193

Wprowadzenie

Nadwaga oraz oty³oœæ u dzieci okreœlane s¹ mianem za-

burzenia w dynamice harmonii rozwoju somatycznego (1).
Mog¹ wspó³wystêpowaæ z licznymi jednostkami chorobowy-
mi. Najczêœciej wspó³wystêpuj¹ z cukrzyc¹ typu 2 i nadci-

œnieniem têtniczym i wraz z nimi stanowi¹ istotny czynnik za-
gro¿enia chorobami uk³adu ruchu, kr¹¿enia i zwyrodnienia-
mi krêgos³upa (2).

Z badañ uczniów z nadwag¹ i oty³oœci¹ – pacjentów Po-

radni Fizjologii i Zaburzeñ Rozwoju Sto³ecznej Przychodni
Medycyny Szkolnej – wynika, ¿e dzieci te gorzej przystoso-
wuj¹ siê do œrodowiska szkolnego. W znacznym stopniu nie
s¹ akceptowane przez grupê rówieœnicz¹, a ich status spo-
³eczny jest ni¿szy ni¿ dziewcz¹t i ch³opców o prawid³owej ma-
sie cia³a. U dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹ wystêpuje obawa
przed publicznymi wyst¹pieniami (st¹d otrzymuj¹ one wy¿sze

Prace oryginalne

Endokrynologia, Diabetologia i Choroby Przemiany Materii

Wieku Rozwojowego 2008, 14, 3, 193-198

ISSN 1234-625X

Streszczenie

Cel pracy: Oszacowanie zakresu wystêpowania zjawiska nadwagi i oty³oœci wœród dzieci ze œrodowisk miejskiego i wiejskiego, przygotowuj¹cych
siê do podjêcia obowi¹zków szkolnych, a tak¿e ocena sprawnoœci fizycznej oraz postawy cia³a dziewcz¹t i ch³opców o zawy¿onych proporcjach wzro-
stowo-wagowych na tle grupy rówieœniczej.
Materia³ i metody: Zbadano 524 dzieci w wieku 6-7 lat (œrednia wieku 6,86±0,35 lat): 279 ch³opców i 245 dziewcz¹t. Przeprowadzono pomiary wyso-
koœci i masy cia³a, wyznaczono wskaŸnik BMI oraz ustalono indywidualne pozycje centylowe (za zawy¿one proporcje wzrostowo-wagowe uznano
pozycje powy¿ej 90 centyla). Przeprowadzono test sprawnoœci fizycznej – 5 prób: sk³on tu³owia w siadzie, bieg 4x5m, skok w dal z miejsca, siady
z le¿enia oraz rzut pi³k¹ lekarsk¹ 1kg.
Wyniki: Nadwagê lub oty³oœæ stwierdzono u 10% dzieci, czêœciej wœród ch³opców (11,8%) ni¿ dziewcz¹t (7,7%) oraz nieco czêœciej w œrodowisku
miejskim (10,3%) ni¿ w wiejskim (9,5%). Dzieci obarczone nadmiern¹ mas¹ cia³a wyraŸnie ustêpuj¹ swym rówieœnikom w zakresie sprawnoœci
fizycznej. Postawa cia³a 6-7-letnich dziewcz¹t i ch³opców z nadwag¹ lub oty³oœci¹ charakteryzuje siê na tle grupy rówieœniczej gorsz¹ jakoœci¹ i doœæ
wyraŸnie zarysowan¹ specyfik¹. Szczególn¹ uwagê zwraca ujawnienie siê z wiêkszym nasileniem i czêstoœci¹: koœlawoœci kolan i palucha, uwypu-
klenia brzucha i poœladków, pog³êbienia lordozy lêdŸwiowej, p³askostopia i stóp p³asko-koœlawych.
Wnioski: W obrazie zdrowotnej gotowoœci szkolnej dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹ zauwa¿a siê negatywne konsekwencje ich zaburzeñ somatycznych. Efek-
ty te przejawiaj¹ siê w postaci obni¿onej na tle grupy rówieœniczej sprawnoœci fizycznej oraz gorszej jakoœci postawy cia³a. Œrodowiska rodzinne i szkolne
powinny podj¹æ przedsiêwziêcia przeciwdzia³aj¹ce hiperbarii i dzia³ania wspieraj¹ce posturogenezê dzieci obarczonych tym problemem zdrowotnym.

S³owa kluczowe: nadwaga i oty³oœæ, sprawnoœæ fizyczna, postawa cia³a, zdrowotna gotowoœæ szkolna, dzieci

Abstract

The aim of this work is to estimate the frequency of overweight and obesity phenomena among 6-7 y. o. rural and urban children and to assess physical
fitness and body posture of these girls and boys against a background of peers.
Material and methods: The researches were conducted on 524 children: 279 boys and 245 girls from village and city. The used methods were:
anthropometric measurements (body height and mass), simple physical fitness tests, the examination of body posture, poll technique and basic
statistical methods.
Results: Altogether 9,9% of children from examined group are burdened with overweight or obesity. The analysis shows that this phenomenon is more
typical for boys than for girls and that the frequency of overweight and obesity is similar in rural and urban environment. Generally socio-economic
and educational status of their families is an average or moderately profitable, in most. The physical fitness level of these children is lower as against
a group of peers. Crooked knees, deeper lordosis curve, emphasized stomach and buttocks, platypodia and flat – crooked feet occur more often
than among the rest 6-7 y.o. examined girls and boys.
Conclusions: Negative consequences of somatic disturbances were noticed in health school readiness of overweight and obese children. These effects
manifest themselves in lower physical fitness and worse quality of body posture, against a group of peers. Family and school environment should
make an effort to counteract overweight and obesity and to support posture genesis of children with this health problem.

Key words: overweight and obesity, physical fitness, body posture, health school readiness, children

Zdrowotna gotowoœæ szkolna dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹

na tle grupy rówieœniczej

Health school readiness of overweight and obese children against a background of peers

Dorota Trzciñska, El¿bieta Olszewska, Piotr Tabor
AWF Józefa Pi³sudskiego w Warszawie

Adres do korespondencji: dr Dorota Trzciñska
Zak³ad Korektywy AWF Józefa Pi³sudskiego
ul. Marymoncka 34; 00-968 Warszawa
tel.: [phone] w. 567, e-mail: [e-mail]

194

Dorota Trzciñska, El¿bieta Olszewska, Piotr Tabor

Endokrynologia, Diabetologia i… 2008, 14, 3

oceny z prac klasowych ni¿ z odpowiedzi przy tablicy). Wiêk-
szoœæ z nich ma trudnoœci na lekcjach wychowania fizyczne-
go lub wrêcz ich unika w zwi¹zku z nieporadnoœci¹ ruchow¹,
du¿¹ mêczliwoœci¹ i wygl¹dem zewnêtrznym, który jest
przedmiotem z³oœliwych uwag kolegów. Z opinii nauczycieli
wynika, ¿e u niektórych dzieci z zawy¿onymi proporcjami
wzrostowo-wagowymi wystêpuj¹ zaburzenia sfery emocjo-
nalno-spo³ecznej, nadmierna impulsywnoœæ i arogancja lub
zahamowanie i izolacja od grupy (1).

Przeciwdzia³anie nadwadze i oty³oœci jest konieczne ze

wzglêdów medycznych, ekonomicznych i spo³ecznych. Ni-
niejsza praca dotyczy g³ównie biologicznego aspektu tego
zjawiska, jakkolwiek problem zosta³ poddany badaniom
w œwietle szczególnie istotnego dla dziecka wydarzenia spo-
³ecznego, czyli u progu podjêcia przez nie obowi¹zków
uczniowskich. W formule gotowoœci szkolnej, obok sfery
psychicznej, emocjonalnej i spo³ecznej, uwzglêdnia siê rów-
nie¿ czynniki zdrowotne, somatyczne i motoryczne (3).

Cel pracy

Celem ogólnym pracy jest okreœlenie zakresu wystêpo-

wania zjawiska nadwagi i oty³oœci wœród dzieci ze œrodowi-
ska miejskiego i wiejskiego oraz ocena poziomu zdrowotnej
gotowoœci szkolnej dziewcz¹t i ch³opców o nadmiernej
wzglêdnej masie cia³a na tle grupy rówieœniczej. Termin
„zdrowotna gotowoœæ szkolna” zbli¿ony jest do definicji zdro-
wia, jak¹ przytacza WHO. I w niniejszej pracy jest rozumia-
ny jako przygotowanie dziecka do podjêcia obowi¹zku szkol-
nego pod k¹tem rozwoju fizycznego i motorycznego oraz
prawid³owej postawy cia³a. Realizacji celu g³ównego podpo-
rz¹dkowana jest analiza nastêpuj¹cych szczegó³owych zaga-
dnieñ poznawczych:

1. Oszacowanie czêstoœci wystêpowania zjawiska

nadwagi i oty³oœci w badanej grupie z uwzglêdnieniem p³ci
i stopnia urbanizacji miejsca zamieszkania.

2. Ocena ogólnego stanu zdrowia dzieci z zawy¿onymi

proporcjami wzrostowo-wagowymi oraz charakterystyka œro-
dowiskowych uwarunkowañ procesów rozwojowych.

3. Okreœlenie poziomu sprawnoœci fizycznej dziewcz¹t

i ch³opców obarczonych nadwag¹ lub oty³oœci¹.

4. Charakterystyka postawy cia³a badanych dzieci.

Badana grupa

Badaniami objêto ³¹cznie 524 dzieci w wieku 6-7 lat (œre-

dnia wieku wynosi 6,86±0,35 roku), w tym 136 ch³opców
i 126 dziewcz¹t wiejskich (uczêszczaj¹cych do klas „zero-
wych” w szko³ach gminnych województw mazowieckiego,
podlaskiego i œwiêtokrzyskiego) oraz 143 ch³opców i 119
dziewcz¹t z przedszkoli warszawskich. £¹cznie liczba dzie-
ci miejskich i wiejskich by³a wyrównana i wynosi³a po 262
osoby. Spoœród ca³ej diagnozowanej grupy wyselekcjonowa-
no 52 dzieci z nadwag¹ lub oty³oœci¹. Badania przeprowa-
dzone zosta³y w miesi¹cach wiosennych 2006 i 2007 r.

Metody

W pracy zastosowano nastêpuj¹ce metody badawcze:
• Wykonano pomiary wysokoœci i masy cia³a oraz wyzna-

czono wskaŸnik wzrostowo-wagowy BMI. Nastêpnie ustalo-
no indywidualne pozycje centylowe (nadwadze lub oty³oœci
odpowiada³y pozycje powy¿ej 90 centyla BMI) (4). Z uwagi
na przeciêtn¹ liczebnoœæ grupy dzieci o zawy¿onych propor-

cjach wzrostowo-wagowych, nie wyró¿niono dwóch odrêb-
nych kategorii nadwagi oraz oty³oœci lecz wymienione zabu-
rzenia rozwojowe rozpatrywano ³¹cznie.

• W celu okreœlenia poziomu sprawnoœci fizycznej prze-

prowadzono test sk³adaj¹cy siê z 5 prób: sk³on tu³owia w sia-
dzie, bieg 4×5 m z przenoszeniem woreczka, skok w dal
z miejsca, siady z le¿enia oraz rzut pi³k¹ lekarsk¹ 1 kg w przód.

• Postawê cia³a oceniano stosuj¹c ogl¹dow¹ metodê

punktowania. Badanie postawy obejmowa³o ukszta³towanie
krêgos³upa i koñczyn dolnych w p³aszczyŸnie czo³owej
i strza³kowej oraz wysklepienie stóp. Za poszczególne ele-
menty postawy cia³a przyznawano, w zale¿noœci od wystê-
powania i stopnia zaawansowania zmian, od 0 do 3 punktów
karnych. Mo¿liwa do uzyskania liczba punktów wynosi³a ma-
ksymalnie 30 (5).

• Ponadto, w celu oceny ogólnego stanu zdrowia oraz

charakterystyki œrodowiskowych uwarunkowañ rozwoju
i sprawnoœci fizycznej, pos³u¿ono siê metod¹ sonda¿u dia-
gnostycznego (technika ankietowa). Ankieta zosta³a skiero-
wana do rodziców, a informacje pozyskane przy wykorzysta-
niu tej techniki dotyczy³y:

– warunków spo³eczno-ekonomicznych rodziny bada-

nych dzieci (dzietnoœæ rodziny, wykszta³cenie rodziców, sta-
tus ekonomiczny),

– ogólnego stanu zdrowia dziecka (skala czterostopniowa).
• Uzyskane dane poddano analizie statystycznej, wyko-

rzystuj¹c podstawowe metody statystyki opisowej, standary-
zacjê danych i obliczono wspó³czynnik korelacji prostej (6).

Wyniki

Oszacowanie czêstoœci wystêpowania zjawiska nadwagi
i oty³oœci w badanej grupie

W badanej zbiorowoœci nadwag¹ lub oty³oœci¹ obarczo-

nych by³o ogó³em 9,9% dzieci. Zjawisko to jest bardziej ty-
powe dla ch³opców (11,8%) ni¿ dla dziewcz¹t (7,7%) oraz wy-
stêpuje nieznacznie czêœciej w œrodowisku miejskim (10,3%)
ni¿ w wiejskim (9,5%). Rezultaty dotycz¹ce ³¹cznej czêsto-
œci wystêpowania ponadnormatywnej masy cia³a (wskaŸnik
BMI powy¿ej 90 centyla) w badanej grupie wydaj¹ siê byæ
zgodne z oczekiwaniami i s¹ wzglêdnie optymistyczne. W ba-
daniach w³asnych wykazano, ¿e nadwaga (oty³oœæ) jest sta-
nem bardziej typowym dla ch³opców ni¿ dla dziewcz¹t, co
mo¿na uzasadniaæ p³ciow¹ odrêbnoœci¹ w zakresie ekosen-
sytywnoœci, tj. wra¿liwoœci na bodŸce œrodowiskowe.

Ocena ogólnego stanu zdrowia dzieci z nadwag¹/oty³oœci¹
oraz charakterystyka œrodowiskowych uwarunkowañ
procesów rozwojowych

Z ankiety skierowanej do rodziców wynika, ¿e ogólny stan

zdrowia dzieci z nadwag¹ lub oty³oœci¹, oceniany w cztero-
stopniowej skali (bardzo dobry/dobry/przeciêtny/z³y), jest
najczêœciej okreœlany jako dobry. Takiej odpowiedzi udzieli-
³o 77% respondentów – opiekunów 40 spoœród 52 dzieci wy-
selekcjonowanych z ca³ej ponad 520-osobowej badanej gru-
py. Pozostali rodzice dziewcz¹t i ch³opców okreœlali stan zdro-
wia swoich dzieci jako bardzo dobry lub przeciêtny (ryc. 1).

Z danych ankietowych wynika równie¿, ¿e ¿adne z dzie-

ci z nadwag¹/oty³oœci¹ nie jest pod sta³¹ opiek¹ lekarza spe-
cjalisty z zakresu zaburzeñ rozwojowych. 19 dzieci (36,5%)
znajduje siê pod sta³¹ kontrol¹ przychodni specjalistycz-
nych (najczêœciej wymieniano poradniê alergologiczn¹, na-
stêpnie ortopedyczn¹ oraz laryngologiczn¹, okulistyczn¹

i kardiologiczn¹). U 15 z nich (28,8%), we wczeœniejszych
badaniach bilansowych lub przesiewowych, wykryto niepra-
wid³owoœci w zakresie postawy cia³a – w przewa¿aj¹cej
wiêkszoœci dotycz¹ce ustawienia kolan i wysklepienia stóp.
Spoœród kulturowych modyfikatorów rozwoju wymienia siê
najczêœciej dzietnoœæ rodzin, ich warunki materialne oraz po-
ziom wykszta³cenia obojga rodziców, okreœlaj¹c te zmienne
wspólnym mianem statusu spo³eczno-ekonomicznego i edu-
kacyjnego. Procentow¹ charakterystykê liczby dzieci w ro-
dzinie badanych przedstawiono na rycinie 2.

Przewa¿aj¹ca wiêkszoœæ (ponad 86%) dziewcz¹t i ch³op-

ców z nadwag¹/oty³oœci¹ pochodzi z rodzin o niskiej dziet-
noœci (1 lub 2 dzieci). Pozosta³e dzieci (ok. 13%) wychowu-
j¹ siê w rodzinach z 3 (poni¿ej 10%) oraz z 4 dzieci (prawie
4%). Kategoria wykszta³cenia rodziców mieœci w sobie syn-
tetyczn¹ opiniê o domowych warunkach, zarówno higienicz-
nych jak i wychowawczych, w jakich dziecko wzrasta. Struk-
turê wykszta³cenia rodziców przedstawiono na rycinie 3.

Analizuj¹c odpowiedzi na pytanie ankietowe dotycz¹ce

struktury statusu edukacyjnego rodziców badanych dzieci
z nadwag¹, stwierdzono najczêstsze wystêpowanie wykszta³-
cenia œredniego, a nastêpnie wy¿szego wœród matek oraz za-
wodowego, a nastêpnie œredniego wœród ojców. Najrza-
dziej deklarowan¹ u obojga rodziców kategori¹ wykszta³ce-
nia by³ poziom podstawowy.

Przedstawiona na rycinie 4 charakterystyka sytuacji ma-

terialnej rodzin wskazuje, ¿e wiêkszoœæ dzieci z nadwa-
g¹/oty³oœci¹ (ponad 60%) wzrasta w przeciêtnych warun-
kach ekonomicznych. Blisko 30% stanowi¹ rodziny o do-
brym statusie materialnym. Poziom z³y oraz 2 skrajne
kategorie (bardzo z³y oraz bardzo dobry) zadeklarowa³ nie-
wielki odsetek ankietowanych.

Okreœlenie poziomu sprawnoœci fizycznej dziewcz¹t
i ch³opców z nadwag¹/oty³oœci¹

Dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹ ustêpuj¹ swoim rówieœnikom

we wszystkich przeprowadzonych próbach (dziewczêta) lub
w wiêkszoœci z nich (ch³opcy) (ryc. 5). Szczególn¹ uwagê
zwracaj¹ istotnie s³absze wyniki biegu wahad³owego 4×5
m oraz siadów z le¿enia. W pierwszej z wymienionych prób
(o charakterze szybkoœciowo-zwinnoœciowym) statystycznie
znamienn¹ ró¿nicê w odniesieniu do grupy rówieœniczej wy-
kazano u obojga p³ci, ze szczególnym nasileniem wœród
dziewcz¹t (p<0,001). W sprawdzianie si³y miêœni brzucha po-
nownie odnotowano istotnie s³absze wyniki (p<0,01) w gru-
pie dziewcz¹t z nadwag¹ i oty³oœci¹ w stosunku do dzieci
o masie cia³a poni¿ej 90 centyla. Rezultaty w próbie siadów

Zdrowotna gotowoœæ szkolna dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹ na tle grupy rówieœniczej

195

Ryc. 1. Ogólny stan zdrowia badanych dzieci z nadwag¹ lub oty³oœci¹
Fig. 1. General health condition of overweight or obesity children

Ryc. 2. Liczba dzieci w rodzinach badanych dziewcz¹t i ch³opców z nadwag¹/oty³oœci¹
Fig. 2. Number of children in families of overweight and obese girls and boys

Ryc. 3. Wykszta³cenie rodziców badanych dzieci z nadwag¹/oty³oœci¹
Fig. 3. Educational status of parents of overweight and obese children

Ryc. 4. Warunki materialne rodzin badanych dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹
Fig. 4. Economic status of families of overweight and obese children

Ryc. 5. Wartoœci unormowane prób sprawnoœci fizycznej
Fig. 5. Normalized values of physical fitness trias

Dorota Trzciñska, El¿bieta Olszewska, Piotr Tabor

Endokrynologia, Diabetologia i… 2008, 14, 3

196

z le¿enia oraz w skoku w dal z miejsca ch³opców o nadmier-
nej wzglêdnej masie cia³a na tle rówieœników nie osi¹gnê³y
poziomu znamiennoœci statystycznej (p<0,05), ale wyraŸnie
zbli¿y³y siê do tej granicy i wynios³y p=0,06. W pozosta³ych
testach sprawnoœci (sk³on tu³owia w siadzie oraz rzut pi³k¹
lekarsk¹ 1 kg) ch³opcy osi¹gnêli nieznacznie lepsze (ró¿ni-
ce poni¿ej 0,3 SD), a dziewczêta nieco s³absze wyniki (ró¿-
nice poni¿ej 0,2 SD) ni¿ dzieci o prawid³owych proporcjach
wzrostowo-wagowych.

Weryfikacja powi¹zañ miêdzy wartoœci¹ BMI, a wynika-

mi przeprowadzonych testów sprawnoœci wykaza³a staty-
stycznie istotn¹ dodatni¹ korelacjê wy³¹cznie w odniesieniu
do próby rzutowej w grupie ch³opców (r=0,211*, df=277)
oraz ujemn¹ (r=0,224*, df=243) dotycz¹c¹ sprawdzianu
biegowego w grupie dziewcz¹t. Oznacza to, ¿e mo¿na do-
szukiwaæ siê pozytywnych zwi¹zków miêdzy wysokim BMI
a odleg³oœci¹ rzutu pi³k¹ lekarsk¹ oraz oczekiwaæ gorszych
rezultatów w konkurencji szybkoœciowo-zwinnoœciowej
w przypadku zawy¿onych proporcji wzrostowo-wagowych.

Charakterystyka postawy cia³a badanych dzieci

Gorsz¹ jakoœæ postawy 52 dzieci o zawy¿onych propor-

cjach wzrostowo-wagowych, wyselekcjonowanych z ca³ej
badanej grupy, wykazano na podstawie porównania œredniej
iloœci punktów karnych. Punkty przyznano za zaobserwowa-
ne nieprawid³owoœci sylwetki dzieciom z normatywn¹ oraz
ponadnormatywn¹ wzglêdn¹ mas¹ cia³a oraz w oparciu
o ogóln¹ i uszczegó³owion¹ analizê odsetkow¹ tych punktów
uzyskanych przez grupê badanych z nadwag¹ (oty³oœci¹)
w odniesieniu do ca³ej badanej grupy. Œrednia liczba punk-
tów karnych wœród dziewcz¹t i ch³opców o wskaŸniku BMI
powy¿ej 90 centyla by³a wiêksza (wynosi³a 7,9 pkt.) ni¿
wœród dzieci z BMI nie przekraczaj¹cym zakresu szerokiej
normy (6,2 pkt.). Maksymalna iloœæ punków karnych w wy-
branej podgrupie wynosi³a 19, minimalna – 2. Badani,
których wzglêdna masa cia³a wyraŸnie przekracza³a warto-
œci przeciêtne, uzyskali wy¿sz¹ od oczekiwanej (tj. wartoœci
proporcjonalnej do czêstoœci wystêpowania zjawiska nadwa-
gi i oty³oœci, wynosz¹cej 9,9%) ogóln¹, zsumowan¹ dla wszy-
stkich analizowanych elementów postawy, wartoœæ procen-
tow¹ punktów karnych (12,3%). Wskazana wielkoœæ odset-
kowa bliska 10%, stanowi³a wiêc kryterium odniesienia dla
oceny zakresu ujawniania siê zaburzeñ statyki cia³a. Wœród
dziewcz¹t i ch³opców o nadmiernej wzglêdnej masie cia³a
nieprawid³owoœci dotycz¹ce pog³êbienia wygiêcia lordotycz-
nego krêgos³upa i elementów towarzysz¹cych oraz zwi¹za-
ne z ukszta³towaniem osi koñczyn dolnych i wysklepieniem
stóp zaobserwowano czêœciej ni¿ wœród pozosta³ych dzieci
i czêœciej ni¿ wynika³oby to z proporcji liczebnoœci obu pod-
grup. Spoœród licznych analizowanych elementów postawy
cia³a w p³aszczyŸnie czo³owej, strza³kowej i poprzecznej
szczególn¹ uwagê zwraca ujawnienie siê z wiêkszym nasile-
niem i czêstoœci¹ nastêpuj¹cych zaburzeñ:

• kolana koœlawe (dzieci z nadwag¹/oty³oœci¹ uzyska³y

20,1% wszystkich punktów karnych w ca³ej badanej grupie),

• uwypuklone poœladki (19,5%),
• paluch koœlawy (19,2%),
• uwypuklony brzuch (18%),
• pog³êbiona lordoza lêdŸwiowa (15,3%),
• stopy o obni¿onym wysklepieniu, p³askie i p³asko-ko-

œlawe (14,4%).

Warto równie¿ podkreœliæ, ¿e ostatnia z wymienionych nie-

prawid³owoœci (stopy p³asko-koœlawe), wada za wystêpowa-
nie której ze wzglêdu na jej istotê przyznawano a¿ 3 punkty

karne, wystêpuje ponad 2,5-krotnie czêœciej wœród dzieci
z nadwag¹ ni¿ wœród pozosta³ej czêœci badanej grupy. Inne
typowe dla analizowanego okresu rozwojowego elementy
postawy cia³a, takie jak: odstaj¹ce ³opatki, wysuniête do
przodu barki oraz labilnoœæ (chwiejnoœæ) u dziewcz¹t i ch³op-
ców o nadmiernej wzglêdnej masie cia³a, ujawni³y siê
w mniejszym zakresie.

Omówienie wyników

Rezultaty badañ w³asnych dotycz¹ce czêstoœci wystêpo-

wania zawy¿onych proporcji wzrostowo-wagowych wydaj¹
siê byæ zgodne z oczekiwaniami. Mo¿na poniek¹d uznaæ je
za optymistyczne, zw³aszcza jeœli uczynimy to w kontekœcie
doœæ powszechnie g³oszonych alarmuj¹cych pogl¹dów, we-
d³ug których nadwaga i oty³oœæ przyjmuj¹ obecnie rozmiary
epidemii i zaliczane s¹ do chorób cywilizacyjnych (7).

WyraŸnie (prawie 2-krotnie) wy¿szy odsetek zwiêkszone-

go poziomu wskaŸnika BMI odnotowano w reprezentatyw-
nych ogólnopolskich badaniach 400 dzieci czteroletnich.
Oty³oœæ wystêpowa³a a¿ u 7%, a nadwaga u 12% dziewcz¹t
i ch³opców, najczêœciej u dzieci, które nie uczêszcza³y do
przedszkola, mieszka³y na wsi, by³y jedynakami, a ich matki
mia³y wykszta³cenie podstawowe lub zawodowe. Diety ba-
danych czterolatków charakteryzowa³y siê zbyt du¿¹ œre-
dni¹ wartoœci¹ energetyczn¹, zawartoœci¹ bia³ka, t³uszczu
i sacharozy wynikaj¹c¹ w du¿ej mierze ze spo¿ycia zbêdnych
przek¹sek (8).

Z przekrojowych badañ antropologicznych dzieci i m³o-

dzie¿y krakowskiej wynika natomiast, ¿e nadwaga i oty³oœæ
dotyczy oko³o 15% szeœciolatków i wystêpuje czêœciej
u ch³opców ni¿ u dziewcz¹t. Jednoczeœnie zauwa¿ono, ¿e
miêdzynarodowe standardy Cole’a (9), w stosunku do kra-
kowskich norm centylowych BMI, s¹ bardziej rygorystyczne
dla dzieci m³odszych oraz dla ch³opców ni¿ dla dziewcz¹t.
Stwierdzono równie¿, ¿e w lokalnej populacji nie ma dosta-
tecznych podstaw do przypisywania zw³aszcza oty³oœci epi-
demicznego charakteru wystêpowania. Nie jest to jednak ar-
gument za zaniechaniem obowi¹zku monitorowania tego
zjawiska i profilaktyki w jego zakresie (10). Tymczasem wy-
niki badañ z ostatnich lat pochodz¹ce z Europy, g³ównie Za-
chodniej oraz z Ameryki, podkreœlaj¹ alarmuj¹cy wzrost od-
setka m³odego pokolenia obarczonego tym problemem zdro-
wotnym (11-16), w tym dzieci w wieku przedszkolnym (17,
18). Nadmierna masa w okresie dzieciñstwa niesie ze sob¹
niebezpieczeñstwo wyst¹pienia oty³oœci w doros³ym ¿yciu.
Prawdopodobieñstwo, ¿e dziecko oty³e bêdzie tak¿e oty³e
jako osoba doros³a, wynosi: 25% dla wieku 6 lat i 75% dla
wieku 12 lat (19).

Czêstoœæ wystêpowania nadmiernej relatywnej masy cia-

³a w badaniach w³asnych jest zbli¿ona do statystyk okreœla-
j¹cych rangê tego problemu w populacji dzieci i m³odzie¿y
w Niemczech (10-20%) (20). Graf i wsp. przestrzegaj¹, ¿e
nadwaga i oty³oœæ s¹ przyczyn¹ schorzeñ kardiologicznych
i ortopedycznych, wspó³wystêpuj¹ najczêœciej z obni¿on¹
sprawnoœci¹ fizyczn¹ oraz stanowi¹ ryzyko licznych proble-
mów zdrowotnych w póŸniejszym ¿yciu. Tak¿e inni autorzy
udokumentowali w swoich pracach, ¿e nadmierne ot³uszcze-
nie, w szczególnoœci wisceralne, ma wyj¹tkowo negatywne
skutki zdrowotne (21). Burdukiewicz i Janusz zwracaj¹ z ko-
lei uwagê na fakt, ¿e odró¿nienie dzieci ot³uszczonych w gru-
pie osobników z nadwag¹, powinno uwzglêdniaæ nie tylko
ocenê proporcji wzrostowo-wagowych, dokonan¹ przy po-
mocy siatek centylowych oraz pomiary ot³uszczenia podskór-

nego, ale równie¿ charakterystykê masywnoœci budowy
(szkieletu i umiêœnienia) (22).

Oddzielnego omówienia wymaga dymorficzne zró¿nico-

wanie czêstoœci wystêpowania ponadnormatywnej masy cia-
³a. W badaniach w³asnych wykazano, ¿e nadwaga (oty³oœæ)
jest stanem bardziej typowym dla ch³opców ni¿ dla dziew-
cz¹t, co mo¿na uzasadniaæ p³ciow¹ odrêbnoœci¹ w zakresie
ekosensytywnoœci, tj. wra¿liwoœci na bodŸce œrodowiskowe.
Wielokrotnie udokumentowano, ¿e ró¿norodne negatywne
bodŸce zewnêtrzne, np. obni¿ony status spo³eczno-ekono-
miczny i edukacyjny, na ogó³ zarysowuj¹ siê ostrzej u p³ci
mêskiej i przejawiaæ siê mog¹ w postaci zaburzeñ w przebie-
gu procesów rozwojowych (23, 24). Zró¿nicowanie eko-
sensytywnoœci w odmiennym stopniu dotyczy poszczegól-
nych w³aœciwoœci morfologicznych. Do cech somatycznych,
bardziej podatnych na wp³ywy czynników œrodowiskowych,
zaliczyæ mo¿na parametry szerokoœciowe oraz wymiary cech
miêkkich (np. obwody miêœniowe, gruboœæ podœció³ki t³u-
szczowej, a tak¿e ogóln¹ masê cia³a), a do mniej ekosensy-
tywnych – cechy d³ugoœciowe i tzw. wymiary kostne (np. wy-
sokoœæ cia³a) (25).

Przedstawione rezultaty sonda¿u diagnostycznego na te-

mat ogólnego stanu zdrowia dziewcz¹t i ch³opców z zaburze-
niami proporcji wzrostowo-wagowych sugeruj¹, ¿e nadwa-
ga/oty³oœæ nie jest postrzegana w opiniach rodziców jako
problem zdrowotny.

Stwierdzony odsetek ró¿norodnych zaburzeñ w stanie

zdrowia wybranej grupy dzieci, a dotycz¹cy przede wszyst-
kim problemów alergologicznych, ortopedycznych laryngo-
logicznych, nale¿y uznaæ za istotny. Z przedstawionych da-
nych wynika bowiem, ¿e przeciêtnie co 3 dziecko o nadmier-
nej wzglêdnej masie cia³a jest pacjentem przychodni
specjalistycznej oraz ¿e u co 3-4 z nich wczeœniej wykryto
wady dotycz¹ce statyki cia³a. Czynniki spo³eczne (modyfika-
tory kulturowe), takie jak: dzietnoœæ rodzin, wykszta³cenie,
status spo³eczno-ekonomiczny, w znacznym stopniu wywie-
raj¹ wp³yw na rozwój i funkcjonowanie dziecka. W piœmien-
nictwie odnotowano, ¿e niska dzietnoœæ rodzin sprzyja osi¹-
ganiu wy¿szych wartoœci podstawowych parametrów rozwo-
ju fizycznego – wysokoœci i masy cia³a (23). Ogólne
tendencje dotycz¹ce statusu edukacyjnego rodziców dziew-
cz¹t i ch³opców o nadmiernej wzglêdnej masie cia³a s¹ zbli-
¿one do struktury wykszta³cenia matek i ojców w ca³ej bada-
nej grupie (26). Miêsowicz, powo³uj¹c siê na wyniki badañ
w³asnych oraz na prace innych autorów twierdzi, ¿e gradien-
ty spo³eczne przemawiaj¹ za czêstszym wystêpowaniem
nadwagi i oty³oœci wœród dzieci, których rodzice legitymuj¹
siê niskim poziomem wykszta³cenia (podstawowym lub zawo-
dowym) (1).

Badania w³asne wykaza³y, ¿e ponadnormatywna wzglêd-

na masa cia³a wyraŸnie wspó³wystêpuje z obni¿on¹ spraw-
noœci¹ fizyczn¹. Osiñski, oceniaj¹c wielokierunkowe zwi¹z-
ki zdolnoœci motorycznych i parametrów morfologicznych
stwierdzi³, ¿e nie mo¿na wyznaczyæ wspólnej kategorii opty-
malnych wymiarów cia³a dla ró¿nych przejawów sprawnoœci
(25). W piœmiennictwie zwraca siê równie¿ uwagê na fakt, ¿e
tzw. zmienne spo³eczne ró¿nicuj¹, czêsto w sposób niejed-
noznaczny, dynamikê rozwoju motorycznego dziecka (5,
23, 25). Ni¿szy, na tle grupy rówieœniczej, poziom sprawno-
œci fizycznej dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹ mo¿na próbowaæ
uzasadniaæ tak¿e innymi czynnikami ni¿ zaburzenia soma-
tyczne. Elementem wspó³wystêpuj¹cym ze s³absz¹ motory-
k¹ jest wzrastanie w rodzinach o niskiej dzietnoœci. Prawid³o-
woœæ tê stwierdzono w przewa¿aj¹cej czêœci wyselekcjono-

wanej podgrupy dzieci o podwy¿szonym BMI. Istnieje bo-
wiem, potwierdzony w piœmiennictwie, pogl¹d, ¿e z uwagi na
zwiêkszenie iloœci codziennych bodŸców ruchowych, wzra-
stanie dzieci w rodzinach maj¹cych wiêcej ni¿ 1 dziecko,
wp³ywa pozytywnie na sprawnoœæ fizyczn¹, chocia¿ wywie-
ra negatywny wp³yw na przejawy rozwoju somatycznego i na
procesy dojrzewania (23).

Postawa cia³a 6-7-letnich dziewcz¹t i ch³opców obarczo-

nych nadwag¹ lub oty³oœci¹ charakteryzuje siê na tle grupy
rówieœniczej gorsz¹ jakoœci¹ i doœæ wyraŸnie zarysowan¹
specyfik¹. Nieprawid³owoœci dotycz¹ przede wszystkim po-
wiêkszenia wygiêcia lordotycznego krêgos³upa oraz zabu-
rzeñ ustawienia koñczyn dolnych i stóp. Wed³ug badañ Dem-
czuk-W³odarczyk masywny typ budowy cia³a oraz du¿a po-
wierzchnia stopy nie sprzyjaj¹ prawid³owemu jej wysklepieniu
(28). Autorka podkreœla, powo³uj¹c siê tak¿e na wyniki prac
innych autorów, ¿e nadwaga i oty³oœæ oraz d³ugotrwa³e ob-
ci¹¿enia statyczne stóp s¹ podstawowymi czynnikami zabu-
rzaj¹cymi ich architekturê. Potwierdzeniem tej opinii s¹ rezul-
taty badañ dzieci wiejskich z wadami postawy. Wykazano
w nich wspó³wystêpowanie p³askostopia z ponadnormatyw-
n¹ mas¹ cia³a i wysokim poziomem ot³uszczenia (29).

Nale¿y s¹dziæ, ¿e postawa cia³a dzieci u progu podjêcia

obowi¹zków szkolnych wymaga starannej diagnostyki
i szczególnej dba³oœci o prawid³owoœæ jej przebiegu z uwa-
gi na wystêpowanie na tym etapie rozwoju okresu krytyczne-
go posturogenezy, czyli szczególnej wra¿liwoœci na bodŸce
zewnêtrzne. Zagadnieniu temu poœwiêcili wczeœniej swoje
badania: Dega, Wolañski oraz Lichota (30-32). Wydaje siê
natomiast, ¿e u dziewcz¹t i ch³opców z nadwag¹ i oty³oœci¹
pod³o¿em wzmo¿onej podatnoœci na zniekszta³cenia nie jest
(tak jak w przypadku dzieci o smuk³ym lub normalnym typie
budowy) labilnoœæ sylwetki lecz nara¿enie wiotkiego jeszcze
aparatu ruchu na przeci¹¿enia wywo³ane ponadnormatywn¹
mas¹ cia³a.

Wnioski

Przeprowadzone analizy prowadz¹ do nastêpuj¹cych

konkluzji:

• W badanej grupie dzieci miejskich i wiejskich zjawisko

nadwagi i oty³oœci ujawni³o siê w przeciêtnym wymiarze.
Stwierdzony umiarkowany zakres jego wystêpowania nie
podwa¿a jednak zasadnoœci systematycznego monitorowa-
nia i profilaktyki w tym zakresie oraz wdra¿ania rozwi¹zañ za-
pobiegaj¹cych doraŸnym i d³ugofalowym skutkom a tak¿e
efektom ubocznym nadmiernych proporcji wzrostowo-wago-
wych.

• W obrazie zdrowotnej gotowoœci szkolnej dzieci

z nadwag¹ i oty³oœci¹ zauwa¿a siê negatywne konsekwencje
zaburzeñ somatycznych. Efekty te przejawiaj¹ siê w posta-
ci obni¿onej, na tle grupy rówieœniczej, sprawnoœci fizycznej
oraz w gorszej jakoœci postawy cia³a. Œrodowiska rodzinne
i szkolne powinny podj¹æ kroki przeciwdzia³aj¹ce hiperbarii
i wspieraj¹ce posturogenezê dzieci obarczonych tym proble-
mem zdrowotnym.

Zród³o finansowania: projekt badawczy BW. I. 14
Doniesienie zosta³o zaprezentowane na VII Konferencji Naukowej „Postêpy
w ocenie zaburzeñ rozwoju fizycznego”. Temat wiod¹cy: „Niedobór wzrostu
w przewlek³ych zapaleniach stawów” – Warszawa 31.05.2008.

Zdrowotna gotowoœæ szkolna dzieci z nadwag¹ i oty³oœci¹ na tle grupy rówieœniczej

197

Praca wp³ynê³a do Redakcji: 15.07.2008. Zaakceptowano do druku: 26.08.2008

,

Dorota Trzciñska, El¿bieta Olszewska, Piotr Tabor

Endokrynologia, Diabetologia i… 2008, 14, 3

198

Piœmiennictwo

1. Miêsowicz I.: Uczeñ z oty³oœci¹ prost¹. [w:] Auksologia a promocja Zdrowia. t.

2, Jopkiewicz A. (red.), PAN, Kielce 2000, 265-276.

2. www.wikipedia.org: „oty³oœæ”.
3. Szmigielska B. Dojrza³oœæ szkolna. [w:] Encyklopedia psychologii. W. Szewczuk

(red.), WSSE, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, 64-67.

4. Palczewska I., NiedŸwiecka Z. (oprac.): Siatki centylowe do oceny rozwoju so-

matycznego dzieci i m³odzie¿y. IMiDz, Warszawa 1999.

5. Chrzanowska M., Go³¹b S. (red.) Dziecko krakowskie 2000. Studia i Monografie

nr 22, AWF, Kraków 2003, 20-23.

6. Stupnicki R.: Biometria. Krótki zarys. Margos, Warszawa 2000, 31-32, 52-56, 90-91.
7. Charzewska J., Bergman P., Kaczanowski K., Piechaczek H. (red.): Oty³oœæ epi-

demi¹ XXI wieku. AWF, Warszawa 2006, 5.

8. Rogalska-NiedŸwiedŸ M., Charzewska J., Wajszczyk B. i wsp.: Oty³oœæ i nadwaga

u dzieci czteroletnich. [w:] Oty³oœæ epidemi¹ XXI wieku. J. Charzewska, P. Bergman,
K. Kaczanowski, H. Piechaczek (red.), AWF, Warszawa 2006, 63-73.

9. Cole T.J., Bellizzi M.C., Flegal K.M., Dietz W.H.: Establishing a standard definition

for child overweight and obesity worldwide: international survey. Br. Med. J.,
2000, 320, 1240-1246.

10. Chrzanowska M.: Nadwaga i oty³oœæ dzieci i m³odzie¿y Krakowa na tle standardów

miêdzynarodowych. [w:] Oty³oœæ epidemi¹ XXI wieku. J. Charzewska, P. Berg-
man, K. Kaczanowski, H. Piechaczek (red.), AWF, Warszawa 2006, 32-41.

11. Flegal K.M.: The obesity epidemic in children and adults: current evidence and

research issues. Med. Sci. Sport Exerc., 1999, 31, supl. 11, 509-514.

12. Flegal K.M., Carrol M.D., Kuczmarski M.J. Johnson C.L.: Overweight and obesity

in United States: prevalecnce and trends. Int. J. Obes. Rel. Metab. Disord., 1998,
22, 39-47.

13. Foldmark C.E., Lissau I., Moreno L.A. i wsp.: New insights into the field of chil-

dren and adolescents obesity: the European perspective. Int. J. Obes., 2004, 28,
1189-1196.

14. Joliffe D.: Extent of overweight among US children and adolescents from 1971

to 2000. Int. J. Obes., 2004, 28, 4-9.

15. Livingstone B.: Epidemiology of childchood obesity in Europe. Eur. J. Pediatr.,

2000, 159, supl. 1, S14-S34.

16. Wang Y., Lobstein T.: Worldwide trends in childchood overweight and obesity.

Int. J. Ped. Obes., 2006, 1, 11-25.

17. Kalies H., Lenz J., von Kries R.: Prevalence of overweight and obesity and trends

in body mass index in German pre-school children, 1982-97. Int. J. Obes., 2002,
26, 1211-1217.

18. Ogden C.L., Troiano R.P., Briefel R. i wsp.: Prevalence of overweight among pre-

school children in the United States, 1971 through 1994. Pediatrics, 1997, 4, E 1.

19. Klish W.J.: Childchood obesity. Pediatr. Rev., 1998, 19, 312-315.
20. Graf C., Tokarski W., Predel H.G. i wsp.: Overweight and obesity in childchood

– how can physical activity help? Phys. Educ., 2006, 50, 73-78.

21. Kopelman P.G.: Obesity as a medical problem. Nature, 2000, 404, 635-643.
22. Burdukiewicz A., Janusz A.: O kryteriach nadwagi i oty³oœci u dzieci i m³odzie¿y.

[w:] Auksologia a promocja Zdrowia. t. 2. A. Jopkiewicz (red.), PAN, Kielce 2000,
207-220.

23. Przewêda R., Dobosz J.: Growth and physical fitness of Polish youth. Studia i Mo-

nografie nr 98, AWF, Warszawa 2003, 84-113.

24. Osiñski W.: Antropomotoryka. AWF, Poznañ, 2000, 94-98.
25. Osiñski W.: Wielokierunkowe zwi¹zki zdolnoœci motorycznych i parametrów

morfologicznych. Monografie nr 261, AWF, Poznañ 1988, 218-222.

26. £ajp-Zió³kowska E.: Studia tendencji przemian cech morfologicznych. Uwarun-

kowania i skutki w œwietle badañ wieloletnich. AWF, Poznañ 1999, 46.

27. Trzciñska D., Olszewska E. Tabor P.: Dzieci wiejskie u progu podjêcia obowi¹zku

szkolnego – rozwój fizyczny. [w:] Uwarunkowania rozwoju dzieci i m³odzie¿y wiej-
skiej. H. Pop³awska (red.), AWF, Bia³a Podlaska (w druku).

28. Demczuk-W³odarczyk E.: Budowa stopy w okresie rozwoju progresywnego cz³o-

wieka. Studia i Monografie, AWF, Wroc³aw 2003, nr 66, 67-80, 106-107.

29. Górniak K.: Rozwój biologiczny dzieci wiejskich z wadami postawy. AWF, War-

szawa 2006, 46-51, 82-115, 154.

30. Dega W.: Zagadnienie postawy cia³a dziecka w pierwszym roku szkolnym.

Wychowanie Fizyczne, 1934, 9-10, 453-462.

31. Wolañski N.: Krytyczny wiek w kszta³towaniu postawy cia³a. Chir. Narz. Ruchu,

1958, 23, 129-134.

32. Lichota M.: Pierwszy okres krytyczny posturogenezy w badaniach postawy

cia³a wybranej grupy dzieci z Bia³ej Podlaskiej. Praca doktorska, AWF, Gdañsk
2003, 89-100.