Metodyka ogólna diagnozy logopedycznej
Autor: Bogumiła Karasek - Sajbor
02.07.2007.
Zmieniony 02.07.2007.
Diagnoza logopedyczna wg G. Jastrzębowskiej to „określony sposób postępowania badawczego,
którego celem jest potwierdzenie bądź wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie
ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmów.Na gruncie nauk
humanistycznych pojęcie diagnozy rozpatruje się w dwóch zakresach:
- szerokim (diagnozowanie)-obejmującym całość postępowania badawczego, czyli rozpoznanie, program
terapii prognozę.
- wąskim (diagnoza) - obejmuje samo tylko rozpoznanie zaburzenia.
Podstawowym celem diagnozy jest ustalenie tego, co dziecko już potrafi. Diagnoza logopedyczna powinna
posiadać trzy podstawowe cechy. Zdaniem J. Cieszyńskiej powinna być ciągła - zatem musi się powtarzać
zarówno w celach weryfikacyjnych jak i prognostycznych. Kolejną cechą dobrej diagnozy jest
polimodalność, która warunkuje użycie różnych metod i technik diagnozowania, ale uwzględnia
holistyczne, całościowe ujmowanie badanej osoby. Ostatnia cecha, jaka jest użyteczność w terapii
wskazuje na konieczność każdorazowego modyfikowania programu terapeutycznego dostosowanego do
aktualnych osiągnięć badanego dziecka. Podczas stawiania diagnozy logopedycznej powinno się kierować
pewnymi obowiązującymi zasadami. Z pewnością należy tu wymienić nawiązanie kontaktu pacjentem,
zagwarantowanie mu poczucia bezpieczeństwa. Kolejna zasadą zdaniem G. Jastrzębowskiej, jest dbanie o
to, by badanie nie było dla dziecka męczące. Czas badania musi być dostawany do możliwości i wieku
pacjenta. Dobór metod i narzędzi diagnostycznych zależy od rodzaju zaburzenia, jego głębokości,
nasilenia objawów, wieku pacjenta i jego możliwości psychofizycznych. Każde badanie logopedyczne
powinno być uzupełnione danymi z badań specjalistycznych (laryngologicznych, neurologicznych,
pedagogicznych, psychologicznych).
Zgodnie z obowiązująca procedurą poznania naukowego każda czynność diagnostyczna wymaga
zrealizowania pewnych ustalonych etapów. Literatura przedmiotu wyróżnia 3 podstawowe etapy w
diagnozie:
- postawienie problemu
- wysunięcie hipotezy
- weryfikacja postawionych hipotez Powyższe etapy dotyczą również postępowania diagnostycznego w
logopedii. Uniwersalny schemat badania logopedycznego, którego celem jest postawienie diagnozy celem
ustalenia rodzaju zaburzeń mowy, wyznacza kolejne kroki badawcze. Jest to bardzo ważne i pozwala nam
na unikniecie niedopatrzeń.Zdaniem J. Cieszyńskiej badanie logopedyczne powinno rozpocząć się od
badania mowy spontanicznej w sytuacji zabawy kierowanej. Obowiązuje wówczas zasada, że „w
spontanicznej mowie dziecko ożywione jest pewna intencją. Jej zanikniecie powoduje pewna sztuczność.
Zabawa kierowana uważana jest za podstawową metodę badania logopedycznego, gdzie zwraca się
uwagę na posługiwanie się symbolami, rozumienie wyrazów i zwrotów oraz posługiwanie się nimi w
mowie spontanicznej. Cieszyńska zwraca uwagę, ze podczas stosowania tej metody w diagnozie
logopedycznej logopeda musi wykazać się zdolnością dopasowania strategii postępowania do każdego
dziecka pamiętając równocześnie, że aktywność dziecka ma tu pierwszoplanowe znaczenie. Wymieniając
kolejne walory zabawy kierowanej można wskazać na jej pozytywny wpływ w relacjach rodzic -
logopeda. G. Jastrzębowska podaje następujący schemat badania logopedycznego: I. Określenie
problemu
- Badanie wstępne (wywiad, obserwacja, orientacyjne badanie mowy)
- Badanie uzupełniająceII. Sformułowanie hipotez
- Badanie podstawowe (badanie rozumienia, mówienia, badanie czytania i pisania)
- Weryfikacja hipotezIII. Weryfikacja hipotez ETAP PIERWSZY- OKREŚLENIE PROBLEMU Badanie
wstępne. W pierwszym etapie logopeda zbiera informacje, które mają mu umożliwić dokonanie
wstępnego rozpoznania. W badaniu wstępnym uzyskuje podstawowe informacje dotyczące rozwoju
dziecka. Niezbędnym narzędziem badawczym, jaki należy tu wykorzystać jest z pewnością kwestionariusz
wywiadu. Za pomocą tej metody zgromadzimy informacje dotyczące: wieku, wykształcenia, środowiska,
w jakim żyje i pracuje pacjent, jego uzdolnień, zainteresowań i osiągnięć, ogólnego przebiegu rozwoju
pacjenta, domniemanych przyczyn zaburzeń czy nieprawidłowości, kroków podjętych w celu radzenia
sobie przez pacjenta w z trudnościami i sposobów ewentualnego łagodzenia ich skutków, sposobów
przeciwdziałania zaistniałym problemom. Dlatego podczas pierwszej wizyty u logopedy warto, aby osoba
udzielająca nam takiego wywiadu miała ze sobą książeczkę zdrowia dziecka, karty ewentualnych badań.
Materiały te stanowią dokumentację pierwszych godzin, dni czy w wypadku dzienniczków – lat
życia. Z upływem czasu często zapomina się o historii chorób, które przechodziło dziecko, wszelkich
infekcji czy wypadków czy też o tym, kiedy i co dokładnie zaczęło mówić. A pamiętajmy, że wszelkie
wydarzenia, nawet te z pozoru mało ważne, z logopedycznego punktu widzenia są istotne i mogą okazać
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
http://www.logopedia.pl
Kreator PDF
Utworzono 26-05-2010, 11:55
się kluczowymi w przyczynowym rozpoznaniu zaburzenia.
Orientacyjne badanie mowy przeprowadzane jest już w trakcie rozmowy z pacjentem. Zwraca się tu
szczególna uwagę na zachowania werbalne i niewerbalne. Zdaniem G. Jastrzebowskiej należy zwrócić
uwagę przede wszystkim na to:
- czy badany operuje zdaniami (jakimi, prostymi, złożonymi)
- czy buduje poprawne konstrukcje zdaniowe
- czy wszystkie głoski są realizowane prawidłowo
- czy zachowana jest czynność i prozodia mowy
- czy dziecko prawidłowo oddycha
- czy pacjent nie wykazuje zaburzeń głosu Badanie uzupełniające. Bardziej szczegółowe jest badanie
orientacyjne w kolejnym etapie badania logopedycznego. Poprzedza je jednak badanie uzupełniające, w
którym logopeda w zależności od rodzaju zaburzenia zwraca po pierwsze uwagę na sprawność aparatu
artykulacyjnego, sprawdza funkcje oddechowe i połykowe, bada orientacyjnie słuch fizjologiczny i
fonematyczny, sprawdza się pamięć słuchowa, kinestezje mowy, płynność i prozodie mowy, bada emisje
głosu, praksję i gnozję a także lateralizację. Żeby wykryć nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu
warg, języka (także wędzidełka podjęzykowego) i podniebienia miękkiego, w budowie podniebienia
twardego, oraz w stanie zgryzu, prowadzi się obserwację, oraz poleca się wykonanie kilku układów
narządów artykulacyjnych. W literaturze przedmiotu istnieje wiele sposobów badania sprawności
artykulacyjnej. We wszystkich próbach badania apraksji mowy powtarzają się określone
elementy. Dwulatek powinien wykonać:
- cmokanie
- nadymanie policzków (wciągnięcie powietrza nosem z nadętymi policzkami)
- wysuwanie i chowanie języka
- szerokie otwieranie warg
- szeroki uśmiech, zęby zamknięte Czterolatek prócz nich powinien jeszcze:
- unosić język (zabawa w kotka, który pije mleczko)
- kląskanie (zabawa w konika)
- oblizywanie językiem warg, wargi są szeroko otwarte Sześciolatek oprócz nich powinien jeszcze
wykonać:
- „grot” (język wysunąć z ust, nie opierając go o zęby, tak by był ostro zakończony, nie
płaski i szeroki)
- naprzemienne dotykanie ostro zakończonym czubkiem języka zębów i dziąseł. Dodatkowo należy
sprawdzić ruchomość żuchwy, umiejętność przesunięcia jej w płaszczyznach pionowej i poziomej,
funkcjonowanie podniebienia miękkiego i pierścienia zwierającego gardła. G. Jastrzębowska zwraca
również uwagę na uwzględnienie: wielkości i grubości języka, długości i plastyczności wędzidełka
podjęzykowego, wielkość migdałków podniebiennych, deformacje podniebienia miękkiego, zgryz i
uzębienie, budowę przegrody nosowej. W badaniu uzupełniającym po drugie sprawdza się funkcje
połykowe. Wszelkie nieprawidłowości w tworzeniu się sposobu połykania powodują deformacje zębowo-
zgryzowe przyczyniają się do zaburzeń artykulacji. Przy prawidłowym połykaniu czubek języka opiera się
o wałek dziąsłowy. W przypadku infantylnego połykania spoczywa on płasko na dnie jamy ustnej lub
wsuwa się między zęby. W celu zbadania funkcji połykowej prosi się pacjenta o przełknięcie podanego
płynu i jednocześnie obserwuje się położenie języka i ruchy warg. Charakterystyczne jest to, że przy
nieprawidłowym przełykaniu dziecko mocno zaciska wargi.Kolejno sprawdza sie funkcje oddechowe.
Prawidłowe oddychanie odbywa przez nos. W badaniu należy zwrócić uwagę na to, czy dziecko ma nawyk
oddychania nosem czy ustami; czy oddech jest równy, rytmiczny, harmonijny; ile trwa faza wdechu i
wydechu. W badaniu uzupełniającym po czwarte staramy się orientacyjnie zbadać słuch. Zwracamy
uwagę na reakcję badanego na bodźce dźwiękowe. U małego dziecka prawidłowy słuch stwierdza się, gdy
wzrokiem poszukuje ono źródła dźwięku, zwraca się ku niemu tułowiem i głową - gdy występują reakcje
słuchowo-ruchowe. U dzieci starszych stan słuchu określa się poprzez badanie możliwości rozumienia
mowy i szeptu. Za normalny słuch uznaje się stan, w którym szept jest słyszalny z odległości, co
najmniej 6 m. Badanie słuchu fonematycznego. Celem badania jest określenie umiejętności różnicowania
i identyfikacji głosek oraz dokonywania ich analizy i syntezy. Do badania słuchu fonematycznego,
fonemowego, fonetycznego, analizy i syntezy słuchowej, spostrzegawczości słuchowej służą próby i testy
różnych autorów, m.in.: próby i testy I. Styczek, B. Rocławskiego, J. Muszyńskiej i A Żarczyńskiej, J. E.
Nowak, Skala pomiaru percepcji słuchowej słów J. Kostrzewskiego, Próba słuchu fonematycznego B. Kaji,
"Zetotest" G. Krasowicz do badania pamięci fonologicznej, Test do odtwarzania struktur rytmicznych Miry
Stambak. Badanie pamięci słuchowej. Zdolność tę bada się prosząc osobę badaną o powtórzenie
wcześniej wymienionego ciągu wyrazów, cyfr itp. Zakres pamięci świeżej ogranicza się do ciągu
zbudowanego od 5 do 9 jednostek (zob. Kurcz Ida, 1978). Oznacza to, że człowiek, który nie ma
problemu z pamięcią słuchową, po jednokrotnym podaniu wzorca powinien zapamiętać około 7
wyrazów. Badanie kinestezji mowy. Kinestezja artykulacyjna to czucie ułożenia narządów mowy
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
http://www.logopedia.pl
Kreator PDF
Utworzono 26-05-2010, 11:55
właściwego poszczególnym głoskom (Styczek, 1982). Wykształca się później niż słuch fonematyczny,
bowiem wzorce kinestetyczno-ruchowe wytwarzają się pod jego kontrolą. Aby stwierdzić u dziecka
jedynie zaburzenie kinestezji artykulacyjnej należy uprzednio wykluczyć zaburzenia słuchu
fonematycznego i sprawności narządów mowy. Badanie polega na powtórzeniu przez ucznia głosek
opozycyjnych (na przykład opozycja miejsca artykulacji), ciągów sylab oraz wyrazów zawierających te
głoski. Przykłady: s – š - s – š saša suša
c – è - c – è caèa calineèka
z – ¾ - z – ¾ za¾a zbo¾e
dz – dż - dz – dż dzadża skaèe itp. Badanie płynności i prozodii mowy. Wielu zaburzeniom
mowy towarzyszą zaburzenia rytmu, akcentu, intonacji (melodii) i mowy. Płynność mowy ocenia się na
podstawie informacji uzyskanych z wywiadu oraz obserwacji zachowań werbalnych. Podczas badania
zwraca się uwagę na występowanie takich przejawów niepłynności, jak: powtarzanie sylab, wyrazów,
głosek, przeciąganie głosek, pauzy, embolofrazje, wtrącenia w toku mowy, niemożność rozpoczęcia
wypowiedzi (bloki). Orientacyjne badanie lateralizacji. Lateralizacja (stronność) - to czynnościowa
przewaga jednej strony ciała związana z dominacją jednej z półkul mózgowych. Lateralizacja może być:
prawostronna, lewostronna, skrzyżowana, nieustalona (słaba).Do oceny lateralizacji służy np. wywiad z
rodzicami, w czasie, którego dowiadujemy się o tym, jak rozwija się dotychczas lateralizacja u dziecka,
kiedy zauważono pierwsze jej przejawy. Ze względu na fakt dziedzicznego uwarunkowania leworęczności
należy ustalić, czy w rodzinie dziecka były osoby leworęczne. Cennym źródłem informacji jest obserwacja
zachowania się dziecka w różnych sytuacjach życiowych, w których musi dokonać wyboru jednego z
dwóch narządów ruchu, zmysłu.
Możemy, więc zaobserwować:
- którą ręką dziecko je, kroi, rysuje, rzuca piłkę, trzyma nożyczki;
- którą nogą kopie piłkę;
- którym okiem zagląda przez dziurkę od klucza, do wnętrza ciemniej butelki.
W praktyce można, wykorzystać wiele dostępnych standaryzowanych prób do badania lateralizacji
m.in.: Prawa-lewa" – test Piageta, próby R. Zazzo, próba kreskowania M. Stambak, test Z.
Matejcka i Z Zlaba, "Ręka – oko – ucho’"– test Heada, kwestionariusz
ręczności Oldfielda, próby eksperymentalne H. Skibińskiej. ETAP DRUGI – SFORMUŁOWANIE
HIPOTEZ Drugim etapem w badaniu logopedycznym jest sformułowanie hipotez. Zaliczamy tu Badanie
podstawowe i specjalistyczne. Celem tej fazy jest potwierdzenie wcześniejszych przypuszczeń
dotyczących rodzaju i przyczyn występujących zaburzeń. Etap ten kończy sie rozpoznaniem zjawiska
logopedycznego, co pozwala na opracowanie programu terapii. Badanie podstawowe. Przyjrzyjmy się
bliżej badaniu podstawowemu. Jest to badanie systemowej sprawności językowej, ocena językowej
sprawności społecznej, sytuacyjnej i pragmatycznej, a także ocena umiejętności czytania i pisania.
Wykorzystuje sie tu szereg dostępnych, gotowych narzędzi, jakimi są kwestionariusze, próby i testy.
Oceniając językowa sprawność systemową badamy zarówno mówienie jak i rozumienie. Badanie mowy
dokonujemy w czterech aspektach: fonetycznym, leksykalnym, gramatycznym i ekspresyjnym. Aspekt
fonetyczny - ustalenie zasobu dźwięków, czyli określenie w jaki sposób pacjent realizuje poszczególne
głoski, czy są one wymawiane prawidłowo, zamieniane, opuszczane, zniekształcane, jak są wymawiane w
nagłosie, śródgłosie i wygłosie i w różnych otoczeniach fonetycznych. Oceny tej dokonujemy przy użyciu
specjalnych narzędzi, jakimi są kwestionariusze do badania artykulacji. Do najczęściej stosowanych
nalezą: kwestionariusze obrazkowe T. Bartkowskiej, G. Demelowej, D. Antos, G. Demel i I. Styczek, A.
Balejko, J. E. Nowak, I. Michalak – Widery, 'W krainie Lolandii" – kwestionariusz do badania
wymowy dla dzieci młodszych – od 2 lat G. Billewicz i B. Zioło. Aspekt leksykalny - określenie
zasobu słownictwa czynnego. Pacjenta, tj. określenie czy ilość i jakość używanych przez niego słów jest z
godna norma wiekową. W tym celu posługujemy się narzędziami diagnostycznymi stosowanymi w
badaniu artykulacji oraz różnymi zestawami obrazków np. Od obrazka do słowa H. Rodak, Zestaw
obrazków S. Szumana. Należy pamiętać, iż materiał badawczy musi być dostosowany do \wieku i statusu
pacjenta. Aspekt gramatyczny – ocena umiejętności stosowania form fleksyjnych, zatem
sprawdzenie czy pacjent prawidłowo stosuje reguły gramatyczne, czy potrafi budować logiczne i
sensowne wypowiedzi. W celu zbadania tych zdolności logopeda poleca pacjentowi układanie zdań z
podanych wyrazów lub uzupełnianie tekstu przyimkami, spójnikami, przysłówkami. Aspekt ekspresyjny
– badanie płynności i prozodii mowy. Oceny tej dokonuje się na podstawie mowy spontanicznej
pacjenta. Badając rozumienie bierzemy pod uwagę:
- pojedyncze słowa (określające nazwy przedmiotów, zjawisk, czynności, stosunki przestrzenne,
czasowe, wielkościowe). Badanie to przeprowadza się prezentując dziecku szereg obrazków a następnie
prosi o wskazanie jednego z wymienionych przez logopedę.
- proste połączenia słowne (badanie zdolności rozumienia struktur gramatycznych). Logopeda
wypowiada zdania, bądź proste połączenia słowne, używając nieprawidłowych form fleksyjnych i pyta czy
wyraził się prawidłowo. Następnie prosi o wskazanie błędu i jego poprawę.
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
http://www.logopedia.pl
Kreator PDF
Utworzono 26-05-2010, 11:55
- zdania złożone 9badanie zdolności rozumienia struktur zdaniowych), w tym celu można wykorzystać
gotowe rozsypani wyrazowe, z których pacjent ma samodzielnie ułożyć zdania. Ocenie podlega
również pozostałe sprawności językowe:
- sytuacyjna ( umiejętność dostosowania wypowiedzi do odbiorcy i sytuacji komunikacyjnej)
- społeczna ( umiejętność dostosowania wypowiedzi do rangi adresata)
- pragmatyczna (umiejętność osiągnięcia założonego przez siebie celu wypowiedzi)
Na tym etapie dokonujemy również oceny umiejętności czytania i pisania celem ustalenia poziomu
opanowania tych umiejętności, uzależnionego od wieku pacjenta oraz przebiegu i rodzaju zaburzeń jego
rozwoju psychoruchowego. Badanie specjalistyczne obejmuje konsultacje z innymi specjalistami m.in.
laryngologiem, neurologiem, foniatra, pedagogiem, psychologiem. ETAP TREZCI - WERYFIKACJA
HIPOTEZY W trzecim etapie postępowania diagnostycznego, który Jastrzębowska nazywa WERYFIKACJĄ
HIPOTEZY ustala się program terapii, czyli czas jej trwania, częstotliwość spotkań, prognozę, dobór
metod i technik pracy, narzędzia i środki. BIBLIOGRAFIA
- Jastrzębowska G.: Metodyka ogólna diagnozy i terapii logopedycznej /w:/ T. Gałkowski
(red.):Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole 1999.
- Cieszyńska J: Diagnozowanie i opis zachowań językowych dziecka z wada słuchu /w:/ S. Grabias (red.)
zaburzenia mowy. Mowa, teoria, praktyka. Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej. Lublin 2000
- Emiluta – Rozya D., Mierzejewska H., Atys P., Badania przesiewowe do wykrywania zaburzeń
rozwoju mowy u dzieci dwu-, cztero- i sześcioletnich, Warszawa 1995
- Kaczmarek L., Kwestionariusz do ustalania zaburzeń mowy u dzieci, Poznań 1955
- Kaja B., Zarys terapii dziecka, Bydgoszcz 2001
- Nowak J. E., Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1993
- Paluch A., Drewniak – Wołosz E., Mikosza L., Afa – skala. Jak badać mowę dziecka
afatycznego,Kraków 2003
- Rocławski B., Słuch fonemowy i fonetyczny, Gdańsk 1995
- Rodak H., Nawrocka D., Od obrazka do słowa. Poradnik dla pedagogów, logopedów i rodziców dzieci z
trudnościami w porozumiewaniu się, Warszawa 1993
- Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
http://www.logopedia.pl
Kreator PDF
Utworzono 26-05-2010, 11:55