www.psychiatria.med.pl

229

PRACA ORYGINALNA

ISSN 1643–0956

Izabela Łucka

1

, Aleksandra Cebella

1

, Monika Fryze

1

, Grzegorz Krzykowski

2

1

II Klinika Chorób Psychicznych Akademii Medycznej w Gdańsku

2

Instytut Matematyki Uniwersytetu Gdańskiego

Przemoc w rodzinie i jej następstwa psycho-
patologiczne u dzieci hospitalizowanych
na Oddziale Psychiatrii Dziecięcej II Kliniki
Chorób Psychicznych Akademii Medycznej
w Gdańsku

Violence in family and its psychopatological consequences in children hospitalized in the
II Department of Psychiatry Medical University of Gdansk

Adres do korespondencji:
Izabela Łucka
II Klinika Chorób Psychicznych w Gdańsku
ul. Srebrniki 1, 80–282 Gdańsk
tel. [phone] w. 534, faks (058) 341 87 55
e-mail: [e-mail]

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002; 2 (4): 229–234
Copyright © 2002 Via Medica

STRESZCZENIE

Celem pracy jest analiza częstości stosowania przemo-
cy psychicznej i fizycznej w rodzinach dzieci hospitali-
zowanych w II Klinice Chorób Psychicznych Akademii
Medycznej w Gdańsku oraz ich następstw psychopa-
tologicznych, obserwowanych u badanych pacjentów.
W badaniu wykorzystano ustrukturalizowany wywiad
kliniczny oraz ankietę dla rodziców. Zbadano 526 dzieci
w wieku 7–15 lat. Stosowanie przemocy stwierdzono
w 37,64% przypadków. W 67,17% stosowanie prze-
mocy współwystępowało z problemem alkoholowym
w rodzinie. Najczęściej stwierdzanymi zaburzeniami
będącymi następstwem stosowania przemocy były
zaburzenia zachowania (66,16%), zaburzenia nerwi-
cowe (30,30%), reakcje depresyjne z próbami lub za-
miarami samobójczymi (11,11%).

Słowa kluczowe: przemoc, następstwa psychopato-
logiczne u dzieci

ABSTRACT

The aim of the study is the analysis of the frequency
of psychical and physical violence occurring in the

families of children who were hospitalized in the
II Psychiatric Department of Medical University in
Gdańsk and the impact, in terms of psychopatholo-
gy observed, at investigated patients. A structured
interview and a questionnaire for patients were used
for the research.
The 526 patients were examined (aged 7–15). The
violence occurred in 37,64% of cases. In 67,17% of
cases the violence coexisted with alcoholic problem
in the family. Most often ascertained disturbances
being the result of usage of force were: behavioral
disorder (66,16%), neurosis (30,30%), depression
with suicidal tendencions or attempts (11,11%).

Key words: violence, psychopatological consequen-
ces in children

Wstęp

Przemoc jest jednym z ważniejszych problemów

występujących we współczesnym świecie, często
obserwowanym nie tylko w środkach masowego
przekazu, ale także dotykającym bezpośrednio nas
wszystkich: w miejscach publicznych, grupach rówie-
śniczych, w rodzinach. W świetle badań przeprowa-
dzonych w różnych krajach częstość stosowania kar
fizycznych wobec dzieci waha się od 57 do 97%.
W badaniach przeprowadzonych przez Piekarską na
terenie Warszawy stwierdzono stosowanie przemo-
cy przez 81% rodziców [1]. Zjawisko to istnieje wszę-
dzie tam, gdzie zachodzą relacje podporządkowa-

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

230

www.psychiatria.med.pl

nia. Na przemoc narażony jest każdy człowiek,
a szczególnie dziecko. Wyróżniamy trzy główne for-
my przemocy: fizyczną, psychiczną i seksualną, czę-
sto współwystępujące ze sobą. Bardzo istotną, choć
często niedocenianą przyczyną powstawania zespo-
łów psychopatologicznych jest zaniedbywanie po-
trzeb emocjonalnych dziecka oraz brak odpowied-
niej do jego wieku i możliwości intelektualnych sty-
mulacji poznawczej. Jest to tym bardziej istotne, że
w wypadku załamania możliwości adaptacyjnych ro-
dziców zaniedbywanie może się przekształcić w znę-
canie się nad dzieckiem [2]. Autorzy zajmujący się
zjawiskiem przemocy za doświadczenia najbardziej
traumatyczne dla dziecka uważają: odrzucenie przez
jedno lub oboje rodziców, nieprzewidywalność za-
chowań i reakcji rodziców oraz wydarzeń w życiu
domowym, atmosferę zagrożenia i napięcia w ro-
dzinie, przemoc, nadużycia seksualne oraz brak jed-
noznacznego systemu wartości [3, 5]. Sytuacja dziec-
ka krzywdzonego jest trudna z jednej strony ze wzglę-
du na fakt doświadczania agresji, często o skrajnym
nasileniu, z drugiej zaś ze względu na przeżywane
osamotnienie w sytuacji, gdy sprawcami przemocy
są rodzice bądź opiekunowie, czyli osoby, które w na-
turalny sposób powinny zapewnić dziecku opiekę
i poczucie bezpieczeństwa.

W praktyce klinicznej zwraca uwagę nasilone

zjawisko dysfunkcji rodziny, często połączonej ze sto-
sowaniem wyżej wymienionych rodzajów przemocy
[2, 4]. Problem nieprawidłowo funkcjonującej rodzi-
ny jest szczególnie ważny w obecnej rzeczywistości,
w której obserwujemy degradację autorytetów opar-
tych na wartościach moralnych. Media zaś kształtują
wzorce opierające się na przemocy oraz dążeniu do
osiągnięcia za wszelką cenę sukcesu i celu, którego
miarą są jedynie korzyści materialne. U dziecka z ro-
dziny patologicznej, pozbawionego poczucia akcep-
tacji i bezpieczeństwa, mogą powstawać różnorodne
zaburzenia emocjonalne, czego konsekwencją są nie-
kiedy określone zespoły psychopatologiczne [6–9].
Wyraźnego podkreślenia wymaga także związek po-
między doznawaniem przemocy w dzieciństwie a po-
wielaniem zachowań agresywnych przez dorosłe już
osoby w stosunku do własnych dzieci, określany czę-
sto mianem dziedziczenia społecznego [2].

Autorzy poniższej pracy podjęli próbę przeana-

lizowania opisywanego problemu.

Materiał i metody

Badania prowadzono od stycznia 1996 roku do

lipca 2000 roku na Oddziale Psychiatrii Dziecięcej
II Kliniki Chorób Psychicznych w Gdańsku.

Badaniami objęto łącznie 526 dzieci w wieku

7–15 lat. Wobec 198 badanych stosowano przemoc
fizyczną, psychiczną lub obie te formy razem, zaś
w 11 przypadkach stwierdzono molestowanie seksu-
alne, którego sprawcą w 7 przypadkach był ojciec.
Wśród badanych, wobec których stosowano przemoc,
było 51 dzieci umieszczonych w placówkach opiekuń-
czo-wychowawczych z powodu dysfunkcji rodziny
oraz 18 dzieci upośledzonych umysłowo. W większo-
ści rodzin stwierdzono problem alkoholowy.

Do badań szczegółowych obejmujących wy-

braną próbę reprezentacyjną (45 osób) użyto spe-
cjalnie opracowanej ankiety dla rodziców. Ankietę
wypełniał lekarz w czasie zbierania wywiadu od ro-
dziców pacjenta. Pytania wykorzystane w niniejszej
pracy dotyczyły:
— charakterystyki rodziców: ich postaw wychowaw-

czych, stanu zdrowia, poziomu wykształcenia,
ewentualnych nałogów;

— kar: ich rodzaju, form, częstości oraz osób je wy-

mierzających;

— relacji wewnątrzrodzinnych.

Prezentacja i omówienie wyników

Skala przemocy w rodzinie wobec dzieci
objętych hospitalizacją

Problem przemocy w rodzinie pacjentów ho-

spitalizowanych w kolejnych latach w ujęciu procen-
towym przedstawia rycina 1.

Do 1999 roku obserwowano względny spadek

nasilenia przemocy w rodzinach badanych pacjen-
tów, zaś w 2000 roku, po okresie stałej tendencji
spadkowej, zauważono znaczny wzrost częstości sto-

Rycina 1. Przemoc w rodzinach dzieci hospitalizowanych
na oddziale psychiatrycznym w latach 1996–2000
Figure 1. Violence in the families of children hospitalized
in the II Department of Psychiatry UM in Gdańsk, beetween
1996 and 2000

1996

1997

1998

1999

2000 Lata

0

10

20

30

40

50

(%)

Izabela Łucka i wsp., Przemoc w rodzinie i jej następstwa psychopatologiczne u dzieci

www.psychiatria.med.pl

231

sowania przemocy wobec dzieci trafiających na od-
dział psychiatryczny.

Problem alkoholowy w rodzinach
stosujących przemoc

Problem alkoholowy u rodziców dzieci, wobec

których stosowano przemoc, ilustruje rycina 2.

Następstwa przemocy w postaci zaburzeń
psychopatologicznych

Pacjentom włączonym do badanej grupy po-

stawiono różne diagnozy (tab. 1)

Największą ilościowo grupę stanowili pacjenci

z rozpoznaniem „zaburzenia zachowania i emocji”. Na-
stępną pod względem liczebności grupę tworzyły dzieci
z zaburzeniami nerwicowymi. Mniej liczna grupa pa-
cjentów to dzieci z rozpoznaniem zaburzeń depresyj-
nych, które podejmowały próby samobójcze.

Stosowane kary

Szczegółowe opracowanie statystyczne za po-

mocą c

2

oraz t-Studenta, przeprowadzone na wyod-

rębnionej 45-osobowej grupie badawczej, dostarczy-
ło danych przedstawionych poniżej.

Przeanalizowano częstość oraz rodzaj stosowa-

nych kar. Stosowano je w 78,4% przypadków:
— przemoc fizyczna — 71,88% badanych dzieci,
— przemoc psychiczna — 65,63% badanych dzieci;
— obie formy przemocy jednocześnie — 56,25%

badanych dzieci.

Związek pomiędzy przemocą psychiczną i fi-

zyczną jest istotny statystycznie (a = 0,05).

Początek wymierzania kar miał miejsce średnio

w wieku 6,3 roku. 25% badanych dzieci karano przed
ukończeniem 3 roku życia, 50% w 5 roku życia, zaś
w 10 roku życia karanych było już 75% dzieci.

25% dzieci karano częściej niż raz w tygodniu.

Przyczyny karania

Na podstawie danych uzyskanych z ankiety

wyróżniono główne przyczyny najczęstszego wymie-
rzania kar (tab. 2).

Tabela 1. Psychopatologiczne nastpstwa przemocy

Table 1. Psychopatological consequences of violence

Diagnoza

1996

1997

1998

1999

2000

Zaburzenia zachowania
i emocji

28

30

27

21

25

Reakcje depresyjne z próbami samobójczymi

9

8

2

1

2

Zaburzenia nerwicowe*

7

11

13

13

16

Moczenie nocne

2

5

7

6

4

Fobie

1

0

0

2

6

Tiki

3

0

1

1

2

Inne

+

3

6

8

3–4

7

*Zaburzenia nerwicowe mogły występować łącznie

+

Inne: jąkanie, enkopreza, zaburzenia dysocjacyjne z somatyzacją, zaburzenia lękowe, mutyzm selektywny i łysienie plackowate

Tabela 2. Główne przyczyny najczęstszego wymie-
rzania kar

Table 2. Main reason of violence

Przyczyna

N

Nieposłuszeństwo w domu

18

Nieposłuszeństwo w szkole

7

Naganne zachowanie w domu

8

Naganne zachowanie w szkole

7

Brak postępów w nauce

3

Bez przyczyny

2

1996

1997

1998

1999

2000 Lata

0

10

20

30

40

50

70

60

80

(%)

Rycina 2. Stałość stopnia nasilenia problemu alkoholowe-
go w rodzinach pacjentów hospitalizowanych na oddziale
autorów w ostatnich latach
Figure 2. Alcoholic problem in the patient’s families

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

232

www.psychiatria.med.pl

Osoba wymierzająca karę

Osobą najczęściej wymierzającą karę był ojciec

(76,7%, w tym 34,9% — jedynie ojciec). Istotnie rza-
dziej karała matka (46,51%, w tym 4,65% — jedynie
matka). Oboje rodzice wymierzali kary wobec 41,86%
badanych dzieci.

W pojedynczych przypadkach karę fizyczną

wymierzały inne osoby — macocha, dziadkowie,
wujek czy rodzeństwo.

Sposób wymierzania kary

• U 10% badanych kara była wymierzana w spo-

sób przypadkowy, bez związku z zachowaniem
dziecka;

• W 3,7% przypadków zachowywano specjalny

ceremoniał towarzyszący wymierzaniu kary;

• W 92,3% karano dzieci bezpośrednio po przewi-

nieniu;

• W 88,9% ostrzegano o karze;
• W 68,2% grożono karą.

Opiekunowie najczęściej wymierzali kary ręką

(78,26%), uderzając dzieci w pośladki (79,2%). Rodzi-
ce w 84% uważali, że kontrolują się przy wymierzaniu
kary. Pozostali nie wyrażali takiego przekonania. Pod-
czas wymierzania kar w 13,8% interweniowały osoby
spoza rodziny, zaś powodem takich interwencji była
niewspółmierność kary do winy. Do wymierzania kar
pod wpływem alkoholu przyznało się 16,1% rodziców.

W ocenie rodziców 53,6% dzieci uznawało

wymierzaną im karę za słuszną. 55% ankietowanych
rodziców dostrzegało opór stawiany przez dziecko
w trakcie wymierzania kary.

W 63% przypadków rodzice uznawali, że kara

nie powodowała poprawy zachowania, wywoływa-
ła zaś u nich w 59,3% poczucie winy.

Sytuacja domowa

W ocenie rodziców w 73,3% w domu panuje

bezpieczna atmosfera, choć w 51,6% przyznają oni,
że sytuacja domowa jest stresująca.

W 16% przypadków w domu były bite także

inne osoby poza badanym przez autorów dzieckiem.

Analiza postaw matek

Spośród badanych kobiet niebędących biologicz-

nymi matkami dziecka wszystkie (4) wymierzały kary.

Nie stwierdzono istotnych różnic pod wzglę-

dem częstości karania przez matki z wykształceniem
zawodowym, średnim oraz wyższym (powyżej 80%).
Istotnie rzadziej (50%) kary wymierzały matki z wy-
kształceniem podstawowym.

Spośród matek karzących na schorzenia so-

matyczne chorowało 32,14%, a spośród matek

z grupy, gdzie kar nie stosowano, chorowało
14,29%.

18,52% matek karzących przyznawało się do

zaburzeń psychicznych (głównie nerwicowych),
żadna z matek niestosujących kar nie zgłaszała ta-
kich dolegliwości.

Nie ma istotnych statystycznie różnic pomiędzy

matkami karzącymi i niestosującymi kar w zakresie
subiektywnie postrzeganego stopnia zaangażowania
w życie rodzinne, poczucia więzi z dzieckiem, stopnia
faworyzacji bądź dyskryminowania dziecka.

Matki postrzegające się jako osoby konsekwent-

ne częściej stosowały kary.

Analiza postaw ojców

Wszyscy mężczyźni niebędący ojcami biologicz-

nymi stosowali kary wobec dziecka. Nie ma istotnej
różnicy w częstości wymierzania kar przez ojców
sprawujących opiekę rodzicielską i tych, którzy nie
uczestniczą w opiece nad dzieckiem. Częściej
(78,26%) karali ojcowie, którzy deklarowali się jako
osoby zaangażowane w życie rodziny:
• 79% ojców uważających się za związanych emo-

cjonalnie z dzieckiem;

• 81,81% ojców nieuważających siebie za surowych;
• 85,71% ojców podających się za niekonsekwent-

nych;

• 85,71% ojców deklarujących, że nie dyskryminują

swojego dziecka.

Spośród ojców wymierzających kary 24% zgła-

szało choroby somatyczne, zaś 55% uznawało się za
osoby zdrowe. 78% ojców karzących nie przyzna-
wało się do zaburzeń psychicznych.

Istotnie częściej kary wymierzali ojcowie z wy-

kształceniem zawodowym (92%) i średnim (80%) niż
ojcowie z wykształceniem podstawowym i wyższym
(w obu grupach 50%).

Ojcowie w znacznej większości (69,23%) de-

klarowali, że wymierzanie kary poprzedzone było
groźbą jej wykonania, natomiast jedynie 9,5% an-
kietowanych ojców tłumaczyło dziecku niewłaści-
wość jego postępowania.

Większość rodziców wymierzających kary swo-

im dzieciom uważała swoje zachowanie za zgodne
z postawą reprezentowaną przez współmałżonka.

Wnioski

1. Najczęściej stwierdzanymi zaburzeniami będący-

mi następstwem stosowania przemocy były za-
burzenia zachowania — 66,16%.

2. Zaburzenia nerwicowe obserwowano w 30,30%

przypadków.

Izabela Łucka i wsp., Przemoc w rodzinie i jej następstwa psychopatologiczne u dzieci

www.psychiatria.med.pl

233

3. Reakcje depresyjne z próbami lub zamiarami sa-

mobójczymi występowały w 11,11% przypadków.

4. W badanej przez autorów grupie w 37,64% przy-

padków stwierdzono stosowanie przemocy.

5 W 67,17% stosowanie przemocy współwystępo-

wało z problemem alkoholowym w rodzinie.

6. Związek pomiędzy przemocą psychiczną i fizyczną

jest istotny statystycznie.

7. Głównym powodem karania dzieci było niepo-

słuszeństwo i naganne zachowanie w domu.

8. Najczęściej kara wymierzana jest przez ojca (76,7%)

— zarówno w tych rodzinach, gdzie jest on jedyną
osobą stosującą przemoc, jak i w tych, gdzie oboje
rodzice stosują takie środki wychowawcze.

9. Ponad 80% ojców używających przemocy opisy-

wało siebie jako zaangażowanych w życie rodzi-
ny, związanych emocjonalnie z dzieckiem, niekon-
sekwentnych, mało surowych oraz niedyskrymi-
nujących dziecka.

10. Mimo iż w 55% dzieci uznawały słuszność kary

cielesnej, w 63% przypadków rodzice stwierdzali,
że kara nie powodowała poprawy zachowania,
wywoływała zaś u nich w 59,3% poczucie winy.

W prawidłowo funkcjonujących rodzinach wiele

uwagi poświęca się rozwojowi dzieci. Fizyczne i emo-
cjonalne potrzeby dziecka są zaspokajane, więc czuje
się ono bezpieczne, doceniane i otoczone miłością.
Doświadczanie ciągłej troski i miłości jest jego prawem.
Dziecko jest wyjątkowe dla swoich rodziców tylko dla-
tego, że istnieje. Może ufać, że jego rodzina zawsze
przyjdzie mu z pomocą. Dom stanowi schronienie przed
zagrożeniami, a jednocześnie jest to miejsce, gdzie wiele
energii poświęca się nauczeniu dziecka bezpiecznego
kontaktu z otaczającym światem [10].

W tym kontekście niektóre zaburzone zachowa-

nia u dzieci i młodzieży można odczytywać jako roz-
paczliwy wyraz zaniedbanych potrzeb: uznania, po-
dziwu, statusu, oznawania pomocy, a także kary od-
powiedniej do wykroczenia [7].

Zarówno doświadczenie, jak i wyniki wyżej przy-

toczonego badania wskazują, że kary cielesne są wy-
kroczeniem przeciw dziecku i świadczą o nadużywa-
niu władzy rodzicielskiej. Odtrącenie dziecka, ode-
branie mu miłości rodziców jest również niedopusz-
czalne. Strach przed odrzuceniem albo bólem fizycz-
nym nie uczy dziecka odróżniania dobra od zła, lecz
jedynie ślepego posłuszeństwa [10].

Zainteresowanie zjawiskiem krzywdzenia dzie-

ci zostało zapoczątkowane w XIX wieku, w Stanach
Zjednoczonych, poprzez powołanie społecznego ru-
chu pod nazwą Stowarzyszenia Zapobiegania Okru-
cieństwu wobec Dziecka. W Polsce w 1920 roku po-
wołano fundację o nazwie Polski Komitet Pomocy
Dzieciom. Wzrost zainteresowania tym problemem
nastąpił w latach 40. XX wieku, a zaowocował on
słynnym artykułem Henry’ego Kempe i wsp., którzy
opisali wiele konsekwencji bicia dziecka i wprowa-
dzili pojęcie „zespołu dziecka maltretowanego”. Ter-
min ten, początkowo ograniczający się do konse-
kwencji przemocy fizycznej, stopniowo poszerzył
swoje znaczenie i obecnie dotyczy również skutków
przemocy psychicznej, nadużyć seksualnych oraz za-
niedbywania dziecka.

Pomimo pogłębiania wiedzy dotyczącej gene-

zy i następstw przemocy, a także coraz szerszego
kręgu osób i instytucji zaangażowanych zarówno
w prewencję, jak i w pomoc osobom krzywdzonym,
problem ten jest nadal równie bolesny, aktualny
i trudny do rozwiązania jak przed laty.

PIŚMIENNICTWO

1. Pospiszyl I. Przemoc w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Peda-

gogiczne, Warszawa 1994: 30–31.

2. Lipowska-Teutsch A. Rodzina a przemoc. Państwowa Agencja

Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa: 10–17,
31–39.

3. Sobolewska Z. Odebrane dzieciństwo. Instytut Psychologii

Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1992; 5–14.

4. Lewis Herman J. Przemoc — Uraz psychiczny i powrót do rów-

nowagi. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
1998: 106–125.

5. Smoczyk-Łucka I. Kazirodztwo jako jedna z form nadużyć seksu-

alnych wobec dzieci. Psychiatria Polska 1995; 29 (2): 181–192.

6. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B. Wykorzystywanie seksual-

ne dzieci. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1998: 28–30.

7. Orwid M., Pietruszewski K. Psychiatria dzieci i młodzieży. Col-

legium Medicum UJ, Kraków 1996: 138–142.

8. Hom J. Praca z krzywdzonymi dziećmi i krzywdzącymi rodzi-

nami. W: Kordacki J. red. Leczenie zespołu maltretowanego
dziecka. Wydawnictwo Sekcji Dziecka Maltretowanego Polskie-
go Towarzystwa Chirurgów Dziecięcych i Fundacji na Rzecz
Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem, Łódź 1994: 45–63.

9. Richardson L. Krzywdzenie dzieci. W: Kordacki J. red. Rozpo-

znawanie zespołu maltretowanego dziecka. Wydawnictwo
Sekcji Dziecka Maltretowanego Polskiego Towarzystwa Chirur-
gów Dziecięcych i Fundacji na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okru-
cieństwem, Łódź 1993: 11–15.

10. Woititz J.G. Wymarzone dzieciństwo. Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 1994: 18–32, 97–113.