1

11. PROCES RYTUALNY

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Victor Turner, Proces rytualny, w: Antropologia widowisk, L. Kolankiewicz
(red.), Warszawa 2005, ss. 121-138.

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD VII

13.12.2009

LIMINALNOŚĆ I COMMUNITAS

OBRZĘDY PRZEJŚCIA wg Arnolda van Gennepa- obrzędy towarzyszące każdej zmianie miej-
sca, stanu, pozycji społecznej i wieku. Posiadają trzy fazy:



oddzielenie – symboliczne zachowania oznaczające odłączenie albo odsunięcie jednostki

lub grupy od:

 wcześniej zajmowanego miejsca w strukturze społecznej, lub

 określonego splotu warunków kulturowych („stanu”), lub

 obu jednocześnie;



marginalizacja, etap liminalny (łac. limen – próg) – osobę, która poddawana jest w obrzę-

dzie przejściu, charakteryzuje dwuznaczność, która polega na tym, że osoba ta posiada nie-
liczne lub żadne atrybuty przeszłego lub nadchodzącego stanu;



ponowne włączenie/wcielenie – dokonuje się przejście, podmiot obrzędu ponownie znaj-

duje się we względnie niezmiennym stanie – ma ściśle zdefiniowane i strukturalne prawa i
obowiązki wobec innych oraz oczekuje się wobec niego, że będzie się zachowywał zgodnie
z normami i wartościami.

OBRZĘDY PRZEJŚCIA wg Victora Turnera – obrzędy towarzyszące każdej zmianie stanu (czyli
miejsca, pozycji społecznej, wieku).

STAN – kategoria szersza niż „status” lub „pozycja”, dotyczy każdej stałej lub powtarzalnej kon-
dycji definiowanej kulturowo.

LIMINALNOŚĆ – stan, który charakteryzują atrybuty ambiwalentne, ponieważ byty liminalne
wymykają się z siatki klasyfikacji. W społeczeństwach te dwuznaczne cechy często wyrażają się w
wielkiej różnorodności symboli (np. śmierć, przebywanie w łonie, niewidzialność, ciemność, bi-
seksualność, dzikość, zaćmienie księżyca lub słońca).

Istoty liminalne (neofici) bywają przedstawiane jako nieposiadające niczego, nie mają żadnego
statusu, własności, emblematów czy ubrań wskazujących na rangę, rolę czy pozycję w systemie
pokrewieństwa. Zazwyczaj zachowują się biernie lub pokornie, muszą bezwarunkowo wykony-
wać wszystkie instrukcje i przyjmować kary.

Faza liminalna prowadzi do rozpoznania ( w języku lub symbolach) ogólnej więzi społecznej opar-
tej na dwóch modelach związków ludzkich:



STRUKTURA – społeczeństwo jako ustrukturowany, zróżnicowany i często zhierarchizo-

wany system pozycji społecznych, wyposażony w liczne formy oceny odróżniające ludzi
bardziej lub mniej;

2

11. PROCES RYTUALNY

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Victor Turner, Proces rytualny, w: Antropologia widowisk, L. Kolankiewicz
(red.), Warszawa 2005, ss. 121-138.

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD VII

13.12.2009



COMMUNITAS (łac. wspólność) – społeczeństwo pozbawione struktury lub oparte na le-

dwie podstawowej strukturze, stosunkowo niezróżnicowana wspólnota równych jedno-
stek, które poddają się jednej władzy rytualnej starszyzny.

Obrzęd przejścia pozwala osobom na zmianę pozycji społecznej i trwanie w niej w pokorze - limi-
nalność implikuje, że wysokie nie byłoby wysokie, gdyby nie istniało niskie, a ten kto jest wysoko,
musi doświadczyć bycia nisko.

DIALEKTYKA CYKLU ROZWOJOWEGO

Życie społeczne stanowi formę procesu dialektycznego, który tworzą następujące po sobie do-
świadczenia:



niskiego – communitas, homogeniczności, równości;



wysokiego – struktury, zróżnicowania, nierówności.

Przejście od stanu niskiego do wysokiego dokonuje się poprzez stan zawieszenia, brak statusu.

Na życie każdej jednostki składa się zróżnicowany kontakt ze strukturą i z communitas.

RÓŻNICE MIĘDZY WŁAŚCIOWŚCIAMI FAZY LIMINALNEJ I SYSTEMU STATUSOWEGO

wg Claude Levi-Straussa

FAZA LIMINALNA

SYSTEM STATUSOWY

FAZA LIMINALNA

SYSTEM STATUSOWY

przemiana

stan stały

akceptacja bólu i cierpie-

nia

unikanie bólu i cierpie-

nia

całość, homogeniczność

częściowość, hetero-

geniczność

pokora, bezinteresow-

ność

duma z pozycji, egoizm

wspólność

struktura

prostota

złożoność

równość, brak hierarchii nierówność, hierarchia

posłuszeństwo

posłuszeństwo wobec

wyższych rangą

anonimowość

systemy nazewnictwa

świętość, instrukcje reli-

gijne, odniesieni do sił

mistycznych

świeckość, wiedza tech-

niczna, sporadyczne

odniesienia do sił mi-

stycznych

brak własności, brak

znaków posiadania

własność, oznaki stanu

posiadania

nagość lub strój zuni-

formizowany, lekcewa-

indywidualizacja

ubioru, troska o wy-

zawieszenie praw i obo-

wiązków wynikających z

obowiązywanie zasad

opartych na pokrewień-

3

11. PROCES RYTUALNY

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Victor Turner, Proces rytualny, w: Antropologia widowisk, L. Kolankiewicz
(red.), Warszawa 2005, ss. 121-138.

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD VII

13.12.2009

żenie wyglądu ze-

wnętrznego

gląd zewnętrzny

pokrewieństwa

stwie

wstrzemięźliwość sek-

sualna, minimalizacja

różnic płciowych

seksualność, maksy-

malizacja różnic

płciowych

głupota

mądrość

milczenie

mowa

heteronomia

różne stopnie autonomii

PRZEJAWY COMMUNITAS

Przejawy communitas:



liminalność,



symbole i wierzenia,



ruchy milenarystyczne,



beat generation, hipisi.

Liminalne sytuacje i role są wyposażone we własności magiczno-religijne i bywają uważane za
niebezpieczne – z perspektywy osób odpowiedzialnych za podtrzymanie struktury wszystkie
trwałe przejawy communitas muszą wydawać się niebezpieczne, toteż wymagają odgrodzenia się
zaleceniami, zakazami i warunkami.

SYMBOLE I WIERZENIA w moce posiadane przez słabych symbolizują wartości moralne commu-
nitas w opozycji do represywnej władzy, np.:

 błazen dworski – uprzywilejowany arbiter obyczajów, który posiadał prawo do kpin z kró-

la i dworzan; zwykle mężczyzna z niskiej klasy, karzeł lub dziwak;

 święty żebrak, trzeci syn, krawczyk, głupek;

 w westernach tajemniczy obcy bez własności i imienia występujący w obronie ciemiężo-

nych.

Wszystkie te mityczne typy reprezentują moralność otwartą (pojęcie H. Bergsona) w opozycji do
zamkniętej (normatywny system obowiązujący w ściśle powiązanej i ustrukturowanej grupie).

RELIGIJNE RUCHY MILENARYSTYCZNE wg Normana Cohna – ruchy, które rodzą się pośród
wykorzenionych, żyjących na marginesie mas lub tam, gdzie pierwotnie plemienne społeczeństwa
zostają poddane obcej dominacji. Powstają w takich momentach historii, gdy wielkie grupy lub
klasy społeczne przechodzą z jednego stanu kulturowego w inny – ruchy te stanowią fenomeny
przejścia. Cechy ruchów milenarystycznych są właściwościami fazy Liminalne. W ujęciu idealnym
communitas, w odróżnieniu od społeczeństw zamkniętych, może sięgnąć granic człowieczeństwa.
W praktyce ruch taki staje się fanatyczny.

4

11. PROCES RYTUALNY

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Victor Turner, Proces rytualny, w: Antropologia widowisk, L. Kolankiewicz
(red.), Warszawa 2005, ss. 121-138.

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD VII

13.12.2009

FORMACJE BEAT GENERATION, HIPISÓW I TEENY-BOPPERS – kategorii osób dorastających i
młodych dorosłych, którzy wycofują się z porządku społecznego wyznaczonego przez status i
otrzymują status osób podrzędnych – również wykazują cechy communitas.

Wszystkie wymienione communitas dotyczą osób lub zasad, które kryją się w szczelinach struktury
społecznej, znajdują się na jej marginesie lub zajmują jej najniższe szczeble.

STRUKTURA SPOŁECZNA A COMMUNITAS

Elementy wspólne wszystkim definicjom struktury społecznej: pojęcie układu pozycji lub statu-
sów; założenie o instytucjonalizacji oraz trwałości grup i związków; pojęcie superorganicznego
układu części lub pozycji, który trwa w czasie z mniej lub bardziej stopniowymi zmianami; pojęcie
konfliktu – różnicowanie części prowadzi do opozycji między nimi.

COMMUNITAS wg Martina Bubera – wspólnota to bycie dużej liczby osób już nie obok siebie,
czy ponad lub pod sobą, ale ze sobą. Ta mnogość osób, choć zmierzają one ku wspólnemu celowi,
doświadcza jednak wszędzie zwrotu ku innym, dynamicznego postawienia się wobec nich, prze-
pływu od Ja do Ty. Wspólnota jest tam, gdzie zdarza się wspólnota. Dla Bubera wspólnota jest
formą relacji między całościowymi i konkretnymi osobami „ja” i „ty” – związek ten rodzi się w
chwili, gdy każda osoba w pełni doświadcza bycia innego.

„ISTOTOWE MY” Bubera – wspólnota kilku niezależnych osób, które mają własne ja i odpowie-
dzialność. My obejmuje Ty. Tylko ludzie, którzy są zdolni, by autentycznie powiedzieć Ty do sie-
bie, mogą naprawdę wypowiedzieć My ze sobą. Aby uniemożliwić narodziny lub trwanie My wy-
starczy przyjęcie jednej osoby chciwej władzy lub używającej innych do swoich celów. „Istotowe
My” jest przejściowym trybem związku między integralnymi osobami, ma charakter Liminalne.

KOŁO OD WOZU (opowieść Laozi jako metafora communitas) – szprychy koła i piasta (czyli cen-
tralna część koła podtrzymująca oś i szprychy), do której są przyczepione, byłaby bezużyteczna,
gdyby nie dziura, przestrzeń, pustka w centrum. Communitas to pustka w środku, niezbędna dla
funkcjonowania koła.

Cechy charakterystyczne communitas:



spontaniczna, bezpośrednia i konkretna natura ≠ zinstytucjonalizowana i abstrakcyjna na-

tura struktury społecznej, która rządzi się normami;



staje się widoczna tylko w zestawieniu lub powiązaniu z wymiarami struktury społecznej;



ma wartość egzystencjalną, obejmuje całego człowieka w związku z innym człowiekiem w

jego kompletności ≠ struktura ma wartość poznawczą, jest to system klasyfikacji, model
myślenia o kulturze oraz porządkowania życia publicznego;



aspekt potencjalności;



wytwarza sztukę i religię, które niosą moralność otwartą.

5

11. PROCES RYTUALNY

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Victor Turner, Proces rytualny, w: Antropologia widowisk, L. Kolankiewicz
(red.), Warszawa 2005, ss. 121-138.

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD VII

13.12.2009

Communitas przekracza, rozpuszcza normy, które rządzą związkami opartymi na strukturze i two-
rzącymi instytucje. Towarzyszy jej doświadczenie potencji – fali silnych uczuć i energii. Jest wyni-
kiem takich ludzkich zdolności jak racjonalność, wola i pamięć.

LIMINALNOŚĆ, MARGINALNOŚĆ I STRUKTURALNA PODRZĘDNOŚĆ ustanawiają warunki,
w których rodzą się mity, symbole, rytuały, systemy filozoficzne i dzieła sztuki – formy kultury,
które dostarczają ludziom zestawu szablonów i modeli, które pozwalają na okresowe zmiany kla-
syfikacji rzeczywistości i podburzają ludzi do działania i myślenia.

Bezpośredniość communitas otwiera drogę pośrednictwu struktury – w obrzędach przejścia ludzie
zostają w communitas wyzwoleni od struktury tylko po to, by potem do niej wrócić, odnowieni
dzięki doświadczeniu niższości – na tym polega DIALEKTYKA.

COMMUNITAS - MODEL I PROCES

Communitas stanowi związek konkretnych, historycznych, swoistych jednostek, które nie są klasy-
fikowane wedle ról i statusów, ale wedle formuły „ja” i „ty”, konfrontacji ludzkich tożsamości –
ten model społeczeństwa jako homogenicznej, pozbawionej struktury communitas jest zupełnie
różny od Durkheimowskiej solidarności opartej na opozycji bycia w grupie i poza nią.

Spontaniczność i bezpośredniość communitas nie może być utrzymana przez długi czas – sama
communitas wkrótce tworzy strukturę, w której związki oparte są na normach.

TYPOLOGIA COMMUNITAS:



EGZYSTENCJALNA/SPONTANICZNA C. – happening;

DOMENA STRUKTURY:



NORMATYWNA C. – model egalitarny; upływ czasu, potrzeba mobilizowania oraz ko-

nieczność społecznej kontroli nad członkami utrwala ją w system społeczny;



IDEOLOGICZNA C. – stanowi próbę opisania zewnętrznej formy wewnętrznego do-

świadczenia communitas egzystencjalnej oraz przedstawienia warunków, w których po-
dobne doświadczenia będą mogły się rodzić; składają się na nią poglądy na to, jak ludzie
mogliby dobrze żyć w solidarności i harmonii (np. idealne państwo w Burzy Shakespeare’a,
communitas Bubera).

Najlepszym miejscem narodzin communitas są przerwy między zajmowaniem różnych pozycji i
statusów społecznych określane jako szczeliny struktury społecznej.