SOCJOLOGIA: ROZDZIAŁ 25 - NOWOCZESNOŚĆ I PÓŹNA
NOWOCZESNOŚĆ

Społeczeństwo globalne

Społeczeństwo nowoczesne: socjologia jest nauką o takim społeczeństwie. Powstała w
wyniku odejścia w przeszłość formy tradycyjnej, a narodził się nowy ład społeczny w Europie
Zachodniej od końca XVIII i początku XIX wieku. Dzięki coraz to większej globalizacji
socjologia przejmowała coraz to większe wzory zachodniej nowoczesności.

1. Pojęcie nowoczesności: historyczne i analityczne

Są dwa sposoby definiowania nowoczesności: historyczny i analityczny

1) Historyczny: odwołuje się do miejsca i daty pojawienia się nowej formacji społecznej.
Według takich badaczy nowoczesność rozpoczęła się już w XVI wieku (np. amerykański
teoretyk tzw. systemu oświatowego Immanuel Wallerstein), inni badacze twierdzili, że
narodziny nastąpiły jednak później. Natomiast wszyscy byli zgodni, iż moment przełomowy
to trzy Wielkie Rewolucje: wojna secesyjna, konstytucyjna rewolucja amerykańska i Wielka
Rewolucja Francuska. To one zbudowały polityczne i instytucjonalne ramy nowoczesności:

- demokrację konstytucyjną

- ideę rządów prawa

- zasadę suwerenności państw narodowych.

Rewolucja przemysłowa w Anglii stworzyła fundamenty ekonomiczne:

- nowy sposób wytwarzania: masową produkcję przemysłową, angażującą wolnych
pracowników najemnych zamieszkałych w miastach

- to zrodziło nowy sposób i styl życia: industrializm i urbanizm

- wprowadziła nowy reżim ekonomiczny: kapitalizm, oparty na formach przywłaszczania i
dystrybucji dóbr.

2) Analityczny: zawiera katalog istotnych i konstruktywnych cech tej odmiany porządku
społecznego. Takie analityczne ujęcie prowadzi do koncepcji "wielu nowoczesności"
(multiple modernities), która w ostatnich latach była rozwijania przez takich badaczy: Shmuel
Eisenstadt, Bjorn Wittrock itp.

Ujęcie analityczne jest dużo ciekawsze dla socjologa, niż historyczne.

Powstał pierwszy zestaw cech nowoczesności: sporządził go twórca socjologii Auguste
Comte, oto one:

- koncentracja siły roboczej w centrach miejskich

- organizacja pracy zorientowana na efektywność i zysk

- zastosowanie nauki i technologii w procesach produkcyjnych

- pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu między pracodawcami i pracownikami

- rosnące kontrasty i nierówności społeczne

- system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji.

Można tu zauważyć wyraźny akcent na aspekt ekonomiczny. Comte zauważył, iż te rysy
nowoczesności, od tego czasu znajdą swoje zastosowanie w każdym, podobnym katalogu.

2.Modele biegunowe:

Następcy Comte'a zajmie się nowym określaniem nowoczesności - poprzez zastosowanie
opozycji do społeczeństwa tradycyjnego.

Wprowadzone zostają tzw. biegunowe, dychotomiczne modele : (np. Max Weber nazywał je
tzw. "kontrastowymi typami idealnymi"); te modele przeciwstawiały nowy i stary porządek.

Herbert Spencer: społeczeństwo militarne i społeczeństwo industrialne

Ferdinand Toennies: wspólnota i społeczeństwo

Max Weber: społeczeństwo tradycyjne- agrarne i społeczeństwo kapitalistyczne

Emil Durkheim: społeczeństwo o solidarności mechanicznej i społeczeństwo o solidarności
organicznej

Henry Maine: społeczeństwo statusów i społeczeństwo kontraktów

Robert Redfield: społeczeństwo wiejskie i społeczeństwo miejskie.

1) Charakterystyka kapitalizmu wg. Maxa Webera: najbardziej znana pochodzi od Maxa
Webera; Przeciwstawił on kapitalizm tradycyjnemu społeczeństwu agrarnemu według 6
kryteriów.

a) charakter własności:

- w społeczeństwie tradycyjnym: własność jest związana z dziedziczną pozycją społeczną (
np. statusem arystokratycznym lub ziemiańskim).

- w społeczeństwie kapitalistycznym: prywatna własność środków produkcyjnych jest w
rękach indywidualnie działających na rynku przedsiębiorców.

b) organizacja pracy i produkcji:

- w społeczeństwie tradycyjnym: produkcja rolna przebiega według zwyczajowych wzorów i
jest pozbawiona mechanizacji.

- w społeczeństwie kapitalistycznym: masowa produkcja przemysłowa jest oparta na
mechanizacji, która umożliwia wprowadzenie efektywności, kalkulowania zyskowności i
racjonalnej koordynacji jako wiodących zasad organizacyjnych.

c) charakter siły roboczej:

- w społeczeństwie tradycyjnym: pracownicy pozostają w osobistej prawnej zależności od
pracodawców ( niewolnicy czy chłopi pańszczyźniani).

- w społeczeństwie kapitalistycznym: robotnicy dysponują wolnością osobistą i sprzedają
swoją siłę roboczą niczym towar na rynku pracy, zgodnie z normalnymi prawidłowościami
popytu i podaży.

d) rynek ekonomiczny:

- w społeczeństwie tradycyjnym: wymiana i handel mają wiele ograniczeń: protekcjonizm,
bariery celne, trudności z transportem, brak rozwiniętych instrumentów pieniężnych, monopol
rodowy czy grupowy. W efekcie powstają tylko rynki lokalne , a w szerszym zakresie
funkcjonują tylko najbardziej lukratywne rynki towarów luksusowych ( "korzeni",
drogich kamieni, jedwabiu itp.).

- w społeczeństwie kapitalistycznym: rynek staje się nieograniczonym terenem wymiany,
dystrybucji i konsumpcji, a jego regulatorem staje się wg. Adama Smitha tzw. "niewidzialna
ręka rynku" - czyli prawidłowości ekonomiczne popytu i podaży.

e) obowiązujące prawa:

- w społeczeństwie tradycyjnym: prawa mają charakter partykularystyczny, w różny
sposób stosują się do rożnych grup czy klas społecznych. Prawa są też przedmiotem
patrymonialnego rozstrzygania i egzekwowania.

- w społeczeństwie kapitalistycznym: prawa mają charakter uniwersalistyczny, stosują się
na równi do wszystkich i są egzekwowane przez bezstronny aparat wymiaru sprawiedliwości.
Co zapewnia przewidywalność kontraktów i realizowanie uprawnień czy zobowiązań.

f) odmienne dominujące motywacje:

- w społeczeństwie tradycyjnym: ludzie dążą do zaspokojenia potrzeb na poziomie
dotychczasowym, standardowym i sankcjonowanym zwyczajowo. Godzą się z zastanym
poziomem i sposobem życia. (Max Weber: " okazja zarobienia więcej była dla nich mniej
istotna niż szansa pracowania krócej")

- w społeczeństwie kapitalistycznym: pojawia się nieograniczone dążenie do zysku, aspiracja
do sukcesu materialnego,, jako powszechna motywacja do intensywnych działań
ekonomicznych.

Kapitalizm dla Webera: to głównie nieustanne dążenie do zysku przez realizowanie
racjonalnej przedsiębiorczości w ramach prywatnych przedsiębiorstw.

3. Odejście do ekonomicznego aspektu nowoczesności:

wg. Talcott'a Parsons'a : to amerykański uczony, klasyk socjologii XX wieku.

Dostrzega on zasadniczą odmienność społeczeństwa tradycyjnego i nowoczesnego w 5
punktach: czynniki uwzględniane w tych biegunowych opozycjach to tzw. " zmienne
porządkujące" ( pattern - variables).

a) stopień artykulacji struktury społecznej i tworzenie przeciwieństwa "rozproszenie-
specyficzność":

- w społeczeństwie tradycyjnym: struktury, czyli role, grupy, stosunki społeczne - mają luźny,
niewyspecjalizowany, pojemny charakter. Włączają heterogoniczne przejawy aktywności
ludzi.

- w społeczeństwie nowoczesnym: dominuje wysoka specjalizacja ról, grup i stosunków
społecznych. Są tutaj homogeniczne i skoncentrowane przejawy aktywności ludzi.

( np. Emil Durheim: uważał, że postępujący podział pracy jest decydującym czynnikiem
ewolucji społecznej).

b) źródła statusu społecznego: jest ten punk określony jako przeciwieństwo "przypisanie
- osiąganie":

- w społeczeństwie tradycyjnym: dopuszczenie do wykonywania ról, członkowstwa w
grupach czy udziału w stosunkach społecznych, opiera się na czynnikach dziedzicznych, które
zostały nabyte przez urodzenie, w szczególności poprzez odziedziczoną sytuację społeczną,
przypisany status.

- w społeczeństwie nowoczesnym: o takim dopuszczeniu itp. decyduje własny wysiłek i
zasługi, które determinują sytuację społeczną jednostki i je statut osiągnięty

c) rekrutacja do ról i i grup społecznych oraz dobór partnerów w stosunkach
społecznych; określona jako przeciwieństwo: "partykularyzm - uniwersalizm"

- w społeczeństwie tradycyjnym: taka selekcja kieruje się czynnikami natury osobistej, często
nie związanymi z wymogami roli, charakterem działalności grupy czy treścią stosunku
społecznego

- w społeczeństwie nowoczesnym: decydują o tym ogólne kompetencje czy predyspozycje,
niezbędne do dobrego wykonywania podejmowanych działań, niezależnie od tego kto je
reprezentuje. Dostęp do ról, grup czy stosunków społecznych jest otwarty dla wszystkich,
którzy się do tego nadają.

d) podstawy tożsamości społecznej i percepcji jednostek w społeczeństwie; określone
jako przeciwstawienie "kolektywizm - indywidualizm":

- w społeczeństwie tradycyjnym: o tożsamości i społecznej ocenie jednostki decyduje jej
przynależność grupowa - do rodu, plemienia, wspólnoty lokalnej, etnicznej, narodu itp.

- w społeczeństwie nowoczesnym: ważniejsze jest to, co dana jednostka robi, jej
indywidualne działanie i ich efekty. To co się czyni, wpływa na to, kim się jest.

e) rola emocji w życiu społecznym; określa to przeciwstawienie "afektywność -
neutralność":

- w społeczeństwie tradycyjnym: dopuszczona jest swobodna, publiczna ekspresja emocji:
gniewu, żalu, rozpaczy, radości itp.

- w społeczeństwie nowoczesnym: występuje regułą wstrzemięźliwości, która żąda
nieujawniania emocji i działania maksymalnie obiektywnego i racjonalnego.

Koncepcja Parsonsa: to wielowymiarowa skala, na której można lokować konkretne
społeczeństwa, bliżej lub dalej od biegunów. Cechy z 1 bieguna to społeczeństwo tradycyjne,
a z drugiego to społeczeństwo nowoczesne. Krytycy zauważyli, iż taki podział i katalog
świadczy o etnocentryzmie.

3) Dalsza dyskusja badaczy na temat nowoczesności:

Krishan Kumar - pod koniec XX wieku, brytyjski autor hinduskiego pochodzenia, łączy
koncepcje Comte'a, Webera oraz Parsonsa.

Według niego nowoczesność tworzy 5 zasad, oto one:

a) zasada indywidualizmu : jednostka zostaje uwolniona od narzuconych więzi grupowych
lub uzależnień, ma prawo do decydowania o swoim losie, sama decyduje o swoim życiu, ale
również sama ponosi odpowiedzialność za swoje sukcesy czy porażki.

b) zasada dyferencjacji: jest to zróżnicowanie i wielość opcji we wszystkich dziedzinach
życia. ( np. Max Weber mówił o rosnącej puli tzw. "szans życiowych"). Ta zasada dotyczy
głównie pracy, gdzie jest ogromna specjalizacja i zróżnicowanie ; dotyczy również sfery
konsumpcji - gdzie jest mnogość różnych opcji wyboru towarów czy usług.

Dużo możliwości wyboru w sferach: pracy, konsumpcji, edukacji, polityki, doktryn
religijnych, , koncepcji naukowych, kulturze itp.

Dyferencjacja - jest logicznym dopełnieniem zasady indywidualizmu, jednak od drugiej
strony: nie dotyczy samej jednostki, lecz społecznego kontekstu.

Podsumowanie indywidualizmu i dyferencjacji: daje to człowiekowi wolność, autonomię,
szanse życiowe. Ceną takiej wolności jest ciągłe dokonywanie wyborów, podejmowanie
decyzji i ponoszenie za to pełnej odpowiedzialności.

c) zasada racjonalności: apoteoza rozumu, rozwagi, kalkulacji, obiektywności,
efektywności. Dotyczy głównie funkcjonowania organizacji i instytucji. (np. według Maxa
Webera racjonalność oznaczała dominację struktur biurokratycznych, eliminujących wszelkie
wątki osobiste czy emocjonalne).

Apoteoza nauki - to najdoskonalsza forma poznania i myślowego podbudowania działań.

Sekularyzacja - to odchodzenie od myślenia magicznego i religijnego.

d) ekonomizm: większość życia ludzi skupia się na aspekcie ekonomicznym: sprzedają,
kupują itp. Najważniejsze są towary i pieniądze, a wartość jednostki często mierzy się jaką
ilość dóbr i pieniędzy uda mu się zgromadzić, zanim umrze. Jest to główna cecha
społeczeństwa nowoczesnego - ekonomizm! ( w społeczeństwach tradycyjnych:
dominowały inne wątki: życie rodzinne, życie religijne, życie wojownicze czy rycerskie).

e) ekspansywność: tendencja do rozszerzania się w przestrzeni; Ekspansja nowoczesności
biegnie nie tylko wszerz, ale i w głąb świata, np. przekształca gusty czy obyczaje, wzory
moralne, style artystyczne, kulturę masową, życie rodzinne, edukację, rozrywkę itp.itd.

4. Osobowość nowoczesna:

1) Typ osobowości biurokratycznej: w latach 50' XX wieku Robert Merton zauważył, iż
struktura biurokratyczna silnie oddziałuje na osobowość urzędników.

Cechy tej osobowości: wyuczona nieudolność czy bezradność, przeniesienie celów,
nadmierne esprit de corps ( gdy obronna solidarność wewnątrzgrupowa prowadzi do
odrzucenia wszelkiej krytyki i uniemożliwia korektę błędów), dominująca i arogancka
postawa wobec petentów, nieracjonalna duma zawodowa, konserwatyzm.

W latach 60' XX wieku Robert Bellah - amerykański socjolog, również zajmuje się
nowoczesną osobowością i do tych cech dodaje również takie: indywidualizm, dążenie do
sukcesu, hedonizm, poczucie odpowiedzialności.

2) Badania nowoczesności: wg. Alexa Inkeles'a - amerykański psycholog społeczny;
koncepcja - na osobowość ludzi żyjących w społeczeństwie nowoczesnym wpływają 4
czynniki: urbanizacja, industrializacja, ruchliwość społeczna ora masowa kultura i
komunikacja.

Opisał on tzw. "syndrom osobowości nowoczesnej": obejmuje 9 rysów osobowościowych;

Pierwszy: potrzeba nowych doświadczeń otwartość na innowację i zmianę;

Drugi: świadomość wielości opinii i poglądów, gotowość wypowiadania i uzasadniania
własnych opinii, a równocześnie tolerancja dla opinii odmiennych, nawet znajdowanie
satysfakcji w tej różnorodności.

Trzeci: prospektywna orientacja wobec czasu - skupiona bardziej na przyszłości, niż na
przeszłości, podkreślająca cnotę punktualności.

Czwarty: poczucie mocy podmiotowej - jest to przekonanie, że wyzwania i problemy,
zarówno osobiste, jak i społeczne, pod warunkiem podjęcia się w pojedynkę lub wspólnie
odpowiednich działań.

Piąty: antycypowanie przyszłych wydarzeń i planowanie przyszłych działań; zaangażowanie
wyobraźni w tym celu;

Szósty: zaufanie do porządku społecznego, wiara w prawidłowość, przewidywalność i
kalkulowalność życia społecznego - dzięki stałym zasadom w obrocie gospodarczym, w
polityce państwowej, reguły moralne i obyczajowe w życiu codziennym.

Siódmy: poczucie tzw. "sprawiedliwości rozdzielczej" - czyli uznanie nierównego
rozdziału dóbr, wartości, przywilejów, pod warunkiem, że jest to regulowane wyraźnymi
zasadami. Głównie "zasadą merytokratyczną"- domaga się ona nierównego wynagradzania
nierównych zasług.

Ósmy: przywiązanie wielkiej wagi do edukacji, treningu, samodoskonalenia się;

Dziewiąty: szanowanie godności innych, nawet tych o niższej pozycji społecznej;

5. Krytyka nowoczesności:

Wiek XIX - to okres zachłyśnięcia się nowoczesnością ! Dominuje pozytywizm i
progresywizm: wiara w postęp, w technikę, rozum, naukę, podbój itp.

Krytyka: rozpoczyna się pod koniec XIX wieku, a u progu XX wieku.

1) Karol Marks: jako pierwszy wprowadza temat pod hasłem "alienacji" , głównie w
pracy.Uważa, iż nowoczesny kapitalizm zmienia człowieka - ludzie zatracają swoje naturalne
cechy. Większość społeczeństwa przekształca się w zreifikowane , zniewolone i zależne od
innych tryby machiny ekonomicznej. Człowiek najpierw ulega alienacji , czyli wyobcowania,
a następnie dehumanizacji - degradacja, izolacja i osamotnienie, brak radości itp.

2) Erich Fromm: neomarksista; określa społeczeństwo kapitalistyczne jako szalone i
niepoczytalne, gdyż zastępuje naturalne dla człowieka aspiracje, aby "być", walką o to, aby
"mieć".

3) Herbert Marcuse: efektem alienacji jest utworzenie tzw. "człowieka
jednowymiarowego", którego całe życie ogranicza się do pracy i konsumpcji.

4) Ferdinand Toennies: temat utraconej wspólnoty; Napisał książkę "Wspólnota i
społeczeństwo"; Wola naturalna człowieka - to dążenie do bezinteresownych kontaktów z
innymi w ramach wspólnot. Społeczeństwo nowoczesne - doprowadza do zastąpienia woli
naturalnej, wolą racjonalną, gdzie wszelkie kontakty z innymi podporządkowane są
interesom, kalkulacjom itp. W efekcie - naturalne wspólnoty zanikają.

5) David Riesman: "samotny tłum" - pojawia się anonimowość, więzi zostają zerwane, a
ludzie są łatwo podatni na hasła demagogów;

6) Max Weber: społeczeństwo zamknięte w tzw. "żelaznej klatce"- odebrana
spontaniczność i wolność;

7) Emil Durkheim: hasło anomia; (koncepcja człowiek przeciwna do Marksa czy
Toennies'a); postrzega on naturę człowieka w czarnych, pesymistycznych barwach; Według
niego człowiek z natury to - egoistyczna i aspołeczna bestia, która dąży do bezwzględnej
realizacji swoich interesów, nie licząc się z innymi, a nawet kosztem innych ludzi. Staje się

człowiekiem zdolnym do życia i współpracy z innymi dzięki: wzorom i regułom wpojonym
mu w procesie socjalizacji;

Anomia - w pierwotnym znaczeniu to tzw. chaos normatywny : zanik drogowskazów
moralnych, rozmycie kategorii dobra i zła; Ludzie ulegają dezorientacji, czują się zagubieni.

8) Przeciw ideii opanowywania i podboju przyrody: pojawia się świadomość ekologiczna
z żądaniami powstrzymania nieokiełznanej nowoczesności. "Granice wzrostu".

9) Krytyka podziału świata na obszary zamożności i sfery nędzy: taki podział powstał w
wyniki ekspansji; Prekursor - to Włodzimierz Lenin, który w teorii imperializmu
twierdził, że dążenie do maksymalizacji zysku prowadzi firmy kapitalistyczne do
poszukiwania taniej siły roboczej, dostępnych surowców i rynków zbytu. Podbój imperialny
- państwa zaborcze realizują interesy klasy panującej.

Teoria zależności: dotyczy utajonej pod pozorami suwerenności państwowej neokolonialnej
eksploatacji ekonomicznej krajów peryferycznych przez kapitalistyczne centra.

10) Proces umasowienia i "industrializacji" wojny, konfliktów zbrojnych, terroryzmu:

Okres nowoczesności- to największa w historii skala destrukcyjności wojen ! ( w wieku XX
zginęło ponad 100 milionów ludzi w wyniku działań wojennych).

Wiążę się to z 3 typowymi okolicznościami typowymi dla nowoczesności:

- konflikt interesów ekonomicznych pomiędzy państwami, z powodu nieustannego dążenia do
zysków i korzyści, włącznie z podporządkowaniem sobie innych,

- ogromny rozwój techniki wojskowej, aż do stworzenia broni nuklearnej ( masowa zagłada,
unicestwienie całej ludzkości),

- nacisk na racjonalną efektywność, kalkulację i instrumentalne traktowanie ludzi.

6. Co po nowoczesności? :

1. Cykl "przyszłość już była": ale tym razem będzie bardziej wyrazista;

Koncepcja społeczeństwa postindustrialnego

Społeczeństwo wiedzy: Peter Drucker

Społeczeństwo informatyczne

2. Cykl "pęd w przyszłość musi zawrócić ku przeszłości" - to idea nostalgicznego powrotu
do utraconej przeszłości, tzw. idea powrotu: odbudowanie silnej rodziny, odrodzenie
wspólnot lokalnych i więzi społecznych;

"Nowe ruchy społeczne":

"Mentalność idealistyczna" - zamiast "mentalności materialistycznej"

"Wartości postamaterialistyczne" - przesunięcie w tym kierunku; dotyczy to jakości życia,
zdrowia, sprawności fizycznej, bogactwa i doznań, życia towarzyskiego itp.

"Refleksyjność" - Giddens; jest to zdolność społeczeństwa do krytycznego myślenia o samym
sobie, dostrzegania zjawisk negatywnych, przyszłych zagrożeń i podejmowania środków
zaradczych.

"Mechanizm autokorekty"

"Prognozy ostrzegawcze": krytycy mobilizują przeciwdziałania i przyczyniają się tym samym
do zdezaktualizowania swoich czarnych wizji.

3 Cykl: wywodzi się z dialektyki; Przyszłość oznacza tutaj przezwyciężenie i przeszłości, i
teraźniejszości; To radykalna zmiana.

"Idea końca historii"

Postmodernizm: wg. Zygmunta Baumana - ponowoczesność; radykalne zerwanie ciągłości
historycznej, pojawienie się zupełnie nowej jakości społecznej. Stan: " sui regenis" - to co
się dzieje wokół nas, to jest coś więcej niż przezwyciężenie przeszłości, bo nie ma z
przeszłością w ogóle systematycznego związku.

7. Późna nowoczesność:

Koncepcja tzw. "późnej nowoczesności": Anthony Giddens, Scott Lash, Ulrich Beck.

Założenie: że nowoczesność nie przeminęła, lecz występuje w w najbardziej wyrazistych
formach.

Cztery główne cechy ponowoczesności:

a) nowa forma zaufania: niezbędna dla poczucia bezpieczeństwa i ciągłości życia
codziennego. Występują tzw. "abstrakcyjne systemy" - są domeną zastrzeżoną dla
ekspertów, są niezbędne dla nas, jesteśmy skazani na ich prawidłowe funkcjonowanie.

Np. systemy telekomunikacyjne, rynki finansowe, środki masowego przekazu, sieci
energetyczne itp.

Należy te systemy obdarzyć pewną dozą zaufania, gdyż są one niezbędne do naszej normalnej
egzystencji.

b) nowe formy ryzyka: to epoka tzw. "społeczeństwa ryzyka" (Beck); ryzyko kontaktu z
otoczeniem cywilizacyjnym lub technicznym stworzonym przez człowieka.
"Wyprodukowane ryzyko" - to cena postępu cywilizacji i techniki. Nie do końca zdajemy
sobie sprawę z jego zasięgu, często dopiero po fakcie ( np. wybuch w Czarnobylu).

Np. formy ryzyka, które sami sobie tworzymy: giełda, hazard, sporty ekstremalne.

"Profil ryyzka"(Giddens): ryzyko przekracza nierówności klasowe lub warstwowe, ulega
uniwersalizacji. Ten profil - oznacza zwiększoną percepcję i świadomość zagrożeń.

Rola środków masowego przekazu - epatowanie grozą i pokazywanie w nadmiarze katastrof,
wypadków itp.

c) nieprzejrzystość, płynność, niepewność sytuacji społecznych: możliwość występowania
błędów, np. w systemach abstrakcyjnych, na które nie mamy wpływu; (np. błędy
konstrukcyjne czy błędy operatorów); Czynnik ludzki jest niepewny! Nieprzewidywalne i
niepożądane efekty podejmowanych działań: to jest wg. socjologów najbardziej typowa
cecha życia społecznego. Występuje uboczny skutek rozwoju wiedzy społecznej: wywołuje to
zjawisko refleksyjności. Skrajny relatywizm: ogromne zróżnicowanie wartości i interesów
pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi prowadzi do skrajnego relatywizmu;

d) postępująca globalizacja.

Cztery typowe postawy ludzi, które przyjmują wobec nasilonego ryzyka i niepewności
naszych czasów:

1. Pragmatyczna akceptacja życia: takiego, jakim jest. Skupienie się na rozwiązywaniu
codziennych problemów, wypieranie zagrożeń i niepewności ze sfery świadomości.

2. Konsekwentny optymizm: to wiara w to, że zagrożenia i niepewność dadzą się uniknąć
dzięki opatrzności , dobremu losowi, nauce, czy tzw. wrodzonej rozumności ludzi.

3. Cyniczny pesymizm: godzenie się z nieuchronnością zagrożeń, które i tak muszą prędzej
czy później uderzyć. Życie jest chwilą i dniem dzisiejszym.

4. Radykalna walka: ze źródłami zagrożeń przez mobilizację opinii, organizowanie
kampanii propagandowych, tworzenie ruchów społecznych.