ROZRÓD

WETERYNARIA W PRAKTYCE

14

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIECSIERPIEŃ • 78/2012

nosi ok. 35,5°C, nie powinno się więc
próbować jej podnieść poprzez ogrze-
wanie otoczenia. Pod koniec pierwsze-
go tygodnia życia temperatura ciała
wzrasta do 38°C, a w czwartym osiąga
38,5°C. Strefa komfortu cieplnego roz-
ciąga się w zakresie temperatur 27,5-
36°C (3, 4).

Szczenięta są podatne na wychłodze-

nie, ponieważ obronne mechanizmy ter-
moregulacyjne, takie jak termogeneza
drżeniowa i obkurczanie obwodowych
naczyń krwionośnych, nie są wykształ-
cone. Ponadto ilość izolującego tłusz-
czu jest niewielka, podobnie jak zapas
tłuszczu brunatnego, w którym zacho-
dzi termogeneza bezdrżeniowa. Także
niekorzystna proporcja powierzchnia
ciała w stosunku do objętości powodu-
je, że szczenięta łatwo tracą ciepło przez
parowanie, przewodzenie, promieniowa-
nie i konwekcję.

Konsekwencje wychłodzenia są po-

ważne, prowadzi ono do upośledzenia
licznych funkcji organizmu. Gdy tempe-
ratura ciała spada poniżej 34,4°C (4, 5),
dochodzi do niedrożności porażennej
jelit i szczenięta przestają ssać. Próby
karmienia wychłodzonego noworodka
mogą spowodować wystąpienie regur-
gitacji, a w konsekwencji zachłyśnięcie
treścią pokarmową i rozwój zachłysto-
wego zapalenia płuc.

Uważa się, że wychłodzone szczenięta

są bardziej podatne na infekcje, ponieważ
obniżeniu temperatury ciała towarzyszy
ograniczenie transformacji limfocytów
(3). Przy ogrzewaniu szczeniąt należy
unikać poduszek elektrycznych – z po-
wodu nie w pełni rozwiniętych odruchów
łatwo dochodzi u nich do poparzeń.

Ryzyko odwodnienia
W przypadku szczeniąt ryzyko odwod-
nienia jest bardzo wysokie. Aż 82% ich

Śmiertelność wśród szczeniąt w pierw-
szych tygodniach życia jest bardzo wy-
soka. Według różnych badań od po-
rodu do okresu odsadzania ginie
od 5,5% do 33% noworodków (1). Naj-
ważniejszymi czynnikami, które wpływa-
ją na przeżywalność szczeniąt w ciągu
24 godzin po porodzie, jest czas trwa-
nia porodu i wypierania płodu. Głów-
nymi przyczynami śmierci szczeniąt
są niewydolność oddechowa oraz infek-
cje bakteryjne (2).

Badanie kliniczne noworodków i oce-

na ich parametrów życiowych pozwa-
lają na wczesne wykrywanie zaburzeń
i stanów zagrożenia życia. Rozpozna-
nie nieprawidłowości umożliwia szybkie
wdrożenie postępowania lekarsko-wete-
rynaryjnego. Jest to bardzo ważne, ponie-
waż ze względu na niedojrzałość szcze-
niąt i niską wydolność mechanizmów
kompensacyjnych, ich stan kliniczny po-
garsza się bardzo szybko.

Fizjologia noworodków

Szczenięta rodzą się niedojrzałe. Ich or-
ganizm nie jest w stanie samodzielnie
przeciwstawić się działaniu czynników
środowiska zewnętrznego, aż do ukoń-
czenia 3. tygodnia życia są całkowicie
zależne od matki. U noworodków szcze-
gólnie łatwo dochodzi do hipotermii, hi-
poglikemii i odwodnienia. Te trzy zjawi-
ska są ściśle powiązane i pogłębiają się
nawzajem, prowadząc do efektu błędne-
go koła. Często, niezależnie od pierwot-
nej przyczyny, u noworodków rozwijają
się hipotermia, hipoglikemia, odwodnie-
nie, niedotlenienie i w konsekwencji do-
chodzi do śmierci szczenięcia.

Ryzyko hipotermii
Temperatura ciała noworodka w pierw-
szej dobie po urodzeniu jest znacznie
niższa niż u osobników dorosłych, wy-

lek. wet. Ewa Stańczyk, prof. dr hab. Jan Twardoń, lek. wet. Marta Gotowiecka, lek. wet. Natalia Mikołajewska,
dr n. wet. Michał Dzięcioł, dr hab. n. wet. Wojciech Niżański

Katedra Rozrodu z Kliniką Zwierząt Gospodarskich Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

Postnatal health evaluation of the puppies and veterinarian procedures

Ocena poporodowa szczeniąt

i zasady postępowania lekarsko-weterynaryjnego

Streszczenie

Śmiertelność wśród szczeniąt w pierw-
szych tygodniach życia jest bardzo wy-
soka. Według różnych badań wynosi od
5,5-33,0%. Poporodowa ocena szczeniąt
pozwala na wdrożenie procedur medycz-
nych w przypadku osobników, które wy-
magają dodatkowej opieki. Do prawidło-
wej interpretacji zmian klinicznych nie-
zbędna jest wiedza z zakresu fi zjologii
noworodków, ponieważ parametry ży-
ciowe i funkcjonowanie ich organizmu
różnią się znacznie w porównaniu do
osobników dorosłych. Szczenięta rodzą
się niedojrzale, a ich organizm nie jest
w stanie przeciwstawić się niekorzyst-
nemu wpływowi czynników środowiska
zewnętrznego.

Słowa kluczowe

noworodek, skala Apgar, żywotność

Abstract

Canine neonatal mortality rate in the fi rst
weeks of life is high, ranging from 5,5%
to 33,0%, according to diff erent studies.
The evaluation of newborn canine viabi-
lity allows to provide medical assistance
to puppies demanding extra care. The
evaluation and proper interpretation
of clinical signs requires knowledge of
neonatal physiology, because of essen-
tial diff erences between their vital signs
and those of adult dogs. The newborn
puppies are immature, with organisms
not able to resist the impact of adverse
environmental factors.

Key words

neonate, Apgar score, viability

ROZRÓD

WETERYNARIA W PRAKTYCE

15

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIECSIERPIEŃ • 78/2012

masy ciała stanowi woda, a funkcje ne-
rek nie są dojrzałe. Filtracja kłębuszkowa
zaraz po urodzeniu wynosi 21% i zwięk-
sza się do 51% w ósmym tygodniu życia,
natomiast wydzielanie kanalikowe jest
w pełni dojrzałe dopiero w wieku ok.
8 tygodni. Glukozuria jest powszechnym
zjawiskiem obserwowanym u szczeniąt
do 2. tygodnia życia (5). Dzienny obrót
wody jest dwa razy większy niż u doro-
słego zwierzęcia, a dzienne zapotrzebo-
wanie wynosi 60-90 g/450 g masy cia-
ła. Regularne karmienie jest niezbędne
do utrzymania prawidłowego nawodnie-
nia organizmu.

Ocena stopnia odwodnienia jest trud-

niejsza niż u zwierząt dorosłych. Bada-
nie napięcia skóry na grzbiecie nie jest
wiarygodną metodą oceny, ze względu
na mniejszą ilość tłuszczu podskórne-
go i inne niż u osobników dorosłych
napięcie skóry. Dobrym sposobem jest
obserwacja błon śluzowych, które po-
winny być wilgotne, oraz ocena koloru
moczu (jasnożółty) (6).

Z niedojrzałością funkcji nerek i wą-

troby wiąże się odmienny w porówna-
niu do osobników dorosłych metabolizm
i sposób wydalania leków. Wraz z dojrze-
waniem nefronów i zmianami w przepły-
wie krwi przez korę nerki poszczegól-
ne części tego narządu są w większym
stopniu narażone na toksyczne działa-
nie leków. Powinno się unikać podawa-
nia substancji, które są metabolizowane
przez enzymy wątrobowe lub powinny
być one podawane według zmodyfi kowa-
nych schematów, których niestety często
brak w medycynie weterynaryjnej.

Ryzyko hipoglikemii
Noworodki różnią się znacznie od do-
rosłych osobników pod względem zdol-
ności do utrzymania odpowiedniego
poziomu glukozy we krwi, ponadto ich
zapotrzebowanie na energię jest wy-
sokie, a wskaźnik przemiany materii
(na kg mc.) 2-3 x wyższy niż u osob-
ników dorosłych. Szczenięta rodzą się
ze stosunkowo niewielkim zapasem gli-
kogenu w wątrobie, zdrowe są w stanie
utrzymać poziom glukozy przez kilka
godzin. Głodówka prowadzi do szybkie-
go wyczerpania zapasów i rozwoju hipo-
glikemii już następnego dnia po poro-
dzie. Inne czynniki także mogą wpływać
na rozwój hipoglikemii u nowo narodzo-
nych szczeniąt. Wychłodzenie, które
prowadzi do niedrożności porażennej

Ryc. 1. Przepuklina mózgowa u noworodka, preparat ze zbiorów muzeum Katedry Rozrodu z Kliniką Zwierząt Gospodarskich
UP we Wrocławiu; Ryc. 2. Przykład zastosowania ultrasonografi i do badania noworodków. W obrazie brak widoczniej linii
przepony i powietrznych płuc, stwierdzono wrodzoną przepuklinę przeponową; Ryc. 3. Szczenię rasy shih tzu w wieku
7 dni, klinicznie obserwowano ciężką duszność. Maska tlenowa umożliwia swobodne oddychanie

1

2

3

ry

c. ar

chiwum autor

ów

ROZRÓD

WETERYNARIA W PRAKTYCE

16

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIECSIERPIEŃ • 78/2012

jelit i zaburzeń wchłaniania, endotok-
semia, sepsa, krążenie wrotno-obocz-
ne i zaburzenia przechowywania gliko-
genu mogą prowadzić do poważnego
spadku poziomu glukozy we krwi.

Rozpoznawanie i leczenie hipoglikemii
Poziom glukozy poniżej 30 mg/dl u no-
worodków i poniżej 40 mg/dl u szcze-
niąt pomiędzy 2. tygodniem a 6. mie-
siącem uznaje się za nieprawidłowy,
szczególnie jeżeli towarzyszą mu obja-
wy kliniczne, takie jak apatia, brak ssa-
nia, otępienie czy drgawki. Leczenie po-
lega na dożylnym podawaniu 10-proc.
glukozy w dawce 0,5-1 g/kg (u więk-
szości szczeniąt dostęp dożylny moż-
na uzyskać poprzez kateteryzację żyły
jarzmowej). Glukozę w wyższych stę-
żeniach można podawać bezpośred-
nio na błony śluzowe, podane dożylnie
mogą wywoływać zapalenia.

Ze względu na niedojrzałość mecha-

nizmów regulacyjnych i ryzyko wywoła-
nia hiperglikemii przed podaniem kolej-
nych dawek glukozy jej poziom we krwi
powinien być monitorowany.

Niedojrzałość systemu
immunologicznego
Odporność szczeniąt opiera się
w znacznej mierze na przeciwciałach
otrzymanych z siarą w ciągu pierw-
szych 24 godzin życia. Chociaż po tym
czasie wchłanianie przeciwciał jest bar-
dzo ograniczone, immunoglobuliny za-
warte w mleku (IgG i IgA) zapewniają
miejscową odporność błon śluzowych
jamy ustnej i jelit. Tylko 5% matczy-
nych przeciwciał jest dostarczanych
przez łożysko. Układ immunologicz-
ny szczeniąt nie jest wypełni rozwinię-
ty do 3.-4. miesiąca życia.

Normalne zachowanie

i wygląd noworodka

Zdrowe noworodki są zaokrąglone, ich
brzuch jest miękki, żołądek wypełniony
mlekiem, okrywa włosowa gładka, cia-
ło ciepłe, a skóra elastyczna. Większość
czasu spędzają, śpiąc. Przez pierwsze
4 tygodnie życia okresy głębokiego snu
przerywane są przez tzw. sen aktyw-
ny, w czasie którego widoczne są skur-
cze mięśni kończyn. Brak aktywnej
fazy snu może świadczyć o zaburze-
niach zdrowia. Bezpośrednio po naro-
dzinach u szczeniąt dominuje napię-
cie mięśni zginaczy, co jest widoczne

przede wszystkim w ułożeniu kończyn
i szyi, trzeciego dnia dominacja zgina-
czy zastępowana jest przez dominację
mięśni prostowników. W wieku 3 tygo-
dni szczenięta potrafi ą utrzymać się
na nogach o własnych siłach i wyka-
zują odruchy postawy. Oczy otwierają
się ok. 10.-15. dnia, ale wzrok jest sła-
by do 4.-5. tygodnia. Przewód słuchowy
otwiera się ok. 12.-14. dnia – od tego
momentu szczenięta wyraźnie reagują
na bodźce dźwiękowe.

Zdrowe noworodki wokalizują tylko

gdy są głodne lub niespokojne. Częste
lub trwające dłużej niż kilka minut wo-
kalizacje wskazują na zaburzenia. Szcze-
nięta po urodzeniu szybko przybierają
na wadze. Około 10.-12. dnia życia po-
winny podwoić swoją masę urodzenio-
wą. Ważnym elementem monitorowania
stanu zdrowia jest codzienne ważenie
szczeniąt, brak przyrostów jest często
pierwszym objawem choroby. Braku
przyrostu lub nawet utrata wagi w pierw-
szej dobie życia zdarza się w przypadku
szczeniąt urodzonych w wyniku cesar-
skiego cięcia lub gdy samica w pierwszej
dobie po porodzie nie produkuje jeszcze
dostatecznej ilości mleka, jednak spadek
nie powinien przekroczyć 10%. Szcze-
nięta powinny być ważone bezpośrednio
po urodzeniu, po 12 godzinach od uro-
dzenia, a w kolejnych dniach raz dzien-
nie, aż do ukończenia 2. tygodnia.

Zasady przeprowadzania

badania klinicznego

noworodka

Badanie kliniczne noworodka przepro-
wadzane jest wkrótce po urodzeniu. Po-
winno odbywać się w warunkach, które
zminimalizują utratę temperatury ciała
przez szczenię. Każde szczenię z miotu
oceniane jest osobno, badanie zwykle
rozpoczyna się od pomiaru wagi uro-
dzeniowej. Ocenę przeprowadza się sys-
temowo, rozpoczynając od głowy, szcze-
gólny nacisk powinien być położony
na wykrywanie wad wrodzonych.

Głowa powinna być ruchoma, a szcze-

nię powinno wykazywać odruch szu-
kanina (odruch obserwowany także
u ludzkich noworodków, polega na od-
ruchowym odwróceniu główki i wyka-
zaniu odruchu ssania po drażnieniu
kącika ust). Badając głowę szczenięcia,
ocenia się jej wielkość i kształt, rucho-
mość, obecność otwartych ciemiączek
i rozszczepu warg (ryc. 1, s. 15). Oce-

nie podlegają jama ustna i kolor błony
śluzowej (zwracając szczególną uwagę
na obecność zasinienia) oraz podnie-
bienie w celu wykluczenia obecności
rozszczepu, bada się także obecność
odruchu ssania.

Powłoki ciała ocenia się, zwracając

uwagę na obecność ran, stopień nawod-
nienia, jakość okrywy włosowej i stan
opuszek.

Oddechy noworodka powinny być re-

gularne i swobodne, klatka piersiowa sy-
metryczna, należy wykluczyć obecność
wrodzonych wad mostka i kręgosłupa
(klatka piersiowa lejkowata, beczkowa-
ta). Z powodu bardzo szybkiej pracy
serca osłuchiwanie noworodków jest
trudne. Stetoskop z pediatryczną gło-
wicą (lejek o średnicy 2 cm i membra-
na o średnicy 3 cm) ułatwia osłuchiwa-
nie serca. Często tony nie są wyraźnie
rozróżnialne i nie można ocenić cha-
rakteru szmerów, w takich przypadkach
przyjmuje się, że o wydolności krąże-
niowo-oddechowej świadczą pośrednio
liczba i głębokość oddechów, liczba tęt-
na, napięcie mięśni i aktywność rucho-
wa szczenięcia.

Napięcie mięśniowe powinno być sil-

ne, jednak noworodki nie są w stanie
utrzymać ciężaru swojego ciała do ok.
3. tygodnia życia. Kończyny są ocenia-
ne pod kątem położenia, obecności
deformacji i kości długich, liczby i po-
łożenia placów (wilcze pazury), przykur-
czów ścięgien i ruchomości stawów.

W ostatnim etapie badania pod ką-

tem drożności, obecności obrzęków
i zaczerwienień oceniany jest odbyt.
Pocieranie okolicy krocza zwilżoną wat-
ką stymuluje oddawanie moczu i de-
fekację. Niedojrzałość, małe rozmiary
i wrażliwość noworodków na działanie
czynników środowiska zewnętrznego
powodują, że większość dostępnych
metod diagnostycznych, stosowanych
w przypadku zwierząt dorosłych, nie
znajduje zastosowania u bardzo mło-
dych szczeniąt. Dlatego obserwacja
zmian w zachowaniu, oznak odwod-
nienia, wychłodzenia, utrata masy cia-
ła lub brak przyrostów są bardzo waż-
nymi sposobami oceny stanu zdrowia
noworodków (ryc. 2, s. 15).

Skala Apgar
W medycynie człowieka do oceny no-
worodków rutynowo stosuje się ska-
lę zaproponowaną w 1957 roku przez

ROZRÓD

WETERYNARIA W PRAKTYCE

18

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIECSIERPIEŃ • 78/2012

Virginię Apgar. Jest to prosty system
oceny punktowej, któremu poddaje się
niemowlęta bezpośrednio po urodze-
niu. Pozwala na szybką identyfi kację
osobników wymagających dodatkowej
opieki medycznej. Badanie, które nie
koliduje z rutynowymi czynnościami
wykonywanymi w ramach opieki nad
noworodkiem, obejmuje ocenę pięciu
parametrów, z których każdy jest oce-
niany w skali od 0-2. Są to kolor skó-
ry (Appearance), tętno (Pulse), reakcja
na bodźce (Grimace), napięcie mięśni
(Activity) oraz oddychanie (Respiration).
Maksymalny wynik w skali Apgar wyno-
si 10 punktów, wynik poniżej 3 jest rów-
noznaczny z ciężką zamartwicą.

Ze względu na dużą przydatność

do krótkoterminowej oceny przeżywal-
ności system Apgar został zaadaptowa-
ny na potrzeby pediatrii weterynaryjnej
i jest z powodzeniem stosowany u źre-
biąt, cieląt, prosiąt i szczeniąt (7-11).
W przypadku szczeniąt ocenie podle-
gają: tętno, liczba i jakość oddechów,
odpowiedź na bodźce, ruchliwość oraz
kolor błon śluzowych (tab. 1). Na pod-
stawie wyniku w skali Apgar szczenię-
ta dzieli się na 3 grupy: 0-3 punktów
– noworodki z ciężką zamartwicą, 4-6 –
umiarkowany stres porodowy, zmęcze-
nie porodem, 7-10 – noworodki prawi-
dłowe (7, 8). Wszystkie szczenięta, które
uzyskują wynik niższy niż 6, powinny
być objęte dodatkową opieką.

Zasady resuscytacji

krążeniowo-oddechowej

noworodków

Postępowanie z noworodkiem rozpo-
czyna się od pomiaru temperatury cia-
ła i podjęcia czynności, które zapewnią
jej podtrzymanie – sucha okrywa wło-
sowa, ciepłe środowisko, stosowanie
zewnętrznych źródeł ciepła. Kolejnym
krokiem jest zapewnienie drożności
dróg oddechowych, które uzyskuje się
poprzez ułożenie głowy i szyi szczenię-
cia w wyprostowanej pozycji oraz usu-
nięcie wydzieliny z dróg oddechowych
i przełyku (np. za pomocą małej gruszki,
strzykawki, wenfl onu). Głębokość i czę-
stotliwość oddechów może być stymulo-
wana poprzez pobudzanie do wokaliza-
cji (na przykład przez pocieranie klatki
piersiowej). Wentylacja może być wspo-
magana przez zapewnienie dopływu
tlenu przy użyciu inkubatora, namiotu
tlenowego lub maski, co pozwala na wy-

tworzenie dodatniego ciśnienia (ryc. 3,
s. 15). Literatura podaje także możli-
wość pobudzenia oddychania poprzez
stymulację punktu Jen Chung (1). Za-
bieg ten polega na wprowadzeniu igły
o średnicy 25G w rynienkę podnosową
u podstawy nozdrzy i przekręcenie igły
po osiągnięciu kości. Podawanie doksa-
pramu w celu pobudzenia oddychania
u szczeniąt jest kontrowersyjne, obecnie
przyjmuje się, że nie wywiera on żad-
nego pozytywnego efektu u szczeniąt,
u których doszło do zatrzymania krą-
żenia i oddychania (1). Monitorowa-
nie czynności układu krążenia polega
na ocenie tętna, koloru błon śluzowych
oraz pomiarze czasu wypełniania kapi-
lar, który tak jak u zwierząt dorosłych
powinien być krótszy niż 1-2 sekundy.
Pobudzanie pracy serca powinno nastą-
pić po stymulacji oddychania, ponieważ
najczęstszą przyczyną bradykardii oraz
zatrzymania krążenia u noworodków
jest niedotlenienie mięśnia sercowego.
Jako metodę pierwszego rzutu stosuje
się masaż serca poprzez uciskanie klat-
ki piersiowej, częstotliwość ucisków po-
winna wynosić ok. 200 na minutę, tak
jak prawidłowe tętno noworodka. Le-
kiem z wyboru podawanym podczas
zatrzymania krążenia jest epinefryna
w dawce 0,2 mg/kg mc. (najkorzystniej
dożylnie lub doszpikowo) (1). Obecnie
odradza się podawanie atropiny pod-
czas resuscytacji noworodków, ponie-
waż, jak wspomniano wcześniej, bra-
dykardia jest w większości przypadków
powodowana przez niedotlenienie mię-
śnia sercowego, a nie wpływ nerwu błęd-
nego. Tachykardia wywołana antycholi-
nergicznym działaniem atropiny może
więc prowadzić do pogłębiania się de-
fi cytu tlenu w miokardium.

‰

Piśmiennictwo
1. Davidson A.P.: Approaches to reducing

neonatal mortality in dogs. [W:] Recent

Parametr

Ocena

0

1

2

Tętno

< 180

180- 200

> 200

Oddechy

< 6/nie wydaje

dźwięków

6- 15/dźwięki ciche

> 15/głośna wokaliza-

cja

Odpowiedź

na bodźce

Brak

Grymas

Wokalizacja

Ruchliwość/napięcie

mięśni

Brak, ogólna wiotkość

Napięcie obniżone

Samodzielne ruchy,

prawidłowe napięcie

Błony śluzowe

Sinica

Bladość

Zaróżowienia

Tab. 1. Zmodyfi kowana skala Apgar, stosowana do oceny poporodowej szczeniąt (za Veronesi, 2009)

Advances in Small Animal Reproduction.
IVIS 2003.

2. Groppetti D.: Evaluation of newborn canine

viability by means of umbilical vein lactate
measurement, Apgar score and uterine to-
codynamometry. „Theriogenology” 2010,
15;74(7):1187-96.

3. Johnston S.D., Kustritz M.V.R., Olson

P.N.S.: The neonate – from birth to weaning.
[W:] Canine and Feline Theriogenology.
W. B. Saunders, Philadelphia 2001.

4. Hoskins J.D.: Physical examination and

diagnostic imagining procedures. [W:] Vete-
rinary pediatrics: dogs and cats from birth
to six months. W. B. Saunders, Philadelphia
2001.

5. Moon P.H., Sturgess K.: Care of neonates

and small animals. [W:] BSAVA anual
of small animal reproduction and neonatology.
2004.

6. Ochota M.: Noworodek – poporodowa oce-

na i postępowanie lekarsko-weterynaryjne.
Materiały Sympozjum Problemy w Rozrodzie
Psów i Kotów – płodność, ciąża, noworodek.
Wrocław 2010.

7. Veronesi M.C.: An Apgar scoring system for

routine assessment of newborn puppy viability
and short-term survival prognosis. „Therioge-
nology” 2009 Aug;72 (3):401-7.

8. Silva L.C.: Neonatal clinical evaluation, blood

gas and radiographic assessment after normal
birth, vaginal dystocia or caesarean section
in dogs. „Reprod Domest Anim.” 2009
Jul;44 Suppl 2:160-3.

9. Vaala W.E.: Peripartum asphyxia syndrome

in foals. Proceedings of the Annual Conven-
tion of the 45

th

AAEP 1999, 247-253.

10. Sorge U., Kelton D., Staufenbiel R.: Neo-

natal blood lactate concentration and calf
morbidity. „Veterinary Record” 2009; 164:
533-534.

11. Okere C., Hacker R.R., Werchola G.: Rela-

tionships between serum IGF-I concentrations
and piglet development or neonatal viability
following porcine somatotropin (pST) and
insulin administration to gestating gilts.
„Theriogenology” 1997, 47(7):1403-12.

lek. wet. Ewa Stańczyk

Katedra Rozrodu

z Kliniką Zwierząt Gospodarskich

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

50-366 Wrocław, pl. Grunwaldzki 49