Czynność myślenia jest łańcuchem operacji umysłowych za pomocą których przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach rzeczywistości, wyobrażeniach i pojęciach. Dzięki myśleniu człwoeik lepiej poznaje rzeczywistość, tworzy plany i projekty, dokonuje odkryć, formułuje wnioski i oceny [J. Kozielecki]
Myślenie wiąże się z procesem symbolicznym, a nie np. percepcyjnym.
Myślenie jest niedostępne bezpośredniej obserwacji. Można o nim wnioskować na podstawie wypowiedzi lub zachowania osób myślących.
Myślenie jest ukierunkowane na rozwiązywanie problemów. Myślenie umożliwia generowanie problemów.
Proces myślenia składa się z:
Materiału - tj. informacji o świecie, wyobrażeniach, pojęciach, spostrzeżeniach, (np. liczby całkowite)
Operacje umysłowe - tj. elementarne transformacje dokonywane na materiale (np. dodawanie i odejmowanie)
Reguły - strategie porządkowania łańcucha operacji (np. wzory matematyczne)
POJĘCIA - kategorie stanowiące umysłowe reprezentacje powiązanych ze sobą zjawisk.
Głównym zadaniem myślenia jest kategoryzowanie świata i tworzenia pojęć. Pojęcia pozwalają systematyzować naszą wiedzę o świecie. Pojęcia mają reprezentować przedmioty materialne, czynności, istoty żywe, właściwości, abstrakcje, relacje między obiektami.
Poprawność myślenia zależy od trafnego doboru pojęć, niezbędnych w danej sytuacji problemowej.
Podstawowe operacje umysłowe:
ANALIZA - wyodrębnianie komponentów całości np. szukanie wątków utworu literackiego
SYNTEZA - łączenie ze sobą komponentów w całość.
Pochodne operacje umysłowe:
ABSTRAHOWANIE - wyodrębnianie pewnych cech obiektu z pominięciem innych.
UOGÓLNIANIE - łączenie cech wspólnych dla klasy obiektów
PORÓWNYWANIE - szukanie podobieństw i różnic pomiędzy obiektami.
Reguły myślenia:
ALGORYTMY - określają zbiory operacji, które należy kolejno wykonać, chcąc zrealizować dany cel.
HEURYSTYKI - mają charakter intuicyjny, lecz ułatwiają radzenie sobie w sytuacji problemowej.
Rodzaje myślenia:
Myślenie prelogiczne - nie liczy się z prawami logiki, dopuszcza konteksty, kieruje się emocjami, dominantami treściowymi i dowolnymi skojarzeniami. Ten typ następuje u małych dzieci i u osób z zaburzeniami psychicznymi.
Myślenie logiczne - przebiega zgodnie z prawami logiki.
Myślenie konkretne - opiera się na manipulowaniu przedmiotami. Występuje u zwierząt i dzieci. Dzięki niemu dorośli rozwiązują zadania praktyczne.
Myślenie abstrakcyjne - polega na operowaniu pojęciami.
Myślenie produktywne - polega na wytworzeniu informacji nowych dla podmiotu.
Myślenie reproduktywne - polega nie na mechanicznym odtwarzaniu informacji, lecz na wykorzystywaniu dotychczasowej wiedzy podmiotu w nowych sytuacjach problemowych.
Myślenie dywergencyjne - (rozbieżne) pojawia się w wypadku jeśli istnieje wiele możliwych rozwiązań sytuacji problemowej. Wiele problemów naukowych ma charakter dywergencyjny.
Myślenie konwergencyjne - (zbieżne) kiedy problem posiada jedno właściwe rozwiązanie. Np. w testach jednokrotnego wyboru.
Fazy rozwiązywania problemów:
Dostrzeżenie problemu - odkrycie problemu jest procesem bardzo trudnym. Jest charakterystyczne wyłącznie dla ludzi.
Analiza sytuacji problemowej - zasadniczą rolę odgrywa myślenie reproduktywne oraz reguły heurystyczne. Selektywna analiza danych początkowych, wykorzystanie informacji pozytywnych jak i negatywnych.
Wytwarzanie pomysłu rozwiązania - ma szczególne znaczenie dla rozwiązywania problemów, udział myślenia produktywnego pozwala na wytworzenie nowych informacji.
Weryfikacja pomysłu rozwiązania - tutaj przeprowadza się pewne obserwację w celu weryfikacji wysuniętych hipotez. Polega na ustaleniu czy pewne zdarzenia przewidywane w naszej hipotezie pojawiają się rzeczywiście.
Cechy utrudniające rozwiązywanie problemów:
Błędne nastawienie - stereotypowe sposoby działania
Fiksacja funkcjonalna - specyficzna funkcja przedmiotu utrudnia zastosowanie do w nowy, oryginalny sposób.
Cechy ułatwiające rozwiązanie problemów:
Krytycyzm myślenia - staranny dobór wszystkich argumentów zarówno potwierdzających słuszność hipotezy, zdyscyplinowanie, samodzielność nie poddające się łatwo sugestiom innych osób. Przeciwieństwem krytycyzmu myślenia jest jego pochopność.
Giętkość - zdolność do przezwyciężania sztywnych ustaleń, stereotypów,