcia zależy częściowo od działań obronnych

własnych lub innych osób. Trzecia faza to faza skutków stresu, podczas której człowiek

spostrzega bardziej lub mniej długotrwałe negatywne skutki (Telerak, 2001).

Inne spojrzenie na zjawisko stresu cechuje podejście transakcyjne (Sęk, 2001). Przykładem

takiego ujęcia stresu jest transakcyjna teoria stresu R. Lazarusa i S. Folkman (za: Telerak,

2001), która ujmuje stres jako relację między jednostką a środowiskiem. W ramach tego

podejścia stres psychiczny definiowany jest jako szczególny rodzaj transakcji pomiędzy

człowiekiem a otoczeniem, które to otoczenie człowiek ocenia jako nadwyrężające (ta-

xing) lub przekraczające jego zasoby i zagrażające (endangering) jego dobrostanowi. Laza-

rus (za: Terelak, 2001) zwrócił uwagę, że istotą zjawiska stresu psychologicznego u czło-

wieka jest zdolność adaptacji, czyli planowania i przewidywania przyszłych zdarzeń. W

definicji stresu, w tym podejściu, uwzględnia się ocenę poznawczą podmiotu, co czyni

istotą stresu psychologicznego świadome lub nieświadome poczucie człowieka, że znalazł

się w niebezpieczeństwie. Ocena poznawcza zagrożenia jest rozumiana jako mechanizm

oceniający, uświadamiający i interpretujący zdarzenia. W koncepcji tej wyróżniona została

ocena pierwotna będąca procesem, w którym ocenia się czy docierający do mózgu bodziec

jest stresorem, czy nie oraz ocena wtórna, w której wartościowaniu podlegają możliwości i

zasoby radzenia sobie ze stresem. Powyżej przedstawione ujęcie podkreśla subiektywny

wątek oceny zagrożenia i aktywność procesu poznawczego jakim jest ocena.

Stres ujmowany transakcyjnie jest również w werońskiej koncepcji stresu T. Marka (za:

Telerak, 2001) definiującej stres z perspektywy transakcji między wymaganiami środowi-

ska a specyficznymi cechami jednostki, podczas której występuje ocena czynnika działają-

cego na jednostkę jako szkodliwego. Oba powyżej zaprezentowane transakcyjne podejścia

do definiowania stresu uwzględniają rolę czynników poznawczych. Podobne transakcyjno-

poznawcze ujęcie zjawiska stresu widoczne jest w poznawczo-kompetencyjnej koncepcji

stresu H. Sęk. Stres autorka definiuje jako „dynamiczną sekwencję wzajemnie na siebie

oddziałujących procesów interpretacji- wartościowania stresorów (ocena sytuacji pierwot-

na i wtórna), aktów zmagania się (intrapsychicznych i behawioralnych) i ocenę powtórną

zmagania się z sytuacją zakłócenia relacji między oczekiwaniami i możliwościami pod-

miotu a wymaganiami otoczenia” (Sęk za: Telerak, 2001, s. 89). Koncepcja ta odwołuje się

do kompetencji zaradczych jako poznawczego mechanizmu wyjaśniającego zarówno stres,

jak i jego skutki chroniczne (Telerak, 2001). Zbliżone do zaprezentowanych powyżej kon-

cepcji stresu, zawierających element poznawczej oceny zagrożenia, jest ujęcie stresu w

teorii percepcji zagrożenia Appleya (za: Telerak, 2001), która podkreśla decydującą rolę

procesu interpretacyjno-oceniającego w powstaniu stresu. Istotą definicji stresu jest w tym

podejściu „spostrzeżenie zagrożenia”, które jest traktowane niekoniecznie jako akt świa-

domy.

Poza powyżej przedstawionymi koncepcjami ujmującymi stres jako bodziec, reakcję lub

transakcję w literaturze przedmiotu stres bywa również definiowany z innych perspektyw.

Odmienny sposób definiowania stresu widoczny jest w fenomenologiczno- cybernetycznej

teorii stresu M. J. Aptera (za: Telerak, 2001), która reprezentuje opozycyjną teorie stresu:

napięcia vs. wysiłku. Stres- napięcie definiowane jest w fenomenologicznym ujęciu jako

niezgodność (rozbieżność) między preferowanym i aktualnym poziomem motywacji.

Stres- wysiłek wiąże się natomiast z pojęciem działań zmierzających do redukcji stresu-

napięcia. Zgodnie z cybernetycznym podejściem stres- napięcie wiąże się z doświadcza-

niem sytuacji kryzysowej a stres- wysiłek z próbą radzenia sobie z tą sytuacją.

Koncepcja ta została poszerzona poprzez odwołanie się do teorii motywacji i teorii opty-

malnego poziomu pobudzenia (Apter, Svebak za: Telerak, 2001). W tym nowszym ujęciu

oba typy stresu (napięcie i wysiłek) mogą być przeżywane jako metamotywacyjny stan

teliczny i parateliczny. Stan teliczny preferuje wysoki poziom pobudzenia przeżywany

jako niepokój, a w stresie chronicznym jako lęk i fobie a stan parateliczny wywołuje nudę,

w stresie chronicznym prowadzi do alkoholizmu, lekomanii itp. (Telerak, 2001).

Stres bywa także definiowany z perspektywy interakcji (Heszen- Niejodek, 2000). Takie

ujęcie reprezentuje wspomniane na początku niniejszego podrozdziału, salutogenetyczne

podejście, którego przykładem jest model stresu Antonovsky’ego. Zgodnie z tym bada-

czem stresorami nazywamy „elementy wprowadzające do systemu entropię, czyli takie

doświadczenie życiowe, którego cechą charakterystyczną jest brak spójności (konsekwen-

cji), niedociążenie lub przeciążenie oraz brak wpływu na decyzje” (Antonovsky za: Sęk,

cigała; 2000, s. 135).

Interakcyjne podejście widoczne jest także w koncepcji stresu J. Strelaua (za: Heszen-

Niejodek, 2000), która podkreśla, że powodem stresu jest zakłócenie równowagi pomiędzy

wymaganiami i możliwościami ich spełnienia.

Stres, w ujęciu tego badacza, jest bowiem stanem, który charakteryzowany jest przez silne

emocje negatywne, takie jak, strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne

wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewident-

nie przekraczające bazalny poziom aktywacji (Strelau, 2000).

Współcześnie dominuje podejście systemowe do stresu jako złożonej relacji elementów

rodowiskowych, sytuacyjnych i podmiotowych, dyspozycyjnych i procesuralnych (He-

szen-Niejodek, Lazarus za: Sęk, 2001).

Jak wynika z powyżej zaprezentowanych danych literatury przedmiotu stres ujmowany

jest różnorodnie. Niektóre z przedstawionych dotychczas definicji stresu sugerują jego

związki z satysfakcją z życia. Przykładem jest wymieniona wyżej definicja stresu Lazarusa

i Folkman (za: Sęk za: Chodkiewicz, 2005), która zwraca uwagę, iż stres zagraża dobro-

stanowi człowieka. Koncepcja ta podkreśla także obecność dwóch podstawowych proce-

sów, tj. oceny poznawczej i radzenia sobie, które umożliwiają organizmowi osiągnięcie

bądź utrzymanie określonego dobrostanu.

Podobnie definicja stresu zaproponowana przez M. H. Appleya (za: Telerak, 2001, s. 69)

określająca stres jako „stan organizmu, w którym organizm spostrzega, że jego dobre sa-

mopoczucie (czy integralność) jest zagrożone (…)” podkreśla związki stresu z satysfakcją

yciową.

Także definicja Reykowskiego (1966) zwraca uwagę, iż stres uniemożliwia człowiekowi

zaspokojenie potrzeb, a tym samym, zgodnie z przedstawioną w poprzednim podrozdziale

koncepcją jakości życia w kontekście teorii potrzeb, ujemnie wpływa na satysfakcję ży-

ciową. Podobnie koncepcja zaproponowana przez Hobfolla (2006) uwzględnia poczucie

zadowolenia, bowiem posiadanie wyróżnionych w niej kategorii zasobów, tj.: zasoby ma-

terialne, zasoby osobiste, zasoby energii, zasoby stanu, wiąże się ze stanem zadowolenia,

zaś brak lub ograniczenie prowadzą do stanu stresu.

Związki stresu z jakością życia widoczne są także w definicji eustresu zaproponowanej

przez H. Selyego (za: Everly, Rosenfeld, 1992), w której w odróżnieniu od innych definicji

stres postrzegany jest jako czynnik, który nie tylko zagraża ale może poprawiać subiek-

tywną jakość życia Ponadto koncepcja ta zwraca uwagę, iż wraz ze wzrostem stresu po-

prawia się samopoczucie do pewnego maksymalnego poziomu (optymalny poziom stresu),

po przekroczeniu którego stres staje się dla jednostki szkodliwy.

Tak więc ujęcie to podkreśla, iż stres w zależności od natężenia i indywidualnych predys-

pozycji człowieka może prowadzić do poprawy subiektywnej jakości życia lub ją obniżać.

Podobnie wpływ stresu na jakość życia jest rozpatrywany w ramach modelu salutogene-

tycznego, koncentrującego się na wyznacznikach zdrowia. Podkreśla on bowiem, że rezul-

taty działań stresorów mogą być nawet korzystne jeżeli człowiek posiada zasoby przydatne

w radzeniu sobie, tj. poczucie koherencji (Heszen- Niejodek, 2000).

Za powyższym przemawiają wyniki badań dotyczących związku poczucia koherencji z

zadowoleniem z życia. Sugerują one, iż zadowolenie z życia pozostaje w silnym związku z

poczuciem koherencji i jest najwyższe wśród osób o jego wysokim poziomie. Dotyczy to

zadowolenia z życia w przeszłości, teraźniejszości oraz przewidywań na przyszłość. Wy-

niki badań wskazują również, iż wzrost poczucia koherencji zmniejsza odczuwany stres i

zwiększa ocenę własnych możliwości radzenia sobie z nim (Golińska, 2003). Co niewąt-

pliwie może poprawiać jakość życia.

Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań potwierdzają związek stresu z poczuciem

satysfakcji życiowej wskazują bowiem, że spadek natężenia stresu nie ma najmniejszego

wpływu na poprawę dobrostanu, natomiast wzrost stresu istotnie osłabia czasowo chęć do

ycia (Czapiński, 2001). Ponadto wyniki przedstawionych w poprzednim rozdziale badań

wskazują, iż stres umiarkowanie koreluje ze wskaźnikami dobrostanu subiektywnego oraz,

iż stres zdrowotny jest jedną z najsilniej rzutujących kategorii stresu na subiektywną jakość

ycia (Czapiński, 2000).

Jak wskazuje literatura przedmiotu, we współczesnych koncepcjach psychologicznych

pojęcie stresu i radzenie sobie są traktowane nierozłącznie (Słysz, 2004). Dlatego też wy-

niki dotychczas przeprowadzonych badań dotyczących związków między radzeniem sobie

ze stresem a dobrostanem również świadczą o wpływie stresu na jakość życia.

Liczne z dotychczas przeprowadzonych badań dowodzą, że umiejętność radzenia sobie

daje satysfakcję. Ludzie przekonani, że sobie poradzą są bardziej szczęśliwi niż ci, którzy

nie są tego pewni (Franken, 2005).

Podobnie wpływ radzenia sobie, a tym samym stresu, na jakość życia akcentuje ujęcie ja-

kości życia jako funkcji zaradności człowieka, bowiem w koncepcji tej umiejętność radze-

nia sobie w sytuacji zagrożenia może sprzyjać poprawie samopoczucia i jakości życia.

Natomiast zagrożenia nieprzewidywalne, wzmagające poczucie niepewności i bezradności

obniżają generalnie poczucie jakości życia (Ratajczak, 2005).

W kontekście związków stresu i radzenia sobie z jakością życia istotne wydaje się również

zagadnienie efektywności radzenia sobie.

Z literatury przedmiotu wynika bowiem że, efektywność radzenia sobie ze stresem może

być traktowana jako jeden z cząstkowych warunków jakości życia a skuteczność działań

zaradczych można traktować jako jeden z jej korelatów. Ponadto ocena jakości życia czę-

sto odbywa się przy użyciu tych samych wskaźników co ocena skuteczności radzenia sobie

i tym samym pozwala to wnioskować o wzajemnym związku i pokrewieństwie. Zgodnie z

literaturą przedmiotu efektywne radzenie sobie pozwala jednostce doświadczać pełni ży-

cia, jest jednym z warunków tej zdolności. Tą zależność wydają się potwierdzać również

studia empiryczne w tym zakresie (Sobolewska, 2004). Dodatkowo wpływ efektywnego

radzenia sobie, a tym samym stresu, na jakość życia potwierdzają dane literatury przed-

miotu dotyczące jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia. Sugerują bowiem one, iż

efektywność stosowanych strategii radzenia sobie jest jednym z ważniejszych czynników

kształtujących jej poziom (Dziurowicz- Kozłowska, 2002).

Efektywność wiąże się z kolei ze stosowanymi strategiami radzenia sobie, które również

potwierdzają wpływ stresu na jakość życia.

Dane literatury przedmiotu sugerują bowiem, iż w związkach pomiędzy stresem a jakością

ycia istotne są różnice dotyczące stosowania przez różne osoby odmiennych strategii ra-

dzenia sobie w tych samych sytuacjach życiowych. Dane te potwierdzają, iż wpływ stresu

na jakość życia modyfikuje także różna skuteczność „zarządzania” własnymi zasobami w

procesie radzenia sobie i różnice w ponoszonych kosztach radzenia sobie (Klonowicz, Ra-

tajczak za: Zalewska, 2003).

Podobnie wyniki dotychczasowych badań świadczą, iż dobrostan zależy od tego, jaki styl

stosuje jednostka oraz że istnieją swoiste relacje między danym stylem radzenia sobie a

różnymi komponentami dobrostanu (Doyle, Slaven; 2004).

Wyniki badań analizujących związki pomiędzy radzeniem sobie a jakością życia są dość

jednoznaczne i wskazują, że wysoka jakość życia wiąże się ze stosowaniem adaptacyjnych

strategii radzenia sobie (Rothrock, Lutgendorf i Kredner; Vosvick i in. za: Sobolewska,

2004). Jednak na podstawie tych badań nie można wnioskować o kierunku tej zależności

dlatego też równolegle z hipotezą o wpływie rodzaju strategii radzenia sobie ze stresem na

jakość życia należy rozważać możliwość odwrotną, iż złe funkcjonowanie psychofizyczne

jednostki znajduje swoje odzwierciedlenie w stosowaniu odmiennych sposobów reagowa-

nia na stres (Sobolewska, 2004).

Argumentów na rzecz wpływu używanych przez jednostkę sposobów radzenia sobie ze

stresem na jakość życia, dostarcza także badanie nosicieli HIV, które wskazuje, iż wpro-

wadzenie niektórych interwencji psychologicznych zmierzających do doskonalenia umie-

jętności radzenia sobie ze stresem spowodowały polepszenie funkcjonowania emocjonal-

nego oraz ogólnych wskaźników jakości życia. Istnieją także dane potwierdzające związek

pomiędzy stylem radzenia sobie ze stresem a jakością życia, które wskazują, że adaptacyj-

ny i korzystny z punktu widzenia jakości życia pacjentów chorujących na cukrzycę okazał

się styl konfrontacyjny, natomiast styl unikowy związany był ze zgłaszaną niższą subiek-

tywną jakością życia (Coelho, Amorim i Prata za: Sobolewska, 2004).

Znaczenie stosowanych strategii radzenia sobie w kontekście wpływu stresu na jakość ży-

cia potwierdzają także badania osób chorych na zaćmę i jaskrę, w których starano się m.

in. określić czy istnieje związek pomiędzy stosowanymi stylami radzenia sobie ze stresem

a poczuciem jakości życia. Ich wyniki wskazują bowiem, iż osoby radzące sobie za pomo-

cą orientacji zadaniowej i korzystające ze wsparcia społecznego wyróżniają się wyższym

poczuciem jakości życia w porównaniu z osobami wykazującymi bierność w konfrontacji

ze stresem i z osobami zorientowanymi na unikowe i emocjonalne radzenie sobie. Wyniki

tych badań wskazują także na dużą rolę wsparcia społecznego dla poczucia jakości życia

pod warunkiem, iż towarzyszy temu orientacja zadaniowa (Oleś, 2002).

Również wyniki badań osób chorych na jaskrę świadczą, iż występuje ujemna korelacja

pomiędzy ogólnym poczuciem jakości życia stylem a radzenia sobie skoncentrowanym na

emocjach (Steuden, 2002).

Ponadto dane zawarte w literaturze przedmiotu zwracają uwagę na ogromne znaczenie

proaktywnego radzenia sobie w rozwijaniu wysokiej jakości życia (Aspinwall, Taylor;

Aspinwall; Schwarzer, Taubert; Sęk, Pasikowski za: Poprawa, 2006). Zgodnie z nimi oso-

by proaktywne są umotywowane, żeby podołać swoim wyzwaniom i poświęcają się, żeby

osiągnąć osobiste wysokie standardy jakości własnego życia (Schwarzer, Taubert za: Po-

prawa, 2006). Dotyczy to zwłaszcza proaktywności w wąskim rozumieniu, która oznacza

autonomiczne, rozwojowe kreowanie i samoregulacyjne dążenie do celów podnoszących

jakość indywidualnego życia (Poprawa, 2006).

O związkach pomiędzy stresem a jakością życia świadczy także istotna rola spostrzegania

stresującego wydarzenia, gdyż ocena taka pociąga za sobą różnorodne skutki. Jak wynika

z literatury przedmiotu postrzeganie stresujących wydarzeń w kategoriach wyzwania

związane jest z dużym prawdopodobieństwem progresji w rozwoju „Ja” oraz stwarza

możliwość dokonania w dalszym życiu satysfakcjonujących zmian (Radomska, 2002).

Powiązania pomiędzy stresem a satysfakcją z życia widoczne są również w znaczeniu za-

sobów osobistych tj. wsparcie społeczne, poczucie kontroli czy poczucie własnej skutecz-

ności dla dobrostanu jednostki i jej poczucia szczęścia. Z literatury przedmiotu wynika

bowiem że, dzięki wysokiemu poziomowi zasobów osobistych człowiek przeżywa większą

liczbę pozytywnych, przyjemnych emocji, czuje się zdrowszy, jest mniej podatny na za-

grożenia i załamanie. Wysoki poziom zasobów osobistych wiąże się z mechanizmem po-

zytywnego „koła”, przeciwieństwem „błędnego koła zaburzeń i destrukcji” (Czapiński,

2004).

Ważną rolę wpływu zasobu osobistego, jakim jest wsparcie społeczne, na stres i na jakość

ycia potwierdzają liczne dane literatury przedmiotu. Wskazują one, że przywiązanie do

grupy stanowi sedno pozytywnego wpływu społecznych więzi na odporność oraz na zdro-

wie i dobrostan. Potwierdzają to również dane uzyskane w wyniku poszukiwań zależności

między procesami psychospołecznymi a stresem. Cassel (za: Hobfoll, 2006) uważa, iż siła

czerpana z podstawowych kontaktów społecznych, w których uczestniczy jednostka może

skutecznie chronić i wzmacniać dobrostan. Podobnie Czapiński (2004) zwraca uwagę, iż

bliskie związki pomagają właściwie oceniać i przezwyciężać stresujące zdarzenia, co

wpływa z kolei na dobrostan. Związki te potwierdza także literatura przedmiotu sugerują-

ca, iż wsparcie społeczne może promować dobrostan poprzez bezpośredni wpływ na

wzrost pozytywnych emocji i obniżenie emocji negatywnych (Łuszczyńska, 2004). Ponad-

to wsparcie społeczne, niezależnie od stresu daje człowiekowi poczucie przynależności i

tym samym pełni korzystną rolę dla dobrostanu. Komfort doświadczany dzięki relacjom

wsparcia sprawia, że jednostka ma znacznie silniejsze poczucie dobrostanu (Cieślak,

Eliasz; 2004).

Poza tym dane literatury przedmiotu sugerują także, że zyskiwanie zasobów oddziałuje na

aspekt dobrostanu jakim jest satysfakcja życiowa oraz, iż wpływ negatywnych i pozytyw-

nych wydarzeń na poziom satysfakcji życiowej jest zbliżony (Hobfoll, 2006). Co również

zdaje się potwierdzać powiązania stresu i satysfakcji życiowej.

Podsumowując całość zaprezentowanych w niniejszym podrozdziale wyników badań i

różnorodnych koncepcji dotyczących stresu a także jego związku z satysfakcją z życia

można stwierdzić, iż pojęcie stresu jest różnorodnie definiowane i ujmowane. Różnorod-

ność podejść do problematyki stresu związana jest ze zmianami jakie dokonywały się w

sposobie badania stresu. Bogactwo koncepcji wiąże się także z istotną rolą jaką odgrywa

stres w funkcjonowaniu każdego człowieka. Dotyczy to zwłaszcza wpływu zjawiska stresu

na jakość życia, który to nie koniecznie musi przyczyniać się do jej obniżenia. Bowiem,

jak wynika z powyżej zaprezentowanych danych, wpływ stresu na funkcjonowanie i satys-

fakcję życiową jest modyfikowany przez różnorodne czynniki m.in. właściwości jednostki

tj. efektywność radzenia sobie. Zagadnieniu czynników wpływających na poziom odczu-

wanego stresu został poświęcony kolejny podrozdział.

2.2 Czynniki warunkujące poziom odczuwanego stresu

Rozważania zawarte w niniejszym podrozdziale dotyczą problematyki uwarunkowań

poziomu odczuwanego stresu.

Większość z zaprezentowanych w poprzednim podrozdziale koncepcji stresu przewiduje

indywidualne zróżnicowanie reakcji stresowej.

Zgodnie z danymi literatury istnieje ogromna liczba czynników, które determinują specy-

ficznie jednostkowe składniki stresu (Strelau, 2000). Spośród wielu determinantów różnic

indywidualnych w doświadczaniu stresu sporo zainteresowania poświęcono cechom oso-

bowości, rozpatrywanym głównie jako moderatory stresu (Folkman, Lazarus za: Strelau,

2000). Trwałe cechy indywidualne wpływają na intensywność przeżywanego stresu deter-

minując sposób spostrzegania środowiska oraz własnej osoby. Ponadto mogą one wpływać

na metody radzenia sobie ze stresem oraz buforować wpływ stresora na wielkość przeży-

wanego napięcia (Widerszal- Bazyl, 2002).

Jak wynika z literatury przedmiotu znacząca rolę w determinowaniu stanu stresu odgrywa

temperament, który może wpływać na stymulacyjną wartość wymagań, regulować zabu-

rzony w sytuacji stresowej poziom aktywacji oraz determinować tendencję do przeżywania

negatywnych emocji w stresujących sytuacjach. Ostatni z powyżej wymienionych wpły-

wów temperamentu na poziom odczuwanego stresu widoczny jest w wymiarze neurotycz-

ności, która wzmaga emocjonalną reakcję na stresory (Strelau; 2000, 2006). Wysoki po-

ziom neurotyczności powoduje stosunkowo silną reakcję na nawet słabe bodźce (Wider-

szal- Bazyl, 2002). Potwierdzają to dane literatury przedmiotu dotyczące pojęcia bliskiego

neurotyzmowi, jakim jest negatywna emocjonalność. Wskazują one, że cecha ta sprzyja

przecenianiu zagrożeń (Makowska, Poprawa; 1996).

Cechy temperamentu, zwłaszcza te odnoszące się do negatywnych emocji, tj. neurotycz-

ność, mogą więc wzmagać lub obniżać emocjonalne reakcje na stresory. Jednakże cechy

temperamentu nie tylko wpływają pośrednio na zabarwienie doznanych emocji i moderują

poziom aktywacji wywołany określonym stresorem, ale również niezależnie od występują-

cych wydarzeń życiowych mogą stać się generatorem określonych emocji (Strelau, 2006).

Ponadto wpływ temperamentu na intensywność stymulacyjnej wartości wymagań ujawnia

się w różnicach indywidualnych w zakresie poziomu aktywacji i wiąże się z jego optymal-

nym poziomem. Cechy związane z wysokim stopniem reaktywności, tj. introwersja w

przypadku

silnej stymulacji powodują stan stresu, z kolei cechy związane z niskim stopniem reaktyw-

ności, tj. ekstrawersja przyczyniają się do odczuwania stresu w sytuacji braku stymulacji.

Przeciwstawne bieguny tej samej cechy moderują stan stresu w zależności od specyfiki

wymagań, z którymi wchodzą w interakcję (Strelau, 2000).

Spośród innych czynników determinujących poziom odczuwanego stresu wymienia się

samoocenę (Chan, Ormel, Schaufeli za: Strelau, 2000). Stwierdzono bowiem, iż lekko

podwyższony poziom samooceny wiąże się z korzyściami takimi jak, redukcja lęku i nie-

pokoju (Chodkiewicz, 2005). Samoocena i postrzeganie siebie związana jest także z hie-

rarchią ról społecznych określającą stopień w jakim człowiek potrafi kreować i utrzymy-

wać różnice poznawcze pomiędzy różnymi aspektami życia. Jak wynika z literatury

przedmiotu, większa złożoność hierarchii ról społecznych ogranicza stopień, w jakim

wpływ stresu w jednym obszarze działań przenosi się na inne sfery aktywności. Ponadto

samoocena wiąże się z poczuciem własnej wartości, które z kolei związane jest z nie po-

strzeganiem wydarzeń stresujących jako dużego zagrożenia, przez co moderuje efekty stre-

su (Bishop, 2000).

Wpływ na doświadczanie stresu ma także poczucie samoskuteczności (Schwarzer, Za-

krzewski za: Janda-Dębek, Kuczyńska; 2002). Ludzie wierzący w swoją umiejętność

sprawowania kontroli nad przykrymi doświadczeniami zwykle wykazują dużo niższe po-

budzenie fizjologiczne w sytuacji stresu. Ponadto liczne badania potwierdzają, że przeko-

nanie o tym, iż się panuje nad sytuacją i że jest się w stanie sobie poradzić prowadzi do

zmniejszenia stresu (Franken, 2005). Wykazano także, że osoby o niskim poczuciu własnej

wartości i skuteczności przeżywają codziennie znacznie więcej stresu niż osoby wierzące

we własne możliwości i optymistyczne (Chodkiewicz, 2005).

Kolejnym uwzględnianym w literaturze przedmiotu czynnikiem osobowościowym, który

wpływa na poziom odczuwanego stresu jest umiejscowienie poczucia kontroli (Ormel,

Schaufeli, za: Strelau, 2000). Stwierdzono bowiem, iż osoby zewnętrznie umiejscawiające

kontrolę podlegają większej liczbie różnorodnych zaburzeń psychopatologicznych pod

wpływem stresu (Chodkiewicz, 2005).

Wśród cech osobowości będących moderatorem stresu wymienia się także optymizm i

poczucie humoru. Wyniki badań wskazują, że zarówno umiejętność doceniania humoru jak

i zdolność jego „produkowania” stanowią istotne czynniki moderujące stres (Bishop,

2000). Ponadto jak wynika z danych literatury dodatni związek między natężeniem stresu a

będącą jego konsekwencją dysforią jest znacząco słabszy u osób z większym poczuciem

humoru w porównaniu z osobami mającymi mniejsze poczucie humoru (Lefcourt, Thomas

za: Radomska, 2002). Potwierdzają to także dane wskazujące, iż umiejętność pozytywnego

myślenia osłabia reakcję stresową, poprawia zdolność radzenia sobie w trudnej sytuacji

(Franken, 2005).

Jak wynika z literatury przedmiotu na odbiór stresu może mieć wpływ także poczucie

wrogości. Ludzie nieufni wobec innych wykazują w obliczu stresu znacznie silniejsze re-

akcje i częściej doświadczają zaburzeń zdrowia (Bishop, 2000).

Kolejną właściwością psychiczną determinującą poziom odczuwanego stresu jest umiejęt-

ność nawiązywania i utrzymywania bliskich związków, która sprzyja posiadaniu przyjaciół

a tym samym poczuciu wsparcia społecznego i przekonaniu o realnej możliwości jego uzy-

skania (Bloom, Asher, White; Bartosz; Kemper, Bologh; Czapiński; Sęk za: Janda- Dębek,

Kuczyńska; 2002). Jak wynika z literatury przedmiotu wsparcie społeczne bezpośrednio

oddziałuje na stresory i wydarzenia (efekt główny). Ponadto ludzie posiadający oparcie w

innych osobach są w znacznie mniejszym stopniu narażeni na stresowe wydarzenia lub

spostrzegają niższy poziom stresu. Jest to związane z dwoma możliwymi mechanizmami:

wsparcie społeczne działa profilaktycznie (zabezpiecza przed pojawieniem się stresorów)

lub modyfikuje spostrzeganie stresu. Wpływ wsparcia społecznego na natężenie odczuwa-

nego stresu widoczny jest także w jego działaniu buforowym, które polega na obniżaniu

napięcia stresowego (Sęk, Cieślak; 2004).

Poza dotychczas przedstawionymi indywidualnymi cechami wpływającymi na poziom

odczuwanego stresu istotne znaczenie w omawianej problematyce ma poczucie koherencji.

(Antonovsky; Epstein, Meier; Frankl za: Janda- Dębek, Kuczyńska; 2002). Niektóre z do-

tychczas przeprowadzonych badań wskazują bowiem na buforowy charakter poczucia ko-

herencji dla stresu oraz na występowanie negatywnej zależności pomiędzy wszystkimi

zmiennymi odnoszącymi się do poczucia koherencji, tj. poczuciem zrozumiałości, zarad-

ności (sterowalności) i sensowności a średnią oceną współwystępującego z wydarzeniami

stresu. Ponadto jak wynika z literatury przedmiotu osoby, które cechują się większa ten-

dencją do spostrzegania świata jako struktury bardziej uporządkowanej, niż chaotycznej;

siebie jako osoby mającej do dyspozycji zasoby wystarczające do sprostania wymaganiom

otoczenia oraz życia i tego, co ono przynosi jako sensownego i wartego zaangażowania-

będą z całą pewnością doświadczały stresu w sposób mniej dotkliwy (Pasikowski, 2000).

Dane zawarte w literaturze przedmiotu wskazują również na wpływ bezrefleksyjności na

poziom odczuwanego stresu. Jest ona bowiem związana z napięciem emocjonalnym, co

może z kolei przyczyniać się do pojawienia się i utrzymywania stanu stresu. Refleksyjność

jest więc wymieniana jako istotna determinanta stresu (Sęk, Ścigała; 2000). Ponadto re-

fleksyjność rozumiana jako tworzenie nowych kategorii i świadomość wielu perspektyw,

najprawdopodobniej umożliwia proaktywne radzenie sobie ze stresem (Słysz, 2004). Jego

wpływ na poziom odczuwanego stresu został przedstawiony w dalszej części niniejszego

podrozdziału.

Rola cech osobowości jako moderatorów natężenia stresu jest widoczna w koncepcji oso-

bowości odpornej, czy wytrzymałej Kobasy (za: Franken, 2005). Zgodnie z nią osobowość

odporna cechuje się takimi właściwościami jak: sprawowanie kontroli, czyli przekonanie,

e ma się wpływ na własne życie; zaangażowanie wyrażające się w przekonaniu, iż życie

ma sens i cel; podejmowanie wyzwań- przekonanie, że trudne i niesprzyjające warunki są

czymś normalnym, że stwarzają okazję do samodoskonalenia się i rozwoju.

Wykazano także, iż jednostki o osobowości odpornej w obliczu stresu rzadziej przeżywają

frustrację, wypowiadają więcej pozytywnych stwierdzeń o sobie i mniej negatywnych opi-

nii na własny temat (Alfred i Smith; Wiebe za: Franken, 2005). Ponadto, jak wskazują

Banks i Gannon (za: Sheridan, Radmacher; 1998) dostrzegają one mniej stresorów i oce-

niają codzienne kłopoty jako mniej stresujące niż ludzie mniej odporni.

Większość z powyżej zaprezentowanych indywidualnych właściwości wpływających na

poziom odczuwanego stresu wymienia się wśród zasobów związanych z przekonaniami i

oczekiwaniami, co tym samym zwraca uwagę na rolę jednostki w przeżywaniu stresu, czy-

li na odpowiedzialność człowieka za swój stres (Chodkiewicz, 2005).

Opisane powyżej właściwości jednostkowe i związane z nimi przekonania i oczekiwania

wpływają na kolejny czynnik determinujący poziom odczuwanego stresu, tj. na procesy

interpretacji poznawczej.

Znaczenie czynnika poznawczego dla modyfikacji stanu stresu podkreśla przedstawiona w

poprzednim podrozdziale transakcyjna teoria stresu Lazarusa i Folkman (za: Makowska,

Poprawa; 1996), która traktuje ocenę poznawczą jako jeden z zasadniczych mediatorów

stresowych transakcji. Poza tym koncepcja ta podkreśla, iż wystarczy sama świadomość,

e człowiek jest w stanie sobie poradzić w trudnej sytuacji aby zmniejszyć stres. Jeśli jed-

nostka ocenia, iż potrafi sobie poradzić, to reakcja stresowa powinna słabnąć, jeśli nie to

powinna się utrzymywać na niezmienionym poziomie (Franken, 2005).

Według tego ujęcia konkretna sytuacja może być oceniona jako nieistotna, sprzyjająco-

pozytywna lub stresująca, która może być z kolei spostrzegana jako wyzwanie, zagrożenie

lub strata (Pasikowski, 2000). Zdaniem Lazarusa (za: Radomska, 2002) zróżnicowane ety-

kietowanie stresującego zdarzenia jest o tyle istotne, że każda z wymienionych ocen po-

ciąga za sobą odmienne skutki. Ponadto stwierdzono, że w zależności od dokonanej oceny

człowiek przeżywa różne pod względem rodzaju oraz intensywności emocje. Transakcje

stresowe oceniane jako zagrażające powodują przeżywanie silnych emocji negatywnych

(Makowska, Poprawa; 1996; Pasikowski, 2000). Wykazano także, iż ocenie stresorów w

kategoriach wyzwania sprzyjają niektóre z powyżej omówionych właściwości osobowych,

tj. zasobów. Jednym z nich jest poczucie koherencji, którego wysoki poziom przeciwdziała

ocenie stresorów w kategoriach straty (Pasikowski, 2000). Ponadto, jak wskazują Sęk i

Cieślak (2004), również wsparcie społeczne może zmieniać ocenę typu strata i zagrożenie

na ocenę typu wyzwanie. Podobnie poczucie humoru, jak sugerują badania, powoduje

częstsze postrzeganie sytuacji jako wyzwania aniżeli zagrożenia lub krzywdy/ straty (Ra-

domska, 2002). Z kolei negatywna emocjonalność sprzyja określaniu zdarzeń jako silnie

zagrażających, szkodliwych, nie sprzyja natomiast ocenianiu ich w kategoriach wyzwania.

Dane literatury przedmiotu sugerują także wpływ ekstrawersji na ocenę poznawczą zda-

rzeń (Makowska, Poprawa; 1996).

Podobne podejście reprezentują Kritz i Moos (za: Everly, Rosenfeld; 1992), którzy zakła-

dają, iż człowiek reaguje na swoje otocznie zgodnie z własną interpretacją bodźców ze-

wnętrznych. Interpretacja ta zależy natomiast m.in. od takich zmiennych, jak cechy oso-

bowości.

Również Antonovsky (za: Pasikowski, 2000) zwraca uwagę na rolę oceny we wpływie na

poziom stresu wykorzystując pojęcie „oceny pierwotnej”. Zakłada on, że ocena bodźca

jako nie-stresora powoduje uruchomienie odpowiednich zasobów, natomiast postrzeganie

go w kategoriach stresora prowadzi do pojawienia się stanu napięcia. Osoby cechujące się

silnym poczuciem koherencji będą mniej skłonne do oceny bodźca jako stresującego.

Stwierdzono bowiem, iż wiele bodźców, które wydają się stresorami kwalifikują one do

mniej dokuczliwych i nieszkodliwych czy nawet obojętnych, a więc w ogóle nie wywołu-

jących stresu (Sęk, Ścigała; 2000). Wpływ oceny poznawczej na wielkość stresu rozumia-

nego jako poczucie obciążenia psychicznego uwzględnia poznawczo- kompetencyjna kon-

cepcja stresu

H. Sęk (za: Telerak, 2001). Zgodnie z nią, interpretacja stresu w kategoriach zagrożenia

nasila stres, zaś w kategoriach wyzwania- obniża stres. Rolę interpretacji poznawczej w

modyfikowaniu stanu stresu podkreśla także koncepcja stresu, którą zaproponowali G.

Everly i R. Rosenfeld (za: Chodkiewicz, 2005). Zwraca ona bowiem uwagę na zróżnico-

wanie reakcji na ten sam bodziec w zależności od sposobu jego interpretacji. Również

przedstawione w poprzednim podrozdziale, ujęcie stresu według teorii percepcji zagroże-

nia M. H. Appleya (za: Telerak, 2001), wskazuje na ważną rolę spostrzegania zagrożenia

w determinowaniu stanu stresu. Zdaniem tego badacza o tym, czy zdarzenie jest stresorem

decyduje przede wszystkim proces interpretacyjno-oceniający spostrzegania. Teoria ta

zwraca również uwagę na kolejny istotny czynnik determinujący stan odczuwanego stresu

jakim jest radzenie sobie. Zgodnie z tą koncepcją nieskuteczność zachowań zaradczych

jest wyznacznikiem stanu stresu. Wpływ zachowań zaradczych czy radzenia sobie na po-

ziom odczuwanego stresu uwzględnia także transakcyjna koncepcja stresu Lazarusa i

Folkman (za: Makowska, Poprawa; 1996), która zakłada mediacyjną rolę radzenia sobie w

sytuacji stresowej. Model salutogenetyczny zwraca ponadto uwagę, że sposoby radzenia

sobie wpływają na poziom odczuwanego stresu a tym samym na to czy sytuacje stresowe

spełnią swoje pozytywne funkcje tj. stymulacja rozwoju jednostki (Greenglass, Pasikow-

ski, Sęk, Taubert za: Słysz, 2004).

Również literatura przedmiotu wskazuje na umiejętność radzenia sobie w trudnych sytu-

acjach jako na główny i najważniejszy moderator stresu (Franken, 2005).

Niektóre dane empiryczne potwierdzają bowiem skuteczność pewnych form radzenia so-

bie w obniżaniu negatywnych emocji. Jednak samo podjęcie radzenia sobie może być do-

datkowym źródłem stresu, który określić można jako „stres wytwarzany przez podmiot”

(Battmann i Schonpflug za: Heszen-Niejodek, 2000). Podobnie model stresu Hobfolla (za:

Telerak, 2001) zwraca uwagę, że radzenie sobie ze stresem polegające na kompensacji

utraconych zasobów może być samo w sobie stresujące, wówczas gdy kompensacja ta jest

niewystarczająca.

Radzenie sobie wpływa na poziom stresu poprzez spełnianie swojej zasadniczej funkcji.

Polega ona bowiem m.in. na opanowaniu stresora, zmniejszeniu lub usunięcie skutków

jego oddziaływania (Chodkiewicz, 2005). Z kolei warunkiem wypełnienia tej funkcji jest

efektywność procesu radzenia sobie. Wśród właściwości efektywnego radzenia sobie wy-

mienia się elastyczność (Czapiński; Makowska, Poprawa za: Chodkiewicz, 2005). Stwier-

dzono, że wiąże się ona z bogatymi zasobami różnorodnych strategii radzenia sobie (He-

szen-Niejodek, 2000). Na efektywność radzenia sobie wpływają także komponenty po-

znawcze strategii radzenia sobie, tj. racjonalność- trafna obiektywna ocena sytuacji lub

stresora oraz dalekowzroczność wiążąca się ze zdolnością przewidywania konsekwencji

różnych strategii radzenia sobie (Sheridan, Radmacher; 1998). Ponadto efektywne radzenie

sobie związane jest z dobrą jakością dopasowania (goodness-of-fit), tj. z odpowiedniością

oceny poznawczej stresowego zdarzenia z jego rzeczywistymi wymaganiami, ogranicze-

niami i możliwościami, które w nim tkwią oraz odpowiedniością oceny opcji radzenia so-

bie i wykorzystywanych w zdarzeniu strategii zaradczych (Folkman za: Makowska, Po-

prawa; 1996). Dane literatury przedmiotu wskazują także na znaczenie dla efektywności

radzenia sobie stosowanych strategii zaradczych. Sugerują one, że strategie ucieczkowo-

unikowe wspomagają utrzymywanie się emocji negatywnych (Makowska, Poprawa;

1996). Ponadto wyniki badań (Bolger; Bolger i Zuckerman; Gunthert, Cohen i Armeli;

Endler i Parker; za: Klonowicz, Cieślak; 2004) wskazują na znaczenie osobowości w wy-

znaczaniu efektywności strategii radzenia sobie i w wyborze strategii. Sugerują one

zwłaszcza rolę neurotyczności w wyborze nieefektywnych strategii radzenia sobie, np.

unikania czy obwiniania się.

Znaczenie właściwości osobowości dla efektywności radzenia sobie uwzględnia również

koncepcja stylów radzenia sobie zaproponowana przez Krohne (za: Heszen-Niejodek,

2000), która wiąże niską tolerancję niepewności i niską tolerancję pobudzenia emocjonal-

nego z niską efektywnością stosowanego stylu radzenia sobie. Wszystkie przedstawione

powyżej czynniki mogą wpływać na efektywność radzenia sobie a tym samym na poziom

odczuwanego stresu. Efektywne przeciwdziałanie stresowi, poza powyżej wymienionymi

właściwościami, wiąże się z gromadzeniem zasobów i nabywaniem umiejętności charakte-

rystycznym dla proaktywnego radzenia sobie (Poprawa, 2006). Jak wskazują dane literatu-

ry przedmiotu proaktywne radzenie sobie wpływa na poziom odczuwanego stresu, bowiem

obejmuje ono zaangażowanie się z własnej woli jednostki w transakcje stresowe, poszuki-

wanie wyzwań, koncentrację na najważniejszych wyzwaniach i odwrócenie uwagi od in-

nych, często nieistotnych stresorów (Słysz, 2004).

Zgodnie z literaturą przedmiotu czynnikiem istotnym dla doznawania stresu jest także

ocena zasobów odporności na stres (Sheridan, Radmacher; 1998).

Ocenę tę uwzględniają także niektóre z zaprezentowanych w poprzednim podrozdziale

koncepcji stresu .

Przykładem jest transakcyjna koncepcja stresu Lazarusa i Folkman (za: Telerak, 2001).

Zgodnie z tym podejściem ocena własnych zasobów radzenia sobie ze stresem zachodzi w

procesie „przewartościowania” (wtórnej oceny poznawczej) i może oddziaływać na ocenę

pierwotną decydującą o intensywności i rodzaju reakcji emocjonalnej.

Również przedstawiona powyżej koncepcja zachowania zasobów Hobfolla (za: Pasikow-

ski, 2000) zwraca uwagę, że sposób oceny zasobów i sposób myślenia wpływa na poziom

odczuwanego stresu. Model ten uwzględnia indywidualną percepcję oraz ewaluację zaso-

bów i strat a także rolę reinterpretacji zagrożenia czy wartości przypisywanej zasobom w

determinowaniu stanu stresu.

Także Strelau (2000) podkreśla wpływ subiektywnego doświadczania możliwości jednost-

ki na powstawanie stanu stresu. Według tego badacza wielkość stanu stresu stanowi funk-

cję rozbieżności między wymaganiami a możliwościami, pod warunkiem, że jednostka jest

motywowana do radzenia sobie z wymaganiami, z którymi przychodzi jej się zmierzyć.

Strealu (2006) podkreśla rolę spostrzegania wymagań i możliwości oraz ich oceny przez

jednostkę.

Pośród poznawczych moderatorów stresu, poza wyżej omówionymi, wymienia się także

konstruktywne myślenie, które uwzględnia teoria Epsteina (za: Franken, 2005). Zgodnie z

nią osoby nie potrafiące myśleć konstruktywnie same potęgują swój stres, spontanicznie

generując negatywne myśli, gdy nie ma zewnętrznych stresorów i przeceniając wiążące się

z nim zagrożenia, gdy bodziec stresujący rzeczywiście oddziałuje. Myślenie konstruktyw-

ne w odróżnieniu od myślenia destruktywnego związane jest z opisaną powyżej efektyw-

nością radzenia sobie.

Innym czynnikiem poznawczym wpływającym na poziom odczuwanego stresu jest kontro-

la poznawcza, czyli świadomość dysponowania strategią poznawczą zdolną ograniczać

efekty sytuacji stresowej, która również wpływa na natężenie odczuwanego stresu. Może

ona bowiem, prowadzić do ograniczenia negatywnych emocji zarówno przed, jak i w trak-

cie stresującego zdarzenia (Bishop, 2000).

Ważnym moderatorem poznawczym stresu są także mechanizmy obronne. Mogą one być

skutecznymi strategiami ukierunkowanymi na poprawę stanu emocjonalnego (Heszen-

Niejodek, 2000). Ponadto umożliwiają psychiczną ucieczkę od stresora m.in. poprzez

wiadome unikanie myślenia o nim czy ignorowanie go. Rola mechanizmów obronnych w

modyfikowaniu stanu stresu widoczna jest m.in. w mechanizmie wyparcia, bowiem istnie-

je grupa badaczy traktująca wyparcie jako styl radzenia sobie ze stresem. Styl ten określa-

ny jest jako represyjny i wiąże się z mniejszą tendencją do doświadczania emocji nega-

tywnych przez osoby wypierające w porównaniu z innymi. Ponadto wyniki badań wskazu-

ją, że osoby wypierające oceniają sytuację stresową jako podniecającą a nie zagrażającą.

Dane literatury przedmiotu sugerują także, iż w określonych sytuacjach mechanizmy

obronne mogą być efektywne (Wrześniewski, Guzowska; 2002). Podkreśla się zwłaszcza

znaczenie dojrzałych mechanizmów obronnych, tj. tłumienie, altruizm, sublimacja, anty-

cypacja (Sheridan, Radmacher; 1998). Jednak mogą one również zwiększać stres. Jak wy-

nika z literatury przedmiotu, dotyczy to sytuacji, gdy zastępują i wypierają mechanizmy

radzenia sobie nakierowane na zmienianie rzeczywistości zewnętrznej i wewnętrznej

człowieka (Kulczycki za: Makowska, Poprawa; 1996).

Podsumowując całość zaprezentowanych w niniejszym podrozdziale rozważań należy

zauważyć, że znaczącą determinantą odczuwanego stresu są właściwości indywidualne,

które wpływają na natężenie odczuwanego stresu w różny sposób, m.in. poprzez wpływ na

ocenę poznawczą sytuacji trudnej, wybór strategii radzenia sobie i wpływ na ich efektyw-

ność. Ponadto cechy osobowości mogą nie tylko pośrednio ale również bezpośrednio

wpływać na poziom odczuwanego stresu poprzez generowanie określonych emocji. Wyda-

ją się więc w znacznym zakresie i w różnorodny sposób wpływać na natężenie odczuwa-

nego stresu. Dotyczy to zwłaszcza cech bliskich wymiarom osobowości typu D (negatyw-

nej emocjonalności i hamowaniu społecznemu), czyli neurotyczności ekstrawersji.

2.3 Stres w sytuacji uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu

Poprzedni podrozdział został poświęcony zagadnieniu czynników warunkujących po-

ziom odczuwanego stresu, niniejszy podejmuje tematykę stresu w sytuacji uzależnienia i

współuzależnienia od alkoholu.

Poszukując psychologicznych źródeł uzależnienia zwraca się szczególną uwagę na rolę

stresu i mechanizmów radzenia sobie z nim. Stres odgrywa również istotną rolę nie tylko

w genezie uzależnienia ale i w utrzymywaniu abstynencji. Pomimo to przeprowadzono

dotychczas stosunkowo niewiele badań odnośnie tej problematyki w grupie osób uzależ-

nionych od alkoholu (Mellibruda za: Chodkiewicz, 2001).

Związek pomiędzy stresem a sięganiem po alkohol widoczny jest w jednym z trzech pod-

stawowych mechanizmów uzależnienia jakim jest system nałogowego regulowania uczuć.

W kontekście tego mechanizmu alkohol dla osoby uzależnionej staje się głównym źródłem

stanów pozytywnych oraz jest sposobem na uśmierzenie stanów negatywnych (Mellibruda,

1999). Woronowicz (1994) podkreśla, iż dodatkowo słabnąca odporność na negatywne

stany emocjonalne jest „wspierana” alkoholem. Ponadto związek ten uwidacznia się także

w małej odporności alkoholika na frustrację, która przejawia się tym, iż nawet zwyczajne

codzienne frustracje przygniatają osoby uzależnione od alkoholu (Woititz, 1994). Rola

stresu w kontekście uzależnienia ujawnia się również, we wspomnianym w poprzednim

podrozdziale, ujęciu stresu jako metamotywacyjnego stanu paratelicznego, który w stresie

chronicznym prowadzi do alkoholizmu lub innych uzależnień (Telerak, 2001).

W literaturze przedmiotu poświęconej powyższej problematyce uzależnienie od alkoholu

jest m.in. rozpatrywane jako skutek emocjonalnej strategii radzenia sobie ze stresem po-

przez sięganie po alkohol. Picie alkoholu jest zabiegiem zmierzającym do zmiany sposobu

widzenia i przeżywania sytuacji stresowej (Czapiński, 2001). Strategia ta ma charakter

działania ucieczkowo-unikowego wobec stresu o charakterze zagrożenia, szkody i straty.

Ewentualnie może też pełnić funkcję zaspokajania zapotrzebowania na stymulację czy

wrażenia wobec stresu niedostymulowania. Formowanie nałogowego stylu radzenia sobie

staje się wysoce prawdopodobne przy poznawczo-motywacyjnych deficytach radzenia

sobie i biologicznie uwarunkowanej psychofizycznej wrażliwości na wzmacniające wła-

ciwości alkoholu (Poprawa, 2006). Zgodnie z danymi zawartymi w poprzednim rozdziale,

badania dowodzą, że korzystanie z regulujących emocje właściwości alkoholu staje się

bardziej prawdopodobne przy podmiotowych deficytach poczucia kontroli, samoskutecz-

ności, własnej wartości, niskim poczuciu koherencji czy braku ogólnych jak i specyficz-

nych umiejętności radzenia sobie w danych sytuacjach życiowych oraz preferowaniu

ucieczkowo- unikowego stylu radzenia sobie (Newcomb, Bentler, Collins; Newcomb, Har-

low; Abrams, Niaura; Cooper i in., Bobrowski za: Poprawa, 2006). Związane jest to z po-

znawczo-społecznym ujęciem uzależnienia od alkoholu jako wyuczonej, nawykowej reak-

cji na stres, której towarzyszy silne pozytywne oczekiwanie wobec efektów działania alko-

holu (Poprawa, 2006). Jak wskazują dane literatury przedmiotu wiele osób w sytuacjach

trudnych oczekuje od środków psychoaktywnych poprawy nastroju, samopoczucia czy

zachowania (Olczak za: Ogińska –Bulik, 2006c). Ponadto, jak podkreślają Makowska i

Poprawa (za: Ogińska-Bulika, 2006c), substancje psychoaktywne redukują napięcie i

wzmagają poczucie mocy osobistej, dlatego człowiek sięga po nie w sytuacjach, które go

przerastają. Wyniki badań świadczą również, że im stresor jest silniejszy i dłużej się

utrzymuje, tym wyższe jest spożycie alkoholu (Kurza, 1999).

Wskazują one także, iż niskie umiejętności prewencyjnego jak również proaktywnego ra-

dzenia sobie sprzyjają podwyższonemu ryzyku uzależnienia się od alkoholu u znaczącej

części pijącej alkohol młodzieży w późnym okresie dorastania (Poprawa, 2006).

Ponadto wyniki dotychczas przeprowadzonych badań pokazują, że nie istnieją zależności

pomiędzy stosowaniem strategii radzenia sobie ze stresem a czasem trwania problemów

alkoholowych, wielokrotnością korzystania z pomocy w placówce lecznictwa odwykowe-

go ani z zaangażowaniem we wspólnotę AA. Uzyskane wyniki świadczą także, iż w spo-

sobach radzenia sobie z sytuacją trudną u osób uzależnionych od alkoholu dominują stra-

tegie poznawcze ukierunkowane na rozwiązanie problemu, a preferowane strategie warun-

kowane są w większym stopniu czynnikami osobowościowymi niż czynnikami sytuacyj-

nymi (Nikodemska, 2003).

Rolę czynników osobowościowych w związkach pomiędzy stresem i uzależnieniem od

alkoholu podkreślają także inne badania. Ich wyniki wskazują bowiem, iż alkohol bardziej

redukuje stres u tych nie alkoholików, którzy mają cechy osobowości skojarzone z dużym

ryzykiem zapadnięcia na alkoholizm, niż u osób, które takich cech nie mają (Dodziuk,

Górski; 2001).

Związek pomiędzy stresem a uzależnieniem od alkoholu widoczny jest także w roli jaką

odgrywa wsparcie społeczne w radzeniu sobie ze stresem przez alkoholików. Wyniki do-

tychczas przeprowadzonych badań wskazują bowiem, iż jednym z najważniejszych i naj-

skuteczniejszych sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi osób uzależnionych jest

wykorzystywanie systemu wsparcia społecznego (Jakubik, Kowaluk; 1997). Potwierdzają

to również wyniki innych badań świadczące, iż samopoczucie osoby uzależnionej jest tym

lepsze, im więcej osób udziela jej oparcia oraz im większej liczbie osób alkoholik sam

udziela oparcia. Przy czym najistotniejsze znaczenie ma wsparcie uzyskiwane od najbliż-

szego otoczenia co dotyczy także pozytywnego wpływu na skuteczność abstynencji (Mel-

libruda, 1999).

Ponadto wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż trudności w radzeniu sobie ze stre-

sem osób uzależnionych mogą być spowodowane niskim poczuciem koherencji (Bakuła,

2001). Niski poziom poczucia koherencji u osób uzależnionych potwierdzają wyniki badań

nad związkami poczucia koherencji ze wzorami picia alkoholu. Ich wyniki wskazują bo-

wiem, iż poczucie koherencji jest negatywnym predyktorem problemów alkoholowych

(Pasikowski, 2000).

Dane zawarte w literaturze przedmiotu dotyczące problematyki podjętej w niniejszym pod-

rozdziale ukazują związki stresu i uzależnienia od alkoholu także poprzez ujęcie alkoholi-

zmu jako próby uniknięcia zaburzeń psychicznych. Zgodnie z tymi danymi, dotyczy to

jednostek o osobowości nieodpornej na stres, które traktują alkohol jako lek uśmierzający

lęk i niepokój (Nikodemska, 2004). Ponadto wskazują, że pod wpływem substancji psy-

choaktywnych jednostka może doświadczyć obniżenia negatywnych doznań i subiektyw-

nego poczucia dyskomfortu (Mellibruda za: Ogińska- Bulik, 2006c).

Zajmując się problematyką stresu w kontekście uzależnienia zwraca się również uwagę na

dwa style picia powiązane z sytuacjami stresowymi. Pierwszy z nich to neurasteniczny

styl picia, który polega na piciu w małych dawkach zwykle wtedy gdy człowiek jest zmę-

czony lub rozdrażniony, a więc przy głównych objawach zespołu neurastenicznego. Ten

styl picia charakteryzuje mechanizm błędnego koła polegającego na tym, iż stałe używanie

alkoholu zwiększa objawy zespołu neurastenicznego, a nie redukuje go (Telerak, 2001).

Alkohol jest więc traktowany jako środek ułatwiający funkcjonowanie oraz łagodzący eg-

zystencjalny „ból istnienia” (Woronowicz, 1994). Drugi z wyróżnionych w literaturze

przedmiotu stylów picia to styl kontaktywny występujący w sytuacjach stresu społecznego

i związany z małymi dawkami alkoholu. Ma on prowadzić do wzrostu poczucia więzi spo-

łecznej i poprawy samopoczucia. Przy dużych zahamowaniach psychicznych styl ten może

przerodzić się w styl dionizyjski, bądź heroiczny, wiążący się niekiedy z upojeniem pato-

logicznym (Telerak, 2001).

Ważnym zagadnieniem dotyczącym stresu w kontekście uzależnienia od alkoholu jest

utrzymywanie abstynencji przez osoby uzależnione. Dane uzyskane z przeprowadzonych

badań potwierdzają jednoznacznie koncepcję, że u podłoża zjawiska nawrotów picia leży

mechanizm destrukcyjnych form radzenia sobie ze stresem, których centralnym elementem

jest picie alkoholu i które same w sobie stanowią źródło doświadczeń nasilających stres

(Mellibruda, 1999). Znaczenie stresu w utrzymaniu abstynencji można zauważyć również

w wymienionych przez badaczy czynnikach wpływających na nawrót picia. Zaliczane są

bowiem do nich trwałe cechy indywidualne takie jak przekonanie osoby uzależnionej o

uspokajającym i nagradzającym działaniu substancji psychoaktywnych czy charaktery-

styczny dla danej osoby sposób radzenia sobie z trudnościami tj. tendencja do sięgania po

rodki psychoaktywne w stresujących sytuacjach. Wśród tych czynników wymienia się

również czynniki stanowiące tło np. kumulujący się stres oraz czynniki wyzwalające np.

nagły czynnik stresujący (Gossop, 1997). Istotność wpływu czynników stresowych na

utrzymanie abstynencji potwierdzają także wyniki licznych badań. Wskazują one bowiem,

iż pacjenci, którzy mieli nawroty, doświadczali ostrego i przewlekłego stresu dwukrotnie

częściej niż osoby, które utrzymały abstynencję. Najbardziej narażeni na związane ze stre-

sem nawroty były osoby o niskich umiejętnościach radzenia sobie ze stresem, niskim po-

czuciu własnej skuteczności i małym wsparciu społecznym (Kurza, 1999). Ponadto wyniki

badań sugerują, że na utrzymywanie abstynencji wpływają preferowane strategie radzenia

sobie ze stresem. Zgodnie z tymi danymi osoby utrzymujące abstynencję po terapii już na

początku leczenia preferują bardziej aktywne strategie radzenia sobie ze stresem (Chod-

kiewicz, 2001).

Jak wskazują dane literatury przedmiotu w celu wytłumaczenia związków między stresem

i nawrotem picia wysunięto hipotezę o podatności na stres. Zgodnie z nią używanie środ-

ków psychoaktywnych w sytuacji ciężkiego stresu jest zależne od obecności lub nieobec-

ności czynników ochraniających (oparcie społeczne) oraz czynników ryzyka tj. bezdom-

ność, brak pracy. Za tą hipotezą przemawiają wyniki badań sugerujące, iż ciężki stres jaki

wystąpił przed spożyciem alkoholu i niezależnie od niego był związany z nawrotem po

leczeniu. Pacjenci, którzy złamali abstynencję w ciągu trzymiesięcznego okresu po lecze-

niu przeżywali przed jego rozpoczęciem dwa razy więcej ciężkich stresorów w porówna-

niu z pacjentami utrzymującymi abstynencję. Z kolei wyniki innych badań zdają się po-

twierdzać, że stres może wcale nie prowadzić do nawrotów picia, a przeciwnie nawrót mo-

e powodować większy stres. Bowiem zgodnie z wynikami tych badań związek pomiędzy

podwyższonym poziomem stresu i nawrotem picia występował tylko wtedy gdy osoby

uzależnione pytano po nawrocie o czynniki przyczyniające się do niego, nie było go nato-

miast gdy określono poziom stresu przed nawrotem (Dodziuk, Górski; 2001).

Zajmując się zagadnieniem stresu w okresie abstynencji osób uzależnionych od alkoholu

należy również zwrócić uwagę, iż czynnikiem wywołującym stres jest także sama sytuacja

związana z powrotem do trzeźwego życia, która wymaga wprowadzenia wielu zmian ży-

ciowych. Stresujący może być także proces uświadamiania sobie przez osobę uzależnioną

od alkoholu jakie się tak naprawdę wyrządziło szkody sobie, rodzinie bądź innym ludziom.

Ich rozmiary ujawniają się stopniowo. Ponadto stres wiąże się również z trzeźwiejącym

rodowiskiem, które jako grupa odniesienia może rodzić poczucie niekompetencji oraz z

nierozwiązanymi sprawami z okresu picia, jak i z problemami w kontaktach z rodziną

(Dodziuk, 2001).

Dane zawarte w literaturze przedmiotu dotyczą także współwystępowania zaburzeń poura-

zowych i nadużywania bądź uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Wskazuje się na

różne mechanizmy związku PTSD i alkoholizmu. Alkohol może być stosowany jako forma

„samoleczenia” przez osoby cierpiące na PTSD. Dane te świadczą także o tym, że, nad-

używanie alkoholu może podwyższać ryzyko narażenia na silne i powtarzające się przeży-

cia (Turlejska-Lis, 2001). Poza tym nadużywanie substancji psychoaktywnych lub uzależ-

nienie od nich wymienia się wśród niespecyficznych konsekwencji psychicznych występu-

jących po stresie traumatycznym (Resnick, Acierno, Kipatrick za: Łuszczyńska, 2004).

Uzależnienie od alkoholu, zgodnie z danymi literatury przedmiotu, było również rozpatry-

wane w kontekście stresu chronicznego. Jak pokazują wyniki badań nad psychologicznymi

następstwami stresu chronicznego wzmożona konsumpcja alkoholu, prowadząca niekiedy

do alkoholizmu jest, obok chorób psychosomatycznych i nerwic, jednym z głównych skut-

ków chronicznego stresu (Telerak, 2001).

Znacząca rola stresu w kontekście wspołuzależnienia widoczna jest w ujęciu współuzależ-

nienia jako reakcji na stres. W podejściu tym współuzależnienie rozumiane jest jako spo-

sób reagowania na silnie stresową sytuację współżycia z alkoholikiem, który powoduje

postępujące uwikłanie w tę sytuację (Sobolewska, 1996).

W literaturze przedmiotu zwraca się także uwagę na „wspołuzależnienie od stresora”.

Pierwotnym stresorem jest osoba uzależniona od alkoholu, każdy z członków rodziny

przystosowuje się do tego stresu, próbując uzyskać nad nim kontrolę. W ten sposób każdy

staje się osobą kierowaną z zewnątrz i żyje przystosowując się do stresora tak długo jak on

działa (Bradshaw, 1994).

Sytuacja osoby współuzależnionej wiąże się ze stanem chronicznego napięcia i przeciąże-

nia emocjonalnego. Stres spowodowany jest nie tylko przez powtarzające się i konkretne

zagrożenia, ale także związany jest z rozpadem systemu więzi i oparcia niepewnością i

chaosem. Wszystkie wymienione powyżej czynniki tworzą warunki zwane trwałym psy-

chicznym stresem (Sztander, 1994). śycie osoby współuzależnionej w warunkach ciągle

narastającego i kumulującego się stresu może przyczyniać się do „zaburzeń emocjonal-

nych” u tych osób. Taki sposób funkcjonowania koalkoholików zakłada „teoria stresu”

sformułowana w odniesieniu do osób współuzależnionych przez Joan Jackson (za: Szcze-

pańska, 1994). Zgodnie z hipotezą „teorii stresu” jeżeli nasilenie stresu jest podstawowym

czynnikiem wyjaśniającym zachowanie koalkoholika, to osoby, których partner pije bar-

dziej intensywnie, będą wykazywały większe nasilenie objawów zaburzeń emocjonalnych

niż osoby, których mężowie piją mniej albo utrzymują od dłuższego czasu abstynencję.

Zostało to potwierdzone empirycznie przez wiele badań. Ich wyniki wskazują jednoznacz-

nie na związek samopoczucia osoby współuzależnionej i jej stylu radzenia sobie z nasile-

niem się picia partnera. Tym samym przemawiają za zasadnością interpretowania zacho-

wania koalkoholika jako reakcji na życie w warunkach silnego stresu (Szczepańska, 1994).

Z badań poruszających problematykę stresu w sytuacji współuzależnienia wynika, iż nie-

mal co trzecia osoba współuzależniona wykazuje zaburzenie stresowe pourazowe a blisko

co siódma ostrą reakcję na stres (Kurza, 2003). Włodawiec (2000) zwraca ponadto uwagę,

iż u znacznej większości koalkoholików stwierdzono zaburzenia z grupy „reakcje na ciężki

stres i zaburzenia adaptacyjne” z czego u ponad połowy stwierdzono zaburzenia adapta-

cyjne. Poza tym, jak wskazują wyniki badań, ogólny poziom napięcia u osób współuzależ-

nionych i „czystych neurotyków” nie odbiega od siebie (Sagadyn, 1996).

Zgodnie z danymi zawartymi w literaturze przedmiotu stres a zwłaszcza umiejętność ra-

dzenia sobie z nim odgrywa ważną rolę w rozwoju współuzależnienia. Największą szansę

na radzenie sobie ze stresem mają osoby o dość wysokiej tolerancji na niepewność i o dość

wysokiej tolerancji na bolesne doświadczenia, tym samym ten typ osobowości jest naj-

mniej podatny na rozwój wspołuzależnienia (Margasiński, 2000).

Dotychczas przeprowadzone badania wskazują także, że osoby współuzależnione najczę-

ciej stosują konfrontacyjne style radzenia sobie ze stresem, mające na celu rozwiązanie

problemu. W trudnych okolicznościach przede wszystkim próbują dowiedzieć się czegoś

więcej o sytuacji, rozmawiają o problemie, szukają porady lub wsparcia. Podejmują też

próby zrozumienia problemu i jego konsekwencji, potrafią będąc w trudnej sytuacji do-

strzegać jej pozytywne strony, jednocześnie akceptując rzeczywistość (Kurza, 2004).

Jednak jak wynika z literatury przedmiotu na wybór strategii radzenia sobie wpływa za-

równo osobowość osoby współuzależnionej jak i cechy sytuacji, w której ona żyje. Dlate-

go też w wielu przeprowadzonych badaniach próbowano nie tylko opisać różne sposoby

radzenia sobie, ale także uchwycić ich związek zarówno z cechami wewnętrznymi, jak i

cechami sytuacji, w której żyje osoba współuzależniona (Szczepańska, 1994).

Związki te zostały uwzględnione w badaniach poświęconych problematyce funkcjonowa-

nia osób współuzależnionych i sposobów radzenia sobie ze stanem chronicznego stresu

jaki powoduje alkoholizm partnera. Wyniki tych badań wskazują na dwa, wspomniane w

poprzednim rozdziale, style funkcjonowania osób współuzależnionych. Uwzględniają one

ogólne postawy odnośnie wywierania i przyjmowania wpływu interpersonalnego. Pierw-

szy z nich to tendencja do radzenia sobie za pomocą konfrontacji, pozytywnej zmiany oce-

ny problemu, planowego podejścia do jego rozwiązania i cechuje osoby współuzależnione

o silnej potrzebie dominacji, autonomii i osiągnięć. Drugi cechuje się skłonnością do szu-

kania wsparcia społecznego i stosowania strategii ucieczkowo- unikowych mających

głównie na celu doraźną poprawę samopoczucia i jest charakterystyczny dla koalkoholi-

ków z tendencją do uległości interpersonalnej i potrzebą doznawania opieki (Mellibruda,

1999). Potwierdzają to także wyniki innych badań dotyczących strategii radzenia sobie ze

stresem u osób współuzaleznionych. Świadczą one bowiem, iż podobna sytuacja stresowa,

tzn. wzrost liczby dni, w których partner jest pijany, wywołuje u koalkoholików dwie stra-

tegie radzenia sobie ze stresem. Pierwsza to tendencja do stosowania konfrontacji i strate-

gii racjonalnych, druga natomiast to tendencja do poszukiwania wsparcia społecznego i

stosowania strategii ucieczkowo- unikowych (Mellibruda, Szczepańska za: Szczepańska,

1994).

Opisane powyżej różnice w stylach funkcjonowania osób współuzależnionych widoczne są

również w tendencji koalkoholików do regulowania uczuć bez zmiany realiów sytuacji,

przejawiającej się wykonywaniem wielu różnych czynności służących przede wszystkim

regulowaniu własnych stanów emocjonalnych. Wyniki badań wskazują bowiem, iż osoby

współuzależnione o potrzebie dominacji nieco częściej próbują wprowadzać jakieś zmiany

w konkretnej sytuacji w porównaniu z osobami współuzależnionymi o skłonności do ule-

głości interpersonalnej. Różnice w stylach funkcjonowania i sposobach radzenia sobie ze

stresem są widoczne także w orientacji poznawczej osób współuzależnionych. Jak wynika

z badań lepiej radzą sobie osoby współuzależnione postrzegające sytuację jako pewnego

rodzaju wyzwanie osobiste czy zadanie obejmujące różnego rodzaju działania, przy czym

są to głównie osoby o silnej potrzebie dominacji. Natomiast gorsze radzenie sobie cechuje

osoby współuzależnione poszukujące wsparcia społecznego, które postrzegają swoją sytu-

ację jako zniewalającą pułapkę (Mellibruda, 1999).

Zajmując się zagadnieniem stresu w kontekście współuzależnienia należy również zwrócić

uwagę, iż wyniki badań wskazują na niskie poczucie koherencji u osób współuzależnio-

nych, co może dodatkowo wpływać na radzenie sobie ze stresującymi warunkami życio-

wymi w jakich osoby te się znajdują (Kucińska, Mellibruda, Włodawiec; 1997).

Niskie poczucie koherencji wiąże się bowiem z postrzeganiem wydarzeń jako nieprzewi-

dywalnych, spostrzeganiem własnych zasobów jako niewystarczających a tym samym z

traktowaniem życia jako zagrożenia a nie wyzwania (Kurza, 2000b). Dane literatury

przedmiotu wskazują także, iż niski poziom poczucia koherencji może także być przyczy-

ną poczucia bezradności odczuwanego w sytuacji stresu i powodować tendencję do wcho-

dzenia w role podrzędne aby uniknąć stresu (Libera, 2003).

Specyfikę funkcjonowania osób współuzależnionych podkreślają wyniki badań wskazują-

ce, że w znacznej liczbie przypadków starają się one uzyskać poparcie w swych niedoro-

słych dzieciach. Większość poszukuje także oparcia na zewnątrz i w dużym stopniu korzy-

sta ze wsparcia innych członków rodziny oraz środowisk zajmujących się pomaganiem

ludziom z problemami alkoholowymi (Mellibruda, 1999). Przy czym również w poszuki-

waniu wsparcia widoczne są różnice w stylach funkcjonowania osób współuzależnionych,

bowiem, jak już wspomniano w poprzednim rozdziale, dla koalkoholików cechujących się

drugim z powyżej opisanych stylów funkcjonowania, sytuacje społeczne są często źródłem

dużego stresu i jednostki te unikają kontaktów z innymi ludźmi. Natomiast osoby współ-

uzależnione, funkcjonujące zgodnie z pierwszym z powyżej opisanych stylów w trudnych

sytuacjach, mogą liczyć na oparcie w otoczeniu, z którym często utrzymują liczne kontakty

(Szczepańska, 1994). Ponadto wyniki badań świadczą, iż większość osób współuzależnio-

nych, które zgłaszają się na terapię poszukiwało pomocy gdzie indziej, najczęściej u przy-

jaciół i znajomych (Kurza, 2000a). Możliwe, iż dane te dotyczą głównie osób o pierwszym

z powyżej opisanych stylów funkcjonowania.

Z badań wynika również, iż większość osób współuzależnionych wykazuje trudności w

powstrzymywaniu się od działań pogarszających własną sytuację i angażuje się nawet w

szkodliwe czynności, przy czym znaczna ich część dotyczy ochrony osoby uzależnionej

przed konsekwencjami picia. W badaniach dotyczących poruszonej w niniejszym podroz-

dziale tematyki koncentrowano się także na źródłach stresu osób współuzależnionych. Z

badań tych wynika, iż głównym źródłem stresu są zachowania osoby uzależnionej, a dla

części osób badanych również trudności występujące w kontaktach z dziećmi i z własnymi

matkami. Natomiast poziom stresu bytowego, w tych badaniach, okazał się niski (Melli-

bruda, 1999).

ródłem stresu może być także abstynencja partnera. Jak wynika z literatury przedmiotu

osoby współuzależnione w sytuacji utrzymywania abstynencji przez partnera mogą od-

czuwać stres związany z presją dbania o utrzymanie trzeźwości osoby uzależnionej oraz

spowodowany konfrontacją z problemami, które istniały w związku niejako poza sprawą

alkoholu. Osoby współuzależnione mogą doświadczać także stresu związanego z okresem

dłuższej abstynencji męża, co może być spowodowane koniecznością wycofania się i po-

zostawienia odpowiedzialności za trzeźwość osobie uzależnionej. Powoduje to poczucie

odsunięcia i trudności w poradzeniu sobie z negatywnymi emocjami (Szczepańska, 1994).

Ponadto źródłem stresu w okresie abstynencji może być agresywność, impulsywność,

złość czy problemy w kontaktach osoby uzależnionej, co wiąże się z poczuciem winy al-

koholika za okres picia (Dodziuk, 2001).

Poza wyżej przedstawionymi dodatkowym źródłem stresu może być przemoc fizyczna

bowiem, jak wynika z badań połowa z przebadanych osób współuzależnionych kiedykol-

wiek podczas trwania związku z uzależnionym partnerem doznała ciężkiej przemocy fi-

zycznej (Włodawiec, 2000). Innym źródłem stresogennym mogą być kontakty seksualne z

osobą uzależnioną. Przemawiają za tym wyniki badań wskazujące na zaburzenia i proble-

my seksualne osób współuzależnionych (Woititz, 1994).

Dane zawarte w literaturze przedmiotu odnośnie stresu w sytuacji współuzależnienia kon-

centrują się także na skutkach jakie powoduje trwanie w sytuacji stresowej. Jak wynika z

badań należą do nich zaburzenia zarówno w sferze emocji, percepcji, w strukturze „ja”, jak

też na poziomie behawioralnym i fizjologicznym. Jednocześnie zarówno zachowania jakie

przejawiają osoby współuzależnione, jak i sposób ich myślenia nie tylko nie pomagają w

rozwiązaniu trudnej sytuacji w jakiej się znajdują ale i ją utrwalają. Jedną z form odreago-

wania stresu są somatyzacje, stosowanie używek, leków uspokajających i nasennych (Ku-

rza, 2000b). Ponadto, jak wskazują badania stres może być odreagowywany poprzez agre-

sywne zachowania osób współuzaleznionych wobec swoich bliskich oraz może wiązać się

także u większości z nich z objawami zaburzeń nerwicowych (Włodawiec, 2000).

W podrozdziale niniejszym starano się przedstawić problematykę stresu w kontekście

uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu. Zaprezentowane powyżej dane literatury

przedmiotu oraz wyniki badań pozwalają stwierdzić, iż problematyka stresu oraz sposo-

bów radzenia sobie z nim odgrywa istotną rolę w poszukiwaniu przyczyn uzależnienia od

alkoholu oraz w utrzymywaniu abstynencji przez osoby uzależnione. Jest ona również

istotna w zagadnieniach związanych ze współuzależnieniem, bowiem stres i umiejętność

radzenia sobie z nim odgrywa zasadniczą rolę w codziennym funkcjonowaniu osób współ-

uzależnionych. Ponadto uwzględnienie wpływu cech osobowości w radzeniu sobie z per-

manentnym stresem dodatkowo pozwala wyjaśnić zarówno podatność na powstanie

współuzależnienia jak i uzależnienia od alkoholu. Wpływ ten tłumaczy również styl funk-

cjonowania osób współuzależnionych od alkoholu. Uwzględnienie roli jaką odgrywa stres

w sytuacji współuzależnienia i uzależnienia od alkoholu a także czynników osobowościo-

wych wpływających na radzenie sobie może mieć zasadnicze znaczenie w terapii osób

uzależnionych i współuzależnionych

3. OSOBOWOŚĆ STRESOWA- TYP D

W poprzednich rozdziałach przedmiotem rozważań było zagadnienie satysfakcji z ży-

cia i stres, rozdział niniejszy został poświęcony problematyce osobowości typu D.

Osobowość typu D, inaczej osobowość stresowa została wyróżniona w poszukiwaniu

związków zachodzących między osobowością a chorobą. Przyczyniły się do tego różno-

rodne niejednoznaczności i kontrowersje powstałe w trakcie poszukiwania osobowościo-

wych uwarunkowań chorób somatycznych (Ogińska-Bulik, 2006a). Osobowość typu D

obok wzoru zachowania A oraz osobowości typu C i B jest jedną z prób wyjaśnienia po-

wiązań zachodzących pomiędzy psyche i soma.

Pojęcie osobowości typu D zostało wprowadzone do literatury po raz pierwszy w 1995

roku przez psychologa klinicznego Johana Denoletta z Uniwersytetu w Tilburgu, w Holan-

dii (Denollet za: Ogińska –Bulik, 2006a). Osobowość typu D pierwotnie powstała w bada-

niach na belgijskich pacjentach kardiologicznych podczas prób zbadania roli cech osobo-

wości w powstawaniu choroby niedokrwiennej serca. Istnieją jednak dowody, iż konstrukt

ten w równej mierze odpowiada pacjentom kardiologicznym innych narodowości, włącza-

jąc Niemcy, Węgry, Danie i Włochy (Pedersen, Denollet; 2003). Typ D obejmuje dwa

główne wymiary, traktowane jako względnie stałe cechy osobowości, tj. negatywna emo-

cjonalność (negative affectivity) oraz hamowanie społeczne (social inhibition). Negatywna

emocjonalność wyraża się w skłonności do przeżywania silnych negatywnych emocji ta-

kich jak lęk, gniew, irytacja, wrogość. Hamowanie społeczne jest natomiast związane ze

skłonnością do świadomego powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji i

zachowań zgodnych z tymi emocjami. Powstrzymywanie się od ujawnia emocji dotyczy

głównie sytuacji społecznych, przede wszystkim z obawy przed odrzuceniem ze strony

innych ludzi i dezaprobatą (Ogińska –Bulik, 2006a). Dla jednostek z osobowością typu D

charakterystyczne są: tendencja do zamartwiania się i odczuwania napięcia, tendencja do

obwiniania się, niska skłonność do dzielenia się emocjami z innymi, głównie z obawy

przed dezaprobatą i odrzuceniem, słabe więzi z innymi ludźmi, łatwość irytowania się,

pesymistyczny sposób patrzenia na świat, częste doświadczanie emocji negatywnych a

rzadkie pozytywnych (Ogińska-Bulik, Juczyński; 2004). Ważne w koncepcji osobowości

typu D jest to, iż nie wiąże się ona z doświadczaniem negatywnych emocji per se, ale ra-

czej z chronicznym psychologicznym stresem spowodowanym skłonnością do nie wyraża-

nia tych emocji, która prawdopodobnie jest przyczyną dystresu (Denollet, Sys & Brutsaert

za: Denollet, 1997). Poza wyżej przedstawionymi elementami cechującymi osobowość

typu D charakterystyczne są dla niej również takie objawy stresu psychologicznego jak:

skłonność do depresji, obniżone samopoczucie, trudności w spostrzeganiu i korzystaniu ze

wsparcia społecznego, niski poziom poczucia własnej wartości, niski poziom satysfakcji z

ycia oraz poczucie wyczerpania (Denollet, Van Heck za: Ogińska-Bulik, 2006a). Ponadto

osobowość stresowa jest także związana z częstszymi skargami na bóle w klatce piersiowej

i częstszym stosowaniem środków uspokajających (Fruyt, Denollet za: Ogińska-Bulik,

2006a). Stwierdzono również, iż osobowość typu D wiąże się z silniejszymi konsekwen-

cjami stresu doświadczanego w pracy, które przejawiają się zaburzeniami w stanie zdrowia

psychicznego i zespołem wypalenia zawodowego, obejmującego emocjonalne wyczerpa-

nie, depersonalizację oraz obniżone poczucie osiągnięć osobistych (Ogińska-Bulik za:

Ogińska-Bulik, 2006a). Wykazano również dodatni związek osobowości typu D z rzad-

szymi powrotami do pracy po okresie abstynencji (Fruyt, Denollet za: Ogińska-Bulik, Ju-

czyński; 2004). Poza tym, jak wynika z badań, jednostki o osobowości typu D odczuwają

rodowisko pracy jako bardziej stresujące w porównaniu z jednostkami nie cechującymi

się osobowością typu D. Oprócz tego jednostki z osobowością stresową cechują się więk-

szym wyczerpaniem i mniejszym poczuciem kompetencji osobistych oraz przejawiają

więcej objawów zaburzeń psychicznych widocznych m.in. w objawach depresji. Wyniki

badań wskazują również, iż osobowość typu D jest predyktorem stanu zdrowia i odgrywa

ważniejszą rolę w jego kształtowaniu niż w rozwoju syndromu wypalenia (Ogińska-Bulik,

2006b).

Jak wynika z literatury przedmiotu osobowość typu D nie jest zupełnie nowym konstruk-

tem. Odwołuje się ona bowiem do dwóch znanych dyspozycji, jakimi są pozytywna i nega-

tywna emocjonalność, będących przejawem dwóch głównych cech osobowości, takich jak

neurotyzm i ekstrawersja. Wyraźne podobieństwo osobowości typu D do neurotyzmu i

introwersji widoczne jest w tym, iż pozytywny i negatywny afekt stanowiąc dwa niezależ-

ne wymiary opisują relatywnie stałe i charakterystyczne dla jednostki wysycenie jej prze-

yć emocjami pozytywnymi i negatywnymi. Wymiar negatywnej emocjonalności łączy z

neurotyzmem m.in.: tendencja do katastroficznego widzenia rzeczywistości, silny lęk i

napięcie, ocenianie zdarzeń jako silnie zagrażających i szkodliwych, zmieszanie i wstydli-

wość odczuwane w sytuacjach społecznych (Ogińska-Bulik, 2006a). Zarówno neurotyka

jak i jednostkę z osobowością typu D charakteryzuje tendencja do zamartwiania się, pesy-

mistyczny obraz świata, skłonność do załamywania się w sytuacjach trudnych, duża po-

datność na stres. Różnica pomiędzy neurotyzmem a negatywną emocjonalnością dotyczy

tego, iż w neurotyczności nie kładzie się nacisku na powstrzymywanie się od ujawniania

negatywnych emocji (Ogińska- Bulik, Juczyński; 2004). Z kolei drugi wymiar typu D, tj.

hamowanie społeczne wykazuje podobieństwo do introwersji przejawiające się w takich

elementach jak: rezerwa w kontaktach społecznych, nieśmiałość, preferencje do przeby-

wania w samotności (Ogińska-Bulik, 2006a). Ponadto introwersja, podobnie jak typ D,

wiąże się z mniejszą skłonnością do poszukiwania wsparcia społecznego, niskim poczu-

ciem własnej wartości i słabszą jakością kontaktów społecznych. Jednak w odróżnieniu od

wymiaru ekstrawersji/introwersji, który koncentruje się również na intrapsychicznym wy-

miarze hamowanie społeczne dotyczy interpersonalnego wymiaru introwersji, przejawia-

jącego się w braku komunikatywności, wycofywaniu się, braku asertywności i ogólnie

niskiej ekspresji emocjonalnej (Ogińska-Bulik, Juczyński; 2004). Na silny związek oby-

dwu wymiarów osobowości typu D z neurotycznością i ekstrawersją/introwersją wskazują

także wyniki dotychczasowych badań. Sugerują one pozytywną korelację negatywnej

emocjonalności i neurotyczności oraz hamowania społecznego i neurotyczności oraz nega-

tywne korelacje pomiędzy negatywną emocjonalnością i ekstrawersją a także pomiędzy

hamowaniem społecznym i ekstrawersją. Podobne zależności uzyskano także w badaniach

polskich (Juczyński, Ogińska-Bulik za: Ogińska-Bulik, 2006a). Odwołując się do przed-

stawionych powyżej podobieństw, można stwierdzić, iż osobowość typu D w największym

stopniu odpowiada połączonym dwóm wymiarom Wielkiej Piątki, tj. „neurotycznej intro-

wersji” (Ogińska-Bulik, Juczyński; 2004). Osobowość typu D wykazuje także pewne po-

dobieństwa do innych właściwości osobowości, traktowanych jako sprzyjające powstawa-

niu chorób somatycznych, zwłaszcza osobowości typu C, a także do wzoru zachowania A.

Zarówno dla osobowości typu C jak i dla osobowości typu D charakterystyczne jest pesy-

mistyczne nastawienie do życia i skupianie się na jego negatywnych stronach, a także re-

agowanie na stres bezradnością, poczuciem beznadziejności i skłonnością do depresji. Oba

typy łączy również skłonność do nie ujawniania emocji, przy czym dla typu D charaktery-

styczna jest świadome powstrzymywanie się od wyrażania emocji, natomiast dla typu C

jest ono związane z niską świadomością. Jednak pomimo tych podobieństw między oboma

typami osobowości występują zasadnicze różnice, tj. niska świadomość stresu i dyskom-

fortu psychicznego oraz duża pasywność w obliczu sytuacji stresowej a także skłonność do

poświęcania się, nadmiernego altruizmu, które są charakterystyczne dla typu C. Natomiast

typ D cechuje bardziej nastawienie na realizację własnych potrzeb i celów oraz pełna

wiadomość stresu i własnych emocji. Można doszukiwać się również pewnych podo-

bieństw pomiędzy typem D a wzorem zachowania A. Dotyczą one głównie: występowania

emocji gniewu i wrogości przy czym jednostka o wzorze zachowania A jest skłonna ujaw-

niać te emocje na zewnątrz w odróżnieniu od jednostki o osobowości typu D. Podobień-

stwa te wiążą się także z doświadczaniem stresu, przy czym w typie D jest on głównie

związany kontaktami interpersonalnymi, w typie A wiąże się z dążeniem jednostki do

sprawowania kontroli nad otoczeniem oraz niechęcią do korzystania ze wsparcia społecz-

nego w sytuacjach trudnych (Ogińska-Bulik, 2006a). Poza tym różnica pomiędzy typem A

i typem C a osobowością stresową przejawia się również w tym, iż wzór zachowania A

odzwierciedla zróżnicowaną podgrupę jednostek. Podobnie osobowość typu C odnosi się

do bardzo zróżnicowanych postaw, emocji, strategii radzenia sobie, które są powiązane z

ryzykiem choroby nowotworowej. Natomiast osobowość typu D dotyczy jednorodnej pod-

grupy jednostek, które można zdefiniować kombinacją dwóch ogólnych i stałych wymia-

rów osobowości mających określoną podstawę w teoriach psychologicznych (Denollet,

Van Heck; 2001). Ponadto zwraca się również uwagę na podobieństwo typu osobowości D

do emocjonalnych stylów radzenia sobie, takich jak zaprzeczanie czy represja. Jednak ba-

dania pokazują, iż radzenie sobie poprzez represję jest raczej opozycyjne wobec typu oso-

bowości D. Wyniki badań wykazały bowiem, że represyjni pacjenci wykazują raczej niski

poziom hamowania społecznego. Poza tym represja odnosi się do niskiego poziomu stresu

i nieświadomego usuwania negatywnych emocji ze świadomości, podczas gdy typ D do-

wiadcza wysokiego poziomu stresu i świadomie powstrzymuje się od wyrażania nega-

tywnych emocji (Ogińska-Bulik, Juczyński; 2004).

Jak wynika z powyżej przedstawionych danych osobowość typu D trudno uznać za zupeł-

nie nowy konstrukt jednak pewna jego „nowość” wydaje się tkwić przede wszystkim w

podkreślaniu roli połączonych cech osobowości (doświadczanie różnych negatywnych

emocji- lęku, gniewu, wrogości, zamartwiania się, skłonności depresyjnych i tendencji do

powstrzymywania się od ich wyrażania) w procesie stres-choroba (Ogińska-Bulik, Juczyń-

ski; 2004).

Podejmując problematykę osobowości typu D należy zwrócić również uwagę na zawarte

mechanizmy leżące u podłoża osobowości stresowej. W literaturze przedmiotu można zna-

leźć różne teorie próbujące opisać te mechanizmy. Jedna z nich odwołuje się do teorii Ey-

sencka (za: Ogińska-Bulik, 2006a) i poszukuje mechanizmów leżących u podstaw oso-

bowości stresowej w podstawach biologicznych neurotyzmu i ekstrawersji/introwersji,

gdyż z tymi wymiarami osobowości wiąże się typ D. Zgodnie z tą teorią (Eysenck, Ey-

senck za: Oleś za: Ogińska-Bulik, 2006a) neurotyczność związana jest z wysoką pobudli-

wością autonomicznego układu nerwowego, co powoduje szybkie pojawianie się emocji

nawet pod wpływem słabych bodźców. Jednostki charakteryzujące się negatywną emocjo-

nalnością to osoby łatwo wzbudzające w sobie negatywne emocje, z tendencją do ich

utrzymywania się. Z kolei podłoża ekstrawersji/introwersji według tej teorii upatruje się w

procesach pobudzenia/hamowania. Osoby introwertywne cechują się szybko powstającym

i silnym potencjałem pobudzeniowym i wolno pojawiającym się a szybko zanikającym

hamowaniem reaktywnym (dla ekstrawertyków jest odwrotnie).

Biologiczne podstawy ekstrawersji/introwersji zakłada także teoria aktywacji odwołująca

się do różnic indywidualnych w poziomie aktywności pętli korowo-siatkowej, wyznacza-

jącej poziom aktywacji, który według tej teorii jest wyższy u introwertyków.

Inny sposób wyjaśnienia funkcjonowania jednostek z osobowością typu D odwołuje się do

przebiegu procesów oceny poznawczej i sposobów radzenia sobie ze stresem. Zgodnie z

tym podejściem negatywna emocjonalność, jako względnie stała dyspozycja jednostki,

poprzedza proces oceny poznawczej i radzenia sobie, sprzyjając ocenie zdarzeń jako za-

grażających i szkodliwych. Z kolei stały wzorzec oceny poznawczej (w kategoriach zagro-

enia) nie sprzyja efektywnemu radzeniu sobie. Próbując wyjaśnić funkcjonowanie osób z

typem osobowości D odwoływano się także do podejścia poznawczo-behawioralnego. Po-

dejście to opiera się na trzech komponentach- poznawczym, behawioralnym i emocjonal-

nym. Pierwszy komponent przejawia się w spostrzeganiu przez osobę cechującą się oso-

bowością typu D otaczającej rzeczywistości i innych ludzi w kategoriach zagrożenia co z

kolei wywołuje silne negatywne emocje, takie jak niepokój, lęk, gniew, wrogość, irytacja,

które składają się na komponent emocjonalny i skłaniają do obrony i poradzenia sobie z

tymi emocjami. Natomiast komponent behawioralny stanowi preferowany przez osoby

typu D sposób radzenia sobie czyli powstrzymywanie się od wyrażenia tych emocji i za-

chowań zgodnych z nimi (Ogińska-Bulik, 2006a).

Dane zawarte w literaturze przedmiotu wskazują również na osobowość typu D jako

czynnik ryzyka chorób. Pierwsze badania mówiące, iż osobowość typu D wywiera szko-

dliwy wpływ na zdrowie zostały opublikowane w 1995 roku (Pedersen, Denollet; 2003).

Ten typ osobowości jest przede wszystkim traktowany jako czynnik ryzyka chorób układu

krążenia.. Dotychczas przeprowadzone badania wskazują, że jednostki z osobowością typu

D są czterokrotnie bardziej narażone na ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną

serca niż osoby nie wykazujące cech osobowości typu D. Ponadto wykazują wyższe

wskaźniki śmiertelności z powodu tych chorób (Pedersen, Denollet za: Ogińska- Bulik,

2006a). W badaniach przeprowadzonych przez M. Kopp (za: Ogińska- Bulik, 2006a)

stwierdzono częstsze występowanie osobowości typu D wśród pacjentów z nadciśnieniem

w porównaniu z populacją ogólną. Poza tym dotychczas przeprowadzone badania wykaza-

ły także, iż cechy osobowości typu D rzutują na efekty rehabilitacji pacjentów kardiolo-

gicznych. Ich wyniki wskazują bowiem, iż u pacjentów kardiologicznych nasilenie symp-

tomów wyczerpania i objawów somatycznych było czterokrotnie wyższe w porównaniu z

pacjentami nie wykazującymi nasilenia cech typu D (Denollet i in. za: Ogińska-Bulik,

2006a). Potwierdzają to dane literatury przedmiotu, z których wynika, iż symptomy, tj.

zmęczenie i wyczerpanie życiowe objawiające się m.in. skrajnym zmęczeniem czy zwięk-

szoną drażliwością częściej występują u pacjentów kardiologicznych o osobowości stre-

sowej. To z kolei może być czynnikiem ryzyka zwiększającym śmiertelność pacjentów

kardiologicznych (Pedersen, Denollet; 2003). Jest to zgodne z wynikami przeprowadzo-

nych dotychczas badań które wskazują, iż osobowość typu D powodując stan stresu, może

mieć niekorzystny wpływ na prognozy w chorobie niedokrwiennej serca. Dane te świadczą

bowiem, że śmiertelność pacjentów cechujących się osobowością stresową jest znacząco

wyższa w porównaniu ze śmiertelnością pacjentów nie mających osobowości typu D.

Związek pomiędzy osobowością typu D i śmiertelnością jest widoczny ponad pięć lat po

wystąpieniu zaburzeń wieńcowych i dotyczy zarówno kobiet jak i mężczyzn (Denollet,

1997).

Poza wyżej przedstawionymi wynikami badań istnieją dane świadczące, iż osobowość

typu D istotnie częściej występuje u osób chorych niż zdrowych (Ogińska-Bulik, Juczyń-

ski; 2004) oraz wskazujące na istotny udział obydwu wymiarów składających się na oso-

bowość typu D w predykcji choroby, tj. choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia, cho-

roby nowotworowej, wrzodowej i łuszczycy. Najsilniejszym predyktorem w tych bada-

niach okazała się negatywna emocjonalność. Poza wyżej przedstawionymi wynikami ba-

dań istnieją również dane wskazujące na istotny związek typu D, a zwłaszcza negatywnej

emocjonalności, z zaburzeniami w stanie zdrowia psychicznego. Szczególnie zauważono

zależności między negatywną emocjonalnością a objawami niepokoju/bezsenności, zabu-

rzeniami funkcjonowania oraz symptomami depresji, natomiast hamowanie społeczne

wiązało się głównie z objawami depresji i zaburzeniami funkcjonowania (Ogińska- Bulik

za: Ogińska-Bulik, 2006a).

Wyniki badań wskazują także na mechanizmy fizjologiczne łączące osobowość typu D ze

zwiększonym ryzykiem zachorowania tj. na osłabienie układu immunologicznego i na me-

chanizm zwiększonej reaktywności. Wskazują one bowiem, iż typ D jest predyktorem

zwiększonego wydzielania cytokin istotnych dla rozwoju choroby wieńcowej, co powodu-

je osłabienie układu immunologicznego. Poza tym dane te świadczą, że obydwa kompo-

nenty osobowości typu D są związane ze zwiększonym wydzielaniem kortyzolu a hamo-

wanie społeczne wiąże się także z podwyższeniem ciśnienia krwi, co z kolei leży u pod-

stawy mechanizmu zwiększonej reaktywności. Ponadto wyniki wielu badań wskazują, iż u

podłoża mechanizmów fizjologicznych łączących osobowość typu D z chorobami soma-

tycznymi leży tendencja do powstrzymywania się od ekspresji emocjonalnej (Ogińska-

Bulik, Juczyński; 2004). Świadczą o tym m.in. badania przeprowadzone przez Ginspard

(za: Ogińska-Bulik, Juczyński; 2004), w których wyniku stwierdzono, iż osoby posiadają-

ce predyspozycje do zachorowania na chorobę wieńcową i zawał serca wykazują trudności

w wyrażaniu agresji i gniewu oraz tendencje do depresji maskowane dużą aktywnością.

Przemawiają za tym również badania, których wyniki wskazują, iż skłonność do po-

wstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji różnicuje poziom śmiertelności

pacjentów z chorobą wieńcową. Wyższy poziom śmiertelności dotyczył bowiem pacjen-

tów silnie hamujących emocje (Ogińska- Bulik, 2006a). Zbliżone stanowisko prezentują

Pennebaker i Traue (za: Ogińska- Bulik, 2006a), którzy podkreślają, iż powstrzymywanie

się od ekspresji emocji negatywnych poprzez rozwój procesów hamowania mobilizuje stan

dystresu prowadząc do obniżenia odporności fizjologicznej a w konsekwencji do zwięk-

szenia ryzyka pojawienia się chorób somatycznych. Podobne stanowisko prezentują także

inni badacze m.in. Gross i Levenson oraz Nyklicek i in. (za: Ogińska-Bulik, 2006a), którzy

zwracają uwagę na obniżenie aktywności układu immunologicznego w skutek hamowania

ekspresji oraz wskazywali na zwiększenie aktywności układu sympatycznego w sytuacji

hamowania ekspresji emocjonalnej.

Przeprowadzone dotychczas badania bardziej podkreślają rolę osobowości typu D jako

mechanizmu patogenetycznego chorób sercowo- naczyniowych, niż czynnika sprzyjające-

go ich powstawaniu (Ogińska-Bulik, 2006a).

Osobowość stresowa może również sprzyjać zachowaniom niekorzystnym dla zdrowia tj.

stosowaniu środków psychoaktywnych. Przemawiają za tym dane zawarte w literaturze

przedmiotu zgodnie, z którymi, jak podkreślają Leventhal i Patrick-Miller (za: Ogińska-

Bulik, 2006a), osoby wykazujące skłonności do przeżywania silnych negatywnych emocji,

szczególnie depresji, częściej sięgają po środki zaradcze w postaci substancji psychoak-

tywnych, co pozwala na zmniejszenie nasilenia tych emocji, zwiększając jednak ryzyko

pojawienia się chorób. Podobnie Lerman i in. (za: Leventhal i Patrick-Miller, 2005) łączą

depresje a więc i emocje negatywne z możliwością podejmowania zachowań niekorzyst-

nych dla stanu zdrowia tj., samostymulujących czy zwiększających ryzyko zachorowań np.

nadmiernego spożycia alkoholu.

W literaturze przedmiotu zawarte są również dane świadczące, iż osobowość typu D może

wpływać na jakość życia. Przemawiają za tym wyniki badań przeprowadzonych na pacjen-

tach kardiologicznych. Świadczą one bowiem, iż pacjenci o osobowości typu D charakte-

ryzowali się gorszą jakością życia oraz przypisywali gorsze oceny własnemu stanowi

zdrowia (Pedersen, Denollet za: Ogińska-Bulik, 2006a). Także wyniki badań podłużnych

zawierają wstępne dane potwierdzające wpływ osobowości typu D na jakość życia. Wska-

zują one, iż pacjenci kardiologiczni z osobowością typu D dwukrotnie częściej negatywnie

oceniali własny stan zdrowia w okresie pięciu lat w porównaniu z pacjentami kardiolo-

gicznymi nie cechującymi się osobowością typu D (Pedersen, Denollet; 2003). Potwierdza-

ją to również wyniki innych badań wskazujące, iż osobowość typu D wiąże się z ponad

trzy a nawet pięciokrotnie częstszą niższą jakością życia w odniesieniu do stanu zdrowia u

pacjentów kardiologicznych w ciągu siedmiu lat po transplantacji serca. Ponadto wyniki te

sugerują, iż pacjenci o osobowości typu D zgłaszali znacząco gorszą jakość życia powią-

zaną ze stanem zdrowia w porównaniu z pacjentami nie cechującymi się osobowością typu

D oraz wskazują, że osobowość typu D silnie wiązała się z niższą jakością życia w odnie-

sieniu do stanu zdrowia także po uwzględnieniu wpływu czynników demograficznych i

klinicznych (Pedersen i in., 2006). Z kolei wyniki badań przeprowadzone na pacjentach po

wszczepieniu bajpasu aorty serca wskazują, iż pacjenci z osobowością typu D byli ponad

dwa razy bardziej narażeni na niską ocenę fizycznych komponentów zdrowia powiązane-

go z jakością życia i pięciokrotnie częściej cechowali się niską oceną psychicznych kom-

ponentów zdrowia powiązanego z jakością życia (Al-Ruzzeh i in., 2005). Ponadto prze-

mawiają za tym również dane zawarte w literaturze przedmiotu, które sugerują, iż wysoki

poziom negatywnej emocjonalności i hamowania społecznego mogą obniżać satysfakcję

yciową. Świadczą one, iż jednostki cechujące się wysokim poziomem hamowania spo-

łecznego oraz niskim poziomem negatywnej emocjonalności mogą prowadzić stabilne

emocjonalnie i satysfakcjonujące życie. Podobnie jednostki skłonne do doświadczania ne-

gatywnych emocji a więc cechujące się wysoką negatywną emocjonalnością i niskim po-

ziomem hamowania społecznego są mniej narażone na depresję i cechują się lepszą jako-

cią życia niż jednostki o osobowości stresowej (Denollet, 1997).

Podejmując problematykę osobowości typu D należy także zwrócić uwagę na istotne zna-

czenie oddziaływań mających na celu modyfikację osobowości typu D. Pomimo, iż oso-

bowość stresowa obejmuje raczej stałe cechy osobowości to możliwa i niezbędna wydaje

się ich modyfikacja. Skierowana jest ona głównie na radzenie sobie z emocjami, w tym na

kształtowanie umiejętności wyrażania emocji (Ogińska-Bulik, Juczyński; 2004). Poza tym

modyfikacja może obejmować również terapię poznawczo-behawioralną, trening umiejęt-

ności społecznych, trening autogenny, postępująca relaksację mięśni, różne formy medyta-

cji, hipnozę, biofeedback także antydepresanty. Te sposoby oddziaływania mogą zmniej-

szyć stres oraz zwiększyć zdolność do socjalizacji jednostek z osobowością typu D (Sher,

2005).

Ważne wydaje się także podejmowanie oddziaływań profilaktycznych u jednostek zdia-

gnozowanych jako typ D, zanim jeszcze pojawią się objawy choroby (Ogińska-Bulik, Ju-

czyński; 2004). Istotne jest także określenie różnic indywidualnych w doświadczanym

stresie emocjonalnym oraz sposobów zróżnicowanego leczenia, które mogłoby wpłynąć na

zmiany w profilu psychologicznym a tym samym na prognozy (Denollet, Van Heck;

2001). Modyfikacja osobowości typu D jak i oddziaływania profilaktyczne wydają się być

szczególnie istotne w kontekście zaprezentowanych powyżej wyników badań świadczą-

cych o związkach pomiędzy osobowością typu D a chorobami, zwłaszcza układu krążenia.

Podsumowując całość zaprezentowanych w niniejszym rozdziale wyników badań oraz

danych z literatury przedmiotu można stwierdzić, iż osobowość typu D łączy w sobie ce-

chy osobowości, które uznawane były już wcześniej za sprzyjające wystąpieniu chorób

układu krążenia. Nie jest więc to konstrukt zupełnie nowy jednak jego wyróżnienie może

mieć istotne znaczenie dla lepszego zrozumienia części przyczyn nie tylko chorób soma-

tycznych ale także chorób psychicznych i uzależnień np. uzależnienia od alkoholu. Oso-

bowość stresowa może bowiem nie tylko sprzyjać zachowaniom niekorzystnym dla zdro-

wia, tj. stosowanie środków psychoaktywnych ale wpływać także na jakość życia, dlatego

też była ona m.in. przedmiotem badań zaprezentowanych w niniejszej pracy. Ważne wyda-

ją się więc dalsze badania dotyczące psychologicznych i biologicznych cech jednostek z

osobowością typu D. Wyniki tych badań mogą bowiem być pomocne w rozwoju skutecz-

nych metod oddziaływania nastawionych na polepszenie psychologicznego i fizycznego

stanu zdrowia jednostek o osobowości typu D. Tym samym mogą również przyczynić się

do rozwoju metod zapobiegania zarówno chorobom somatycznym jak i psychicznym oraz

zachowaniom niekorzystnym dla zdrowia

4. METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

4.1 Wprowadzenie

Alkohol jest prawdopodobnie najstarszym i najbardziej popularnym środkiem che-

micznym zażywanym przez ludzi w celu uzyskania pożądanych efektów psychologicz-

nych. Dlatego też problem uzależnienia oraz współuzależnienia od alkoholu jest zjawi-

skiem powszechnym. Pomimo to badania dotyczące satysfakcji z życia osób uzależnio-

nych i współuzależnionych od alkoholu są nieliczne. Dotychczas przeprowadzone badania

sugerują niski poziom satysfakcji z życia w tej grupie osób. Ich wyniki wskazują bowiem

na wysoki poziom takich cech jak lęk, neurotyczność i introwersja a tym samym sugerują

częste występowanie osobowości typu D wśród osób uzależnionych i współuzależnionych

od alkoholu, która z kolei związana jest z niskim poziomem satysfakcji z życia. Satysfak-

cja z życia u osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu wiąże się również z

towarzyszącym im na codzień stresem. Wysoki poziom odczuwanego stresu związany jest

z niską satysfakcją z życia, nie jest jednak jasne co bardziej warunkuje stopień odczuwa-

nego stresu- cechy osobowości czy sytuacji . Wyniki dotychczasowych badań wskazują, iż

mogą istnieć różnice w ocenie poziomu odczuwanego stresu u osób współuzależnionych

(J. Mellibruda, 1999) oraz sugerują wysoki poziom odczuwanego stresu u osób uzależnio-

nych od alkoholu. Dlatego też zainteresowało mnie czy osobowość typu D występuje tak

często w badanej przeze mnie grupie jak sugerują to wyniki dotychczasowych badań nad

osobowością osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu oraz jaki jest poziom

odczuwanego stresu i jak te zmienne wpływają na poziom satysfakcji z życia.

4.2 Cele badań

Jak wynika z poprzedniego podrozdziału podejmując badania nad satysfakcją z życia u

osób uzależnionych i wspołuzależnionych należy uwzględnić wpływ osobowości zwłasz-

cza takich jej wymiarów jak hamowanie społeczne i negatywna emocjonalność oraz stresu.

Zmienne te zostały uwzględnione w przeprowadzonych badaniach.

Celem podjętych badań było:

• ustalenie związku między wymiarami osobowości typu D i odczuwanym stresem a

satysfakcją z życia u osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu.

• ustalenie predyktorów satysfakcji z życia w grupie osób uzależnionych i współuza-

leżnionych

4.3 Pytania i hipotezy badawcze

W przeprowadzonych badaniach koncentrowano się na wymiarach osobowości typu D,

tj. negatywnej emocjonalności i hamowaniu społecznym, poziomie odczuwanego stresu.

Wymienione elementy traktowano jako zmienne niezależne, wpływające na satysfakcję z

ycia, stanowiąca zmienną zależną.

W badaniach poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

Jaki jest poziom nasilenia wszystkich uwzględnionych w badaniu zmiennych (wy-

miarów osobowości typu D, poziomu odczuwanego stresu, satysfakcji z życia) u

osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu?

Czy istnieje związek między osobowością typu D a satysfakcją z życia w badanych

grupach osób?

Czy istnieje związek pomiędzy poziomem odczuwanego stresu a satysfakcją z ży-

cia w badanych grupach osób ?

Czy wymiary osobowości typu D różnicują poziom satysfakcji z życia w badanych

grupach?

Czy poziom odczuwanego stresu różnicuje poziom satysfakcji z życia u osób uza-

leżnionych i współuzależnionych od alkoholu??

Które zmienne są predyktorami poziomu satysfakcji z życia?

Do postawionych pytań sformułowano następujące hipotezy badawcze:

1) Grupa osób uzależnionych i współuzależnionych cechuje się wysokim nasileniem takich

zmiennych jak: wymiary osobowości typu D i poziom odczuwanego stresu oraz niskim

nasileniem satysfakcji z życia

2) Istnieje ujemny związek między osobowością typu D a satysfakcją z życia; im wyższy

poziom zmiennych składających się na osobowość typu D tym niższy poziom satysfakcji z

-życia

3) Istnieje ujemny związek pomiędzy poziomem stresu a satysfakcją z życia; im wyższy

poziom odczuwanego stresu tym niższa satysfakcja z życia

4) Wymiary osobowości typu D różnicują poziom satysfakcji z życia; osoby z wysokim

poziomem wymiarów osobowości typu D wykazują niższy poziom satysfakcji z życia w

porównaniu z osobami o niskim natężeniu wymiarów osobowości typu D

5) Poziom odczuwanego stresu różnicuje poziom satysfakcji z życia; osoby o wysokim

poziomie odczuwanego stresu wykazują niższą satysfakcję z życia w porównaniu z oso-

bami o niskim nasileniu odczuwanego stresu

6) Predyktorami poziomu satysfakcji z życia będą: negatywna afektywność-wymiar oso-

bowości typu D, poziom odczuwanego stresu.

4.4 Charakterystyka osób badanych

Przebadano 82 osoby uzależnione i 68 osób wspołuzależnionych od alkoholu. Prze-

ciętny wiek osób uzależnionych wynosił 41 lat a odchylenie standardowe 10,12 a współ-

uzależnionych- 43 lata (odchylenie standardowe- 8,72). Większość osób uzależnionych to

mężczyźni o średnim wieku 39 lat (odchylenie standardowe- 9,44); natomiast przeciętny

wiek kobiet uzależnionych od alkoholu wynosił 43 lata, odchylenie standardowe- 10,64.

Wśród osób współuzależnionych zdecydowana większość to kobiety o średnim wieku 43

lata i odchyleniu standardowym 8,15; przeciętny wiek współuzależnionych mężczyzn wy-

nosił 47 lat, odchylenie standardowe 16,39. Badane osoby najczęściej posiadały wykształ-

cenie średnie i zawodowe. Badanie zostało przeprowadzone w ośrodkach odwykowych z

terenu Łodzi i Częstochowy i miało charakter anonimowy, zbiorowy.

4.5 Zastosowane narzędzia badawcze

W badaniach zastosowano następujące narzędzia badawcze:

1. Skala do Pomiaru Osobowości typu D (DS-14) J. Denolleta, w polskiej adaptacji N.

Ogińskiej-Bulik, Z. Juczyńskiego, która została zaprezentowana w załączniku 1. Skala

składa się z 14 twierdzeń, z których 7 dotyczy negatywnej emocjonalności i 7 hamowania

społecznego tworzących osobowość stresową. Pierwsza wyraża skłonność do przeżywania

negatywnych emocji (gniew, lęk, irytacja czy depresja), natomiast druga oznacza po-

wstrzymywanie się od wyrażenia tych negatywnych emocji i związanych z nimi zachowań.

Skala służy do badania osób dorosłych, zdrowych i chorych. Badanie można przeprowa-

dzić indywidualnie bądź grupowo. Badany dokonuje oceny własnego zachowania posługu-

jąc się 5- stopniową skalą odpowiedzi: fałszywe, raczej fałszywe, trudno powiedzieć, ra-

czej prawdziwe, prawdziwe. Każde stwierdzenie jest oceniane od 0 (fałszywe) do 4 (praw-

dziwe). Wynik jest sumą punktów twierdzeń wchodzących w skład obydwu czynników.

Przed dodaniem punktów należy odwrócić punktację odpowiedzi na pytania 1 i 3. Im wyż-

szy wynik tym wyższe nasilenie każdego z wymiarów. Osobowość typu D oznacza, że na

obu wymiarach uzyskano wynik równy lub większy niż 10. Zgromadzone dane potwier-

dzają jej wysoką rzetelność i trafność: współczynnik alfa Cronbacha dla skali negatywna

emocjonalność wynosi 0,86, a dla hamowania społecznego 0,84 (Juczyński, Ogińska-

Bulik; w druku).

2. Skala Odczuwanego Stresu (SOS) (The Perceived Stress Scale PSS)- wersja ekspery-

mentalna autorzy: S.Cohen, T. Kamarc, R. Mermelstein w adaptacji Z. Juczyński (przed-

stawiona w załączniku 2) -składa się z 10 stwierdzeń, które dotyczą różnych subiektyw-

nych odczuć związanych z problemami i zdarzeniami osobistymi, zachowaniem i sposo-

bami radzenia sobie. Odpowiedzi oceniane są w skali 5-stopniowej. Skala została skon-

struowana do oceny natężenia stresu związanego z własną sytuacją życiową na przestrzeni

ostatniego miesiąca. Zgodnie z przyjętym założeniem o natężeniu stresu nie decyduje ilość

stresujących zdarzeń, lecz ich subiektywna ocena. Rozpiętość wyników w PSS-10 wynosi

od 0 do 40 punktów. Skala jest stosowana przede wszystkim jako metoda samooceny, lecz

również może być wykorzystana jako forma wywiadu. Skala posiada bardzo dobre wskaź-

niki rzetelności. Wyniki surowe można przeliczyć na jednostki normalizacyjne wyrażone

w skali stenowej, gdzie 1-4 oznacza wynik niski; 5-6- średni i 7-10 wysoki (Juczyński,

Ogińska- Bulik; w druku).

3. Skala Satysfakcji z życia (SWLS) Eda Dienera i wsp.w adaptacji Z. Juczyńskiego, za-

prezentowana w załączniku 3- składa się z 5 stwierdzeń ocenianych w skali siedmiostop-

niowej, wszystkie stwierdzenia mierzą czynnik satysfakcji z życia. Ocena satysfakcji z

ycia jest wynikiem porównania własnej sytuacji z ustalonymi przez siebie standardami.

Wynikiem pomiaru jest ogólny wskaźnik poczucia zadowolenia z życia; Skala jest prze-

znaczona do badania osób dorosłych, zarówno zdrowych , jak i chorych. Rzetelność(0,81) i

trafność skali są zadowalające. (Juczyński, 2001)

4.6 Sposób opracowania wyników

Do obliczeń statystycznych wykorzystano program komputerowy STATISTICA 6.0.

Do określenia istotności różnic między średnimi analizowanych zmiennych wykorzystano

test t-Studenta. Stopień wzajemnej zależności liniowej ustalono na podstawie współczyn-

ników korelacji Pearsona. Powyższe analizy statystyczne wykorzystano w ogólnej charak-

terystyce badanych grup. Natomiast w celu ustalenia wyznaczników satysfakcji z życia

zastosowano postępującą krokową metodę analizy regresji.

5. WYNIKI BADAŃ I ICH ANALIZA

Wyniki badań przedstawiono w kolejności zgodnej z postawionymi pytaniami badaw-

czymi.

5.1.Analiza opisowa wyników

Pierwszy krok analizy badań polegał na obliczeniu średnich wartości uwzględnionych

w badaniu zmiennych. Wyniki badań prezentuje tabela 1.

Tab.1 Średnie wartości, odchylenia standardowe, wartości min. i max. analizowanych w

badaniu zmiennych

Osoby badane łącznie

Zmienne

min. max.

negatywna emocjonalność 16,03 5,52 2,00 28,00
hamowanie społeczne

11,08 5,90 0,00 26,00

stres

21,10 6,26 3,00 35,00

satysfakcja z życia

15,79 6,07 5,00 35,00

Podsumowanie wyników zaprezentowanych w powyższej tabeli pozwala na sformuło-

wanie następujących stwierdzeń:

1. Przebadane osoby uzyskały wynik powyżej 10 punktów (16,03) na skali badającej nega-

tywną emocjonalność i na skali dotyczącej hamowania społecznego (11,08), co wskazuje,

iż cechują się one ponad przeciętnym poziomem obu wymiarów osobowości typu D.

2. Badani uzyskali wynik odpowiadający 4 stenowi (15,79), co wskazuje na niski poziom

satysfakcji z życia.

3. Uzyskany wynik na skali mierzącej poziom odczuwanego stresu (21,10) odpowiada

wartości 5-6 stena i wskazuje na średnie natężenie stresu w grupie osób badanych.

W kolejnym kroku analizy danych sprawdzono różnice między średnimi analizowa-

nych zmiennych w grupie osób uzależnionych i w grupie osób współuzależnionych od

alkoholu.

Zestawienie wyników uzyskanych przez dwie wyróżnione grupy przedstawia tabela 2.

Tab.2 Średnie wartości badanych zmiennych u osób uzależnionych i współuzależnionych

Osoby

uza-

leżnione

alkoholu

Osoby współ-
uzależnione
od alkoholu

Zmienne

negatywna emocjonalność 16,67

5,06 15,26

5,99 1,55 0,12

hamowanie społeczne

11,34

5,66 10,77

6,21 0,58 0,56

stres

21,08

6,19 21,13

6,39 -0,04 -0,96

satysfakcja z życia

14,48

5,27 17,32

6,60 -2,90 0,004*

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, istnieją istotne statystycznie różnice pomię-

dzy poziomem satysfakcji osób uzależnionych i osób współuzależnionych. Osoby współ-

uzależnione w porównaniu z osobami uzależnionymi cechują się wyższym poziomem sa-

tysfakcji z życia. U osób współuzależnionych jest to poziom przeciętny, odpowiadający

wartości bliskiej 5 stenowi na skali mierzącej poziom satysfakcji z życia, a u uzależnio-

nych wynik równy jest wartości 3-4 stena, co oznacza niski poziom satysfakcji w tej grupie

osób. Przynależność do grupy nie różnicuje w sposób istotny statystycznie pozostałych

analizowanych w badaniu zmiennych.

Następnym krokiem analizy badanych zmiennych było sprawdzenie jak często wysoki,

redni i niski poziom nasilenia uwzględnionych w badaniu zmiennych, tj. wymiarów oso-

bowości typu D, poziomu odczuwanego stresu, satysfakcji z życia występuje w grupie

osób uzależnionych, współuzależnionych oraz w obu tych grupach łącznie. Pierwszą

zmienną, którą poddano opisanej powyżej analizie była osobowość typu D. Na podstawie

uzyskanych wyników na skali DS-14 osoby badane podzielono na trzy grupy: typ D- oso-

by, które uzyskały wartość 10 stena i wyżej na obu wymiarach osobowości typu D, typ

mieszany- osoby, które na jednym z wymiarów uzyskały wynik odpowiadający wartości

10 stena i wyższy oraz typ nie- D- osoby, których wyniki były poniżej 10 stena na obu

wymiarach osobowości typu D. Wyniki prezentuje poniższa tabela.

Tab.3 Rozkład częstości występowania osobowości typu D wśród osób badanych

Osoby badane
łącznie

Osoby uzależ-
nione

Osoby współ-
uzależ.

licz-
ność

pro-
cent

licz-
ność

pro-
cent

licz-
ność

pro-
cent

Typ D

83,00

53,89

48,00

57,83

35,00

51,47

Typ mieszany

56,00

36,36

31,00

37,34

25,00

36,76

Typ nie D

11,00

7,14

3,00

3,61

8,00

11,76

Analiza danych zaprezentowanych w powyższej tabeli pozwala stwierdzić, że:

1. Ponad połowa badanych w grupie osób uzależnionych i połowa w grupie osób współ-

uzależnionych oraz nieco ponad połowa osób badanych łącznie cechuje się osobowością

typu D, przy czym odsetek osób z osobowością typu D jest wyższy w grupie osób uzależ-

nionych (57,83 %) niż w grupie osób współuzależnionych (51, 47 %).

2. Nikły procent w grupie osób uzależnionych oraz niewielki procent w grupie osób

współuzależnionych i w obu grupach łącznie nie posiada osobowości typu D.

3. Typ mieszany we wszystkich grupach stanowi około 37 % badanych.

Jak często wymiary osobowości typu D występują w grupie badanych osób prezentuje ta-

bela 4.

Tab.4 Rozkład częstości występowania negatywnej emocjonalności i hamowania społecz-

nego wśród osób badanych

Osoby

badane

łącznie

Osoby uzależ-

nione

Osoby współ-

uzależnione

licz-

ność

pro-

cent

licz-

ność

pro-

cent

licz-

ność

pro-

cent

negatywna emocjonalność

wysokie

133,00

88,66

77,00

93,90

56,00

82,35

niskie

17,00

11,33

5,00

6,09

12,00

17,64

hamowanie społeczne

wysokie

89,00

57,79

50,00

60,97

39,00

57,35

niskie

60,00

38,96

31,00

37,80

29,00

42,64

Zaprezentowane w powyższej tabeli wyniki wskazują, iż:

1. Ogromna większość badanych w grupie osób uzależnionych (93,90%) cechuje się wy-

soką negatywną emocjonalnością, jednocześnie nikły odsetek osób uzależnionych to osoby

o niskim poziomie negatywnej emocjonalności

2. Zdecydowana większość badanych wśród osób współuzależnionych (82,35 %) i w gru-

pie osób badanych łącznie (88,66%) wykazuje wysoką negatywną emocjonalność

3. Większość badanych w grupie osób uzależnionych reprezentuje wysoki poziom hamo-

wania społecznego (61 %), podobnie jak ponad połowa badanych w dwóch pozostałych

grupach

Kolejną zmienną, której częstotliwość w badanej grupie sprawdzono był poziom stresu.

A oto tabelaryczne przedstawienie wyników.

Tab.5 Rozkład poziomu nasilenia stresu wśród osób badanych łącznie i z podziałem na

grupy

Osoby badane
łącznie

Osoby uzależ-
nione

Osoby współ-
uzależnione

stres

licz-
ność

pro-
cent

licz-
ność

pro-
cent

licz-
ność

pro-
cent

wysoki poziom 58,00

38,66

32,00

38,55

26,00

38,23

redni poziom 54,00

36,00

28,00

33,73

26,00

38,23

niski poziom

38,00

25,33

22,00

26,50

16,00

23,52

Powyższe zestawienie wyników wskazuje na to, iż:

1. Dość znaczna część osób badanych we wszystkich grupach odczuwa wysoki poziom

stresu (ok. 38 %).

2. Co czwarty badany cechuje się niskim poziomem odczuwanego stresu

3. Co trzecia osoba badana wykazuje średni poziom odczuwanego stresu (36 %), przy

czym odsetek osób odczuwających średnie nasilenie stresu jest wyższy w grupie osób

współuzależnionych (38, 23 %) w porównaniu z odsetkiem osób uzależnionych (33, 73

Wyniki badań dotyczących poziomu satysfakcji w grupie osób badanych przedstawia po-

niższa tabela.

Tab.6 Rozkład poziomu satysfakcji życiowej wśród osób badanych

Osoby badane

łącznie

Osoby uzależ-

nione

Osoby współ-

uzależnione

satysfakcja

z życia

licz-

ność

pro-

cent

licz-

ność

pro-

cent

licz-

ność

pro-

cent

wysoka

18,00 12,00

4,00

4,81

14,00

20,58

rednia

38,00 25,33

22,00

26,50

16,00

23,52

niska

94,00 62,66

57,00

68,67

38,00

55,88

Zaprezentowane wyniki sugerują, iż:

1. Większość badanych wśród osób uzależnionych odczuwa niską satysfakcję z życia,

w grupie osób współuzależnionych jest to ponad połowa osób

2. Niewiele osób uzależnionych prezentuje wysoki poziom satysfakcji (4 %)

3. Co piąta osoba współuzależniona cechuje się wysoką satysfakcją z życia

4. Przeciętny poziom satysfakcji cechuje co czwartą osobę badaną

5.2 Zależności między zmiennymi

W kolejnym kroku analizy sprawdzono zależności ( za pomocą współczynników kore-

lacji Pearsona) między wymiarami osobowości typu D: negatywną emocjonalnością, ha-

mowaniem społecznym; stresem a satysfakcją z życia u osób badanych łącznie. Dane do-

tyczące tej kwestii zawiera tabela 7.

Tab.7 Współczynnik korelacji zmiennych niezależnych z satysfakcją z życia w grupie ba-

danych osób

Osoby
badane
łącznie

Osoby
uzależ-
nione

Osoby
współ-
uza-
leżnio
ne

Zmienne

satysfakcja z życia

negatywna emocjonalność -0,45*

-0,25* -0,55*

hamowanie społeczne

-0,32*

-0,20

-0,42*

stres

-0,43*

-0,38* -0,51*

co najmniej na poziomie *- 0,05

Przedstawione w powyższej tabeli współczynniki korelacji wskazują na ujemne zależ-

ności między zmiennymi niezależnymi a satysfakcją z życia, przy czym związki te są róż-

ne w grupie osób uzależnionych i w grupie osób współuzależnionych oraz w obu tych gru-

pach badanych łącznie. Z zaprezentowanych powyżej wyników badań wynika, że najsil-

niejsza ujemna korelacja zachodzi pomiędzy negatywną emocjonalnością a satysfakcją w

grupie osób współuzależnionych. Podobnie silną korelacje między tymi zmiennymi zano-

towano w grupie osób badanych łącznie. Dość silny ujemny związek zachodzi również

między stresem a satysfakcją z życia, przy czym najsilniejszy jest on w grupie osób współ-

uzależnionych a najsłabszy w grupie osób uzależnionych. Ujemna korelacja dotyczy także

związku pomiędzy hamowaniem społecznym a satysfakcją z życia w grupie osób współ-

uzależnionych i w obu grupach badanych łącznie, nie zachodzi ona natomiast w grupie

osób uzależnionych.

W kolejnym kroku analizy próbowano odpowiedzieć na pytanie czy wymiary osobo-

wości typu D różnicują poziom satysfakcji z życia u osób badanych. Dane pozwalające

odpowiedzieć na to pytanie ilustruje tabela 8.

Tab.8 Średnie wartości zmiennej zależnej w grupie osób badanych o osobowości typu D i

bez osobowości typu D

Osoby badane łącznie
typ D (n=83)

typ nie-D (n=11)

13,86 5,05 22,72

4,96

5,46* 0,00*

Osoby uzależnione
typ D(n=48) typ nie-D (n=3)

13,52 5,07 18,66

4,50

1,70

0,09

Osoby współuzależnione
typ D (n=35) typ nie-D (n=8)

Zmienne

satysfakcja
z życia

14,31 5,07 24,25

4,43

5,10

0,00*

Jak wynika z powyższej tabeli osoby badane cechujące się osobowością typu D istot-

nie różnią się pod względem zmiennej zależnej, tj. satysfakcji z życia w grupie osób bada-

nych i w grupie osób współuzależnionych. Jednostki o osobowości typu D posiadają istot-

nie niższy poziom satysfakcji z życia, natomiast osoby nie posiadające osobowości typu D

wykazują przeciętny poziom satysfakcji z życia.

Na podstawie przedstawionych powyżej danych można stwierdzić, że wymiary osobo-

wości typu D nie różnicują poziomu satysfakcji z życia u osób uzależnionych. Osoby o

typie osobowości D cechują się niskim poziomem satysfakcji z życia, natomiast osoby o

osobowości nie-D wykazują przeciętny poziom satysfakcji, jednak nie są to różnice istotne

statystycznie.

Następny etap analizy danych wiązał się z ustaleniem różnic w poziomie satysfakcji z

ycia w grupie osób o wysokim i niskim poziomie odczuwanego stresu. Wyniki badań

przeprowadzonych na ten temat zawiera tabela 9.

Tab.9 Średnie wartości zmiennej zależnej w zależności od poziomu stresu w grupie bada-

nych osób

Osoby badane łącznie
wysoki poziom
stresu (n=58)

niski poziom
stresu(n=38)

12,84 5,08

18,89 5,86

5,36

0,00*

Osoby uzależnione
wysoki poziom
stresu (n=32)

niski poziom
stresu (n=22)

12,40 5,11

16,54 4,94

2,96

0,00*

Osoby współuzależnione
wysoki poziom
stresu (n=26)

niski poziom
stresu (n=16)

Zmienne

satysfakcja
z życia

13,38 5,09

22,12 5,59

-5,19

0,00*

Analiza przedstawionych powyżej danych pozwala na stwierdzenie, że poziom odczu-

wanego stresu różnicuje poziom satysfakcji z życia we wszystkich badanych grupach. W

grupie osób badanych łącznie i w grupie osób współuzależnionych jednostki o niskim po-

ziomie stresu wykazują przeciętny poziom satysfakcji z życia, natomiast jednostki o wyso-

kim poziomie stresu cechują się niską satysfakcją z życia. Osoby uzależnione cechują się

niskim poziomem satysfakcji z życia, przy czym jest ona niższa u jednostek o wysokim

nasileniu stresu w porównaniu z osobami uzależnionymi o niskim poziomie stresu.

5.3 Wyznaczniki zmiennej zależnej

Kolejnym krokiem w analizie wyników badań było ustalenie, które z analizowanych

zmiennych niezależnych są wyznacznikami satysfakcji z życia. Analizę regresji przepro-

wadzono zarówno dla całej grupy badanych oraz oddzielnie dla grupy osób uzależnionych

i współuzależnionych. Uzyskane dane prezentuje kolejno tabela 10, 11 i 12.

Tab.10 Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: satysfakcja u osób badanych łącznie

wyznaczniki satysfakcji z życia

R-
kwadrat

SE B Beta t

negatywna
emocjonalność

0,18

-0,25 0,09 -0,22 -2,61 0,00*

hamowanie
społeczne

0,24

-0,13 0,08 -0,13 -1,68 0,09

stres

0,25

-0,26 0,08 -0,27 -3,22 0,00*

wartość stała

26,90 1,63

16,41 0,00*

Analizując przedstawione powyżej dane można stwierdzić, że wyznacznikami satys-

fakcji z życia na poziomie istotnym statystycznie okazały negatywna emocjonalność i od-

czuwany stres. Wyjaśniają one łącznie 19% całkowitej wariancji. Najsilniejszym predyk-

torem jest negatywna emocjonalność. Na podstawie wartości współczynników Beta można

wnioskować, że im wyższy poziom odczuwanego stresu oraz negatywnej emocjonalności,

tym niższy poziom satysfakcji z życia. Predyktorem satysfakcji z życia na poziomie nie

istotnym statystycznie okazało się również hamowanie społeczne, które wyjaśnia 6%

zmienności wyników. Współczynnik beta wskazuje na słabą ujemną zależność pomiędzy

tym predyktorem a zmienną zależną.

Jak przedstawia się analiza regresji w grupie osób uzależnionych przedstawia tabela 11.

Tab.11 Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: satysfakcja u osób uzależnionych

wyznaczniki satysfakcji z życia

R-
kwadrat

SE B Beta t

stres

0,13

-0,31 0,08 -0,37 -3,59 0,00*

wartość stała

21,32 1,94

10,98 0,00*

Jak wynika z powyższej tabeli analiza regresji ujawniła jeden wyznacznik satysfakcji z

ycia w grupie osób uzależnionych, który wyjaśnia 13% zmienności wyników. Jest nim

stres. Na podstawie wskaźników Beta można stwierdzić, że zachodzi dość silny ujemny

związek pomiędzy stresem a satysfakcją z życia, tak więc, im większe nasilenie stresu, tym

niższy poziom satysfakcji z życia.

Wyniki badań dotyczące wyznaczników satysfakcji w grupie osób współuzależnionych

przedstawia tabela poniżej.

Tab.12 Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: satysfakcja u osób współuzależnionych

Analizując tabelę 17 można zauważyć, że predyktorami satysfakcji na poziomie istot-

nym statystycznie okazały się negatywna emocjonalność i hamowanie społeczne, które

łącznie wyjaśniają 35% zmienności wyników. Najsilniejszym predyktorem okazała się

negatywna emocjonalność. Wskaźniki Beta sugerują, że zachodzi ujemny związek o śred-

niej sile pomiędzy negatywną emocjonalnością a satysfakcją i słaby związek ujemny po-

między hamowaniem społecznym a satysfakcją. Tak więc, im silniejsza negatywna emo-

cjonalność i hamowanie społeczne, tym mniejsza satysfakcja z życia. Wyznacznikiem sa-

tysfakcji z życia okazał się również stres, który wyjaśnia 3% zmienności wariancji, jednak

nie jest to zależność istotna statystycznie. Współczynnik Beta sugeruje słaby ujemny zwią-

zek pomiędzy stresem a satysfakcją z życia.

5.4 Interpretacja wyników i wnioski

Wyniki badań pozwalają stwierdzić, iż osoby badane cechują się wysokim nasileniem

obu wymiarów osobowości typu D- negatywnej emocjonalności i hamowania społecznego

we wszystkich badanych grupach oraz niskim poziomem satysfakcji z życia w grupie osób

badanych łącznie i uzależnionych. Potwierdzają tym samym część założeń przyjętych w

hipotezie pierwszej i są zgodne z wynikami innych badań, które wskazują na wysoki po-

ziom neurotyzmu u osób uzależnionych od alkoholu (Nikodemska, 2004). Wyniki dotych-

czasowych badań sugerują także wysoki poziom napięcia nerwowego, niepewności siebie

u osób uzależnionych od alkoholu (Szczukiewicz, 1996). Podobnie wyniki dotychczaso-

wych badań osób współuzależnionych są zbieżne z danymi zaprezentowanymi w niniejszej

pracy, wskazują bowiem na wysoki poziom przykrych emocji, stany przygnębienia u osób

współuzależnionych. (Kurza, 2003). Uzyskane dane są zgodne także z wynikami badań,

wyznaczniki satysfakcji z życia

R-
kwadrat

SE B Beta t

negatywna
emocjonalność

0,30

-0,35 0,14 -0,31 -2,47 0,00*

hamowanie
społeczne

0,35

-0,23 0,11 -0,22 -2,11 0,02*

stres

0,38

-0,24 0,13 -0,23 -1,85 0,06

wartość stała

30,37 2,28

13,27 0,00*

które wskazują na introwersję i izolację społeczną osób współuzależnionych oraz świadczą

o tym, iż dla części koalkoholików sytuacje społeczne są źródłem dużego stresu (Sagadyn,

1996; Szczepańska, 1994). Potwierdzają to także dane łączące alkoholizm ze stresem spo-

łecznym i wskazujące, że część osób uzależnionych od alkoholu charakteryzuje się zaha-

mowaniami w kontaktach społecznych (Telerak, 2001).

Osoby badane posiadają przeciętny poziom stresu, co nie potwierdza pozostałych założeń

sformułowanych w hipotezie pierwszej. Przeciętny poziom stresu osób badanych mogą

tłumaczyć wyniki badań nad związkami pomiędzy negatywną afektywnością a stresem,

które wskazują na pośredniczenie innych właściwości jednostki pomiędzy stanem nega-

tywnej afektywności a stresorami i stanem stresu. Nie ma więc prostego związku przyczy-

nowego pomiędzy tym wymiarem osobowości a stresem (Doyle, Slaven; 2004). Zgodnie z

powyższym możliwe jest, iż w badanej grupie osób poziom stresu modyfikowany jest

przez inne właściwości osobnicze.

Również nie zostało potwierdzone założenie odnośnie niskiej satysfakcji z życia w grupie

osób współuzależnionych. Przeciętny poziom satysfakcji z życia uzyskany w tej grupie

może wyjaśniać fakt, iż osoby badane oceniały swój poziom satysfakcji z życia w sposób

poznawczy. Wyniki badań wskazują, iż ten rodzaj oceny podatny jest na zniekształcenia

wynikające z mechanizmów obronnych (Brandstaetter za: Zalewska, 2003). Uzyskane wy-

niki mogą również tłumaczyć badania wskazujące, iż część osób współuzależnionych cha-

rakteryzuje się wysokim poziomem mobilizacji co przynosi cenne rodzaje satysfakcji.

(Mellibruda,1999).

Uzyskane wyniki potwierdzają założenie hipotezy drugiej odnośnie ujemnych związ-

ków pomiędzy osobowością typu D a satysfakcją z życia w obu grupach osób badanych

łącznie jak i w grupie osób współuzależnionych, nie potwierdzają one natomiast ujemnego

związku pomiędzy wymiarem osobowości typu D- hamowaniem społecznym a satysfakcją

z życia w grupie osób uzależnionych. Jest to zgodne z wynikami badań zaprezentowanymi

w literaturze, które wskazują na ujemne zależności pomiędzy zaburzeniami depresyjnymi i

stresem a jakością życia osób uzależnionych (Habrat i in., 2000). Z kolei badania prze-

prowadzone przez S. H. Hotarda i współpracowników (za: Mądrzycki, 2002) dowodzą, że

nie musi istnieć ujemny związek pomiędzy introwersją a zadowoleniem z życia. Osoby

introwertywne z dobrymi relacjami społecznymi są niemal tak samo zadowolone z życia

jak osoby ekstrawertywne. Potwierdzony został także postulat mówiący, iż im wyższy po-

ziom zmiennych składających się na osobowość typu D tym niższy poziom satysfakcji z

ycia. Uzyskane wyniki są zgodne z danymi zawartymi w literaturze przedmiotu, które

mówią o dwóch afektywnych mechanizmach-emocjonalności pozytywnej utożsamianej w

przybliżeniu z ekstrawersją i emocjonalności negatywnej, bliskiej neurotyzmowi wyzna-

czających ogólną predyspozycję do doświadczania szczęścia (Czapiński, 2004).

Wyniki badań wskazują iż, istnieje ujemny związek pomiędzy oceną stresu a satysfak-

cją z życia. Potwierdzają tym samym hipotezę trzecią oraz prawdziwość tezy, iż im wyż-

szy poziom odczuwanego stresu tym niższa satysfakcja z życia. Dane te potwierdza litera-

tura przedmiotu. Wyniki polskich badań panelowych wskazują bowiem, iż spadek natęże-

nia stresu nie ma najmniejszego wpływu na poprawę dobrostanu, natomiast wzrost stresu

istotnie osłabia czasowo chęć do życia (Czapiński, 2001).

Również częściowo zostają potwierdzone założenia sformułowane w hipotezie czwar-

tej odnośnie różnicowania poziomu satysfakcji z życia przez wymiary osobowości typu D.

Na słuszność tej tezy wskazują wyniki badań uzyskane w grupie osób badanych łącznie

oraz w grupie osób współuzależnionych. Natomiast wyniki badań w grupie osób uzależ-

nionych nie wskazują na istnienie istotnych statystycznie różnic w poziomie satysfakcji z

ycia u osób uzależnionych o osobowości typu D i bez osobowości typu D. Wskazują one

na niską jakość życia osób uzależnionych i są zbieżne z wynikami badań zaprezentowa-

nymi w literaturze, które sugerują gorszą jakość życia alkoholików w porównaniu z popu-

lacją generalną. Badania te świadczą również, iż jakość życia u osób uzależnionych utrzy-

mujących abstynencję przez 3 miesiące nadal jest niska i zbliżona do poziomu satysfakcji

u osób z chorobami nowotworowymi (Foster i wsp. za: Habrat i in., 2000). Zgodnie z po-

wyższym wśród osób uzależnionych satysfakcja z życia jest niska, a osobowość typu D nie

różnicuje istotnie statystycznie jej poziomu.

Uzyskane dane potwierdzają prawdziwość hipotezy piątej odnośnie różnicowania przez

poziom odczuwanego stresu poziomu satysfakcji z życia we wszystkich badanych grupach.

W związku z uzyskanymi danymi można stwierdzić, że osoby o wysokim poziomie od-

czuwanego stresu wykazują niższy poziom satysfakcji z życia, natomiast osoby o niskim

poziomie odczuwanego stresu cechują się wyższym poziomem satysfakcji z życia.

Z dokonanej analizy zebranych wyników wynika, że założenia sformułowane w hipo-

tezie szóstej dotyczące negatywnej emocjonalności i stresu jako wyznaczników satysfakcji

są prawdziwe jedynie odnośnie badanych osób łącznie. Podobne wyniki odnośnie nega-

tywnej afektywności jako predyktora satysfakcji z życia uzyskano w badaniach dotyczą-

cych m.in. roli radzenia sobie w relacji między neurotycznością a dobrostanem. Wyniki

tych badań są zbieżne z wynikami uzyskanymi w niniejszej pracy i dowodzą, że neuro-

tyczność jest silnym ujemnym predyktorem dobrostanu. Wysoki poziom neurotyczności

wiąże się z ujemnym bilansem emocjonalnym i niższym zadowoleniem z teraźniejszości

oraz niższym oczekiwanym zadowoleniem z przyszłości (Doyle, Slaven; 2004). W grupie

osób uzależnionych predyktorem satysfakcji z życia okazał się stres, co potwierdza jedynie

częściowo prawdziwość hipotezy szóstej. Potwierdzają to wyniki badań przeprowadzo-

nych przez R. A. Emmonsa i E. Dienera (za: Mądrzycki, 2002) wskazujące, że cechy oso-

bowości są słabymi predyktorami dobrego samopoczucia jednostki. Wyjaśniają one bo-

wiem 14% wariancji ogólnej oceny zadowolenia z życia. Podobnie w grupie osób współ-

uzależnionych otrzymane predyktory- negatywna emocjonalność i hamowanie społeczne,

potwierdzają jedynie częściowo prawdziwość hipotezy szóstej. Jednak otrzymane wyniki

odnośnie hamowania społecznego jako predyktora satysfakcji mają poparcie w literaturze

przedmiotu, która wskazuje na ujemny wpływ introwersji na dobrostan psychiczny (Wil-

liams za: Czapiński, 2000).

Podsumowując całość dokonanej w tym podrozdziale interpretacji wyników, można

stwierdzić, że wyniki przeprowadzonych badań skłaniają do sformułowania wielu wnio-

sków dotyczących satysfakcji z życia u osób uzależnionych i wspołuzależnionych od al-

koholu.

Uzyskane dane posiadają walory aplikacyjne. Mogą one stanowić przesłankę dla pracy z

osobami uzależnionymi i współuzależnionymi od alkoholu. Pokazują bowiem aspekty,

które należałoby brać pod uwagę pomagając osobom z tymi problemami. Wskazują na

ważną rolę cech osobowości a także stresu wyznaczających jakość życia tych osób. Suge-

rują więc nad czym należałoby pracować, jakie umiejętności rozwijać u osób uzależnio-

nych i współuzależnionych. Jednocześnie wskazują na różnice jakie zachodzą pomiędzy

osobami uzależnionymi i współuzależnionymi od alkoholu. Pokazują tym samym złożo-

ność podjętej problematyki. Badania i rozważania przedstawione w pracy nie wyczerpują

całokształtu problematyki związanej z satysfakcją z życia u osób uzależnionych i współ-

uzależnionych od alkoholu. Jednak nie było to zamierzeniem autora. Ze względu na nie-

wielką liczbę badań dotyczącej problematyki poruszonej w niniejszej pracy uzyskane dane

mogą stanowić przesłankę do dalszych badań w tym zakresie.

ZAKOŃCZENIE

Przedmiotem zaprezentowanych w niniejszej pracy rozważań była problematyka doty-

cząca osobowości typu D, poziomu odczuwanego stresu i satysfakcji z życia u osób uza-

leżnionych i współuzależnionych od alkoholu. Jak wspomniano we wstępie, głównym ce-

lem przedstawionych powyżej badań było ustalenie związku między wymiarami osobowo-

ci stresowej, tj. negatywną emocjonalnością i hamowaniem społecznym, poziomem od-

czuwanego stresu a satysfakcją z życia u osób uzależnionych i współuzależnionych od

alkoholu. W niniejszej pracy starano się również odpowiedzieć na pytanie: które z bada-

nych zmiennych są predyktorami satysfakcji z życia w grupie osób uzależnionych i współ-

uzależnionych. W poszczególnych rozdziałach teoretycznych zaprezentowano dane litera-

tury przedmiotu oraz wyniki dotychczasowych badań ukazujące złożoność problematyki

podjętej w niniejszej pracy. Stanowiły one podstawę teoretyczną do sformułowania pytań i

hipotez badawczych zaprezentowanych w rozdziale poświęconym metodologii badań wła-

snych. Zaprezentowane powyżej dane uzyskane z badań własnych potwierdzają większość

z założeń przyjętych w hipotezach badawczych i pozwalają odpowiedzieć na główne pyta-

nie badawcze oraz stanowią podstawę do wyciągnięcia wielu wniosków odnośnie poruszo-

nej w niniejszej pracy problematyki. Na ich podstawie można bowiem wnioskować m.in. o

istnieniu ujemnych związków pomiędzy negatywną emocjonalnością, poziomem odczu-

wanego stresu a satysfakcją z życia w grupie osób uzależnionych i współuzależnionych od

alkoholu a także o podobieństwach jak i różnicach pomiędzy osobami uzależnionymi i

współuzależnionymi od alkoholu w zakresie poziomu nasilenia uwzględnionych w niniej-

szej pracy zmiennych. Ponadto przedstawione powyżej wyniki badań własnych stanowią

również podstawę do sformułowania wniosków odnośnie częstości występowania osobo-

wości typu D, wysokiego stopnia odczuwanego stresu czy niskiego poziomu satysfakcji z

ycia w grupie osób uzależnionych i współuzależnionych od alkoholu. Przez co mogą tym

samym wskazywać na znaczenie powyżej wymienionych zmiennych w problematyce al-

koholizmu i koalkoholizmu. Uzyskane dane pozwalają także wnioskować na temat predyk-

torów satysfakcji z życia w grupie alkoholików i koalkoholików. Przedstawione w niniej-

szej pracy wyniki badań nie potwierdzają wszystkich założeń sformułowanych odnośnie

poszczególnych hipotez badawczych, co może z kolei wskazywać na złożoność podjętej w

niniejszej pracy problematyki oraz na konieczność dalszych badań w tym zakresie. Za ko-

niecznością pełniejszego poznania przedstawionych powyżej zagadnień przemawia dodat-

kowo, wspomniana we wstępie, niewielka liczba badań poświęconych podjętym w niniej-

szej pracy zagadnieniom, zwłaszcza badań dotyczących osobowości stresowej oraz niejed-

noznaczność uzyskanych wyników badań.

Jak wspomniano wcześniej, dane literatury przedmiotu oraz przedstawione powyżej wyni-

ki badań wskazują na znaczenie osobowości typu D, poziomu odczuwanego stresu oraz

satysfakcji z życia w problematyce uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu. Wyniki

badań dotyczące omówionych powyżej zagadnień mogą więc przyczynić się do lepszego

zrozumienia mechanizmów powstawania uzależnienia i współuzależnienia od alkoholu

oraz do pełniejszego poznania funkcjonowania alkoholików i koalkoholików. Tym samym

uzyskane dane wydają się mieć istotne znaczenie zarówno dla udzielania skutecznej po-

mocy osobom uzależnionym i współuzależnionym od alkoholu jak i dla efektywnego za-

pobiegania zjawisku uzależnienia i współuzależnienia. Również dlatego dalsze badania w

tym zakresie wydają się niezbędne. Przedstawione w niniejszej pracy rozważania i wyniki

dotychczasowych badań oraz wyniki badań własnych pomimo, że nie wyczerpują całości

omówionych powyżej zagadnień, to ukazują ich istotność. Mogą one tym samym sugero-

wać, iż problematyce tej poświęcono zbyt mało uwagi w dotychczasowych badaniach.

Dlatego też można oczekiwać, iż w przyszłości zwiększy się liczba badań, których przed-

miotem zainteresowania będą zagadnienia poruszone w niniejszej pracy.

BIBLIOGRAFIA

•

Al-Ruzzeh S., Amrani M., Athanasiou T., Mangoush O., Wray J., Modine T.,

George S. (2005),

Predictors of poor mid-term health related quality of life after primary

isolated coronary artery bypass grafting surgery,

“Heart”, 91,12, 1557-1562.

• Argyle M. (2004), „Psychologia szczęścia”, Wydawnictwo Astrum, Wrocław, (tłum.

Oparska N.).

• Bakuła A. (2001), Zwiększanie poczucia koherencji u pacjenta uzależnionego w terapii

pogłębionej,

„Świat Problemów”,11, 36-39.

• Bishop G. D. (2000), „Psychologia zdrowia”, Wydawnictwo Astrum, Wrocław, (tłum.

liwa A., Śliwa L.)

• Bradshaw J. (1994), „Zrozumieć rodzinę”, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości

Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa, (tłum. Szczepańska H.).

• Chodkiewicz J. (2001), Strategie radzenia sobie ze stresem a utrzymywanie abstynencji

przez mężczyzn uzależnionych od alkoholu,

Zeszyty Naukowe WSHE, 2, 69-76.

• Chodkiewicz J.(2005), „Psychologia zdrowia. Wybrane zagadnienia”, Wyższa Szkoła

Humanistyczno- Ekonomiczna w Łodzi, Łódź.

• Cieślak R., Eliasz A. (2004), „Wsparcie społeczne a osobowość” W: Sęk H., Cieślak

R., (red.), „Wsparcie społeczne, stres i zdrowie” (s. 68-90), Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa.

• Czapiński J. (2000), „Niekliniczne wskaźniki zdrowia psychicznego Polaków. Identy-

fikacja społeczna grup podwyższonego ryzyka” W: Czabała Cz. (red.), „„Zdrowie psy-

chiczne. Zagrożenia i promocja” (s. 231-296), Instytut Psychiatrii i Neurologii, War-

szawa.

• Czapiński J. (2001), „Szczęście- złudzenia czy konieczność? Cebulowa teoria szczę-

cia w świetle nowych danych empirycznych” W: Kofta M., Szustrowa T. (red.),

„Złudzenia, które pozwalają żyć” (s. 266-304), Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa.

• Czapiński J. (2004), „Psychologia pozytywna”, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa.

• Denollet J. (1997), Non-Expression of Negative Emotions as a Personality Feature in

Coronary Patients,

“Psychiatry”, 150, 632-638.

• Denollet J., Van Heck G.L. (2001), Psychological risk factors in heart disease. What

Type D personality is (not) about,

“Journal of Psychosomatic Research”, 51, 465-468.

• Derbis R. (2000), „Doświadczanie codzienności”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pe-

dagogicznej, Częstochowa.

• Dodziuk A. (2001), Nie słoneczna dolina, nie droga do raju, „Świat Problemów”, 5,

27-28.

• Dodziuk A., Górski T. (2001), W używaniu alkoholu, leczeniu alkoholizmu i nawro-

tach,

„Świat Problemów”, 5, 12-16.

• Doyle Ch., Slaven G. (2004), „Związek między negatywną afektywnością a nieko-

rzystnymi reakcjami na stresory” W: Strelau J. (red.), „Osobowość a ekstremalny stres”

(s. 141-166), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, (tłum. Jeglińska A.,

Kowalczewska J., Przylipiak M., Wojtych E.).

• Dziurowicz- Kozłowska A. (2002), Wokół pojęcia jakości życia, „Psychologia Jakości

ycia”, 1, 2, 77-96.

• Everly G.S., Rosenfeld R. (1992), “Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia”, Wydawnic-

two Naukowe PWN, Warszawa, (tłum. Radzicki J.).

• Florkowski A., Polak K., Sarna D., Gądek I. (2000), Jakość życia żołnierzy zawodo-

wych z problemem alkoholowym,

„Problemy Alkoholizmu”, 1, 17-18.

• Franken R. E. (2005), „Psychologia motywacji”, Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-

giczne, Gdańsk, (tłum. Przylipiak M.).

• Golińska L. (2003), Poczucie koherencji a zadowolenie z życia w różnych jego fazach,

„Nowiny Psychologiczne”, 4, 33-46.

• Gołębiowski A. (2005), „Fenomen koalkoholizmu w teorii i praktyce profilaktyki spo-

łecznej” W: Gołębiowski A. (red.) „Zaopiekuj się mną” Pedagogika bliska życiu cz. II,

(s. 7-39), Ośrodek Profilaktyki i Edukacji, Radom.

• Gossop M. (1997), „Nawroty w uzależnieniach”, Państwowa Agencja Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych, Warszawa, (tłum. Beręsewicz P.).

• Goździewicz A. (2005), „Egzemplifikacja wykorzystania psychobiografii w badaniach

nad jakością życia” W: Bańka A. (red.) „Psychologia jakości życia” (s.95-109), Stowa-

rzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań.

• Habrat B., Baran H., Steinbarth- Chmielewska K., Woronowicz B. (2000), Jakość

osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych,

„Alkoholizm i Narkomania”, 13,

3, 322-335.

• Heszen- Niejodek I. (2000), „Stres i radzenie sobie- główne kontrowersje” W: Heszen-

Niejodek I., Ratajczak Z. (red.), „Człowiek w sytuacji stresu: problemy teoretyczne i

metodologiczne” (s. 12- 43), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

• Hobfoll S. E. (2006), „Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu”,

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, (tłum. Kacmajor M.).

• Jakubik A., Kowaluk B. (1997), Wsparcie społeczne a utrzymywanie abstynencji u

mężczyzn uzależnionych od alkoholu, „Alkoholizm i Narkomania”, 1, 89-103.

• Janda- Dębek B., Kuczyńska A. (2002), „Subiektywna interpretacja sytuacji a style

radzenia sobie ze stresem” W: Heszen-Niejodek I. (red.), „Konteksty stresu psycholo-

gicznego” (s. 13-26), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

• Juczyński Z. (2001), „Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia”, Pracow-

nia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa.

• Juczyński Z., Ogińska- Bulik N. (red.), „Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie”, w

druku.

• Klonowicz T., Cieślak R. (2004), „Neurotyczność i radzenie sobie ze stresem w sytu-

acji zagrożenia” W: Strelau J. (red.), „Osobowość a ekstremalny stres” (s. 281 -298),

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, (tłum. Jeglińska A., Kowalczewska

J., Przylipiak M., Wojtych E.).

• Kowalik S. (2000), „Jakość życia psychicznego” W: Derbis R. (red.) „Jakość rozwoju

a jakość życia” (s. 11-31), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Częstocho-

wa.

• Kucińska M., Mellibruda J., Włodawiec B. (1997), Wyniki badań pilotażowych pro-

gramu APETOW – charakterystyka pacjentek współuzależnionych,

„Alkoholizm i Nar-

komania”, 3, 439-452.

• Kurza K. (1999), Alkohol a stres, źródło:

http://www.stres.w.qo.pl/index1.html

• Kurza

(2000a),

Charakterystyka

kobiet

współuzależnionych,

ródło:

http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/kobiety_wspoluzalenione.htm

• Kurza K. (2000b), Zaburzenia w funkcjonowaniu psychologicznym kobiet współuza-

leżnionych, źródło:

http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/zaburzenia.htm

• Kurza

(2000c),

Współuzależnienie

kobiet,

ródło:

http://www.terapia.rubikon.pl/html/wspoluzaleznienie_kobiet.htm

• Kurza K. (2001), Pół roku po terapii, „Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia”, 4,

24-26.

• Kurza K. (2003), Proces pozytywnych zmian, „Świat Problemów”, 9, 23-25.

• Kurza K. (2004), Jak radzą sobie ze stresem żony alkoholików, które zgłosiły się na

terapię?,

„Świat Problemów”, 4, 8-12.

• Leventhal H., Patric-Miller L. (2005), “Emocje a choroby somatyczne- przyczyny I

wskaźniki podatności na zachorowanie” W: Lewis M., Haviland- Jones J.M., (red.)

„Psychologia emocji” (s. 657-675), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk,

(tłum. Kacmajor M.).

• Libera A. (2003), Obraz siebie żon alkoholików, „ Świat Problemów”, 9, 27-29.

• Łuszczyńska A. (2004), „Wsparcie społeczne a stres traumatyczny” W: Sęk H., Cieślak

R. (red.), „Wsparcie społeczne, stres i zdrowie” (s. 190-205), Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa.

• Makowska H., Poprawa R. (1996), „Radzenie sobie ze stresem w procesie budowania

zdrowia”, W: Dolińska- Zygmunt G. (red.) „Elementy psychologii zdrowia” (s. 69-

100), Wydawnictwo Uniwersytetu wrocławskiego, Wrocław.

• Mandal E. (2000), „Jakość życia kobiet w kouzależnieniu alkoholowym” W: Derbis

R.(red.), „Jakość rozwoju a jakość życia” (s. 60-73), Wydawnictwo Wyższej Szkoły

Pedagogicznej, Częstochowa.

• Margasiński A. (2000), Syndrom współuzależnienia, „Terapia Uzależnienia i Współ-

uzależnienia”,

ródło:

http://www.terapia.rubikon.pl/html/syndrom_wspoluzaleznienia.htm

• Mądrzycki T. (2002), „Osobowość jako system tworzący i realizujący plany”, Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

• Mellibruda J. (1999), „Studia psychologiczne nad funkcjonowaniem osób z problema-

mi alkoholowymi i metodami terapii” t.II, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa.

• Moskalewicz J., Habrat B., Sierosławski J., Świątkiewicz G., Zieliński A. (2000),

„Konsekwencje zdrowotne nadużywania substancji psychoaktywnych” W: Czabała Cz.

(red.), „Zdrowie psychiczne. Zagrożenia i promocja” (s. 182-209), Instytut Psychiatrii i

Neurologii, Warszawa.

• Nikodemska S. (2003), Struktura Ja, obraz siebie i radzenie sobie w sytuacji trudnej, u

pacjentów lecznictwa odwykowego,

„Świat problemów”, 10, 4-7.

• Nikodemska S. (2004), Czynniki osobowościowe a uzależnienie od alkoholu, „Terapia

Uzależnienia i Współuzależnienia”, 2, 20-24, cz. 2, 3, 21-25.

• Ogińska-Bulik N. (2006a), Czy osobowość sprzyja etiopatogenezie chorób? Nowe kie-

runki badań-osobowość typu D,

„Nowiny Psychologiczne”, 2, 5-25.

• Ogińska-Bulik N. (2006b), Occupational stress and its consequences in healthcare

professionals: the role of type D personality,

“International Journal of Occupational

Medicine and Environmental Health”, 19, 113-122.

• Ogińska-Bulik N. (2006c), „Zażywanie środków narkotycznych a cechy osobowości i

radzenie sobie ze stresem” W: Ogińska- Bulik N. (red.), „Zachowania ryzykowne dzie-

ci i młodzieży” (s.127-143), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-

Ekonomicznej, Łódź.

• Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. (2004), „Osobowość stresowa (typ D) a ryzyko wystę-

powania chorób układu krążenia” W: Kosińska-Dec K., Szewczyk L. (red.), „Rozwój,

zdrowie, choroba. Aktualne problemy psychosomatyki” (s. 5-17), Wydawnictwo BEL

Studio, Warszawa.

• Oleś P. (2002), „Radzenie sobie ze stresem i depresja a jakość życia w chorobie” W:

Oleś P., Steuden S., Toczołowski J. (red.), „Jak świata mniej widzę: zaburzenia widze-

nia a jakość życia” (s. 139-152), Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin.

• Ożarowska M. (1994), Wybrane zagadnienia z problematyki podmiotowej pomyślności,

„Nowiny Psychologiczne”, 2, 43-53.

• Pasikowski T. (2000), „Stres i zdrowie”, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań.

• Pedersen S.S., Denollet J., (2003), Type D personality, cardiac events, and impaired

quality of life: a review,

“European Journal of Cardiovascular Prevention and Rehabili-

tation”,10, 241-248.

• Pedersen S.S, Holkamp P. G., Caliskan K., van Domburg R. T., Erdman R. A. M., Balk

A.H.M.M., (2006), Type D personality is associated with impaired health-related qual-

ity of life 7 years following heart transplantation,

“Journal of Psychosomatic Re-

search”, 61, 791-795.

• Poprawa R. (2006), „ Proaktywne radzenie sobie ze stresem a ryzyko uzależnienia się

od alkoholu wśród dorastającej młodzieży” W: Bartosz B., Klebaniuk J. (red.), „Wokół

jakości życia: studia psychologiczne” (s. 49-68), Wydawnictwo „Jakopol”, Wrocław.

• Radomska A. (2002), „Rola poczucia humoru w procesie radzenia sobie ze stresem-

przegląd badań” W: Heszen- Niejadek (red.), „ Konteksty stresu psychologicznego” (s.

150-166), Wydawnictwo UŚ , Katowice.

• Ratajczak Z. (2005), „Jakość życia człowieka w warunkach narastających zagrożeń”

W: Straś- Romanowska M., Lachowicz-Tabaczek K., Szmajke A. (red.), „Jakość życia

w badaniach empirycznych i refleksji teoretycznej” Kolokwia Psychologiczne, 13,

233- 241 , Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa.

• Reykowski J. (1966), „Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicz-

nego”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

• Sagadyn L. (1996), Nerwica czy życie z alkoholikiem, „Świat Problemów”, 1-2, 17-21.

• Selye H. (1978), „Stres okiełznany”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

• Sęk H., Ścigała I. (2000), „Stres i radzenie sobie w modelu salutogenetycznym” W:

Heszen- Niejadek I., Ratajczak Z. (red.), „Człowiek w sytuacji stresu: problemy teore-

tyczne i metodologiczne” (s. 133- 150), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Kato-

wice.

• Sęk H. (2001), „Stres krytycznych wydarzeń życiowych” W: Sęk H., Pasikowski T.

(red.), „Zdrowie- stres- zasoby: o znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia” (s. 13-

21), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań.

• Sęk H., Cieślak R. (2004), „Wsparcie społeczne- sposoby definiowania, rodzaje i źró-

dła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne” W: Sęk H., Cieślak R. (red.), „Wsparcie

społeczne, stres i zdrowie” (s. 11-28), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

• Sher L. (2005), „Type D personality: the heart, stress, and cortisol”, źródło:

http://qjmed.oxfordjournals.org/cgi/content/full/98/5/323

• Sheridan Ch. L., Radmacher S. A. (1998), “Psychologia zdrowia: wyzwanie dla bio-

medycznego modelu zdrowia”, Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo

Psychologiczne, Warszawa, (tłum. Dodziuk A.).

• Słysz A. (2004), “Refleksyjność, proaktywne radzenie sobie ze stresem życiowym a

zdrowie” W: Kaczmarek Ł. Sęk H. (red.), „W stronę psychologii pozytywnej” (s. 31-

48), Bogucki Wydawnictwo Naukowe”, Poznań.

• Sobolewska Z. (1996), W poszukiwaniu koncepcji współuzależnienia, „Świat proble-

mów”, 1-2, 4-10.

• Sobolewska J. (2004), Efektywność radzenia sobie ze stresem- problemy konceptuali-

zacji i pomiaru,

„Psychologia Jakości śycia”, 3, 1, 81-98.

• Steuden S. (2002), „Poczucie jakości życia u pacjentów chorych na jaskrę” W: Oleś P.,

Steuden S., Toczołowski J. (red.), „Jak świata mniej widzę: zaburzenia widzenia a ja-

kość życia” (s. 121-137), Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin.

• Stępień E. (2004), Jakość życia młodych dorosłych a intensywność picia alkoholu w

dorastaniu i we wczesnej dorosłości,

„Alkoholizm i Narkomania”, 18, 1-2, 77-90.

• Straś- Romanowska M. (2005), „Jakość życia w świetle założeń psychologii zoriento-

wanej na osobę” W: Straś- Romanowska M., Lachowicz-Tabaczek K., Szmajke A.

(red.), „Jakość życia w badaniach empirycznych i refleksji teoretycznej” Kolokwia

Psychologiczne, 13, 261-274 , Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa.

• Strelau (2000), „Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący streso-

ry, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem” W: Heszen- Niejodek I., Rataj-

czak Z. (red.), „Człowiek w sytuacji stresu: problemy teoretyczne i metodologiczne”

(s. 88- 132), Wydawnictwo UŚ, Katowice.

• Strelau (2006), „Temperament jak regulator zachowania”, Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk.

• Szarota P. (2006), „Psychologia uśmiechu”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,

Gdańsk.

• Szczepańska H. (1994), „śony alkoholików”, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwo-

ci Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa.

• Szczukiewicz P. (1996), Kryzys wartościowania w chorobie alkoholowej, „Świat Pro-

blemów”, 4, 6-8.

• Sztander W. (1994), „Poza kontrolą”, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych, Warszawa.

• Telerak J.F. (2001), „Psychologia stresu”, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz.

• Tomaszewski T. (1984), „Ślady i wzorce”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa.

• Turlejska-Lis (2001), Zespół stresu pourazowego a nadużywanie alkoholu i uzależnie-

nie,

”Świat Problemów”, 5, 33-35.

• Tyszkowa M. (1976), „Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych”

(wyd.2), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

• Widerszal- Bazyl M. (2002), Stres psychospołeczny w pracy- pojęcie, źródła i konse-

kwencje,

różnice

indywidualne,

prewencja

ródło:

http://www.stres.edu.pl/czym_%20jest_stres.htm

• Włodawiec B. (2000), W rodzinach współuzależnionych kobiet, „Świat Problemów”,

10, 21-22.

• Woititz J.G. (1994), „Małżeństwo na lodzie”, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwo-

ci Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa, (tłum. Szczepańska H.).

• Woronowicz B.T. (1994), „Alkoholizm jako choroba”, Państwowa Agencja Rozwią-

zywania Problemów Alkoholowych, Warszawa.

• Wrześniewski K., Guzowska M. (2002), „Mechanizm obronny wyparcia a radzenie

sobie ze stresem: wybrane zagadnienia teorii i pomiaru” W: Heszen- Niejodek I. (red.),

„Teoretyczne i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem” (s. 109-131), Wydawca

Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań.

• Zalewska A. (2003), „Dwa światy: emocjonalne i poznawcze oceny jakości życia i ich

uwarunkowania u osób o wysokiej i niskiej reaktywności”, Wydawnictwo Szkoły

Wyższej Psychologii Społecznej „Academica”, Warszawa.

• Zalewska A. (2005), „Transakcyjny model jakości życia- założenia, wyniki badań, dal-

sze hipotezy”, W: Straś- Romanowska M., Lachowicz-Tabaczek K., Szmajke A. (red.),

„Jakość życia w badaniach empirycznych i refleksji teoretycznej” Kolokwia Psycholo-

giczne, 13, 245-259, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa.

WYKAZ TABEL

Tab.1 Średnie wartości, odchylenia standardowe, wartości min. i max. analizowanych w

badaniu zmiennych...........................................................................................................65

Tab.2 Średnie

wartości

badanych

zmiennych

osób

uzależnionych

współuzależniony.............................................................................................................66

Tab.3 Rozkład częstości występowania osobowości typu D wśród osób badanych..........66

Tab.4 Rozkład częstości występowania negatywnej emocjonalności i hamowania

społecznego wśród osób badanych ...................................................................................67

Tab.5 Rozkład poziomu nasilenia stresu wśród osób badanych łącznie i z podziałem na

grupy .............................................................................................................................68

Tab.6 Rozkład poziomu satysfakcji życiowej wśród osób badanych ...............................68

Tab.7 Współczynnik korelacji zmiennych niezależnych z satysfakcją z życia w grupie

badanych osób..................................................................................................................69

Tab.8 Średnie wartości zmiennej zależnej w grupie osób badanych o osobowości typu D i

bez osobowości typu D.....................................................................................................70

Tab.9 Średnie wartości zmiennej zależnej w zależności od poziomu stresu w grupie

badanych osób..................................................................................................................71

Tab.10 Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: satysfakcja u osób badanych

łącznie .............................................................................................................................72

Tab.11 Podsumowanie regresji zmiennej zależnej: satysfakcja u osób uzależnionych .......72

Tab.12 Podsumowanie

regresji

zmiennej

zależnej:

satysfakcja

osób

współuzależnionych… .....................................................................................................73

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
praca z uczniem zdolnym i słabym 2
Praca psychoterapeutyczna z DDA wykład SWPS
PRACA NA 4 RECE (aga)(1)[1]
praca 4
PRACA HODOWLANA Podstawy
Praca osób niepełnosprawnych
PRACA Z UCZNIEM NIEWIDOMYM I SŁABO WIDZĄCYM
8 Właściwa Praca, moc, energia całość
Praca zespolowa z elementami komunikacji interpersonalnej ed wczesn
Prezentacja praca dyplom
Praca szkoly w zakresie organizacji opieki pomocy
CECHY STRUKTUR ORGANIZACYJNYCH PRACA GRUPOWA 17 KWIETNIA[1]
PRACA Z DZIECKIEM NIESMIALYM
Praca z komputerem

więcej podobnych podstron