1

materiały dla rolników

Radom 2004

Opracowanie zostało wykonane w ramach

Projektu PHARE PL 01.01.04. „Rolnictwo ekologiczne”

C H Ó W K Ó Z

W GOS PODARS TWIE

E K O L O G I C Z N Y M

2

Autorzy::

1.

dr in¿. Jacek Sikora

Instytut Zootechniki w Krakowie

Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku

© Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wydawca:
Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego
- Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu

ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

Realizacja i druk:

GP RCDRRiOW w Radomiu

ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-45-0

Nak³ad: 300 egz.

3

Spis treœci

Wstêp .................................................................................................................... 4
Dobór ras i obsada zwierz¹t ..................................................................................5
Œrodowiskowe wymagania zwierz¹t .....................................................................7
Budynki i systemy utrzymania ..............................................................................9
¯ywienie kóz w gospodarstwie ekologicznym ...................................................13
Pozyskiwanie mleka i miêsa................................................................................14
Higiena i profilaktyka w ekologicznym chowie kóz ...........................................15
Kalkulacja organizacyjno-ekonomiczna .............................................................21
Za³¹cznik Nr 1 – Upowa¿nione jednostki certyfikuj¹ce rolnictwo ekologiczne

w roku 2003 ............................................................................................................ 24
Literatura ............................................................................................................ 26

4

Wstêp

Rolnictwo œwiatowe wkroczy³o w XXI wiek z intensywn¹ produkcj¹ p³odów

rolnych i zwierz¹t hodowlanych. Wiele procesów intensyfikuj¹cych produkcjê roln¹,

wp³ywa destrukcyjnie na œrodowisko i na jakoœæ otrzymanych produktów.

Wraz z hodowl¹ konwencjonaln¹ pojawi³o siê wiele niepokoj¹cych zjawisk takich

jak: skoncentrowana hodowla, marginalizacja ras miejscowych poprzez stopnio-

we zastêpowanie ras miejscowych lub mniej wydajnych rasami wysoko selekcjo-

nowanymi, wprowadzenie nowoczesnych technik automatyzacji hodowli i ¿ywie-

nia, rozpowszechnienie biotechnik takich jak sztuczna inseminacja, transwer za-

rodków, wprowadzanie do hodowli zwierz¹t transgenicznych, znaczne zmniejsze-

nie liczby ma³ych gospodarstw.

Utworzenie gospodarstwa ekologicznego zajmuj¹cego siê chowem i hodowl¹

kóz jest szans¹ zagospodarowania niszy produkcyjnej na rynku produktów pocho-

dzenia zwierzêcego, rekultywacji u¿ytków zielonych i gruntów rolnych poprzez

wprowadzenie kompleksowych technik ekologicznych a tak¿e promocji obszarów

o znikomym przemyœle i niewielkiej intensywnej hodowli, daj¹c mo¿liwoœæ roz-

woju agroturystyki.

Chów i hodowla kóz w Polsce ma wieloletni¹ tradycjê. W Polsce przedwojen-

nej koza dostarcza³a cennych produktów bia³kowych rodzinom drobnych rolni-

ków. Od wczesnych lat 80-tych nast¹pi³o ponowne zainteresowanie koz¹ jako zwie-

rzêciem produkcyjnym, g³ównie dziêki prozdrowotnym w³aœciwoœciom mleka

koziego. Z uwagi na szczególnego konsumenta mleka koziego jakim s¹ przewa¿-

nie dzieci z tak zwan¹ skaz¹ bia³kow¹ (nie toleruj¹ce bia³ka mleka krowiego a cza-

sami, choæ rzadko mleka matki) a tak¿e rekonwalescenci, produkt ten musia³ byæ

uzyskiwany w szczególnych warunkach. Sk³oni³o to hodowców-producentów do

stosowania w chowie, hodowli i w prowadzeniu gospodarstw rolnych elementów

rolnictwa ekologicznego.

Kozy jako zwierzêta gospodarskie w najmniejszym stopniu poddawane by³y

intensywnej produkcji rolnej. W przewa¿aj¹cej liczbie chowane by³y one w ma-

³ych grupach. Tylko niewielki procent populacji kóz w Polsce zgromadzony by³

i jest w du¿ych stadach produkcyjnych. Dlatego te¿ koza najlepiej spoœród zwie-

rz¹t hodowlanych nadaje siê do chowu w gospodarstwie ekologicznym.

Za³o¿enia gospodarstwa ekologicznego wymagaj¹ od producenta zwiêkszenia wra¿-

liwoœci na ochronê œrodowiska i zdrowie konsumentów, lepszego wykorzystania

zasobów gospodarstwa, zmniejszenie zu¿ycia substancji chemicznych, lepszego

wykorzystania gleby i terenu.

Wszystkie te za³o¿enie spe³niane s¹ przez koziarskie gospodarstwo ekologicz-

ne. Z uwagi na produkcjê mleka dla osób z dysfunkcj¹ pokarmow¹ o czym wspo-

mniane by³o wy¿ej w gospodarstwie kozim szczególn¹ uwagê przywi¹zuje siê do

jakoœci produktu. Poci¹ga to za sob¹ wykorzystywanie naturalnych œrodków w pro-

dukcji roœlinnej takich jak obornik, niestosowanie chemicznych nawozów i œrod-

ków ochrony roœlin.

5

Aby chów kóz mia³ odbywaæ siê w warunkach ekologicznych gospodarstwo

musi spe³niæ parê podstawowych warunków:

- gospodarstwo musi byæ oddalone od wszelkich emitorów py³ów, zwa³owisk

odpadów metalonoœnych i od du¿ych ferm produkuj¹cych gnojowicê na od-
leg³oœæ gwarantuj¹c¹ wykluczenie sta³ego wp³ywy zanieczyszczeñ,

- gospodarstwo nie mo¿e byæ po³o¿one w strefie ochronnej zak³adu przemy-

s³owego, ciep³owni, elektrociep³owni,

- odleg³oœæod drogi o du¿ym natê¿eniu ruchu (ponad 500 pojazdów na godzi-

nê) powinna wynosiæ co najmniej 100 m; obiekty gospodarstwa zaleca siê
ogrodziæ od strony drogi gêstym ¿ywop³otem,

- gospodarstwo powinno byæ po³o¿one w takiej odleg³oœci od cieków z wod¹

pozaklasow¹ aby wykluczyæ jej wp³yw,

- na terenie gospodarstwa nie wystêpuj¹ przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ

szkodliwych substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze i wodê,

- zawartoœæ metali ciê¿kich w glebie nie przekracza dopuszczalnych stê¿eñ.

Dobór ras i obsada zwierz¹t

Je¿eli gospodarstwo spe³ni warunki œrodowiskowe trzeba siê zastanowiæ nad

doborem ras i obsad¹ zwierz¹t.

Przy wyborze ras nale¿y braæ pod uwagê zdolnoœæ zwierz¹t do przystosowania

siê do miejscowych warunków œrodowiskowych, ich witalnoœæ i odpornoœæ na cho-

roby. Pierwszeñstwo nale¿y daæ rasom rodzimym.

Zwierzêta musz¹ pochodziæ tylko z gospodarstw ekologicznych a koŸlêta musz¹

byæ hodowane zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego od czasu odstawienia

od matki (oko³o 45 dni ¿ycia).

Do stada mo¿na wprowadziæ samice z nieekologicznego gospodarstwa w ilo-

œci nie przekraczaj¹cej 20% stanu stada, a je¿eli stado liczy mniej ni¿ 5 kóz rocznie

mo¿na wprowadziæ do niego tylko 1 zwierze.

Do stada mo¿na wprowadzaæ koz³y z nieekologicznych gospodarstw z zastrze¿e-

niem, ¿e od tego czasu zwierzêta bêd¹ chowane i zawsze karmione zgodnie z zasa-

dami gospodarstwa ekologicznego.

W populacji kóz w Polsce dominuj¹c¹ grup¹ s¹ kozy bezrasowe nazywane te¿

u¿ytkowymi. S¹ to zwierzêta bardzo ró¿norodne pod wzglêdem wygl¹du i cech

u¿ytkowoœci produkcyjnej a chowane s¹ w niewielkich stadach, po kilka sztuk,

przez drobnych rolników. Ich g³ówn¹ zalet¹ jest przystosowanie do istniej¹cego

œrodowiska i odpornoœæ na niekorzystne warunki bytowe (Kopañski 1985). U¿yt-

kowane mlecznie daj¹ rocznie oko³o 300 kg mleka o œredniej zawartoœci bia³ka

2,8% i œredniej zawartoœci t³uszczu nierzadko powy¿ej 4%. Do ras lokalnych, któ-

re mia³y wp³yw na kszta³towanie siê populacji kóz na terenie Polski nale¿a³y, obecnie

6

ju¿ nieistniej¹ce, rasy: koza karpacka, koza sandomierska, koza kazimierzowska.

Najbardziej rozpowszechnione rasy kóz to: koza bia³a uszlachetniona, koza barw-

na uszlachetniona, koza saaneñska i koza alpejska. Wystêpuj¹ tak¿e niewielkie iloœci

kóz reprezentuj¹ce takie rasy jak: anglo-nubijska i burska.

Koza bia³a uszlachetniona - zwierzêta wywodz¹ siê od kóz miejscowych uszla-

chetnianych koz³ami rasy saaneñskiej i bia³ej szlachetnej niemieckiej. Produkcyj-

noœæ kóz bia³ych uszlachetnionych jest dobra. Œrednia plennoœæ - 183%, œrednia

wydajnoœæ mleka - 610 kg, œrednia zawartoœæ bia³ka - 2,9%, œrednia zawartoœæ

t³uszczu - 3,7%.

Koza barwna uszlachetniona - jest to niewielka liczebnie populacja kóz, wywo-

dz¹ca siê od kóz miejscowych uszlachetnianych koz³ami rasy barwnej alpejskiej.

Typowym umaszczeniem naszych kóz barwnych jest br¹zowe z ciemn¹ prêg¹

wzd³u¿ grzbietu i czarnymi koñcami nóg oraz czarnym zabarwieniem przy oczach

i pysku. Sierœæ maj¹ krótk¹, uszy stoj¹ce. Produkcja mleka jest na dobrym pozio-

mie - zbli¿ona do kóz bia³ych uszlachetnionych. Œrednia plennoœæ - 161%, œrednia

wydajnoœæ mleka - 629 kg, œrednia zawartoœæ bia³ka - 3,0%, œrednia zawartoœæ

t³uszczu - 3,7%.

Saaneñska - podstawowa rasa, która oddzia³ywa³a i w dalszym ci¹gu oddzia³uje

na du¿¹ liczbê ras lokalnych w œwiecie. Zwierzêta tej rasy s¹ doœæ wysokie smuk³e

i d³ugie. Umaszczenia bia³e. Wydajnoœæ mleczna jest wysoka i waha siê od 600 do

1200 kg. Rekordzistki kóz saaneñskich w USA w 1990 roku wyprodukowa³y oko-

³o 1965 kg mleka w ci¹gu jednej laktacji. Œrednia plennoœæ - 152,2%, œrednia wy-

dajnoœæ mleczna - 694 kg, œrednia zawartoœæ bia³ka - 3,2%, œrednia zawartoœæ

t³uszczu - 3,3%.

Alpejska - jest to rasa œredniej wielkoœci. Zwierzêta te bardzo dobrze aklimatyzuj¹

siê w ró¿nych warunkach œrodowiskowych. w³osy maj¹ krótkie, a umaszczenie od

jasnop³owego do ciemnobrunatnego z czarnymi koñcówkami nóg, czarn¹ prêg¹

wzd³u¿ krêgos³upa i czarnym zabarwieniem przy oczach i pysku. Wydajnoœæ mlecz-

na jest wysoka, zbli¿ona do produkcyjnoœæ kóz saaneñskich. Œrednia plennoœæ -

150,6%, œrednia wydajnoœæ mleczna - 575,5 kg, œrednia zawartoœæ bia³ka -

- 3,3%, œrednia zawartoœæ t³uszczu - 3,5% (Jamroz, Nowicki 1990).

Reprezentantem kóz ogólnou¿ytkowych jest koza rasy anglo-nubijskiej. Kozy

te powsta³y z krzy¿owania kóz brytyjskich z kozami egipskimi (nubijskimi). Ce-

chuj¹ siê dobr¹ wydajnoœci¹ mleczn¹ a du¿e przyrosty dobowe tuczonych koŸl¹t

zapewnia op³acaln¹ produkcj¹ koŸlêciny.

Rasy miêsne kóz reprezentowane s¹ przez rasê bursk¹. Jest to rasa wywodz¹ca

siê z po³udniowej Afryki. Umaszczenie tej rasy jest charakterystyczne - g³owa i szyja

czerwono-ruda, a reszta cia³a bia³a. Uszy d³ugie, obwis³e. W warunkach produk-

cyjnych mo¿na otrzymywaæ trzy koŸlêta w ci¹gu dwóch lat. KoŸlêta przyrastaj¹

oko³o 200 g dziennie.

Kozy bezrasowe choæ dobrze przystosowane do istniej¹cych warunków klima-

tycznych nie produkuj¹ du¿ej iloœci mleka. Poprawiæ to mo¿na kojarz¹c kozy miej-

7

scowe z koz³ami ras charakteryzuj¹cych siê wysokimi i ustabilizowanymi cecha-

mi produkcyjnymi. Z takich kojarzeñ mo¿na otrzymaæ kozy mieszañce o walo-

rach produkcyjnych podnosz¹cych ekonomikê chowu dobrze przystosowanych do

warunków klimatycznych naszego kraju.

Taki model krzy¿owania wypieraj¹cego stosowano przed laty uzyskuj¹c popu-

lacjê wspomnianych kóz bia³ych i kolorowych uszlachetnionych. Jednak du¿a iloœæ

kóz bezrasowych sk³ania do siêgniêci po tê metodê i dziœ by poprawiæ cechy pro-

dukcyjne kóz.

Przyk³adowo mo¿na zastosowaæ krzy¿owanie kóz miejscowych z koz³ami rasy

alpejskiej. Cechy rozp³odowe dla takich mieszañców kszta³tuj¹ siê na œrednim

poziomie: plennoœæ – 161,0%, p³odnoœæ – 99,2%. Wydajnoœæ mleczna kóz mie-

szañców waha siê w przedziale od 370 kg do 420 kg mleka. Zawartoœæ bia³ka w mle-

ku kóz mieszañców wynosi œrednio 2,82%. Procentowa zawartoœæ t³uszczu w mleku

u mieszañców wynosi oko³o 3,79%.

W wyniku kojarzenia z koz³ami rasy alpejskiej kozy zmieniaj¹ swoje propor-

cje i wymiary staj¹c siê ze zwierz¹t ma³ych, o œredniej masie cia³a 35 kg i o indek-

sie zwiêz³oœci oko³o 115 pkt., ostatecznie osobnikami o œredniej masie cia³a 42 kg

o indeksie zwiêz³oœci 124 pkt. Mieszañce zbli¿aj¹ siê te¿ eksterierem tj. pod wzglê-

dem umaszczenia, masy i budowy cia³a do rasy alpejskiej.

Dlatego te¿ oprócz kóz miejscowych mo¿na proponowaæ do chowu i hodowli

w gospodarstwach ekologicznych mieszañce tych kóz z koz³ami szlachetnych ras.

Wa¿nym elementem tworzenia koziego gospodarstwa ekologicznego jest zapla-

nowanie obsady. Jest to uzale¿nione w pierwszym rzêdzie od powierzchni gospodar-

stwa ale zagêszczenie w tym przypadku w g³ównej mierze zdeterminowane

jest limitem nawo¿enia pól, którego wielkoœæ okreœlona jest w Dyrektywie

nr 91/979/EWG czyli 170 kg azotu/ha rocznie. Maksymalna liczba kóz przypadaj¹ca

na 1 ha odpowiadaj¹ca 170 N/ha/rok to 13,3 sztuki. Dlatego te¿ trzeba tak planowaæ

wielkoœæ stada aby nie przekraczaæ wyznaczonych limitów lub przy wiêkszej liczbie

utrzymywanych zwierz¹t mo¿na zawrzeæ porozumienie z innymi gospodarstwami

ekologicznymi, zainteresowanymi wykorzystaniem nadmiaru nawozu.

Œrodowiskowe wymagania zwierz¹t

Chów kóz w gospodarstwie ekologicznym wymaga od hodowcy uwzglêdnie-

nia potrzeb zwierz¹t zapewniaj¹cych im optymalny poziom dobrostanu. Jest to

zachowanie naturalnych rytmów biologicznych, komfort i schronienie, dostêpnoœæ

do wody i po¿ywienia, swoboda ruchu i towarzystwo innych zwierz¹t.

Warunki zoohigieniczne w pomieszczeniach dla kóz, s¹ jednym z podstawo-

wych elementów œrodowiska bytowania i zapewnienia dobrostanu tych zwierz¹t.

Pomimo preferowanego pastwiskowego utrzymania kóz przynajmniej pó³ roku spê-

dzaj¹ one w budynkach. Wymaga siê aby pomieszczenia dla kóz by³y przestronne,

suche, widne z dobr¹ wentylacj¹. Dla utrzymania prawid³owych parametrów œro-

8

dowiska nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na gêstoœæ obsady zwierz¹t pomiesz-

czeniach. Z jednej strony trzeba sobie zdaæ sprawê, ¿e temperatura w budynkach

inwentarskich zale¿y bezpoœrednio od iloœci zwierz¹t, to one ciep³em swoich

cia³ ogrzewaj¹ pomieszczenia. Z drugiej strony zbyt liczna obsada zagra¿a na-

gromadzeniem siê niebezpiecznej iloœci wilgoci i niepo¿¹danych gazów (dwu-

tlenek wêgla, metan).

Dlatego te¿ przy projektowaniu budynków i póŸniejszym ich monitorowaniu

trzeba zachowywaæ nastêpuj¹ce normy œrodowiskowe:

- stosunek powierzchni okien do powierzchni pod³ogi powinien wynosiæ 1:20.

Nale¿y zwróciæuwagê, aby nie by³y zacienione drzewami ani budynkami.
Po¿¹dany jest dostêp promieni s³onecznych korzystnie wp³ywaj¹cych na
przemianê materii i samopoczucie zwierz¹t, a tak¿e warunki sanitarne i œro-
dowiskowe,

- temperatura wewn¹trz budynku 10-18

o

C, w zimie + 8

o

C. Kozy wytrzymuj¹

te¿ temperatury minusowe pod warunkiem, ¿e pomieszczenia s¹ suche i bez
przeci¹gów. Bezwzglêdnie nale¿y utrzymaæ temperaturê powy¿ej zera w okre-
sie porodów. KoŸlêta w momencie urodzenia s¹ mokre i przy niskich tempe-
raturach, nastêpuje natychmiastowe wych³adzanie organizmu co mo¿e do-
prowadziæ to œmierci noworodka. Kozy znosz¹ te¿ dobrze wysokie tempera-
tury jednak przy dobrej wentylacji. Temperatury skrajne wp³ywaj¹ jednak na
obni¿enie wydajnoœci mlecznej.
Na dobr¹ kondycjê kóz i jakoœæ mleka du¿y wp³yw ma sta³a wymiana powie-
trza w pomieszczeniach. Wentylacja musi byæ jednak tak skonstruowana aby
nie dochodzi³o do przeci¹gów, gdy¿ dla kóz s¹ one szkodliwe. Nale¿y wiêc
zachowaæ nastêpuj¹ce normy:

-

wilgotnoœæ powietrza nie powinna przekraczaæ 80%

-

wentylacja zim¹ – 30 m

3

/godzinê na szt.

-

wentylacja latem – 120 m

3

/godzinê na szt.

-

maksymalna prêdkoœæ przep³ywu powietrza w budynku – 0,25-0,5 m/s
(Tyszka 1994)

-

amoniak maksymalnie 20 ppm

-

dwutlenek wêgla maksymalnie 3 000 ppm

-

siarkowodór maksymalnie 5 ppm.

Wa¿nym elementem bezpoœrednio wp³ywaj¹cym na nie przekraczanie norm

jest przy odpowiedniej wentylacji regularne usuwanie obornika lub œcielenie ko-

ziarni.

9

Budynki i systemy utrzymania

Kozy najlepiej utrzymywaæ w budynkach specjalnie dla nich przygotowanych.

Mog¹ to byæ pomieszczenia adoptowane lub nowo postawione i urz¹dzone pod

k¹tem potrzeb tych zwierz¹t. Ogólna zasada przy wyborze budynków jest taka aby

by³y one suche, dobrze wietrzone, widne, ciep³e i przestronne. Zaleca siê aby kozy

przebywa³y w kojcach grupowych lub indywidualnych bez uwiêzi ze swobodnym

dostêpem do po¿ywienia i wody. Koz³y powinny staæ w osobnych pomieszcze-

niach lub budynkach. Wszystkim zwierzêtom nale¿y zapewniæ dostêp do wybie-

gów a w sezonie letnim do pastwisk. Wybiegi i pastwiska powinny byæ wyposa¿o-

ne w urz¹dzenie chroni¹ce kozy przed deszczem, wiatrem i s³oñcem.

Pod budowê koziarni wybiera siê miejsce o przepuszczalnej glebie i os³oniête

przed silnymi uderzeniami wiatru. Po¿¹dane jest, aby od strony po³udniowo-wschod-

niej i po³udniowej nie by³o zacienione budynkami i drzewami. Wskazane jest aby

koziarniê usytuowaæ po stronie odwietrznej w stosunku do budynków mieszkal-

nych i po stronie nawietrznej w stosunku do budynków gospodarczych, ogrodów,

pól. Przy budynku trzeba zaplanowaæ wybudowanie okólników, p³yt gnojowych

i szamba (Kopañski 1985).

Przy adaptacji ju¿ istniej¹cych budynków nale¿y wykonaæ odpowiednie ocie-

plenie œcian, doœwietlenie pomieszczeñ, kanalizacjê i wentylacjê.

We wszystkich budynkach nale¿y zapewniæ odpowiedni¹ powierzchniê (co naj-

mniej na po³owie powierzchni pod³ogi) gdzie powinna znajdowaæ siê œció³ka z su-

chej s³omy z zapewnionymi miejscami do le¿enia.

Wed³ug Za³¹cznika VIII Rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia

19 lipca 1999 r. oraz uzupe³niaj¹cego Rozporz¹dzenia (EWG) nr 2092/91

w sprawie ekologicznej produkcji artyku³ów rolnych i wskazañ dotycz¹cych pro-

duktów rolnych i artyku³ów spo¿ywczych w³¹czaj¹c produkcjê zwierzêc¹ mini-

maln¹ powierzchniê w budynkach i na zewn¹trz oraz inne charakterystyki budyn-

ków dla kóz przedstawiono w tabeli.

Powierzchnia w budynku (powierzchnia netto dostêpna dla zwierz¹t)

Powierzchnia na zewn¹trz budynku (wybieg, z wy³¹czeniem pastwisk)

m2/zwierzę

2,5
2,5 plus 0,5 jagnię/kózkę

Owce i kozy

Powierzchnia w budynku

(powierzchnia netto dostępna dla

zwierząt)

Powierzchnia na zewnątrz

budynku

(wybieg, z wyłączeniem pastwisk)

minimalna
żywa waga
(kg)

m2/zwierzę

1,5 owcy/kozy
0,35 jagnię/koźlę

10

Wybudowanie nowej koziarni to du¿e przedsiêwziêcie finansowe dlatego te¿ je-

¿eli nie posiada siê ju¿ funkcjonuj¹cego obiektu to zdecydowanie taniej jest adapto-

waæ istniej¹ce budynki. Mog¹ to byæ budynki drewniane takie jak du¿e szopy, stodo-

³y, magazyny lub murowane. Oprócz podstawowych zasad, które podane by³y po-

wy¿ej nale¿y przy adaptacji zwróciæ uwagê na parê wa¿nych elementów. Po pierw-

sze w ocieplonych œcianach nale¿y umieœciæ otwory okienne od strony po³udniowej

budynku na wysokoœci nie mniejszej ni¿ 1,7 m nad pod³og¹. Jest to uzasadnione tym,

¿e kozy lubi¹ siê wspinaæ i mog³y by przy tej czynnoœci zbiæ szybê. Okna powinny

byæ otwierane na zewn¹trz, co stwarza lepsze warunki przewietrzania koziarni. Zale-

ca siê wykonanie poddasza u¿ytkowego zapewniaj¹cego dobr¹ izolacjê przez ca³y

rok i mo¿liwoœæ sk³adowania siana lub s³omy. Dla orientacji powierzchnia maga-

zynowa na siano dla 1 kozy wynosi 7 – 8 m

3

natomiast magazyn s³omy niespraso-

wanej - 4 m

3

. Je¿eli na poddaszu nie bêdzie mo¿na zgromadziæ odpowiedniej iloœci

pasz objêtoœciowych i s³omy trzeba je magazynowaæ w stodo³ach.

Pod³oga koziarni powinna byæ ciep³a i sucha. Pod³oga powinna byæ g³adka i po-

chylona pod k¹tem 3-5% co u³atwi zwieranie obornika i odp³yw moczu.

W zaleceniach unijnych przynajmniej po³owa pod³ogi musi byæ sta³a to znaczy

nie mo¿e mieæ konstrukcji kratowej lub listwowej. W Polsce ju¿ od lat pod³ogi

a¿urowe spotka³y siê z krytyk¹ hodowców i nie s¹ zalecane.

Wyposa¿enie budynków przeznaczonych na koziarnie jest typowe i nie odbie-

ga od wyposa¿enia proponowanego dla koziarni konwencjonalnych.

Rozplanowanie kojców dla grup kóz lub powierzchni ca³ej koziarni (kozy

w jednej grupie) uzale¿nione jest od ruchliwego usposobienia tych zwierz¹t i od

struktury hierarchicznej panuj¹cej w stadzie. Podzia³ przestrzeni budynku na kojce

uzale¿niony jest do istniej¹cych w danym momencie grup technologicznych.

Mog¹ to byæ:

- kozy matki z urodzonymi koŸlêtami, które oddzielamy od reszty stada na

okres paru dni celem umo¿liwienia odpojenia koŸlêcia i jego bezpieczeñstwa
jak równie¿ eliminacji sytuacji porzucenia noworodka przez matkê,

- koŸlêta wolnobiegaj¹ce, które jeszcze korzystaj¹ z mleka matki ale ju¿ po-

bieraj¹ pokarm sta³y w postaci siana i paszy treœciwej zadawanej do specjal-
nych korytek w osobnych boksach,

- w okresie stanówki kiedy stosujemy haremowy sposób krycia, w poszczegól-

nych kojcach umieszczamy grupy kóz z wybranym koz³em,

- je¿eli nie posiadamy osobnego budynku dla koz³ów to s¹ to koz³y stadne

oddzielone od stada kóz w okresie pomiêdzy stanówkami,

- sztuki chore lub w okresie rekonwalescencji oddzielone od reszty stada ce-

lem wy³¹czenia ich z grupy na okres leczenia i zapewnienia im spokoju.

Ogrodzenia kojców powinny byæ a¿urowe, aby zapewniæ ³atwy przep³yw po-

wietrza, zrobione z drewnianych ³at. Wysokoœæ przegród dla poszczególnych grup

11

powinna wynosiæ oko³o 1,1 m. natomiast dla koz³ów rozp³odników ogrodzenie

kojca misi siêgaæ 1,6 m. wysokoœci i byæ odpowiednio wzmocnione, tak aby nie

uleg³o rozbiciu wskutek czêstych uderzeñ.

Najodpowiedniejszym by³oby usytuowanie koz³ów w osobnych pomieszcze-

niach. Zapewni³oby to zwierzêtom, zarówno koz³om jak i kozom spokój a w okre-

sie rozp³odowym wp³ynê³oby na wzmocnienie „efektu koz³a”.

Sta³ym wyposa¿eniem kojców lub biegalni s¹ ¿³oby, drabinki na siano i poid³a.

Najlepszym rozwi¹zaniem jest umieszczenie ¿³obów paszowych wraz z drabinka-

mi w taki sposób aby z jednej strony znajdowa³ siê kojec zaœ z drugiej korytarz

paszowy, którym dostarcza siê paszê i usuwa niedojady. ¯³oby powinny byæ wy-

konane z elementów ceramicznych lub z drewna. Wysokoœæ górnej krawêdzi ¿³o-

bu od pod³ogi powinna wynosiæ 40 – 50 cm, a jego d³ugoœæ dla jednej kozy powin-

na mieæ oko³o 60 cm. Drabinka na siano powinna mieæ rozstaw prêtów oko³o 7 cm.

Kozy maj¹ sk³onnoœci do rozrzucania paszy. Aby temu zapobiec wykonuje siê

przedni¹ œcianê paœnika wysok¹ na 40 – 50 cm, w której pozostawia siê pionowe

szczeliny o szerokoœci pozwalaj¹cej na wsuniêcie w  nie przez kozê szyi (Kopañ-

ski 1985).

Do pojenia kóz mo¿na stosowaæ wiadra z blachy nierdzewnej lub poid³a. Naj-

lepszym jednak rozwi¹zaniem pojenia kóz jest zastosowanie automatycznych po-

ide³. Kozy bardzo szybko ucz¹ siê z nich korzystaæ. Poid³a takie umo¿liwiaj¹ za-

chowanie maksymalnej higieny i dostarczaj¹ przez ca³y czas œwie¿ej wody. Poid³a

nale¿y umieœciæ na takiej wysokoœci aby koza mog³a z nich swobodnie piæ ale bez

obawy o ich zanieczyszczenie.

Urz¹dzeniem dodatkowym w pomieszczeniu dla kóz mog¹ byæ pó³ki noclego-

we. S¹ to wykonane z drewna blaty przymocowane do œciany budynku na sta³e lub

sk³adane na dzieñ, umocowane na zawiasach o szerokoœci 50 – 60 cm, umieszczo-

ne nad pod³og¹ 40 cm. Kozy przebywaj¹ na tych pó³kach bardzo chêtnie.

Wa¿nym elementem wyposa¿enia koziarni, a w szczególnoœci wybiegów przy-

leg³ych do budynku s¹ urz¹dzenia do zabaw dla koŸl¹t. Wiadom¹ jest rzecz¹, ¿e

kozy s¹ zwierzêtami bardzo ruchliwymi i zwinnymi. Bardzo lubi¹ wspinaæ siê na

przeró¿ne przeszkody, niskie zabudowania, drzewa. Aby zapewniæ koŸlêtom har-

monijny rozwój fizyczny i komfort psychiczny dobrze jest zbudowaæ z elementów

drewnianych konstrukcjê, po której m³ode kózki mog³y by siê wspinaæ. Oczywi-

œcie musi to byæ konstrukcja stabilna i niezbyt wysoka by nie dosz³o do niepo-

trzebnych urazów u m³odych kóz. Poza tym jak ju¿ wspomniano wczeœniej wybie-

gi powinny posiadaæ zadaszenia zapewniaj¹ce wystarczaj¹c¹ ochronê przed desz-

czem, wiatrem, s³oñcem i ekstremalnymi temperaturami.

Dój kóz powinien odbywaæ siê poza kojcem a najlepiej je¿eli mo¿na by go

by³o przeprowadzaæ w osobnym pomieszczeniu. Wydzielenie procesu pozyskiwa-

nia mleka zapewni zachowanie wysokiej jakoœci produktów ekologicznych. W po-

mieszczeniu dojalni nale¿y umieœciæ stó³ udojowy. Pomieszczenie powinno byæ

wyposa¿one w bie¿¹c¹ wodê a przy du¿ym stadzie w dojarkê mechaniczn¹.

12

Sposób zadawania pasz i wody powinien opieraæ siê na paru podanych ni¿ej

zasadach:

- ¿ywienie kóz mo¿na podzieliæ na ¿ywienie alkierzowe i pastwiskowe;

Systemy te ró¿niê siê sposobem zadawania pasz. W systemie alkierzowym
wszystkie pasze zadawane s¹ w budynku. W systemie pastwiskowym kozy
pobieraj¹ zielonkê na pastwisku, natomiast pasze treœciwe w koziarni. Go-
spodarowanie ekologiczne preferuje drugi model ¿ywienia kóz.

- wypas powinien odbywaæ siê systemem kwaterowym (wiêksza iloœæ zwie-

rz¹t). Zagêszczenie zwierz¹t na pastwisku musi by na tyle niskie, by zapobiec
zadeptywaniu gleby i nadmiernej eksploatacji roœlin;

- Preferowane s¹ nastêpuj¹ce systemy wypasu:
· racjonowany – gdzie wyznaczony obszar pastwiska przewidziany jest na po-

krycie dziennych potrzeb ¿ywieniowych stada,

· rotacyjny - gdzie wyznaczony obszar pastwiska przewidziany jest na pokry-

cie potrzeb ¿ywieniowych stada przez okres 3 – 4 dni,

· dziki lub swobodny - gdzie nie ma ograniczeñ i kozy pas¹ siê na ca³ym pa-

stwisku.
Z uwagi na ruchliwy charakter kóz i wybiórcz¹ metodê pozyskiwania runi
najkorzystniejszym systemem dla kóz by³by system swobodny. Jednak ze
wzglêdu na racjonaln¹ gospodarkê pastwiskow¹ najbardziej odpowiednim jest
system rotacyjny. Czas trwania odpasu na kwaterze zale¿y od szeregu czynni-
ków: pory roku , iloœci zwierz¹t przebywaj¹cych na kwaterze, liczby kwater
na pastwisku.
Trawa znajduje siê w fazie dojrza³oœci pastwiskowej przy wysokoœci 15 cm.
Taka ruñ ma dobr¹ wartoœæ pokarmow¹, a na kwaterze znajduje siê tyle pa-
szy, ¿e mo¿e ona wystarczyæ na 3 – 4 dni odpasu. (Skrijka 1978).

- zadawanie pasz treœciwych mo¿e odbywaæ siê przy doju (najczêœciej) do po-

jemników przy stanowiskach udojowych albo w koziarni do paœników,

- pasze nale¿y podawaæ w ustalonej kolejnoœci: najpierw objêtoœciowe, potem

treœciwe. Powinny byæ one czyste (bez obcych domieszek, zapachów), o pra-
wid³owej konsystencji i barwie, nie mog¹ byæ zawilgocone, spleœnia³e,

- woda podawana w czystych wiadrach lub poid³ach lub za pomoc¹ poide³ au-

tomatycznych powinna byæ przebadana.

Pasze podawane kozom musz¹ byæ wytworzone metodami ekologicznymi. Po-

nadto zaleca siê stosowanie pasz pochodz¹cych z w³asnej produkcji lub, gdyby to

nie by³o mo¿liwe, z innych gospodarstw ekologicznych. Gdy rolnik nie jest w sta-

nie uzyskaæ pasz wy³¹cznie metodami ekologicznymi mo¿e zakupiæ 10% pasz kon-

13

wencjonalnych w stosunku rocznym jako udzia³ procentowy suchej masy w po-

karmie pochodzenia roœlinnego. W pulê zakupionych pasz nale¿y w³¹czyæ ewen-

tualne dodatki paszowe, w tym mineralne.

Wa¿nym jest aby obs³uga by³a sta³a. Obchodzi³a siê ze zwierzêtami w spokoj-

ny sposób. Czynnoœci wykonywane w koziarni powinny odbywaæ siê zawsze o tych

samych z góry zaplanowanych godzinach.

Od sposobu utrzymania kóz w pomieszczeniach i od rodzaju pod³ogi uzale¿-

nione jest usuwanie obornika. Przy preferowanym systemie utrzymania kóz na

p³ytkiej lub g³êbokiej œció³ce usuwanie obornika nastêpuje co pewien okres (raz na

1 – 6 miesiêcy). W chowie alkierzowym roczna produkcja od jednej kozy wynosi

1 – 1,5 tony œwie¿ego obornika zaœ w utrzymaniu alkierzowo-pastwiskowym, na-

wet o 50% mniej.

Nawóz powinien byæ wykorzystany we w³asnym gospodarstwie lub na potrze-

by innych gospodarstw ekologicznych. Zasada, zaznaczona ju¿ wczeœniej, limitu-

je iloœæ produkowanego nawozu w gospodarstwie ekologicznym, który mnie mo¿e

przekroczyæ 170 kg azotu na hektar.

Nawóz kozi nazywany jest nawozem ciep³ym lub gor¹cym i biologicznie czyn-

nym. Poleca siê go do nawo¿enia gleb œrednio ciê¿kich i ciê¿kich. Wa¿nym jest

aby obornik przeznaczony do u¿ytku by³ przekompostowany.

Jednym ze sposobów wykorzystania obornika koziego jest produkcja humusu przy

za³o¿eniu hodowli d¿d¿ownic kalifornijskich ¿eruj¹cych na tym oborniku.

¯ywienie kóz w gospodarstwie ekologicznym

Czynnikiem oddzia³uj¹cym w sposób zasadniczy na wzrost, rozwój i zdrowie

zwierz¹t jest ¿ywienie.

Celem ¿ywienia jest zaspokojenie zapotrzebowania na substancje od¿ywcze

w iloœci odpowiedniej do stopnia rozwoju i  stanu fizjologicznego.

Celem ¿ywienia w rozumieniu ekologicznym jest zapewnienie wysokiej jako-

œci produktów uzyskiwanych od zwierz¹t, a nie maksymalizacja produkcji.

¯ywienie kóz podobne jest do ¿ywienia innych prze¿uwaczy. Ró¿ni siê jednak

tym, ¿e kozy zjadaj¹ wiele takich pasz , które s¹ nieprzydatne w ¿ywieniu innych

zwierz¹t gospodarskich. Jest to wiele gatunków zió³ oraz liœci i pêdów drzew i krze-

wów. Inn¹ w³aœciwoœci¹ ró¿ni¹c¹ kozy od krów i owiec jest wybiórczoœæ w sto-

sunku do pasz. Nie pas¹ siê one spokojnie na pastwisku lecz ca³y czas penetruj¹

teren szukaj¹c nowych roœlin nierzadko chwastów i zió³.

To ¿e kozy ¿ywi¹ siê chêtnie ró¿nymi niepe³nowartoœciowymi paszami nie ozna-

cza, ¿e s¹ one podstaw¹ ich ¿ywienia. St¹d te¿ w ¿ywieniu kóz musz¹ byæ stoso-

wane pasze pe³nowartoœciowe i dodatki paszowe.

¯ywienie zwierz¹t roœlino¿ernych powinno siê opieraæ na maksymalnym wyko-

rzystaniu pastwisk to znaczy, ¿e co najmniej 60% suchej masy dziennej dawki po-

karmowej powinien obejmowaæ pokarm z wypasu - zielonkê, siano lub kiszonkê.

14

G³ównymi paszami stosowanymi w ¿ywieniu kóz to:

- pasze objêtoœciowe; zielonka spasana na pastwisku, siano, kiszonki z traw

i z kukurydzy, s³oma,

- roœliny okopowe – buraki pastewne, marchew pastewna,
- pasze treœciwe; ziarna zbó¿ i nasiona roœlin str¹czkowych. Najczêœciej poda-

wane w postaci ziaren œrutowanych lub gniecionych.

- dodatki mineralne,
- liœciarka to ga³¹zki i pêdy oraz liœcie drzew i krzewów, np. wierzby, akacji,

klonu jab³oni, lipy. Posiadaj¹ one niezbêdne mikroelementy i garbniki.

Pozosta³e pasze i dodatki paszowe dopuszczone do podawania zwierzêtom

w gospodarstwie ekologicznym zawarte s¹ w Za³¹czniku II czêœæ C Rozporz¹dze-

nia Rady (WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 roku.

W ¿ywieniu zakazane jest stosowanie antybiotyków, syntetycznych witamin,

stymulatorów wzrostu, kokcydiostatyków, organizmów genetycznie modyfikowa-

nych (GMO).

Uk³adanie dawek pokarmowych dla odpowiednich grup ¿ywieniowych odby-

wa siê w gospodarstwie ekologicznym wed³ug zasad ustalonych dla wszystkich

innych gospodarstw.

Zapotrzebowanie na bia³ko i energiê okreœla siê wed³ug norm ¿ywieniowych

obowi¹zuj¹cych obecnie w Polsce (Normy ¯ywienia Byd³a, Owiec i Kóz, 1993).

Wa¿nym jest to aby przy uk³adaniu dawek dla poszczególnych grup kóz uwzglêd-

niaæ zapotrzebowanie bytowe oraz aktualny stan fizjologiczny (np. stanówka, ci¹-

¿a, karmienie przychówku, produkcja).

Zaleca siê karmienie koŸl¹t naturalnym mlekiem matki co najmniej 45 dni

od urodzenia.

Przyk³adowe dawki pokarmowe mo¿na znaleŸæ w wielu poradnikach chowu

kóz (Kopañski 1985, Jamroz, Nowicki 1990, Tyszka 1994)

Pozyskiwanie mleka i miêsa

U¿ytkowanie mleczne kóz jest podstawowym kierunkiem u¿ytkowania kóz w Pol-

sce. Mleko kozie ma wiele walorów, które sprawiaj¹, ¿e jest ono bardzo cennym

produktem ¿ywnoœciowym. Posiada ono budowê i sk³ad pozwalaj¹cy stosowaæ je

jako zamiennik mleka krowiego w dietach dzieci, z alergi¹ na bia³ka mleka krowie-

go jak równie¿ dla rekonwalescentów oraz ludzi starszych. Od dawna ma ono nieofi-

cjaln¹ rangê paraleku. Istnieje tak¿e w kraju pokaŸna grupa ludzi doceniaj¹cych walory

smakowe przetworów z mleka koziego takich jak sery czy jogurty.

Mleko mo¿na produkowaæ z przeznaczeniem na cele spo¿ywcze, na przerób

lub na przetwórstwo w gospodarstwie.

Pozyskiwanie mleka i postêpowanie z nim po doju nie odbiega od standardo-

15

wych czynnoœci wykonywanych w innych, nieekologicznych gospodarstwach.

Nale¿y zwróciæ uwagê jedynie na to aby wszelkie œrodki stosowane w trakcie

pozyskiwania i przetwórstwa mleka posiada³y atesty umo¿liwiaj¹ce u¿ywanie ich

w gospodarstwach ekologicznych.

Wa¿nym jest aby zapewniæ kozom komfort psychiczny i zminimalizowaæ stres

przy doju. Najlepszym rozwi¹zaniem jest wybudowanie pomieszczenia przezna-

czonego do doju. W pomieszczeniu tym powinien byœ usytuowany stó³ udojowy,

na którym przeprowadzaæ siê powinno udój. Dobrze jest aby zamontowane by³y

korytka, w których kozy dostawa³y by paszê treœciw¹. W ten sposób koza w czasie

doju jest zajêta jedzeniem i nie zwraca uwagi na czynnoœci dojarza a tak¿e mamy

pe³n¹ kontrolê spo¿ycia przez poszczególne zwierzêta pasz treœciwych. Jest to te¿

okazja do ewentualnego podawania leków z pasz¹.

Miêso otrzymywane od kóz jest wysoko cenione zarówno pod wzglêdem sma-

kowym jak i od¿ywczym. Zawiera wiêcej bia³ka i soli mineralnych ni¿ jagniêcina

i cielêcina natomiast mniej t³uszczu œródmiêœniowego.

Transport zwierz¹t do rzeŸni powinien odbywaæ siê zgodnie z obowi¹zuj¹cym

prawem krajowym lub wspólnotowym, w taki sposób aby zredukowaæ do minimum

poziom stresu. Za³adunek i roz³adunek musi odbywaæ siê z zachowaniem ostro¿no-

œci i bez przymuszania zwierz¹t jak¹kolwiek stymulacj¹ elektryczn¹. Stosowanie

œrodków uspokajaj¹cych, zarówno przed jak podczas transportu jest zabronione.

W ubojni zwierzêta pochodz¹ce z hodowli ekologicznej nale¿y trzymaæ od-

dzielnie, nie z innymi zwierzêtami.

W okresie doprowadzania i w czasie uboju zwierzêta nale¿y traktowaæ w taki

sposób, by stres zwierz¹t zredukowaæ do minimum.

Uboju wolno dokonywaæ po og³uszeniu metodami dozwolonymi prawem.

Rozbiór tusz i dzielenie na wyrêby nale¿y dokonywaæ oddzielnie, nie z tuszami

innych zwierz¹t.

Higiena i profilaktyka w ekologicznym chowie kóz

Aby utrzymaæ stado kóz w dobrym zdrowiu trzeba po pierwsze zachowaæ do-

bre warunki higieniczne i bytowe. Na ten temat zosta³o ju¿ powiedziane we wcze-

œniejszych czêœciach tego opracowania. Skrótowo trzeba przypomnieæ, ¿e gospo-

darstwo musi byæ usytuowane w miejscu wolnym od zanieczyszczeñ i czynników

chorobotwórczych. Pomieszczenia, wybiegi i pastwiska musz¹ byæ tak przygoto-

wane, aby spe³nia³y wszelkie normy zoohigieniczne, klimatyczne i bytowe.

Podstawowym warunkiem jest utrzymanie czystoœci pomieszczeñ i urz¹dzeñ

u¿ywanych w chowie kóz. Wymaga siê aby budynki, wybiegi, urz¹dzenia i wypo-

sa¿enie prawid³owo czyœciæ i dezynfekowaæ. Zapobiega to przenoszeniu siê infek-

cji i gromadzeniu siê organizmów przenosz¹cych choroby. Do czyszczenia zwie-

rz¹t oraz czyszczenia i  dezynfekcji pomieszczeñ inwentarskich przeznaczone s¹

œrodki: myd³o potasowe i sodowe, woda i para wodna, mleko wapienne, wapno,

16

wapno palone, podchloryn sodu, soda kaustyczna, pota¿, nadtlenek wodoru, natu-

ralne esencje roœlinne, kwas; cytrynowy, nadoctowy, mrówkowy, mlekowy, szcza-

wiowy i octowy, alkohol, formaldehyd, wêglan sodowy. W utrzymaniu higieny

w pomieszczeniach pozyskiwania mleka, ewentualnie przerobu go na produkty

ekologiczne trzeba wykorzystywaæ ponadto kwasek cytrynowy, kwas fosforowy

i œrodki myj¹ce i dezynfekuj¹ce do dojarek i instalacji mleczarskich. Do mycia

wymion oraz mycia i dezynfekcji urz¹dzeñ dojarskich mo¿na stosowaæ ogólnodo-

stêpne œrodki przeznaczone do tego celu.

Profilaktyka powinna polegaæ na odpowiednim doborze ras kóz dobrze zaaklima-

tyzowanych w rejonie istniej¹cego gospodarstwa, wysokiej jakoœci diecie pochodz¹-

cej z gospodarstwa lub regionu, w którym to gospodarstwo jest po³o¿one, zapewnienie

regularnego ruchu i dostêpu do pastwiska maj¹cego dzia³anie wzmacniaj¹ce naturaln¹

obronê immunologiczn¹, optymalnym zagêszczeniu zwierz¹t w stadzie, przygotowa-

niu odpowiednich warunków w pomieszczeniach.

Jednak w prawid³owo utrzymywanych i monitorowanych stadach mo¿e

dojœæ do zachorowania zwierz¹t. W przypadku zachorowania lub zranienia

nale¿y natychmiast zwierze odizolowaæ i  przyst¹piæ do leczenia stosuj¹c przede

wszystkim leki zio³owe i preparaty homeopatyczne. Produkty zio³owe, home-

opatyczne i elementy œladowe maj¹ pierwszeñstwo przed syntetycznymi me-

dycznymi œrodkami leczniczymi.

Je¿eli u¿ycie wspomnianych powy¿ej œrodków oka¿e siê nieskuteczne dopusz-

cza siê zastosowanie syntetycznych weterynaryjnych œrodków leczniczych lub an-

tybiotyków. W przypadku zastosowania jednak takich œrodków nale¿y podwoiæ

okres ich karencji pomiêdzy ostatnim podaniem zwierzêciu weterynaryjnych œrod-

ków leczniczych a wyprodukowaniem ¿ywnoœci metod¹ ekologiczn¹, a w przy-

padku gdy nie ma okreœlonego okresu karencji – 48 godzin.

W rolnictwie ekologicznym nie wolno stosowaæ profilaktycznie syntetycznych

medycznych œrodków leczniczych.

Zabrania siê stosowania antybiotyków, kokcydiostatyków, oraz hormonów (np.

przy wywo³ywaniu synchronizacji rui).

Przedstawione poni¿ej leczenie preparatami homeopatycznymi, najczêœciej wy-

stêpuj¹cych u kóz chorób, zaczerpniête zosta³o z publikacji „Biologiczna apteka

weterynaryjna” Spielberger U., Schaette R. (1993) oraz „ReVet leki homeopatycz-

ne dla zwierz¹t” (1996).

Zapalenie wymion

Objawy: powiêkszenie po³ówki wymienia, zaczerwienienie, bolesnoœæ. Mleko staje

siê wodniste, br¹zowo-czerwone. Wysoka temperatura - 42

o

C.

Leczenie podstawowe: W miarê mo¿liwoœci zdajaæ ostro¿nie wymiê, kilkakrotnie

w ci¹gu dnia. Nak³adaæ 2 x dziennie mieszankê octow¹ i smarowaæ obrzmia³e pod-

brzusze 2-3 x dziennie balsamem do wymion. Zastrzyki Pyrogenium comp. 5 ml

2-3 x dziennie, a¿ do ust¹pienia objawów gor¹czki. Mo¿na podawaæ te¿ leki home-

17

opatyczne: RV 8 Ektoderm (3-5 ml), RV 15 Lacto (3-5 ml) lub Apis 30CH.

Leczenie uzupe³niaj¹ce: Zastrzyki Laseptal 5 ml s.c. nastêpnie podawaæ doustnie

lub w zastrzykach preparaty homeopatyczne Aconitum D4–D6 i Phosphor D6-D8.

Zranienie strzyków

Leczenie podstawowe: Smarowanie balsamem do wymion i maœci¹ nagietkow¹,

w przypadku ran ropnych przemywaæ esencj¹ nagietkow¹. Stosowaæ lek RV 25

Traumato.

Przekrwienie wymienia wywo³ane st³uczeniem

Leczenie podstawowe: zastrzyki 1 x dziennie 5 ml s.c. (podskórnie) Arnica D5 i/

lub Millefolium D3-D4. 2 x dziennie wcieraæ balsam do wymion. Mo¿na stoso-

waæ te¿ Arnikê (10 kropli 200 CH rozpuszczone w 1 litrze Ÿródlanej wody,

3-4 dawki co 15 minut na miejsca urazów).

Wzdêcie

Objawy: silne wzdêcie zw³aszcza po lewej stronie cia³a, trudnoœci w oddy-

chaniu, niepokój, zataczanie siê, œmieræ na skutek uduszenia.

Leczenie podstawowe: Natychmiast zapewniæ spokój, sprowadziæ z pastwiska.

Masa¿ i opukiwanie lewego boku. Od razu podaæ 1 buteleczki 7,5 ml Preparatu

Colosan, ewentualnie powtórzyæ po 15 minutach, zastrzyk 5 ml s.c. Nux vomi-

ca/Nicotiana comp.

Leczenie uzupe³niaj¹ce: Podawaæ ewentualnie preparat silikonowy zapobiegaj¹-

cy tworzeniu piany. Zastrzyk 5 ml s.c. Spasmovetsan.

Zapobieganie: Zapobieganie wzdêciu polega na pojeniu i podawaniu kozom przed

wypasem suchej paszy objêtoœciowej. Nale¿y te¿ unikaæ karmienia g³odnych, nie

pojonych zwierz¹t pasz¹ podatn¹ na gwa³town¹ fermentacjê.

Zatrucie amoniakiem

Objawy: Os³abienie apetytu, cuchn¹ca biegunka, brak prze¿uwania, dolegliwoœci

w¹trobowe, kulawoœæ koñczyn tylnych.

Leczenie podstawowe: Natychmiastowa zmiana ¿ywienia! Podawanie wysokoener-

getycznych i lekkostrawnych wêglowodanów (np. melasa, siekane buraki cukro-

we). W ciê¿kich przypadkach podaæ 0,5 l octu winnego rozcieñczonego w 2 l wody.

Przy biegunkach: proszek przeciwbiegunkowy.

Zapobieganie: Zapobieganie polega na przestrzeganiu zasad higieny prawid³o-

wego ¿ywienia i pojenia kóz. Przy podawaniu kiszonki nale¿y zwróciæ uwagê na

zanieczyszczenia, partie zgnite i zmarzniête, których nie wolno podawaæ zwierzê-

tom. Szczególnie niebezpieczna jest z³a kiszonka (pH>5) i zepsuta karma podawa-

na kozom w póŸnej ci¹¿y i w okresie wykotów.

18

Biegunka

Leczenie podstawowe: Najwa¿niejszym zabiegiem jest (z wyj¹tkiem inwazji pa-

so¿ytami) jednodniowa g³odówka. Zapewniæ letni¹ wodê do picia. Podawaæ

1-2 litry naparu z rumianku lub mieszanki herbata/napar rumiankowy z dodatkiem

3 ³y¿ek sto³owych glukozy na 1 litr p³ynu. Poiæ kilkakrotnie w ci¹gu dnia ma³ymi

porcjami. Podawaæ kleik owsiany lub z siemienia lnianego 2-3 x dziennie po 0,5 l.

Z kleikiem podawaæ proszek przeciwbiegunkowy (firmy Schaette) 3 x dziennie

2 pe³ne ³y¿eczki do kawy. Co 2-3 godziny podawaæ 10 do 20 kropli Arsenicum

album D4. Mo¿na te¿ podawaæ lek RV 6 Diarect (3-5 ml). Mo¿na zastosowaæ lek

Nux vomica 200CH.

Ketoza

Objawy: choroba wystêpuj¹ca w ostatnim trymestrze ci¹¿y. Os³abienie chodu, nie-

chêæ przyjmowania pokarmu. W zaawansowanym stadium zwierzêta le¿¹, przyjmu-

j¹ pozycjê jak do snu. Stê¿enie glukozy we krwi obni¿one, podwy¿szona zawartoœæ

zwi¹zków ketonowych ( kwas acetooctowy, beta-hydroksymas³owy, aceton).

Leczenie: Je¿eli choroba jest ju¿ tak zaawansowana, ¿e zwierze le¿y, nale¿y ko-

niecznie powiadomiæ lekarza weterynarii. Mo¿na podawaæ zastrzyki z glukozy

w kilku porcjach (do 500 g dziennie) razem z propionianem sodu w celu wsparcia

kuracji do¿ylnej.

Zapobieganie: Je¿eli choroba wystêpuje czêsto, to nale¿y w ostatnich 6 tygo-

dniach przed porodem dokarmiaæ Biroca-Graviben’em, w iloœci 25 g dziennie na

sztukê. Bardzo wa¿ne jest pe³nowartoœciowe ¿ywienie maciorek w drugiej po³o-

wie ci¹¿y, z wykluczeniem z diety sk³adników ketogennych, zw³aszcza kiszonki

zawieraj¹cej kwas mas³owy. Pasz treœciwa o zawartoœci 10% bia³ka powinna byæ

podawana pocz¹tkowo po oko³o 100 g dziennie, a nastêpnie w coraz wiêkszych

dawkach, w ostatnich 2 tygodniach ci¹¿y 800 – 900 g dziennie. Podawaæ 0,5 – 1 kg

siana i zapewniaæ codzienny ruch na œwie¿ym powietrzu.

Pora¿enie oko³oporodowe

Objawy: Choroba cechuje siê obni¿eniem poziomu wapnia i fosforu we krwi. W od-

ró¿nieniu od ketozy, wystêpuje w ostatnich dniach ci¹¿y lub kilka dni po porodzie.

Charakterystyczne jest nag³e wyst¹pienie choroby, bez wczeœniejszych objawów.

Dochodzi do dr¿enia miêœni, póŸniej do skurczów. Kozy le¿¹ na boku i wyginaj¹

szyjê. Nastêpuje przyœpieszenie oddechu, temperatura mo¿e wynosiæ do 40

o

C.

Leczenie podstawowe: Je¿eli zwierze le¿y, natychmiast wezwaæ lekarza wetery-

narii, który zastosuje zastrzyki z preparatów wapniowych i fosforowych.

Zapobieganie: Skarmianie Biroca-Graviben (preparat firmy Schaette), poczynaj¹c

od 6 tygodnia przed porodem, codziennie 25g. Dodatkowo podawaæ koncentrat

wzrostowy (firmy Schaette) 5 g dziennie.

Leczenie dodatkowe: Na cztery tygodnie przed porodem 1 x dziennie zastrzyk

5ml s.c. Vitavestan. Zwróciæ uwagê na w¹ski stosunek wapnia do potasu w daw-

19

kach pasz mineralnych przeznaczonych dla kóz w zaawansowanej ci¹¿y. Nie stoso-

waæ zbyt du¿ych dawek dodatków mineralnych; najwy¿ej 25 g dziennie na sztukê.

Tê¿yczka

Objawy: Choroba wystêkuje u kóz ciê¿arnych i w okresie laktacji. Jest ona wy-

wo³ana niedoborem magnezu we krwi i p³ynie mózgowo-rdzeniowym manifestu-

j¹cym siê klinicznie zaburzeniami nerwowymi. Wystêpuje nagle, po wyjœciu zwie-

rz¹t na pastwisko. Dochodzi do dr¿enia miêœni, przyœpieszenia oddechu oraz skur-

czów. Obserwuje siê niezbornoœæ ruchow¹. Kozy k³ad¹ siê na boku.

Leczenie: nale¿y podaæ zastrzyk z preparatów magnezowych lub lek homeopa-

tyczny RV 10 Epispas (3-5 ml).

Zapobieganie: Podawaæ tabletki magnezowe. Zalecana ostro¿noœæ przy wypasie

pastwiskowym. Przed wypasem nale¿y podawaæ kozom siano. Powinno siê stoso-

waæ powolne przechodzenie z karmienia zimowego, alkierzowego na wypas pa-

stwiskowy.

Kulawka

Objawy: Kulawka, inaczej zanokcica, mo¿e wystêpowaæ na wszystkich 4 raci-

cach. Ostre bóle powoduj¹ silne kulawienie zwierz¹t. Dochodzi do oddzielenia

rogu œciany racicy i rogu podeszwy oraz gnicia skóry racicy. Czasami nastêpuje

zniszczenie rogu oraz pora¿enie œciêgien i stawów.

Leczenie podstawowe: Oddzieliæ chore kozy w kojcu z such¹ œció³k¹. Niezw³ocz-

nie wyci¹æ chore czêœci rogu (wyciête czêœci racic starannie zebraæ i zniszczyæ).

K¹piel chorych racic w 10% esencji kamienia do ran. Po wyschniêciu nanieœæ na-

lewkê Klausan w aerozolu. Podeszwê racic posmarowaæ dodatkowo dziegciem.

Przy zainfekowanych brzegach racic za³o¿yæ opatrunek z grub¹ warstw¹ 20% maœci

ichtiolowej.

Leczenie dodatkowe: Regularne skarmianie Biroca Ursonne wzmacnia róg racic.

Podobnie dzia³anie ma podawanie ziemi okrzemkowej. Przy stanach zapalnych

brzegów racic stosowaæ zastrzyk 5 ml s.c. Pyrogenium comp., co drugi dzieñ, a¿

do wyleczenia. Mo¿na te¿ podawaæ zastrzyk 5 ml Theranekron.

Zapobieganie: Najwa¿niejszym sposobem zapobiegania jest regularna pielêgna-

cja racic. Zaleca siê regularn¹ k¹piel racic w 3-5% roztworze siarczanu miedzi.

Biegunka koŸl¹t

Objawy: Czêsto w 3-14 dniu ¿ycia wystêpuje silna biegunka, najczêœciej wodni-

sta, o nieprzyjemnym zapachu. Nastêpnie pojawia siê brak apetytu, obojêtnoœæ i nie-

kiedy gor¹czka. Wi¹¿e siê to z os³abieniem odpornoœci koŸl¹t.

Leczenie podstawowe: Natychmiast przerwaæ pojenie mlekiem i podawaæ diete-

tyczny preparat zastêpczy mleka Biroca-Ferm, dziennie do 6 porcji po ok. 0,2 ml.

Przy silnym odwodnieniu dodatkowo napar rumianku z glukoz¹. W celu leczenia

i odbudowy flory jelit podawaæ codziennie 2-5 g Eudigest przez tydzieñ. W razie

20

wyst¹pienia gor¹czki zastrzyki 2 ml s.c. Pyrogenium comp. Po wyst¹pieniu po-

prawy podawaæ kleik owsiany.

Leczenie uzupe³niaj¹ce: Zastrzyki 2 ml s.c. Laseptal. Przy braku apetytu poda-

waæ kilka razy dziennie butelkê Colosanu oraz 3-4 x dziennie krople Amara.

Zapobieganie: Od narodzenia a¿ do ok. 3 tygodnia ¿ycia podawaæ Eudigest w dawce

ok. 4 g dziennie.

Grypa koŸl¹t

Objawy: Przyœpieszenie oddechu i akcji serca, gor¹czka, brak apetytu, wyciek

z nosa, pocz¹tkowo wodnisty póŸniej ropny. W dalszej kolejnoœci pojawia siê ka-

szel, a nastêpnie zapalenie oskrzeli przechodz¹ce w zapalenie p³uc.

Leczenie podstawowe: Zastrzyki 2-3 ml s.c. Pyrogenium comp.2-3 x dziennie oraz

2 x dziennie 3 ml s.c. Coffea prep.. Przy zapaleniu oskrzeli 2-3 ml s.c. Bronchi/

Plantago comp.

Leczenie uzupe³niaj¹ce: zastrzyki 2 x dziennie 3 ml s.c Viruvetsan, ponadto 3 x

dziennie 10 kropli Phosphor D6 oraz Aconitum D4. Przy kaszlu – Bronchovetsan

3 x dziennie 1 ³y¿eczki od herbaty. Przy zagro¿eniu zapaleniem p³uc nale¿y za-

wsze pobudziæ pracê nerek odpowiednimi naparami z zió³ (np. skrzyp, liœcie brzo-

zy, kwiat dzikiego bzu, pokrzywa).

Tasiemczyca

Objawy: W kale widoczne cz³ony tasiemca. Wystêpuje biegunka, kolka, chudniê-

cie, czasami wzdêcia brzucha.

Leczenie podstawowe: Dzia³anie przeciwpaso¿ytnicze maj¹ nastêpuj¹ce roœliny:

czosnek, wrotycz, marchew, rumianek, orlica.

Robaczyca ¿o³¹dkowo-jelitowa

Objawy: Wywo³ana jest przez 5 rodzajów paso¿ytów. Inwazja paso¿ytami prowa-

dzi do zahamowania rozwoju, chudniêcia, bledniêcia œluzówek, obrzmienia gar-

dzieli, braku apetytu, biegunki.

Leczenie podstawowe: Odrobaczanie ca³ego stada na kilka dni przed wypêdze-

niem na wypas wiosenny.

Kleszcze

Leczenie podstawowe: Smarowanie pora¿onych miejsc preparatem Insektenfrei

i odka¿anie zaatakowanych miejsc preparatem do dezynfekcji RV 27 Calendula-

Extern.

Œwierzb

Objawy: Œwierzb wywo³any jest inwazj¹ roztoczy. Œwierzbowiec atakuje ca³e cia³o

powoduj¹c silny œwi¹d, wypadanie sierœci, powstawanie na skórze guzków, pêche-

21

rzyków i krost. Choroba podlega zg³oszeniu do urzêdu weterynaryjnego.

Leczenie: Dwukrotne przemywaniem preparatem Insektenfrei i odka¿anie zaata-

kowanych miejsc preparatem do dezynfekcji RV 27 Calendula-Extern.

Leczenie dodatkowe: Podawaæ witaminê A oraz ziemiê okrzemkow¹, codziennie

1 ³y¿eczkê od herbaty.

Szczegó³owe informacje na temat leków homeopatycznych wykorzystywanych

w leczeniu zwierz¹t mo¿na uzyskaæ miêdzy innymi za poœrednictwem Stowarzy-

szenia Ekoland, Przedsiêbiorstwa Handlowo-produkcyjnego Kal-Pol z Jeleniej Góry

ul. Dworcowa 19 lub hurtowni leków IPS z Warszawy, ul. Stêpiñska 22/30.

Hodowca ma obowi¹zek prowadzenia dokumentacji wykazu œrodków i prepa-

ratów do leczenia zwierz¹t, z podaniem Ÿród³a ich pochodzenia.

Kalkulacja organizacyjno-ekonomiczna

Podstawowym warunkiem zainteresowania siê produkcj¹ ekologiczn¹ a tym

samym organizacj¹ lub przestawieniem istniej¹cego, konwencjonalnego gospo-

darstwa na ekologiczne gospodarstwo koziarskie jest mo¿liwoœæ zbytu wyprodu-

kowanych w tym gospodarstwie produktów. Aby oceniæ istnienie takiej szansy

nale¿y przeprowadziæ ocenê wstêpn¹ sytuacji gospodarstwa.

Czy jesteśmy już związani kontraktem z łańcuchu produkcyjnym na dostawę naszych
produktów (mleka lub mięsa).

Istnieje możliwość
wydzielenia obsza-
ru do produkcji
ekologicznej.

Istnieje możliwość znale-
zienia innych form zwięk-
szenia wartości naszego
produktu ekologicznego?

Można rozważyć: Sprze-
daż w gospodarstwie Włą-
czenie innych gospo-
darstw Nisze rynkowe
Można zrezygnować

Czy w danym rejonie istnieją moż-
liwości sprzedaży produktów eko-
logicznych z gospodarstw na ko-
rzystnych warunkach (gastrono-
mia, żywienie zbiorowe handel,
przemysł.

Można przejść do oceny aspektów ekonomicznych

TAK

NIE

NIE

NIE

TAK

NIE

TAK

TAK

22

Je¿eli ocena wypad³a pozytywnie, mo¿na przejœæ do kalkulacji uwarunkowañ

op³acalnoœci produkcji ekologicznej. Na wstêpie trzeba zaznaczyæ, ¿e produkcja

ekologiczna jest dro¿sza od produkcji konwencjonalnej.

Decyduj¹c siê na prowadzenie koziarni ekologicznej nale¿y zdawaæ sobie sprawê

z faktu, ¿e produkty ¿ywnoœciowe pochodz¹ce od kóz posiadaj¹ ugruntowan¹ ran-

gê ¿ywnoœci o wysokiej jakoœci. Du¿¹ rolê w tym wzglêdzie nale¿y przypisaæ edu-

kacji prozdrowotnej i proekologicznej. Du¿a w tym zas³uga massmediów, które

w sposób przystêpny informuj¹ o zaletach mleka koziego i jego przetworów.

Obecnie ekologiczna produkcja ¿ywnoœci jest prowadzona na ma³¹ skalê, dla-

tego te¿ dobrze jest zastanowiæ siê nad zagospodarowaniem tej niszy produkcyj-

nej, co mo¿e podnieœæ rentownoœæ gospodarstwa.

Wp³yw na op³acalnoœæ bêdzie mia³o na pewno potanienie produkcji. Zwi¹zane

to jest z wykorzystaniem w ¿ywieniu tañszych pasz, spasanie nieu¿ytków, zrezy-

gnowanie z nawozów sztucznych i konwencjonalnych leków.

W konsekwencji uzyskaæ mo¿na produkt wysokiej jakoœci, który w odpowiednich

sklepach lub punktach du¿ych sieci handlowych, uzyskuje wy¿sz¹ cenê.

Wa¿n¹ kwesti¹ aktualn¹ w ostatnim okresie jest mo¿liwoœæ unikniêcia przy

produkcji ekologicznej afer ¿ywieniowych a tym samym nag³ego spadku zaintere-

sowania konsumenta produktem.

Oprócz korzyœci p³yn¹cych z produkcji ¿ywnoœci ekologicznej trzeba mieæ œwia-

domoœæ kosztów, które nale¿y ponieœæ by móc produkowaæ ekologiczn¹ ¿ywnoœæ.

Posiadaj¹c ju¿ gospodarstwo koziarskie i decyduj¹c siê na zmianê jego profilu

nale¿y braæ pod uwagê okres przestawienia.

Przestawienie gospodarstwa rolnego na produkcjê metodami ekologicznymi

wed³ug ustalonego programu jest realizowane co najmniej 2 lata. W przypadku

u¿ytków zielonych okres ten mo¿e zostaæ, za zgod¹ upowa¿nionej jednostki certy-

fikuj¹cej, skrócony do roku, pod warunkiem ¿e nie stosowano na nich w ci¹gi ostat-

nich 3 lat œrodków ochrony roœlin, nawozów niedozwolonych w rolnictwie ekolo-

gicznym.

Przestawienie kóz jako ma³ych prze¿uwaczy a zarazem zwierz¹t produkuj¹-

cych mleko trwaæ powinno 6 miesiêcy.

W tym czasie nale¿y dostosowaæ system ¿ywienia, pozyskiwania mleka i wa-

runki bytowe do standardów ekologicznych. Wi¹¿e siê to z zaanga¿owaniem œrod-

ków finansowych na modernizacjê gospodarstwa i wprowadzenie nowych technik

(weterynaria homeopatyczna). Nale¿y liczyæ siê ta¿ z okresowym spadkiem wy-

dajnoœci zwierz¹t.

W momencie starania siê o certyfikat przez gospodarstwo ekologiczne nale¿y

siê liczyæ z kosztami poniesionymi w pierwszym etapie za³atwiania formalnoœci

jak i póŸniejszego utrzymania tego certyfikatu. Trzeba siê o niego ubiegaæ co rok.

W okresie przestawiania gospodarstwa konwencjonalnego na gospodarstwo

ekologiczne mo¿e nast¹piæ zachwianie wyników produkcyjnych. Jednak¿e kozy

jako zwierzêta maksymalnie wykorzystuj¹ce substancje od¿ywcze zawarte w pa-

23

szach, szybko wracaj¹ do zadawalaj¹cego poziomu produkcji.

Uzyskany produkt i przetwory wyprodukowane w gospodarstwie w koñcu tra-

fiaj¹ na rynek. Mo¿na je udostêpniaæ na terenie gospodarstwa w ramach dzia³alno-

œci agroturystycznej, sprzedawaæ na specjalnych stoiskach z ¿ywnoœci¹ ekologicz-

n¹ w sieciach supermarketów jak równie¿ na wystawach i targach regionalnych.

Wa¿n¹ grup¹ odbiorców bêd¹ klienci specjalistycznych sklepów z serami i miê-

sem, restauracji i barów sa³atkowych.

Rolnictwo ekologiczne jako dzia³alnoœæ uzupe³niaj¹ca dla g³ównej produkcji rol-

nej, ma w obecnej dobie warunki do rozwoju i daje mo¿liwoœæ do zaistnienia na

rynku nowych producentów z atrakcyjnym towarem.

Analiza ekonomiczna op³acalnoœci prowadzenia ekologicznego gospodarstwa ko-

ziarskiego musi byæ przeprowadzona indywidualnie dla ka¿dego podmiotu uwzglêd-

niaj¹c aktualne warunki dla ka¿dego gospodarstwa jak oraz przedstawione wy¿ej

za³o¿enia i informacje.

24

Za³¹cznik Nr 1

UPOWA¯NIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ¥CE ROLNICTWO

EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */

25

26

Literatura

1.

Jamroz D., Nowicki B., 1990. Kozy chów i hodowla. Warszawa, PWN.

2.

Kopañski R.. 1985. Chów kóz. Warszawa, PWRiL.

3.

Normy ¯ywienia Byd³a, Owiec i Kóz. 1993. Kraków, Instytut Zootechniki.

4.

Projekt PL 01.04.04. 2003. Rolnictwo ekologiczne. Balice, Instytut Zootechniki.

5.

ReVet. 1996. Leki homeopatyczne dla zwierz¹t. Jelenia Góra, Kal-Pol.

6.

Rozporz¹dzenie rady (WE) nr 1804/1999 z dnia 19 lipca 1999 r. uzupe³niaj¹-
ce rozporz¹dzenie (EWG) nr 2092/91 w sprawie ekologicznej produkcji ar-
tyku³ów rolnych wskazañ dotycz¹cych produktów rolnych i artyku³ów spo-
¿ywczych w³¹czaj¹c produkcjê zwierzêc¹.

7.

Skrijka P. 1978. Pastwiska dla owiec. Warszawa, PWRiL.

8.

Spilberger U., Schaette R.. 1993. Biologiczna apteka weterynaryjna. Warsza-
wa, Stowarzyszenie Ekoland, Agencja Aries.

9.

Tyszka Z. J. 1994. Kozy poradnik chowu. Warszawa, PWRiL.