Redakcja naukowa:

Prof. zw. dr hab. Eugenia Malewska

Redakcja i korekta

Violetta Staniec

Redakcja techniczna:

Czesław Rygielski

Projekt okładki:

Piotr Grzanka

© Copyright by Oficyna Wydawnicza BRANTA Bydgoszcz 2007

© Copyright by Ryszard Adam Podgórski 2007

ISBN 978-83-60186-63-3

Oficyna Wydawnicza BRANTA – Rok założenia 1990

85-959 Bydgoszcz, ul. Królowej Jadwigi 18

tel./fax [phone]

www.ksiegarnia.branta.com.pl

e-mail: [e-mail]

Wydanie I

Druk ukończono w listopadzie 2007 r.

Ark. druk. 15

Skład i łamanie: BOOK DESIGNER

Druk i oprawa: Drukarnia UNI-DRUK

62-030 Luboń k. Poznania, ul. Przemysłowa 13

tel. [phone], fax. [phone]

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdział 1

Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii

naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Rozdział 2

Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin naukowych 21

Rozdział 3

Nauka jako wiedza o rzeczywistości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3.1. Pojęcie „nauki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3.2. Rozumowanie naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.3. Podstawowe procesy tworzenia wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

3.4. Podstawowe cechy wiedzy naukowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Rozdział 4

Rozumienie pojęcia „metodologia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

4.1. Metodologia jako nauka o zasadach badań naukowych . . . . 53

4.2. Zadania metodologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

4.3. Metoda i jej elementy składowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

4.4. Znaczenie metody w badaniach naukowych . . . . . . . . . . . . . . 59

4.5. Główne ingredienty metody naukowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

4.5.1. Dedukcja i indukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

4.5.2. Analiza i synteza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

4.6. Metoda jako element konstytutywny dyscypliny naukowej 76

Spis treści

6

Spis treści

7

Rozdział 5

Problemy naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

5.1. Budowanie problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

5.2. Pochodzenie problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

5.3. Zasady klasyfikacji problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . 94

5.4. Impostacja logiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

5.5. Założenia problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

5.6. Problemy teoretyczne a naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

5.7. Istota ważności problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

5.8. Sformułowanie problemu badawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Rozdział 6

Hipotezy naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

6.1. Źródła hipotez i teorii naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

6.2. Weryfikacja i falsyfikacja hipotez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

6.3. Operacjonalizacja pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Rozdział 7

Fakty w naukach społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

7.1. Rodzaje faktów społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

7.1.1. Fakt psychologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

7.1.2. Fakt etyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

7.1.3. Fakt kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

7.1.4. Fakt historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

7.2. Badanie faktów społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

7.3. Problem teorii w naukach społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

7.4. Pojęcie teorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Rozdział 8

Struktura procesu badawczego w socjologii . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

8.1. Przedmiot, cel, zakres i metody badań socjologicznych . . . 169

8.2. Metody badań socjologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

8.2.1. Metoda badań terenowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

8.2.2. Metoda reprezentacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

8.2.3. Metoda eksperymentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

8.2.4. Metoda oparta na danych historycznych . . . . . . . . . . . . 182

8.2.5. Metoda socjometryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

8.3 Metody doboru prób do badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Spis treści

6

Spis treści

7

Rozdział 9

Techniki badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

9.1. Techniki obserwacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

9.2. Wywiad kwestionariuszowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

9.3. Ankieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

9.4. Badanie dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

9.5. Techniki socjometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

Rozdział 10

Narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

10.1. Narzędzia badawcze stosowane w badaniach

socjologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

10.2. Dobór próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

10.3. Populacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

10.4. Uzasadnienie tez ogólnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

10.5. Etap projektowania badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Rozdział 11

Opracowanie i systematyzowanie materiałów badawczych. . . 212

11.1. Metody systematyzowania tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

11.2. Grupowanie tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

11.3. Pisarstwo naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

11.4. Metoda konstruowania kwestionariusza ankiety . . . . . . . . . . . 226

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Wstęp

Metodologia nauk społecznych przeżywa dziś drugą mło-

dość. Jeśli rozwijać tę biograficzną metaforę, to wiek młodości

trzeba datować na czasy Comte’a, a pierwszą młodość na czas

wielkich sporów między klasykami. W tych sporach po jednej

stronie znalazły się programy socjologii rozumiejącej (Max We-

ber) i socjologii humanistycznej (Florian Znaniecki), po drugiej

zaś naturalizm, w szczególności jego radykalne skrzydło – fizy-

kalizm (Rudolf Carnap, Otto Neurath).

Znaczenie socjologii w życiu społecznym uzależnione jest

nie tylko od rozwoju samej edukacji, ale także od społecznych,

ekonomicznych i kulturowych warunków jej istnienia, świa-

domości naukowej badaczy oraz wiedzy o nauce w społeczeń-

stwie. Wiele wieków temu nauka utożsamiana była z filozofią

i właśnie ona determinowała rozwój socjologii jako nauki. Póź-

niej okazało się, że dane zjawisko rozpatrywać można z całkiem

różnych punktów widzenia. Każda z naukowych dyscyplin ma

swoisty charakter, związany przede wszystkim z jej przedmio-

tem badań. Ponadto pomiędzy różnymi dyscyplinami istnieją

wzajemne sprzężenia, dzięki którym nauka jako całość posiada

własną, wewnętrzną strukturę i może pełnić określone społeczne

funkcje oraz podlegać również specyficznym prawidłowościom

rozwojowym.

W rozwoju ludzkości procesy budowania systemów wie-

dzy o zewnętrznym świecie decydowały o zaspokajaniu potrzeb

i możliwościach przetrwania. Dlatego też wypracowywanie me-

tod poprawnego poznawania rzeczywistości było dla człowieka

Wstęp

10

Wstęp

11

niezwykle ważnym zadaniem. Rozwój nauki pozwalał na po-

wstawanie coraz to nowych gałęzi przemysłu, transportu, spo-

sobów porozumiewania się, odżywiania się, ubierania oraz po-

tocznego rozumienia świata, co decydowało w jakieś mierze

o dalszym rozwoju nauki. Metody nauk społecznych, takie jak

wyżej opisane, zasługują, rzecz jasna, na miano współczesnych.

Szczególne znaczenie w tym kontekście, w problematy-

ce nauk społecznych, spełnia socjologia jako nauka o każdym

z nas, o nas samych, grupach społecznych, czyli naszych przy-

jaciołach i antagonistach, między którymi żyjemy w społeczeń-

stwie, do którego należymy. Socjologia jest więc wszechobecna

w naszym życiu. Mało tego, może ułatwić nam życie, ponieważ

jest w stanie odpowiedzieć nam na wiele pytań, które nas nurtu-

ją, a szczególnie za pomocą swej metodologii. Dzięki socjologii

możemy nauczyć się przewidywać następstwa wielu odpowie-

dzialnych decyzji, jakie przyjdzie nam podjąć w życiu i często

czekać na ich rezultaty. Socjologia więc nie buduje mostów nad

głębiami myśli, lecz po prostu stoi jako klepsydra ostrzegawcza.

Jednym słowem – socjologia jest dyscypliną, która uczy nas my-

śleć, uczy dbać nie tyko o siebie, ale o tych, których życie po-

stawi na naszej drodze. Uczy nas kochać nie tylko przy pomocy

uczuć, ale przede wszystkim przy udziale rozumu. Miłość wyra-

żona przez rozum to bycie gotowym do roztropności, to życzli-

wość w dyspozycji, to tęsknota do tego, by służyć, pomóc, opie-

kować się. To chęć bycia potrzebnym dla dobra rozwoju życia

społecznego. Wszystko, co dotyczy świata ludzi, ich życia spo-

łecznego, relacji wobec innych ludzi i samego siebie może być

przedmiotem badań socjologicznych. Dlatego mamy wiele kie-

runków, działów czy subdyscyplin socjologicznych. Są wśród

nich: socjologia rodziny, socjologia religii, socjologia prawa, so-

cjologia medycyny, socjologia przemysłu, socjologia nauki, so-

cjologia kultury, socjologia polityki, socjologia wsi i miasta,

socjologia organizacji, socjologia moralności, socjologia wycho-

wania, socjologia zarządzania etc. Czy znacie inną naukę intere-

sującą się tak wieloma obszarami życia?

1

Wstęp

10

Wstęp

11

Zaprezentowana książka to kompendium wiedzy z zakre-

su metodologicznych badań socjologicznych, abyś nie błądząc

mógł znaleźć drogę swoich zainteresowań socjologicznych. Po-

służy Ci do tego niniejsze opracowanie.

Przedstawiona praca nie jest dziełem krytycznym, lecz pró-

bą wypowiedzi otwartych i bezstronnych prezentacji dla potrzeb

młodzieży, która poszukuje swoich zainteresowań naukowych.

Jeżeli niniejsza publikacja wyegzekwuje na młodym pokole-

niu refleksje nad sobą i społeczeństwem, to książka spełni swo-

je oczekiwania.

1

http://socjolog.webpark.pl/socjologia.htm

Nauki społeczne jako system twierdzeń,

hipotez, teorii naukowych

Metodologia nauk społecznych stanowi podstawę przewi-

dywań, czyli wykrywania stałych związków przyczynowo-skut-

kowych oraz współwystępowania zjawisk, które odkryte po-

zwalają przypuszczać, iż przy określonej przyczynie pojawi się

identyczny skutek. Wydarzeń, które występują w życiu społecz-

nym, nie można przewidywać z odpowiednią dokładnością, tak

jak zjawisk w naukach przyrodniczych. Zachowania ludzi w ży-

ciu społecznym, nie zawsze przy takich samych przyczynach,

wywołują identyczne skutki. Ponadto, na zachowanie społecz-

ności ludzkiej w określonej zbiorowości oddziaływuje tak wiele

czynników niepodlegających obserwacji i kontroli, że niemożli-

we staje się uchwycenie trwałych zależności. Natomiast moż-

na przy zastosowaniu odpowiedniego aparatu metodologicznego

określić tendencję zmian zachowań ludzkich oraz funkcjonowa-

nie instytucji, systemów i podsystemów społecznych. Przedmio-

Rozdział I

Czym zatem jest nauka? Nauka może być ujmowana jako system twier-

dzeń, hipotez, teorii orzekających o różnych dziedzinach. W tym zna-

czeniu jest ona wytworem metodycznej działalności badawczej; naukę

możemy także definiować jako systemy badania rzeczywistości zgodne

z danymi zapewniającymi poprawność, ważność i pewność osiąganych

wyników; w uproszczeniu: nauka jest metodą badania rzeczywistości,

zapewniającą jej zgodne z przyjętą metodologią poznanie.

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

14

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

15

tem nauk społecznych jest działalność społeczna człowieka lub,

ściślej się wyrażając, przejawy społeczne działalności ludzkiej.

Wreszcie możemy spojrzeć na naukę jako na zespół insty-

tucji badawczych powołanych do prowadzenia badań, ogłasza-

nia ich wyników, upoważnionych do przekazywania wiadomo-

ści o uzyskanych wynikach i stosowania ich w praktyce. Wiedza

naukowa, niezależnie jaką dyscyplinę naukową reprezentuje, jest

pośrednim rezultatem działalności poznawczej. Ale w dosta-

tecznie rozwiniętych dyscyplinach naukowych wyróżnić moż-

na dwa rodzaje wiedzy: empiryczną i teoretyczną. Na poziomie

empirycznym wchodzą twierdzenia, które opierają się pośred-

nio na doświadczeniach oraz są uogólnieniem cech i właściwo-

ści przysługującym konkretnym obiektom. Wiedza na poziomie

teoretycznym jest formą systematyzacji wiedzy, jest zbiorem po-

wiązanych twierdzeń, ujmujących przedmiot z punktu widzenia

istotnych zależności. Celem nauki jest zrozumienie świata i gro-

madzenie wiedzy o nim. Służy do tego metodologia.

Metodologia jest to nauka o logice, metodach, badaniach, procedurach

badawczych, postępowaniu i typach wnioskowania, stosowanych w okre-

ślonej dyscyplinie naukowej.

Metodologia nauk społecznych to ogólna metodyka badań i rzeczywisto-

ści społecznej, zawierająca dyrektywy badawcze, wynikające z przyjęte-

go systemu teoretycznego, zasady doboru odpowiednich technik i metod

oraz typów wnioskowania, zasady interpretacji zebranych danych, me-

tody sprawdzania poprawności sformułowanych hipotez i jednoznacz-

ności stawianych pytań, a także zasady ustanawiania relacji pomiędzy

teorią społeczną a praktyką badawczą. Metodologia zatem nadaje kie-

runek badaniom i umożliwia zweryfikowanie ich rezultatów.

Nauka jest przedsięwzięciem, którego celem jest „odkrywa-

nie”. Ostatecznie badania naukowe sprowadzają się do prowa-

dzenia obserwacji i interpretowania ich wyników. Jednak przed

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

14

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

15

przystąpieniem do obserwacji i analizy należy przygotować plan.

Trzeba ustalić co, dlaczego oraz jak będzie obserwowane i ana-

lizowane. Właśnie o to chodzi w planie badań.

Mimo że mogą wystąpić różnice w szczegółach, w zależno-

ści od tego, co jest obiektem badań, w każdym schemacie badań

staniesz wobec dwóch głównych zadań. Po pierwsze – musisz

określić, tak dokładnie, jak to tylko możliwe, czego chcesz się

dowiedzieć. Po drugie – musisz określić, w jaki sposób najlepiej

to zrobić. Co ciekawe, jeśli sprawnie sobie poradzisz z pierw-

szą częścią, to prawdopodobnie w tym samym procesie rozstrzy-

gniesz drugą. Jak mawiają matematycy – właściwie sformułowane

pytanie zawiera w sobie odpowiedź. Większość badań społecz-

nych jest prowadzona po to, aby rzucić światło na jakiś temat

bądź też oswoić badacza z jakąś tematyką. Takie podejście zda-

rza się najczęściej, gdy badacz wchodzi w nową dla siebie dzie-

dzinę zainteresowań lub gdy przedmiot badań sam w sobie jest

stosunkowo nowy.

Badania eksploracyjne mogłyby ci pomóc w uzyskaniu przy-

najmniej przybliżonych odpowiedzi na niektóre z tych pytań.

Mógłbyś na przykład sprawdzić dane statystyczne w urzędzie

skarbowym, zgromadzić literaturę dotyczącą tego ruchu i zapo-

znać się z nią, uczestniczyć w spotkaniach czy przeprowadzić

wywiady z przywódcami.

Badania eksploracyjne są odpowiednie także dla trwalszych

zjawisk. Załóżmy, iż jesteś niezadowolony z formalnych, uniwer-

syteckich wymogów dotyczących prac magisterskich i chcesz

przyczynić się do ich zmiany. Możesz zatem zgłębić historię tych

wymagań na twojej uczelni oraz spotkać się z władzami uczelni,

by dowiedzieć się, dlaczego obowiązują takie standardy. Możesz

porozmawiać z kilkoma studentami, by wysondować, jakie są ich

odczucia w tej sprawie. Mimo że to ostatnie działanie nie przy-

niesie najprawdopodobniej dokładnego obrazu opinii studentów,

może ono pokazać, jakie mogłyby być wyniki szerszych badań.

Niekiedy po badaniach eksploracyjnych kontynuuje się ba-

dania metodą grup, czy inaczej moderowanych dyskusji w ma-

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

16

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

17

łych grupach. Z reguły badania eksploracyjne mają trzy cele:

(l) zaspokojenie ciekawości badacza i jego pragnienia lepsze-

go zrozumienia przedmiotu, (2) zbadanie możliwości podjęcia

szerszych badań, (3) wypracowanie metod, które zostaną użyte

w dalszych badaniach. Służy temu: opis, wyjaśnienie, analiza.

Kto się zbliża, tego nie odpychajcie, a kto odchodzi,

tego nie zatrzymujcie. Kto wraca, tego przyjmujcie tak,

jakby się nigdy nie oddalał.

– Johann Wolfgang von Goethe

W skład nauk społecznych wchodzą dwie zasadnicze wiel-

kie dyscypliny naukowe: socjologia i ekonomia. Pierwsza z tych

nauk ma szerszy zakres przedmiotowy, gdyż zajmuje się wszel-

kimi czynnościami społecznymi i wynikającymi z nich stosun-

kami społecznymi. Węższy zakres przedmiotowy ma ekonomia,

gdyż zajmuje się tylko tymi czynnościami ludzkimi, które są

skierowane ku dobrom gospodarczym, a więc inaczej mówiąc,

zajmuje się gospodarczą działalnością społeczności ludzkiej. Do

nauk społecznych zalicza się na ogół również i nauki prawne. Zja-

wiska prawne, będąc bardziej świadomym wytworem działalno-

ści społecznej człowieka, niż instytucje społeczne i gospodar-

cze, mają jednak szczególny charakter. Różne problemy prawne

są rozpatrywane przez poszczególne nauki: socjologię prawa, fi-

lozofię prawa, prawo naturalne, historię prawa itd. Zadaniem za-

równo socjologii, ekonomii, jak i prawa jest zbadanie rzeczywi-

stości społecznej, i odpowiednio: a więc odpowiedź na pytanie

jak jest – jak ma być. Zadaniem nauki jest poznanie samej rze-

czywistości, stwierdzenie współzależności zjawisk społecznych

i stwierdzenie, jakie przyczyny i bodźce społeczne mogą wywo-

łać określone skutki. Dopiero poznanie związków przyczynowo-

-skutkowych, zachodzących pomiędzy zjawiskami społecznymi

czy gospodarczymi, może pozwolić polityce społecznej i odpo-

wiednio gospodarczej, na wskazanie właściwych środków do

przeprowadzenia potrzebnych reform społecznych i gospodar-

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

16

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

17

czych. W teorii posługujemy się schematami: przyczyna – sku-

tek, a więc zasadą przyczynowości i celowości.

Każdy cel jest równocześnie skutkiem, a każdy środek

– przyczyną, przez porównanie obu schematów widać, że aby

napisać pracę naukową trzeba poznać rzeczywistość społeczną

w związkach przyczynowo-skutkowych, zachodzących pomię-

dzy zjawiskami społecznymi zarówno w sensie prawnym, jak

i gospodarczym.

Nauki społeczne należą do grupy nauk humanistycznych, to znaczy

nauk traktujących o człowieku. To jest zasadnicze wyróżnienie przed-

miotowe nauk społecznych, ale bardziej istotne jeszcze jest wyodręb-

nienie ich w zakresie metody naukowej. Rozum ludzki ma charakter

całościowy, istnieje więc właściwie jedna wiedza ludzka, obejmująca

wszystkie gałęzie nauki. Ale rozwój wiedzy współczesnej jest tak wiel-

ki, że wymaga ona zróżnicowania systematycznego, podziału na kate-

gorie, choć podziały te zawierają nieraz wiele cech sztuczności.

Podział nauk schodzi, poczynając od filozofii, kolejnymi

stopniami upraktycznienia, aż do najbardziej praktycznych nauk,

jakimi są nauki techniczne, poza którymi rozciąga się już tyl-

ko szeroka dziedzina umiejętności, nie dających się zaliczyć do

nauk we właściwym tego słowa znaczeniu. W każdej dziedzinie

wiedzy występują podstawowe aspekty charakteryzujące osią-

gnięcia naukowe:

■

Aspekt statyczny – gromadzona przez pokolenia wiedza

o rzeczywistości, spełniająca warunki prawdziwości, oraz

oparta na wiedzy teoretycznej metodologia umiejętności

praktycznej, utrwalona na nośnikach informacji: papiero-

wych, celuloidowych, magnetycznych itp.

■

Aspekt dynamiczny – działalność wyspecjalizowanych pra-

cowników organizacji naukowych, dysponujących wciąż

ulepszanymi narzędziami i aparaturą badawczą, które po-

większają zasoby wiedzy i umiejętności. Wymiana informa-

cji (książki, czasopisma, kongresy, zjazdy) i międzynarodo-

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

18

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

19

we przedsięwzięcia badawcze przyczyniają się do rozwoju

nauki, jej elementy starzeją się i wymagają wymiany – nie-

kiedy te same pojęcia i fakty przedstawia się ponownie tylko

w zmienionym języku.

■

Aspekt treściowy – ujęcie szeroko rozumianej rzeczywi-

stości obejmującej abstrakcje, służące samemu jej poznaniu

albo wykorzystaniu w praktyce. W naukach przyrodniczych

są formułowane twierdzenia o wydzielonych fragmentach

rzeczywistości, logicznie uporządkowane i już zweryfikowa-

ne, jak prawa nauk empirycznych bądź hipotezy aktualnie

weryfikowane albo falsyfikowane. W naukach dedukcyj-

nych (matematyka z logiką) występują założone aksjo-

maty, twierdzenia, z których wyprowadza się inne twier-

dzenia; opisowe – spełniające kryteria prawdziwości,

rekomendacje niezbędne lub przydatne w projektowaniu re-

alizacji różnorakich celów.

■

Aspekt metodologiczny – niektóre nauki są metodologiami

albo systemami metod, które stanowią zasadniczą zawar-

tość. Rozróżnia się wg stopnia ogólności: metodologię ogól-

ną nauk; metodologię nauk dedukcyjnych, zwaną też meta-

nauką, metalogiką lub metamatematyką; metodologię nauk

empirycznych oraz metodologię nauk szczegółowych. Ze

względu na stosowaną metodologię przeciwstawia się nie

tylko nauki dedukcyjne – indukcyjnym (formalne – real-

nym, abstrakcyjne – praktycznym)

2

.

■

Aspekt strukturalny – nauka jest umowną całością złożoną

z wielu niejednorodnych systemów, które są rozmaicie kształ-

towane i dowolnie nazywane: kierunkami, obszarami, dzie-

dzinami, dyscyplinami, gałęziami, teoriami. Bardziej jedno-

znaczne są systemy naukowe powiązane metodologicznie,

chociaż nawet nauki korzystające z tych samych metod róż-

2

W. Windelband i H. Rickert wymieniali nauki nomotetyczne i nauki idio-

graficzne, W. Tatarkiewicz – nauki nomologiczne i nauki typologiczne, T. Ko-

tarbiński – normatywne i krytyczne.

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

18

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

19

nią się ich doborem; pojawiły się nauki interdyscyplinarne

na styku dwóch, a nawet kilku dyscyplin (np. biochemia,

biofizyka, pedagogika) oraz złożone z wielu dyscyplin, któ-

rych fragmenty zestawiono ze względu na określone zada-

nia. Próby zbudowania zadowalającej klasyfikacji naukowej

przeszły do historii i dzisiaj konstruuje się uproszczone kla-

syfikacje do określonych celów, np. na potrzeby bibliotecz-

ne (klasyfikacja biblioteczna) czy administracyjne.

■

Aspekt psychologiczny – nauka jest wytworem podmiotu,

jego szczególnego działania będącego twórczością, która

nie zawsze jest uzewnętrzniona, a jeśli jest uzewnętrzniona

w mowie, to niekoniecznie utrwalona. Psychologia zamiast

obiektywności naukowej woli intersubiektywność, co zna-

czy, że treści naukowe w perspektywie czasu nie mogą nale-

żeć do indywiduum. Interesuje się twórczością nauk, moty-

wacją naukowca, jego psychiką, rozróżniając takie typy

naukowców, jak: teoretyk, empiryk, systematyk, organiza-

tor, krytyk, pomocnik, katalizator, nauczyciel, populary-

zator – reprezentujące sposób uczestnictwa twórców nauki

w populacji naukowców jest najmniej.

■

Aspekt socjologiczny – nauki wytwarzają wysoko kwalifi-

kowane kadry zawodowe w pracy zespołowej. Jest to zja-

wisko społeczne, które bada socjologia. W zasadzie tworzą

naukowcy; do rozwijania nauk opisowych oraz do komple-

towania zbiorów przyczyniają się również amatorzy w re-

gionalnych towarzystwach naukowych. Socjologów nauko-

wa percepcja interesuje w społeczeństwie.

■

Aspekt organizacyjny – nauki, w zależności od ustroju da-

nego kraju, uprawia się w organizacjach społecznych lub

prywatnych. Nauka w tym sensie to ogół pracujących na

danym terenie szkół, instytutów badawczych, ośrodków in-

formacji naukowej, przetwarzania danych, bibliotek, muze-

ów, towarzystw naukowych.

■

Aspekt ideologiczny – wyniki badań naukowych mogą być

wykorzystywane, propagowane bądź przemilczane, w za-

Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych

20

leżności od światopoglądu wyznawanego przez grupy ma-

jące władzę i wpływy w społeczeństwie, np. fragmenty ba-

dań przedstawia się opinii publicznej przed ich naukową

weryfikacją; niektórym naukom odmawia się statusu nauko-

wego, uzasadniając to ich nieracjonalnością (przy swobod-

nym pojmowaniu pojęcia racjonalności); podejście takie jest

charakterystyczne zwłaszcza dla systemów totalitarnych.

■

Aspekt polityczny – jest powiązany licznymi więzami za-

leżności z władzami państwowymi, z parlamentem, z cen-

tralnymi instytucjami administrującymi organizacjami

naukowymi. Zgodnie z zasadami przyjętej polityki nauko-

wej przyznaje się fundusze na utrzymanie tych dyscyplin,

które nie zarabiają na swoje utrzymanie. Nauka steruje się

też przez regulowanie liczby studentów szkół wyższych,

w zależności od aktualnych potrzeb kraju.

■

Aspekt ekonomiczny – nauki ze względu na to, że okazy-

wały się przeważnie użyteczne, nawet w przypadku nauk

podstawowych, są finansowane w nadziei, że okażą się ren-

towne i zwrócą nakłady na nie poniesione. Nauki stosowa-

ne miewają sponsorów i częstokroć ich instytuty, laborato-

ria i pracownie są powiązane z przemysłem.

Rozdział 2

Tylko człowiek potrafi wznieść się ponad prawa przyrody,

może oderwać się od konkretności życia,

może wybrać nawet własną śmierć.

– Antoni Kępiński

Stosunek nauk społecznych

do innych dyscyplin naukowych

Nauki społeczne, jako nauki humanistyczne, operują poję-

ciem człowieka. Ogromny współczesny rozwój nauk wywołuje

coraz większe ich wzajemne powiązanie. Coraz trudniej dzisiej-

szemu uczonemu utrzymać się w ramach ścisłej problematy-

ki swego przedmiotu. Przyczynia się to do nawiązania bliskich

kontaktów pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami naukowy-

mi. Można to zauważyć i w odniesieniu do nauk społecznych.

Tak więc socjologia korzysta z pomocy: etnologii, etnogra-

fii, demografii, historii społecznej, historii doktryn społecznych,

historii kultury, antropologii, psychologii społecznej, statystyki,

geografii człowieka, prehistorii, filozofii, nie mówiąc już o logi-

ce, która jest pomocą dla każdej nauki.

Ekonomia korzysta podobnie z pomocy: demografii, historii

gospodarczej, historii doktryn ekonomicznych, psychologii gospo-

darczej, statystyki, matematyki, geografii gospodarczej. W zakre-

sie metodologii nauk wyodrębnia się coraz bardziej dział specjalny:

metodologia nauk społecznych. Jak stąd widać, nauki społeczne

współpracują z wieloma naukami, poczynając od filozofii aż do

Rozdział 2. Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin...

22

Rozdział 2. Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin...

23

nauk przyrodniczych. Przyczyna tego zjawiska leży w złożonej

naturze człowieka, w nierozerwalnie złączonym w jego naturze

pierwiastku fizycznym i pierwiastku duchowym. Czynności spo-

łeczne człowieka są tak złożone, że wiele nauk musi współdzia-

łać, aby dostarczyć dostatecznego materiału do ich wyjaśnienia.

Zasadniczy cel nauki

Podstawowym celem nauki, w tym nauk społecznych, jest do-

starczanie dającej się zweryfikować wiedzy. Wiedza pomaga nam

wyjaśnić, przewidzieć i zrozumieć zjawiska występujące w życiu

społecznym. Dlatego celem specjalistów w dziedzinie nauk spo-

łecznych jest znalezienie ogólnego wyjaśnienia oraz określenie

implikacji przyczynowo-skutkowych. Przy wyjaśnianiu zjawisk

społecznych możemy stosować:

Wyjaśnienie dedukcyjne

Wyjaśnienie dedukcyjne, które polega na wyjaśnianiu

z ustalonego prawa ogólnego danego zjawiska. W myśleniu de-

dukcyjnym przesłanki prowadzą do konkluzji. Oznacza to, że

wtedy i tylko wtedy, gdy przesłanki są prawdziwe, prawdziwe

też są wnioski. Wyjaśnienie dedukcyjne jest najlepszym rodza-

jem wyjaśniania, ponieważ wnioski dzięki niemu wyprowadza-

ne są zawsze prawdziwe, jeżeli prawdziwe są przesłanki, i po-

nieważ zdarzenia jednostkowe są to równie dobrze wyjaśniane

jak są powszechne zachowania.

Wyjaśnienie probalistyczne

Wyjaśnienie probalistyczne, nazywane inaczej indukcyj-

nym, odwołuje się do uogólnień wyrażających albo arytmetycz-

Rozdział 2. Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin...

22

Rozdział 2. Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin...

23

ny stosunek jednego zjawiska do drugiego, albo jest uogólnie-

niem wyrażającym określone tendencje – skłonności. Głównym

ograniczeniem organizacji probalistycznych czy indukcyjnych,

w porównaniu z prawami ogólnymi, jest brak dotyczący kon-

kretnych wypadków, które nie mogą zostać wprowadzone z cał-

kowitą pewnością.

Przewidywanie

Wyjaśnienie dedukcyjne i probalistyczne tworzą jeden

z ważnych składników wiedzy naukowej. Innym jest przewi-

dywanie, które polega na wcześniejszej obserwacji odwołującej

się do dedukcyjnego modelu wyjaśniania, który, logicznie rzecz

biorąc, jest odwrotnością procesu wyjaśniania. Przy przewidy-

waniu prawa uniwersalne są wykorzystywane do uzasadniania

pod warunkiem, że zaszły określone warunki wstępne i po nich

będą następować określone konsekwencje.

3.1. Pojęcie „nauki”

25

Rozdział 3

Nauka jako wiedza o rzeczywistości

Nauka jako wiedza o rzeczywistości poddana jest ustalonym

wymaganiom pojęciowym, merytorycznym i metodologicznym.

W rozumieniu Europejczyków powstawała na obrzeżach Mo-

rza Śródziemnego dzięki Grekom, którzy pod opiekę muz od-

dali muzykologię, historię i astronomię, i którzy odróżniali epi-

steme, wiedzę pewną, racjonalną, bo uzasadnioną. Stąd później

na określenie naukoznawstwa używano terminu epistemologia,

a przegląd poglądów, w przeciwieństwie do biografii, określano

mianem doksografii. Nazwa „nauka” przy użyciu stów greckich

z końcówką -logia kształtuje się dopiero od kilkuset lat. Chociaż

XVII–XVIII w. przyniosły autonomizację nauki, to jednak pol-

scy uczeni, powołujący w 1887 r. w Krakowie Akademię Umie-

jętności, woleli nie używać słowa nauka ze względu na jej po-

toczny sens i użyli terminu umiejętność.

3.1. Pojęcie „nauki”

Pojęcie „nauki” jest często niewłaściwie rozumiane. Laicy

stosują termin „nauka” w różny sposób i w różnych kontekstach.

Dla niektórych nauka oznacza prestiżowe przedsięwzięcie, dla

drugich prawdziwą wiedzę, a jeszcze dla innych obiektywne ba-

danie zjawisk empirycznych.

Nauka to termin trudny do zdefiniowania głównie dlate-

go, że ludzie często mylą to czym jest nauka, z jej metodolo-