Strona
1 z 32
WYKŁAD 1
Polityka wy
ż
ywienia ludno
ś
ci wyzwanie XXI wieku
Cele polityki wy
ż
ywienia
Jednym z podstawowych warunków zapewnienia zdrowia człowieka i jego dobrostanu,
rozumianego jako wysoka jako
ść
ż
ycia, jest wła
ś
ciwe pod wzgl
ę
dem ilo
ś
ciowym
i jako
ś
ciowym
ż
ywienie.
Odnosi si
ę
zarówno do człowieka jako jednostki jak i całego społecze
ń
stwa.
Zanane s
ą
i naukowo udowodnione zwi
ą
zki przyczynowo-skutkowe mi
ę
dzy wadliwym
ż
ywieniem i stanem od
ż
ywienia, wpływaj
ą
ce na rozwój i sprawno
ść
biologiczn
ą
w ci
ą
gu
całego
ż
ycia człowieka, a zapadalno
ś
ci
ą
na choroby i umieralno
ś
ci
ą
.
Dtalego rz
ą
dy wielu krajów od lat podejmuj
ą
kompleksowe działania w celu poprawy sytuacji
w zakresie
ż
ywienia przez jego zbli
ż
enie do modeli prozdrowotnych, ustalonych na
podstawie aktualnego stanu wiedzy w tej dziedzinie.
Te kompleksowe działania rz
ą
dów w zakresie
ż
ywienia to wła
ś
nie polityka wy
ż
ywienia
ludno
ś
ci.
Słowo polityka wywodz
ą
ce si
ę
z j
ę
zyka greckiego, od politic, okre
ś
la mi
ę
dzy innymi
działalno
ść
władz pa
ń
stwowych, obejmuj
ą
c
ą
zarówno sprawy wewn
ę
trzne jak i zagraniczne
pa
ń
stwa. W rozumieniu potocznym jest to zr
ę
czne, układane działanie w celu osi
ą
gni
ę
cia
okre
ś
lonych zamierze
ń
.
Odpowiednio do dziedziny działalno
ś
ci pa
ń
stwa rozró
ż
nia si
ę
szczegółowe polityki, w
ś
ród
których coraz wa
ż
niejsze miejsce w wielu krajach przypada POLITYCE WY
Ż
YWIENIA
LUDNO
Ś
CI jako składowej polityki społeczno-gospodarczej.
Politykawy
ż
ywienia według WHO jest to skoordynowany zestaw zada
ń
i działa
ń
, opartych
na mandacie rz
ą
dowym, podejmowanym w celu zapewnienia dobrego stanu zdrowia
społecze
ń
stwa w wyniku udost
ę
pniania
ż
ywno
ś
ci bezpiecznej i odpowiedniej pod wzgl
ę
dem
ż
ywieniowym.
Celem polityki wy
ż
ywienia ludno
ś
ci jest osi
ą
gni
ę
cie przez społecze
ń
stwo optymalnego – to
jest mo
ż
liwie najlepszego – poziomu wy
ż
ywienia w danych warunkach geograficznych
i ekonomicznych.
Polityka wy
ż
ywienia ludno
ś
ci zwi
ą
zana jest nie tylko ze zdrowiem publicznym, ale tak
ż
e
z dostarczeniem odpowiedniej
ż
ywno
ś
ci, co ł
ą
czy si
ę
z gospodark
ą
ż
ywno
ś
ciow
ą
i polityk
ą
rolno-
ż
ywno
ś
ciow
ą
. Polityka ta powinna by
ć
ukierunkowana mi
ę
dzy innymi na koordynacj
ę
procesów zachodz
ą
cych na rynku oraz kontrol
ę
jako
ś
ci produktów rolno-spo
ż
ywczych.
Kreowanie polityki wy
ż
ywienia
Potrzeba tworzenia polityki wy
ż
ywienia wynika z sonda
ż
y i informacji na temat
ż
ywno
ś
ci,
ż
ywienia i zdrowia ludno
ś
ci oraz zało
ż
e
ń
społeczno-politycznych w zakresie tych trzech sfer.
W zwi
ą
zku z tym obszary polityki wy
ż
ywienia objemuj
ą
:
o
poda
ż
ż
ywno
ś
ci,
o
jako
ść
ż
ywno
ś
ci,
o
popyt na
ż
ywno
ść
.
Instrumentami wykorzystywanymi w tym zakresie s
ą
mi
ę
dzy innymi:
o
przepisy prawne oraz fiskalne,
o
o
ś
wiata,
Strona
2 z 32
o
badania naukowe.
Konstrukcja polityki wy
ż
ywienia (schemat) – opis poni
ż
ej
Poda
ż
ż
ywno
ś
ci – rz
ą
dowy instrument działania: przepisy prawne i fiskalne:
o
polityka rolna,
o
dystrybucja i marketing,
o
polityka przemysłu spo
ż
ywczego,
o
ż
ywienie zbiorowe,
o
pomoc
ż
ywno
ś
ciowa,
o
handel
ż
ywno
ś
ci
ą
;
Jako
ść
ż
ywno
ś
ci – rz
ą
dowy instrument działania: o
ś
wiata:
o
standardy jako
ś
ciowe
ż
ywno
ś
ci,
o
bezpiecze
ń
stwo
ż
ywno
ś
ci,
o
wzbogacanie
ż
ywno
ś
ci;
Popyt na
ż
ywno
ść
– rz
ą
dowy instrument działania: podział dóbr i usług, badania naukowe:
o
opieka zdrowotna,
o
reklama,
o
informacja
ż
ywieniowa na etykietach,
o
kształcenie specjalistów w zakresie
ż
ywienia,
o
kampania informacyjna w zakresie
ż
ywienia,
o
wskazania
ż
ywno
ś
ciowe.
Jako,
ż
e działania w sferze
ż
ywno
ś
ci i
ż
ywienia s
ą
zło
ż
one i obejmuj
ą
wiele poziomów
ła
ń
cucha
ż
ywno
ś
ciowego, w tym producentów, przetwórców i dystrybutorów
ż
ywno
ś
ci, za
priorytetowy cel podejmowanych aktywno
ś
ci uznaje si
ę
zdrowie konsumentów.
Rol
ę
nadrz
ę
dn
ą
w procesie równowa
ż
enia konkurencyjnych interesów uczestników ła
ń
cucha
ż
ywno
ś
ciowego powinny pełni
ć
instytucje publiczne, regulacje prawne oraz informacje.
Przesłanki zdrowotne okre
ś
laj
ą
kierunek aktywnego kształtowania zwyczajów
ż
ywieniowych
ludno
ś
ci poprzez najszerzej poj
ę
te upowszechnianie wiedzy o
ż
ywno
ś
ci i
ż
ywieniu.
Wa
ż
ne jest, aby inne uwarunkowania, w tym ekonomiczne, prawne i kulturowe były tak
ż
e
uwzgl
ę
dniane w procesie tworzenia polityki wy
ż
ywienia i jej wdra
ż
ania, poniewa
ż
w
zasadniczy sposób wpływaj
ą
na jej skuteczno
ść
. Efektywne kreowanie polityki wy
ż
ywienia
oznacza:
o
sformuowanie zada
ń
i celów,
o
wybór i wprowadzenie w
ż
ycie instrumentów, które pozwol
ą
zrealizowa
ć
wytyczone
cele,
o
okre
ś
lenie planu strategicznego i form działania maj
ą
cych na celu realizacj
ę
zało
ż
e
ń
oraz ocen
ę
ich skuteczno
ś
ci,
o
stworzenie politycznego i społecznego klimatu dla przeprowadzenia zamierzonych
działa
ń
.
Strona
3 z 32
Praktyczna realizacja polityki wy
ż
ywienia wymaga formułowania praktycznych zalece
ń
ż
ywieniowych.
S
ą
one adresowane bezpo
ś
rednio do konsumenta i informuj
ą
, jakie produkty b
ą
d
ź
składniki
s
ą
preferowane z punktu widzenia nauki, a jakich nale
ż
y unika
ć
.
Zalecenia s
ą
te uj
ę
te w postaci ilo
ś
ciwoej i jako
ś
ciowej obejmuj
ą
ce te
ż
wskazówki dotycz
ą
ce
stylu
ż
ycia i aktywno
ś
ci fizycznej.
W polityce okre
ś
lane s
ą
tak
ż
e cele
ż
ywieniowe wyznaczaj
ą
ce struktur
ę
diety oraz poziom
zawarto
ś
ci – w przeci
ę
tnej racji pokarmowej – składników (na przykład cholesterolu, soli
kuchennej, NNKT) istotnych dla zdrowia.
Efekty polityki wy
ż
ywienia w UE
Przykładem krajów, w których od wielu lat istniej
ą
usankcjonowane prawnie dokumenty,
okre
ś
laj
ą
ce szczegółowe cele i zało
ż
enia polityki wy
ż
ywienia ludno
ś
ci s
ą
pa
ń
stwa
skandynawskie, Holandia, Malta oraz USA.
W narodowych programach działa
ń
w obszarze wy
ż
ywienia ludno
ś
ci tych krajów
podkre
ś
lona jest odpowiedzialno
ść
zbiorowa, w tym organizacji pozarz
ą
dowych oraz
prywatnych w realizacji zadania, jakim jest dbało
ść
o zdrowie konsumentów, szczególnie
dzieci.
Notowane s
ą
pozytywne (głównie w Norwegii, Finlandii, Islandii i Danii) skutki działa
ń
,
wyra
ż
aj
ą
ce si
ę
po
żą
danymi zmianami w strukturze spo
ż
ycia
ż
ywno
ś
ci oraz zahamowaniem,
a nawet odwróceniem niekorzystnych wska
ź
ników epidemiologicznych (zwłaszca
dotycz
ą
cych chorób spowodowanych wadliwym
ż
ywieniem). Zmiany te nast
ę
puj
ą
jednak
bardzo powoli.
Polityka wy
ż
ywienia w Polsce
W Polsce stwierdza si
ę
relatywnie wysok
ą
w porównaniu z innymi krajami europejskimi
umieralno
ść
niemowl
ą
t oraz cz
ę
st
ą
zapadalno
ść
na choroby układu kr
ąż
enia i choroby
nowotworowe, a tak
ż
e wzrasta zachorowalno
ść
na inne schorzenia powstaj
ą
ce na tle
wadliwego
ż
ywienia.
Ponad 50% zgonów w Polsce powstaje w nast
ę
pstwie chorób dietozale
ż
nych, to jest w
wyniku chorób układu kr
ąż
enia – około 48%, nowotworów zło
ś
liwych – około 24%, urazów i
zatru
ć
pokarmowych – około 7%.
Post
ę
puj
ą
ca cały czas polaryzacja w strukturze i poziomie
ż
ywienia ró
ż
nych grup
społecznych powoduje,
ż
e niezmiernie wa
ż
ne jest ustalenie zasad, celów i kierunków
długofalowej polityki wy
ż
ywienia oraz niezwłoczne przyst
ą
pienie do jej realizacji.
W polityce wy
ż
ywienia ludno
ś
ci kluczowe znaczenie maj
ą
:
o
warunki demograficzne,
o
warunki socjalno-ekonomiczne,
o
tradycje
ż
ywieniowe oraz zachowania konsumenckie,
o
potencjał produkcyjny całej gospodarki
ż
ywno
ś
ciowej.
Te czynniki s
ą
kluczowe, zwłaszcza w Polsce i nale
ż
y je traktowa
ć
jako punkt wyj
ś
cia do
sformułowania polityki wy
ż
ywienia ludno
ś
ci w naszym kraju.
Strona
4 z 32
Rozwój demograficzny
W ostatnich latach, to jest od pocz
ą
tku lat dziewi
ęć
dziesi
ą
tych do roku 2005, w Polsce
wyst
ę
pował ujemny przyrost naturalny, a wi
ę
c liczba ludno
ś
ci systematycznie si
ę
zmniejszała.
W latach 2006-2010 nast
ą
piło lekkie odwrócenie tego trendu i obcenie odnotowuje si
ę
wzrost
liczby ludno
ś
ci w Polsce.
Nale
ż
y pami
ę
ta
ć
,
ż
e przyrost naturalny nie uwzgl
ę
dnia migracji ludno
ś
ci danego kraju.
Liczba ludno
ś
ci w danym pa
ń
stwie mo
ż
e zmniejszy
ć
si
ę
pomimo dodatniego przyrostu
naturalnego, na skutek migracji ludno
ś
ci. Warto
ś
ci
ą
która uwzgl
ę
dnia migracje jest
rzeczywisty przyrost naturalny.
Z punktu widzenia polityki wy
ż
ywienia gro
ź
ny jest nie tyle spadek liczny ludno
ś
ci
w Polsce, co zmiany w strukturze wiekowej ludno
ś
ci, które s
ą
konsekwencj
ą
mniejszej ilo
ś
ci
urodzin.
Rezultatem przemian w procesach demograficznych, a przede wszystkim gł
ę
bokiej depresji
urodzeniwoej w latch 90-tych oraz na pocz
ą
tku tego stulecia jest gwałtowne zmniejszanie si
ę
liczby dzieci i młodzie
ż
y 0-17 lat.
Szacuje si
ę
ż
e w ko
ń
cu 2008 roku ich udział w ogólnej liczbie ludno
ś
ci wyniósł ok 19,2%, w
2000 roku – 24,4% w 1990 – 29%.
Dzieci w wieku poni
ż
ej 15 roku
ż
ycia stanowi
ą
obecnie około 15,3% ogólnej populacji wobec
prawie 25% w 1990 roku (w 2000 roku około 19%). Szczególnie du
ż
e zmiany mo
ż
na
zaobserwowa
ć
tak
ż
e w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety w wieku 18-59 lat,
m
ęż
czy
ź
ni 18-64 lata).
WYKŁAD 2
Rozwój demograficzny
Z punktu widzenia polityki wy
ż
ywienia gro
ź
ny jest nie tyle spadek liczby ludno
ś
ci w Polsce co
zmiany w strukturze wiekowej ludno
ś
ci, które s
ą
konsekwencj
ą
mniejszej ilo
ś
ci urodze
ń
.
Szacuje si
ę
,
ż
e od 1990r. odsetek osób w wieku zdolno
ś
ci do pracy (w ogólnej liczbie
ludno
ś
ci) wzrósł o ponad 6 pkt., tj. z poziomu 58,2% do ok. 64,5% w 2008r. (w 2000r.
wynosił 60,8%), przy czym tempo przyrostu ludno
ś
ci produkcyjnej jest coraz wolniejsze.
Pocz
ą
wszy od 2002r.. wiek produkcyjny osi
ą
gaj
ą
coraz mniej liczne roczniki 18-latków
W ko
ń
cu 2001r. było ich ponad 694tys., za
ś
w 2008r. na rynek pracy mogło wej
ść
tylko
554tys. 18-latków.
W 2001r. przybyło 265tys. osób w wieku produkcyjnym, natomiast w 2008r. tylko ok. 52tys.
W ostatnich latach obserwowany jest tak
ż
e dalszy wzrost liczby osób w wieku emerytalnym
(m
ęż
czy
ź
ni 65lat i wi
ę
cej, kobiety 60 lat i wi
ę
cej). Udział tej grupy ludno
ś
ci w ogólnej
populacji wynosi obecnie 16,3%, w 2000r. – prawie 15%, w 1990r. niespełna 13%.
Szacuje si
ę
,
ż
e w ko
ń
cu 2008r. ludno
ść
w wieku poprodukcyjnym liczyła ok. 6,2mln osób, w
2000r. – 5,7mln, w 1990r. – 4,9mln.
Strona
5 z 32
Struktura płci i wieku
W 2007 r.:
o
w wieku do 44 roku
ż
ycia – na 100 m
ęż
czyzn przypada 97 kobiet;
o
w wieku powy
ż
ej 44 roku
ż
ycia – na 100 m
ęż
czyzn przypada 124 kobiet;
o
w wieku 65 lat i wi
ę
cej – na 100 m
ęż
czyzn przypada 165 kobiet.
W 2007 r.:
o
statystyczny mieszkaniec Polski miał 37,3 lat;
o
m
ęż
czy
ź
ni mieli
ś
rednio 35,3 lat;
o
kobiety – 39,4 lat.
W 2000 r.:
o
statystyczny mieszkaniec Polski miał 35,4 lat;
o
m
ęż
czy
ź
ni mieli
ś
rednio 33,4 lat;
o
kobiety – 37,4 lat.
Aktualnie na ka
ż
de 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 30 osób w wieku
przedprodukcyjnym oraz 25 osób w wieku poprodukcyjnym
W 2000r. było to odpowiednio 40 i 24
W 1990r. – 50 i 22
Udział osób w wieku 65 lat i wi
ę
cej (razem m
ęż
czyzn i kobiet) stanowi obecnie 13,5 %, w
2000r. wynosił 12,4% a w 1990r. – 10,2%
Rozwój demograficzny
Struktura wieku ludno
ś
ci ulega nadal dynamicznym zmianom; liczba i struktura ludno
ś
ci w
wieku produkcyjnym determinuje poda
ż
zasobów elity roboczej na rynku pracy.
Nale
ż
y jednak pami
ę
ta
ć
,
ż
e w prezentowanych danych uwzgl
ę
dnione zostały osoby, które
czasowo wyemigrowały za granice i chocia
ż
s
ą
one w Polsce zameldowane na stałe nie s
ą
ju
ż
rezydentami. W zdecydowanej wi
ę
kszo
ś
ci osoby te s
ą
w wieku produkcyjnym.
Zmiany demograficzne, jakie s
ą
obserwowane w ostatnich latach, tj. przede wszystkim
wzrost liczby urodze
ń
oraz nowo zawartych mał
ż
e
ń
stw przy odnotowywanych coraz
liczniejszych powrotach z czasowej emigracji, mog
ą
wskazywa
ć
na przełom w
dotychczasowym rozwoju ludno
ś
ci.
Jednak perspektywa szybkiego wyj
ś
cia z gł
ę
bokiej depresji demograficznej, w jakiej znajduje
si
ę
Polska ju
ż
od dłu
ż
szego czasu (praktycznie od pocz
ą
tku lat 90-si
ą
tych) jest dosy
ć
odległa.
Gł
ę
boki ni
ż
demograficzny z lat 90-si
ą
tych, którego efektem był przez kilka lat najni
ż
szy
w
ś
ród krajów UE poziom dzietno
ś
ci oraz do
ść
du
ż
a emigracja za granic
ę
mog
ą
powodowa
ć
utrudnienia w rozwoju demograficznym oraz na rynku pracy, a w najbli
ż
szym czasie tak
ż
e w
systemie zabezpieczenia społecznego.
Warunki socjalno – ekonomiczne
Dochody z pracy w Polsce stanowi
ą
obecnie
ź
ródło utrzymania dla ok. 52-55% gospodarstw
domowych.
Strona
6 z 32
Ju
ż
ok. 1/3 gospodarstw utrzymuje si
ę
z pracy w sektorze prywatnym, za
ś
dla ok. 43-45%
gospodarstw główne
ź
ródło utrzymania pochodzi ze
ź
ródła niezarobkowego (emeryci i
renci
ś
ci).
Blisko 4% gospodarstw nie posiada własnego
ź
ródła utrzymania i pozostaj
ą
na utrzymaniu
osób spoza ich gospodarstwa albo na utrzymaniu pa
ń
stwa.
Najwy
ż
sze zarobki w Polsce w 2008r. odnotowywano w Warszawie.
Ś
rednia dochodów
wynosiła tam 4,6 tys. złotych i była o 53% wy
ż
sza ni
ż
zanotowana dla ogółu badanych.
Stolica od kilku lat zajmuje pierwsze miejsce w
ś
ród polskich miast pod wzgl
ę
dem wysoko
ś
ci
wynagrodze
ń
. Co wi
ę
cej poziom zarobków jest tu o 37% wy
ż
szy ni
ż
we Wrocławiu (3350zł),
który zaj
ą
ł 2 miejsce.
W mie
ś
cie z najni
ż
szymi płacami – Białymstoku – pracownicy zarabiaj
ą
ś
rednio 2,4tys. zł,
niewiele ponad połow
ę
tego co w Warszawie.
Produkt krajowy brutto (od najwi
ę
kszego do najmniejszego) wg województw w 2005 r.:
o
mazowieckie,
o
ś
l
ą
skie,
o
wielkopolskie,
o
dolno
ś
l
ą
skie,
o
małopolskie,
o
łódzkie,
o
pomorskie,
o
kujawsko – pomorskie,
o
zachodnio – pomorskie,
o
lubelskie,
o
podkarpackie,
o
warmi
ń
sko – mazurskie,
o
ś
wi
ę
tokrzyskie,
o
lubuskie,
o
podlaskie,
o
opolskie.
Polska niestety w 2010r. nadal jest krajem o najni
ż
szym
ś
rednim dochodzie na mieszka
ń
ca
w Europie.
Według danych III edycji raportu rynkowego Cetelem – warto
ść
ś
redniego dochodu na
mieszka
ń
ca w Polsce w 2006r. wyniosła 8tys. 145 euro, za
ś
w 2010r. wyniesie 10tys.
10euro.
W grupie ankietowanych 12 pa
ń
stw (Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Portugalia,
Hiszpania, Belgia, W
ę
gry, Polska, Czechy, Słowacja i Rosja) sytuowało to nasz kraj na
ostatnim miejscu zarówno w 2006 jak i 2010r.
Strona
7 z 32
Kraje o najwy
ż
szych dochodach osi
ą
gaj
ą
roczny dochód na głow
ę
ponad dwukrotnie
wi
ę
kszy ni
ż
Polska:
o
w Belgii z 22tys. 20 euro w 2006r. dochód wzrósł do 23tys. 871 euro w 2010r.,
o
we Francji z 19tys. 914euro w 2006r.do 21tys. 604euro w 2010r.
Na tle tak znacznego zró
ż
nicowania
ź
ródeł utrzymania nale
ż
y zauwa
ż
y
ć
, i
ż
dotychczasowy
rozwój gospodarki rynkowej w Polsce ł
ą
czył si
ę
ze wzrastaj
ą
cym zró
ż
nicowaniem płac, a co
za tym idzie dochodów i poziomu
ż
ycia.
Zwi
ę
kszaj
ą
si
ę
nie tylko dysproporcje pomi
ę
dzy regionami Polski, ale tak
ż
e pomi
ę
dzy
sektorem prywatnym i sfer
ą
bud
ż
etow
ą
(nauczyciele, piel
ę
gniarki itp.)
Maj
ą
c na uwadze zwi
ę
kszaj
ą
c
ą
si
ę
polaryzacj
ę
społecze
ń
stwa polskiego pod k
ą
tem
warunków socjalno – ekonomicznych nale
ż
y przewidywa
ć
,
ż
e struktura spo
ż
ycia ogółem i
poszczególnych grup towarów, w tym
ż
ywno
ś
ci b
ę
dzie tak
ż
e podlegała wysokiemu
zró
ż
nicowaniu.
Statystyczny Polak przeznacza znaczn
ą
cz
ęść
swoich dochodów na zaspokojenie potrzeb
ż
ywno
ś
ciowych.
W ostatnich latach udział
ż
ywno
ś
ci w wydatkach domowych systematycznie spada ale nadal
stanowi ok. 24% (2009r.)
Europejczycy na
ż
ywno
ść
wydaj
ą
zdecydowanie mniej bo ok. 15% swoich dochodów, a
Niemcy tylko 10%.
To
ś
wiadczy o zamo
ż
no
ś
ci poszczególnych społecze
ń
stw poniewa
ż
wi
ę
cej pieni
ę
dzy
pozostaje na dobra trwałe, podró
ż
e i towary luksusowe.
Poza
ż
ywno
ś
ci
ą
znacz
ą
c
ą
pozycj
ę
w rozchodach zajmuj
ą
tak
ż
e inne wydatki, zwi
ą
zane z
utrzymaniem mieszkania, kupnem odzie
ż
y i obuwia, ponoszone na opał, energi
ę
elektryczn
ą
i ciepln
ą
, ochron
ę
zdrowia i kultur
ę
.
Nat
ęż
enie tych potrzeb powoduje,
ż
e tzw. fundusz swobodnej decyzji w polskich
gospodarstwach domowych jest niewielki.
Warto zaznaczy
ć
,
ż
e struktura wydatków konsumpcyjnych w polskich gospodarstwach
domowych do
ść
znacznie ró
ż
ni si
ę
w porównaniu do wi
ę
kszo
ś
ci krajów UE.
Tradycje
ż
ywieniowe oraz zachowania konsumenckie
W ostatnich latach w
ś
lad za ogromnym post
ę
pem na rynku
ż
ywno
ś
ciowym zmieniła si
ę
znacznie poda
ż
ż
ywno
ś
ci przypadaj
ą
ca na przeci
ę
tnego mieszka
ń
ca Polski.
Według danych bilansów
ż
ywno
ś
ci istotnie zwi
ę
kszyło si
ę
spo
ż
ycie tłuszczów i olejów
ro
ś
linnych, mi
ę
sa drobiowego, owoców i warzyw.
Zmniejszyło si
ę
natomiast spo
ż
ycie mi
ę
sa wołowego, masła, mleka i przetworów mlecznych,
zwierz
ę
cych tłuszczów oraz cukru i przetworów zbo
ż
owych.
Spadek spo
ż
ycia dotyczył tak
ż
e wi
ę
kszo
ś
ci podstawowych składników od
ż
ywczych: białka
ogółem i zwierz
ę
cego, tłuszczu, w
ę
glowodanów, wapnia, witaminy A, ryboflawiny i tiaminy.
W
ś
ród tych zmian za szczególnie niekorzystn
ą
tendencj
ę
nale
ż
y uzna
ć
zmniejszenie
zawarto
ś
ci wapnia w przeci
ę
tnej diecie z 1200 mg w latach 90-tych do ok. 850 mg obecnie.
Pozytywn
ą
zmian
ą
w strukturze diety było zwi
ę
kszenie spo
ż
ycia witaminy C oraz NNKT, co
wi
ą
zało si
ę
ze wzrostem konsumpcji warzyw i owoców oraz zmian
ą
w strukturze spo
ż
ycia
tłuszczów.
Strona
8 z 32
Mimo wyra
ź
nych zmian w spo
ż
yciu
ż
ywno
ś
ci struktura energetyczna przeci
ę
tnej racji
pokarmowej znacz
ą
co odbiega od zalece
ń
i kształtuje si
ę
na poziomie:
o
białka 11%,
o
tłuszcze 36%,
o
w
ę
glowodany 54%.
Najgorzej pod tym wzgl
ę
dem od
ż
ywiaj
ą
si
ę
rodziny o niskich dochodach, wielodzietne, w
szczególno
ś
ci ze
ś
rodowiska miejskiego.
FAO wyró
ż
nia 5 stanów od
ż
ywienia społecze
ń
stwa, okre
ś
lanych na podstawie przeci
ę
tnej
dobowej poda
ż
y energii na osob
ę
:
o
kra
ń
cowo niska poda
ż
energii (poni
ż
ej 1800 kcal),
o
niska poda
ż
energii (1800-2200 kcal),
o
prawidłowa poda
ż
energii (2200-2800 kcal),
o
nadmierna poda
ż
energii (2800-3000 kcal),
o
nadkonsumpcja absolutna (powy
ż
ej 3000 kcal).
Mimo,
ż
e kraje członkowskie UE charakteryzuj
ą
si
ę
zró
ż
nicowanym poziomem PKB, to jak
wynika z danych FAO niemal wszystkie kraje unijne osi
ą
gn
ę
ły wysoki poziom wy
ż
ywienia
powy
ż
ej 3000 kcal.
Warto zaznaczy
ć
,
ż
e wraz ze wzrostem zamo
ż
no
ś
ci społecze
ń
stwa a wi
ę
c i wzrostem PKB
wzrasta tendencja do nadkonsumpcji.
Ś
rednie spo
ż
ycie
ż
ywno
ś
ci w Polsce jest relatywnie wysokie. Według FAO (Food and
Agriculture Organisation), warto
ść
energetyczna przeci
ę
tnej racji pokarmowej na mieszka
ń
ca
wynosi ponad 3000 kcal.
Na tle swoich europejskich partnerów, Polska i tak wypada do
ść
korzystnie je
ż
eli chodzi o
warto
ść
energetyczn
ą
wy
ż
ywienia, ale realizuje tzw. ta
ń
szy model spo
ż
ycia
ż
ywno
ś
ci.
Wskazuje na to niski udział energii z produktów pochodzenia zwierz
ę
cego, a zwłaszcza
białka zwierz
ę
cego, nadmiern
ą
poda
ż
tłuszczu i cukru rafinowanego.
W porównaniu do innych pa
ń
stw Unii, Polsk
ę
charakteryzuje niskie spo
ż
ycie mleka, ryb,
tłuszczów ro
ś
linnych i owoców, oraz wysokie tłuszczów zwierz
ę
cych, cukru oraz ziemniaków.
Nale
ż
y mie
ć
na uwadze,
ż
e badania preferencji konsumentów potwierdzaj
ą
stopniowy (lecz
bardzo powolny) wzrost
ś
wiadomo
ś
ci
ż
ywieniowej oraz znajomo
ś
ci zale
ż
no
ś
ci pomi
ę
dzy
ż
ywieniem a kondycj
ą
zdrowotn
ą
.
Ś
wiadczy to o wzro
ś
cie znaczenia czynników pozaekonomicznych kształtuj
ą
cych popyt na
ż
ywno
ść
, np. reklamy, czynników ekologicznych, a tak
ż
e konieczno
ś
ci rozwoju bada
ń
naukowych w zakresie
ż
ywno
ś
ci i
ż
ywienia w powi
ą
zaniu ze zdrowiem człowieka.
W zwi
ą
zku z tym nale
ż
y poddawa
ć
stałej ocenie zachowania konsumentów, poniewa
ż
bez
takiej analizy a zwłaszcza jej elementów
ż
ywieniowo-epidemiologicznych, nie mo
ż
na
prowadzi
ć
jakiejkolwiek polityki wy
ż
ywienia kraju.
Strona
9 z 32
Potencjał produkcyjny gospodarki
Strategicznym celem polskiej gospodarki
ż
ywno
ś
ciowej powinno by
ć
zapewnienie
samowystarczalno
ś
ci
ż
ywieniowej kraju.
W rozwini
ę
tych gospodarczo krajach europejskich przyjmuje si
ę
, i
ż
w celu osi
ą
gni
ę
cia
samowystarczalno
ś
ci własna produkcja
ż
ywno
ś
ci na bie
żą
ce potrzeby powinna pokrywa
ć
zapotrzebowanie co najmniej w 90%.
W Polsce jeste
ś
my blisko uzyskania tego pułapu i bezpiecze
ń
stwo
ż
ywno
ś
ciowe mo
ż
e
opiera
ć
si
ę
na produkcji własnej, przetwórstwie, za
ś
rola importu
ż
ywno
ś
ciowego powinna
mie
ć
znaczenie uzupełniaj
ą
ce.
Koncepcja polityki wy
ż
ywienia
Generaln
ą
intencj
ą
polityki wy
ż
ywienia powinno by
ć
zharmonizowanie produkcji rolniczej i
przetwórstwa
ż
ywno
ś
ci oraz polityki importu i eksportu
ż
ywno
ś
ci z potrzebami i
wymaganiami społecze
ń
stw w zakresie
ż
ywienia i zdrowia.
W
ś
wietle naszkicowanej diagnozy spo
ż
ycia
ż
ywno
ś
ci i jej uwarunkowa
ń
proponowana
harmonizacja wymaga wyznaczenia zdrowotnych i społecznych celów strategicznych.
Cele zdrowotne polityki wy
ż
ywienia
1.
Zahamowanie zachorowalno
ś
ci lub obni
ż
enie umieralno
ś
ci z powodu chorób
układu kr
ąż
enia i naczy
ń
mózgowych oraz chorób nowotworowych.
2.
Obni
ż
enie wska
ź
nika umieralno
ś
ci niemowl
ą
t.
3.
Zmniejszenie wyst
ę
powanie niedoborów energetycznych i białkowych u dzieci
oraz u innych szczególnie zagro
ż
onych grup społecznych.
4.
Zmniejszenie cz
ę
sto
ś
ci wyst
ę
powania stanów niedoborowych niektórych
składników od
ż
ywczych w diecie (jod,
ż
elazo, wap
ń
).
Cele społeczne polityki wy
ż
ywienia
1.
Zapewnienie dost
ę
pno
ś
ci ró
ż
nych produktów zgodnie z oczekiwaniami i
mo
ż
liwo
ś
ciami nabywczymi konsumentów.
Tak sformułowane cele wymagaj
ą
współpracy:
o
producentów
ż
ywno
ś
ci,
o
dystrybutorów, handlowców,
o
o
ś
wiaty oraz czynników rz
ą
dowych.
Koncepcja polityki wy
ż
ywienia
Zadania dla producentów, przetwórców oraz dystrybutorów
ż
ywno
ś
ci:
1.
Wzrost udziału produktów spełniaj
ą
cych rol
ę
ochrony lub poprawy zdrowia
(
ż
ywno
ść
ekologiczna, prozdrowotna, funkcjonalna).
2.
Wzrost udziału
ż
ywno
ś
ci dla specyficznych grup demograficznych np.
niemowl
ą
t, dzieci, osób starszych.
3.
Wzrost udziału produktów autentycznych pod wzgl
ę
dem smaku, zapachu,
konsystencji (nie nastawianie si
ę
tylko na produkcj
ę
masow
ą
, tani
ą
dla szerokiego grona
odbiorców).
4.
Wzrost udziału produktów wysokiej stabilno
ś
ci, wysokiej jako
ś
ci i warto
ś
ci
od
ż
ywczej.
Strona
10 z 32
Zadania dla o
ś
wiaty:
1.
Popularyzacja zasad prawidłowego
ż
ywienia.
2.
Popularyzacja informacji o
ż
ywno
ś
ci bezpiecznej dla zdrowia oraz sposobach
zapobiegania chorobom na tle nieprawidłowego
ż
ywienia.
3.
Popularyzacja informacji na temat skutków
ż
ywienia niedoborowego, ale tak
ż
e i
nadmiarowego.
4.
Szkolenie kadr potrzebnych w przemy
ś
le, o
ś
wiacie i na stanowiskach urz
ę
dniczych
odpowiedzialnych za polityk
ę
wy
ż
ywienia.
Zadania dla czynników rz
ą
dowych:
1.
Aktualizacja, harmonizacja i dalszy rozwój legislacji
ż
ywno
ś
ciowej i zarz
ą
dze
ń
wykonawczych.
2.
Przemy
ś
lana i rozs
ą
dna polityka podatkowa.
3.
Skuteczna polityka celna dotycz
ą
ca artykułów
ż
ywno
ś
ciowych.
4.
Modernizacja wymaga
ń
jako
ś
ciowych w stosunku do surowców, produktów, metod
przetwarzania.
5.
Monitoring produkcji i spo
ż
ycia
ż
ywno
ś
ci.
Realizacja polityki wy
ż
ywienia w praktyce
1.
Opracowanie programu działania.
2. Przeprowadzenie szerokiej krytycznej dyskusji w
ś
rodowiskach zainteresowanych i
maj
ą
cych wpływ na realizacj
ę
tego programu (rolnictwo, przemysł spo
ż
ywczy,
o
ś
wiata, opieka zdrowotna i socjalna, nauka, finanse, itp.).
WYKŁAD 3
Główne obszary działa
ń
polityki wy
ż
ywienia na przełomie XX i XXI wieku
Polityka wy
ż
ywienia ludno
ś
ci dla krajów Europejskich
W skali globalnej wiod
ą
c
ą
rol
ę
w budowaniu polityki wy
ż
ywienia w aspekcie ochrony
zdrowia, a tak
ż
e
ś
rodowiska i rozwoju rolnictwa, pełniły od pocz
ą
tku swojego istienia tj. Od
połowy lat 40-tych ubiegłego wieku dwie agendy Narodów Zjednoczonych:
o
WHO (World Health Organization) –
Ś
wiatowa Organizacja Zdrowia,
o
FAO (Food and Agruculture Organization) – Organizacja do spraw
Ż
ywno
ś
ci i
Rolnictwa.
Zadania tych organizacji dotycz
ą
ce polityki wy
ż
ywieni s
ą
przedstawiane na wspólnej
konferencji i
ś
wiatowych szczytach, w których uczestnicz
ą
przedstawiciele poszczególnych
pa
ń
stw i ich rz
ą
dów.
Na jednej z takich konferencji okre
ś
lone priorytetowe obszary tych działa
ń
tj:
o
poprawa bezpiecze
ń
stwa
ż
ywno
ś
ciowego,
o
ochrona konsumentów poprzez popraw
ę
i kontrol
ę
jako
ś
ci
ż
ywno
ś
ci,
o
zapobieganie niedoborom składników od
ż
ywczych,
o
propagowanie zdrowych modeli wy
ż
ywienia i stylu
ż
ycia,
o
opieka nad grupami społeczno-ekonomicznymi ryzyka, które nara
ż
one s
ą
na niedobory pokarmowe,
Strona
11 z 32
o
ocena, analiza i monitorowanie poziomu i struktury spo
ż
ycia
ż
ywno
ś
ci.
Na
Ś
wiatowym Szczycie
Ż
ywno
ś
ciowym w 1996 roku przyj
ę
to nast
ę
puj
ą
c
ą
definicj
ę
bezpiecze
ń
stwa
ż
ywno
ś
ciowego (food security).
Bezpiecze
ń
stwo
Ż
ywno
ś
ciowe jest to nieprzerywany dost
ę
p do
ż
ywno
ś
ci wystarczaj
ą
cej
dla wszystkich ludzi do zdrowego i aktywnego stylu
ż
ycia.
Szacuje si
ę
ż
e w latach 2001-2003 około 854 milionów osób na
ś
wiecie cierpiało z powodu
niedo
ż
ywienia. W tym:
o
820 milionów w krajach rozwijaj
ą
cych si
ę
,
o
9 milionów w krajach rozwini
ę
tych.
W Europie podobnie jak w innych rozwini
ę
tych regionach
ś
wiata, do grup populacyjnych
szczególnie nara
ż
onych na niedo
ż
ywienie nale
żą
mi
ę
dzy innymi:
o
osoby o niskich dochodach,
o
bezrobotni,
o
bezdomni,
o
imigranci oraz dzieci.
W Polsce dodatkowo emeryci i renci
ś
ci.
Pierwszy plan działa
ń
dla Europy
W zwi
ą
zku z tymi problemami WHO opracowało tak zwany pierwszy plan działa
ń
dla
Europy na lata 200-2006, który ma wspiera
ć
si
ę
na trzech filarach polityki wy
ż
ywienia:
o
pierwszy filar to bezpiecze
ń
stwo
ż
ywno
ś
ci,
o
drugi to jako
ść
ż
ywno
ś
ci,
o
trzeci to
ż
ywienie.
I filar polityki wy
ż
ywienia WHO
Plan działa
ń
na lata 2000-2006 w pierwszym filarze dla regionu europejskiego zakładał,
i
ż
w celu zapewnienia zrównowa
ż
onego, bezpiecznego dla populacji i
ś
rodowiska poziomu
poda
ż
y
ż
ywno
ś
ci konieczne jest:
o
opracowanie mechanizmów pobudzania produkcji rolniczej oraz konsumpcji,
o
wdra
ż
anie programów pomocy grupom tak zwanego zwi
ę
kszonego ryzyka.
W odniesieniu do tego zadania na obszarze UE w ramach Wspólnej Polityki Rolnej
funkcjonuje Program Pomocy
Ż
ywno
ś
ciowej dla Najubo
ż
szych (PEAD – Programme
European Aide aux plus demunis – PEAD).
Podstaw
ą
działania programu PEAD s
ą
nadwy
ż
ki produkcyjne UE (zapasy interwencyjne),
a koordynacj
ą
procesów rozdysponowania pozyskanej
ż
ywno
ś
ci zajmuj
ą
si
ę
akredytowane
agencje pa
ń
stwowe i organizacje społeczne.
Od kilku lat bud
ż
et PEAD zwi
ę
ksza si
ę
i w 2006 roku było to 259 milionów euro.
Według danych Komisji Europejskiej najwi
ę
kszymi beneficjentami pomocy s
ą
Włochy,
Francja oraz Hiszpania, a spo
ś
ród nowych krajów członkowskich mi
ę
dzy innymi Polska.
Strona
12 z 32
Głównym koordynatorem programu w Polsce jest Federacja Polskich Banków
Ż
ywno
ś
ci,
która powstała w 1997 roku i zrzesza kilkadziesi
ą
t banków
ż
ywno
ś
ci z ró
ż
nych rejonów kraju.
Misj
ą
banków
ż
ywno
ś
ci, które s
ą
wyspecjalizowanymi organizacjami społecznymi
(pozarz
ą
dowymi) jest zmniejszenie obszarów niedo
ż
ywienia oraz przeciwdziałanie
marnotrawieniu
ż
ywno
ś
ci.
Organizacje te opieraj
ą
si
ę
na trzech zasadach:
o
zasada non-profit (działalno
ść
bez zysku) realizowana poprzez bezpłatne
pozyskiwanie
ż
ywno
ś
ci oraz bezpłatny rozdział,
o
zasada kierowania
ż
ywno
ś
ci do potrzebuj
ą
cych poprzez organizacje charytatywne
zajmuj
ą
ce si
ę
bezpo
ś
redni do
ż
ywianiem,
o
zasada apolityczno
ś
ci i ró
ż
norodno
ś
ci
ś
wiatopogl
ą
dowej.
Banki
Ż
ywno
ś
ci udzielaj
ą
obecnie w Polsce systematycznej pomocy około 200 organizacji i
instytucji wspieraj
ą
c około 1,5 milionów osób.
Dla porównania w USA funkcjonuje 15 programów pomocy, których ł
ą
czne finansowanie w
2005 roku przekroczyło 51 miliardów USD.
Najwi
ę
kszy program w USA – Food Stamp Program – wspierał w 2005 roku ponad 25
milionów ludzi miesi
ę
cznie.
I filar polityki wy
ż
ywienia WHO
Celem drugiego filaru polityki wy
ż
ywienia dla Europy, zwi
ą
zanego z jako
ś
ci
ą
ż
ywno
ś
ci, jest
eliminacja w krajach europejskich:
o
zagro
ż
e
ń
zwi
ą
zanych ze ska
ż
eniem
ż
ywno
ś
ci
ś
rodkami biologicznymi i chemicznymi,
o
podejmowanie działa
ń
kontrolnych w obr
ę
bie ła
ń
cucha
ż
ywno
ś
ciowego;
Obecnie w UE rol
ę
niezale
ż
nego doradcy w tym zakresie pełni Europejski Urz
ą
d ds.
Bezpiecze
ń
stwa
Ż
ywno
ś
ci (European Food Safety Authority – EFSA).
Instytucja ta została powołana w 2002 roku, ma tak
ż
e zapewni
ć
wsparcie naukowo-
techniczne w kwestiach prawodawstwa i polityki wspólnotowej we wszystkich dziedzinach,
które wywieraj
ą
bezpo
ś
redni lub po
ś
redni wpływ na bezpiecze
ń
stwo
ż
ywno
ś
ci i pasz.
EFSA:
o
zajmuje stanowisko w sprawie o
ś
wiadcze
ń
umieszczanych przez producentów
na opakowaniach,
o
jest odpowiedzialna za zbieranie i analiz
ę
danych oraz monitoring zagro
ż
e
ń
zwi
ą
zanych z
ż
ywno
ś
ci
ą
i paszami,
o
ma tak
ż
e przyczynia
ć
si
ę
do lepszego poziomu ochrony
ż
ycia i zdrowia ludzkiego.
III filar polityki wy
ż
ywienia WHO
Strategicznym celem trzeciego filaru polityki wy
ż
ywienia, tj.
ż
ywienia jest redukcja ryzyka
chorób dietozale
ż
nych w populacji.
Prowadzona w tym celu działalno
ść
profilaktyczna obejmuje mi
ę
dzy innymi zapobieganie
deficytom składników dziennej racji pokarmowej poprzez suplementacj
ę
lub wzbogacanie
ż
ywno
ś
ci.
Wa
ż
nym elementem tego obszaru jest edukacja
ż
ywieniowa, szczególnie istotna
w odniesieniu do dzieci.
Strona
13 z 32
W nurt tych działa
ń
wpisuje si
ę
Program Działa
ń
Interwencyjnych Przeciwko Chorobom
Niezaka
ź
nym – CINDI (Countrywide Integrated Noncomminicable Diseases Intervention)
realizowany przez europejskie biuro regionalne WHO.
Obecnie program CINDI obejmuje 30 krajów europejskich (w tym Polsk
ę
) oraz Kanad
ę
. Jego
celem jest prowadzenie i koordynowanie działa
ń
ukierunkowanych na zapobieganie i
kontrol
ę
czynników ryzyka w tym palenia papierosów, nadci
ś
nienia, otyło
ś
ci i niskiej
aktywno
ś
ci fizycznej.
Innym przykładem mi
ę
dzynarodowej współpracy w ramach filaru „
Ż
ywienie“ jest program
opracowany przez Nordyck
ą
Rad
ę
Ministrów, Wspólny Program Działania.
Jest on zwi
ą
zany z wieloletni
ą
tradycj
ą
kooperacji pi
ę
ciu krajów skandynawskich oraz ich
zaanga
ż
owania w przekazywaniu zdobytych do
ś
wiadcze
ń
pa
ń
stwom bałtyckim w ramach
Nordycko-Bałtyckiej Sieci ds. Zdrowia Publicznego.
Plan ten zakłada mi
ę
dzy innymi stworzenie katalogu podejmowanych inicjatyw jako
ź
ródła
inspiracji dla polityków oraz budow
ę
bazy danych o zmianach w konsumpcji
ż
ywno
ś
ci.
Strategiczne dokumenty agend ONZ, przyjmowane w pierwszych latach XXI wieku, w tym
Globalna Strategia ds. Diety, Aktywno
ś
ci Fizycznej i Zdrowia, wskazuj
ą
na konieczno
ść
przyspieszenia tempa oraz koordynacji działa
ń
podejmowanych w obszarze „
ż
ywienie“.
Szczególn
ą
uwag
ę
przypisano systematycznym badaniom zmian wzorców wy
ż
ywienia
ludno
ś
ci oraz gromadzenie danych na temat wpływu
ż
ywienia na ryzyko zachorowania
na niezaka
ź
ne choroby przewlekłe.
Do działa
ń
priorytetowych zaliczono te
ż
mi
ę
dzy innymi:
o
opracowanie zrozumiałych dla konsumenta zalece
ń
dotycz
ą
cych
ż
ywienia oraz
aktywno
ś
ci fizycznej,
o
rozpowszechnianie tych informacji oraz prowadzenie kampanii edukacyjnych.
Do bardzo wa
ż
nych inicjatyw prowadz
ą
cych od lat w wielu krajach zalicza si
ę
kampanie
zwi
ę
kszaj
ą
ce spo
ż
ycie owoców i warzyw.
Niski poziom spo
ż
ycia tych produktów (poni
ż
ej 400g na osob
ę
na dzie
ń
) jest jednym
z kluczowych czynników ryzyka rozwoju chorób dietozale
ż
nych w krajach rozwini
ę
tych.
Zaleca si
ę
spo
ż
ycie warzyw i owoców w ilo
ś
ci pi
ę
ciu porcji dziennie po 80 gramów.
Podejmowane akcje mog
ą
by
ć
skierowane do całej populacji lub skupia
ć
si
ę
na konkretnej
grupie osób.
W pa
ń
stwach europejskich promocje spo
ż
ycia warzyw i owoców rozpocz
ę
ły si
ę
w latach
90tych.
W Danii program taki obejmuje trzy strategie informacyjno-promocyjne:
o
owoce w miejscu pracy (bezpłatne owoce dla pracowników),
o
owoce w szkole (opłacane przez rodziców),
o
owoce w zbiorowym
ż
ywieniu.
Do takich działa
ń
konieczna jest współpraca mo
ż
liwie jak najwi
ę
kszej ilo
ś
ci partnerów –
organizacji pozarz
ą
dowych ds. zdrowia publicznego, instytucji pa
ń
stwowych oraz
przedstawicieli rynku.
Obecnie s
ą
prowadzone programy promuj
ą
ce spo
ż
ycie warzyw i owoców m.in. w Norwegii,
Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech oraz na W
ę
grzech.
Strona
14 z 32
Drugi plan działa
ń
dla Europy
Drugi plan działa
ń
dla Europy w zakresie polityki wy
ż
ywienia ludno
ś
ci na lata 2007-2012,
przedstawiony przez WHO w 2007 roku, podkre
ś
la konieczno
ść
dalszej intensyfikacji
aktywno
ś
ci w uj
ę
ciu zdrowotnym,
ż
ywieniowym, bezpiecze
ń
stwa oraz jako
ś
ciowym.
Niezb
ę
dne okazało si
ę
tak
ż
e przyj
ę
cie Zintegrowanych Planów Działania przez rz
ą
dy
pa
ń
stw oraz organizacji mi
ę
dzynarodowych.
Do ich wdra
ż
ania zobowi
ą
zane zostały zarówno instytucje pa
ń
stwowe jak i partnerzy
prywatni.
Drugi plan działa
ń
WHO obejmuje 6 szczegółowych obszarów, które podejm
ą
kwestie
najwa
ż
niejszych wyzwa
ń
zdrowia publicznego w dziedzinie
ż
ywienia, jako
ś
ci i
bezpiecze
ń
stwa
ż
ywno
ś
ciowego.
Proponowany Drugi Plan Działa
ń
dla polityki wy
ż
ywienia w Europie przewiduje mi
ę
dzy
innymi:
o
wspieranie tak zwanego zdrowego startu – promocja naturalnego karmienia
niemowl
ą
t oraz rozwój programów
ż
ywieniowych dla przedszkoli i szkół,
o
popraw
ę
dost
ę
pno
ś
ci owoców i warzyw, promocj
ę
reformulacji i wzbogacania
produktów spo
ż
ywczych,
o
zapewnienie odpowiednich praktyk marketingowych i znakowania
ż
ywno
ś
ci,
o
walk
ę
z nisk
ą
aktywno
ś
ci
ą
fizyczn
ą
, paleniem tytoniu, nadu
ż
ywaniem alkoholu,
o
zaanga
ż
owanie personelu medycznego w promocj
ę
zdrowego stylu
ż
ycia,
o
rozwój bada
ń
nad zmianami w konsumpcji
ż
ywno
ś
ci oraz monitring efektywno
ś
ci
podejmowanych działa
ń
.
Szczególnie wa
ż
nym dokumentem w aspekcie prac nad ;polityk
ą
wy
ż
ywienia ludno
ś
ci w
Europie jest przyj
ę
ta w 2007 roku przez 48 krajów regionu europejskiego WHO tak zwana
Europejska Karta Walki z Otyło
ś
ci
ą
.
Podkre
ś
la ona,
ż
e epidemia otyło
ś
ci stanowi jeden z najpowa
ż
niejszych problemów zdrowia
publicznego w tym regionie i uznaje za działanie priorytetowe ograniczenie zwi
ą
zanego z ni
ą
zagro
ż
enia.
Zgodnie z wytycznymi zawartymi w strategii komisji europejskiej w zakresie zagadnie
ń
zwi
ą
zanych z
ż
ywieniem wskazane s
ą
zmiany w uregulowaniach prawnych oraz budowa
partnerstw publiczno-prywatnych.
Według danych WHO w regionie europejskim funkcjonuje obecnie 35 narodowych
partnerstw publiczno-prywatnych ukierunkowanych na walk
ę
z otyło
ś
ci
ą
.
Na wniosek głównego inspektora sanitarnego powołana została w Polsce w dniu 12
listopada 2007 roku przez ministra zdrowia Rada ds. Diety, Aktywno
ś
ci Fizycznej i
Zdrowia, która ma podejmowa
ć
, monitorowa
ć
, koordynowa
ć
działania na rzecz
zapobiegania nadwadze i otyło
ś
ci z uwzgl
ę
dnieniem zalece
ń
europejskich oraz programu
narodowego.
Członkami rady s
ą
przedstawiciele 25 organizacji zwi
ą
zanych mi
ę
dzy innymize
ś
rodowiskiem naukowym, akademickim, rynkiem
ż
ywno
ś
ci, organizacji pozarz
ą
dowych oraz
konsumenckich.
W skład rady wchodzi po jednym przedstawicielu z:
o
Ministerstwa Zdrowia,
Strona
15 z 32
o
Głównego Inspektoratu Sanitarnego,
o
Ministerstwa Edukacji Narodowej,
o
Ministerstwa Sportu i Turystyki,
o
Narodowej Instytucji Zdrowia Publicznego – Pa
ń
stwowego Zakładu Higieny,
o
Instytutu
Ż
ywno
ś
ci i
Ż
ywienia w Warszawie,
o
Instytutu Matki i Dziecka,
o
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego SGGW,
o
AWF w Warszawie,
o
Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce,
o
Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich,
o
Stowarzyszenia Konsumentów Polskich,
o
Federacji Konsumentów,
o
Stowarzyszenia „Polska Federacja Producentów
Ż
ywno
ś
ci”,
o
Krajowej Unii Producentów Soków,
o
Krajowej Izby Gospodarczej „Przemysł Spo
ż
ywczy”,
o
Krajowej Izby Gospodarczej „Przemysł Rozlewniczy”,
o
Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji,
o
Stowarzyszenia Producentów Wyrobów Markowych ProMarka,
o
Krajowej Rady Reklamy,
o
Stowarzyszenia Agencji Reklamowych SAR,
o
Radiofonii i telewizji publicznej,
o
Towarzystwa Bada
ń
nad Otyło
ś
ci
ą
,
o
Polskiego Zwi
ą
zku Fitness & Wellness,
o
Polskiego Towarzystwa Technologów
Ż
ywno
ś
ci.
WYKŁAD 4
Zadania Rady ds. Diety, Aktywno
ś
ci Fizycznej i Zdrowia
Rada pełni funkcj
ę
organu opiniodawczo-doradczego w zakresie działa
ń
na rzecz
zapobiegania nadwadze i otyło
ś
ci w Polsce, ze szczególnym uwzgl
ę
dnieniem zalece
ń
Białej
Ksi
ę
gi Komisji Europejskiej pt. „Stratega dla Europy w zakresie zagadnie
ń
zdrowia
zwi
ą
zanych z
ż
ywieniem, nadwag
ą
i otyło
ś
ci
ą
“ oraz innych problemów w tym zakresie.
Dodatkowo w zakres działania Rady wchodzi:
o
okre
ś
lenie priorytetowych działa
ń
w zakresie promocji zbilansowanej diety,
aktywno
ś
ci fizycznej i zdrowia oraz okre
ś
lanie kierunków ich realizacji w kraju,
Strona
16 z 32
o
opiniowanie i wspieranie inicjatyw wspierania ró
ż
nych akcji, ruchów koalicji na rzecz
zdrowia publicznego, w tym promocji zachowa
ń
prozdrowotnych oraz w zakresie
zapobiegania chorobom niezaka
ź
nym wynikaj
ą
cym z nadmiernej masy ciała,
ze szczególnym uwzgl
ę
dnieniem partnerstwa publiczno-prywatnego,
o
działania na rzecz promocji zdrowego stylu
ż
ycia, zwłaszcza zbilansowanej diety
i aktywno
ś
ci fizycznej dla poszczególnych grup wiekowych, w szczególno
ś
ci
w
ś
rodowiskach lokalnych i
ś
rodkach masowego przekazu.
Biała Ksi
ę
ga
Biała Ksi
ę
ga – strategia dla Europy w sprawie zagadnie
ń
zdrowotnych zwi
ą
zanych
z od
ż
ywianiem, nadwag
ą
i otyło
ś
ci
ą
,
Celem białej ksi
ę
gi jest okre
ś
lenie zintegrowanego podej
ś
cia UE maj
ą
cego przyczyni
ć
si
ę
do
zmniejszenia wyst
ę
powania chorób wynikaj
ą
cych z nieprawidłowego od
ż
ywiania, nadwagi
i otyło
ś
ci.
W ci
ą
gu ostatnich 30 lat drastycznie wzrosła liczba przypadków nadwagi i otyło
ś
ci w
ś
ród
ludno
ś
ci UE, a zwłaszcza w
ś
ród dzieci, gdzie szacunkowy współczynnik nadwagi wyniósł
w 2006 roku 30%.
Wskazuje to na pogarszanie si
ę
tendencji do nieprawidłowego sposobu od
ż
ywiania
i niskiego poziomu aktywno
ś
ci fizycznej w
ś
ród ludno
ś
ci UE i z tego powodu w przyszło
ś
ci
spodziewany jest dalszy wzrost przewlekłych dolegliwo
ś
ci, takich jak: choroby układu
kr
ąż
enia, nadci
ś
nienie, cukrzyca typu II, udar, niektóre nowotwory, zaburzenia mi
ęś
niowo-
szkieletowe, a nawet szereg zaburze
ń
psychicznych.
W dłu
ż
szej perspektywie b
ę
dzie to miało negatywny wpływ na
ś
redni
ą
długo
ść
ż
ycia w UE
oraz pogorszenie jako
ś
ci
ż
ycia wielu osób.
Wszystkie działania publiczne, które mog
ą
zosta
ć
podj
ę
te w tej dziedzinie na poziomie
wspólnotowym, powinny bra
ć
pod uwag
ę
trzy czynniki:
1. Ka
ż
da osoba ostatecznie odpowiada za swój tryb
ż
ycia oraz za tryb
ż
ycia swoich dzieci.
2. Tylko dobrze poinformowany konsument mo
ż
e podejmowa
ć
racjonalne decyzje.
3. Optymaln
ą
reakcj
ę
na to zagadnienie mo
ż
na osi
ą
gn
ąć
poprzez wspieranie
komplementarno
ś
ci integracji zarówno ró
ż
nych istotnych obszarów polityki jak i ró
ż
nych
poziomów działania.
Komisja Europejska zobowi
ą
zała si
ę
do wspierania polityki wy
ż
ywienia w tym zakresie na
poziomie krajowym, ale równocze
ś
nie sama podejmuje działania, które maj
ą
zaj
ąć
si
ę
gromadzeniem lokalnych lub krajowych inicjatyw i tworzeniem ogólnoeuropejskich
mechanizmów wymiany najlepszych praktyk.
Zasady działania polityki w tym zakresie:
o
Zajmowanie si
ę
t
ą
istotn
ą
kwesti
ą
zdrowia publicznego wymaga cało
ś
ciowej integracji
polityk: pocz
ą
wszy od
ż
ywno
ś
ci i konsumenta, do sportu, edukacji i transportu,
o
Działania w niniejszym dokumencie skupiaj
ą
si
ę
na czterech zasadniczych
aspektach:
1. Działania powinny dotyczy
ć
przyczyn powstawania zagro
ż
e
ń
dla zdrowia. W ten
sposób działania ustalone w strategii powinny si
ę
przyczyni
ć
do zmniejszenia
wszelkich zagro
ż
e
ń
zwi
ą
zanych z nieodpowiednim sposobem od
ż
ywiania
i ograniczon
ą
aktywno
ś
ci
ą
fizyczn
ą
, w tym zagro
ż
e
ń
zwi
ą
zanych z nadmiern
ą
mas
ą
ciała.
Strona
17 z 32
2. Opisane działania maj
ą
funkcjonowa
ć
w obszarach polityki rz
ą
dowej i na ró
ż
nych
szczeblach
władzy
przy
zastosowaniu
szeregu
instrumentów,
ł
ą
cznie
z ustawodawstwem, tworzeniem sieci kontaktów, podej
ś
ciem publiczno-prywatnym
i przy zaanga
ż
owaniu sektora prywatnego oraz społecze
ń
stwa obywatelskiego.
3. W celu zapewnienia skuteczno
ś
ci strategia b
ę
dzie wymagała podj
ę
cia działa
ń
przez
szereg podmiotów prywatnych, takich jak przemysł spo
ż
ywczy oraz podmiotów
na poziomie lokalnym, takich jak szkoły i organizacje społeczne.
4. Najwa
ż
niejsz
ą
kwesti
ą
jest monitorowanie powy
ż
szych działa
ń
. Niestety mimo
podejmowania działa
ń
maj
ą
cych na celu popraw
ę
sposobu
ż
ywienia i wzrost
aktywno
ś
ci fizycznej, liczba osób z nadwag
ą
ka
ż
dego roku ro
ś
nie.
Jest to prawdopodobnie wynikiem słabego nadzoru nad poszczególnymi projektami, co
spowodowało niepełn
ą
ocen
ę
na temat tego, co funkcjonuje sprawnie i czy konieczna jest
poprawa lub zasadnicza zmiana działa
ń
.
Polityka na poziomie wspólnotowym
o
Lepiej poinformowani konsumenci,
o
Udost
ę
pnienie zdrowych produktów spo
ż
ywczych,
o
Wspieranie aktywno
ś
ci fizycznej,
o
Grupy priorytetowe i
ś
rodowiska,
o
Rozwijanie wiedzy w celu wspierania i tworzenia polityki wy
ż
ywienia ludno
ś
ci,
o
Rozwijanie systemów monitorowania;
Polityka na poziomie pa
ń
stw członkowskich
Ze wzgl
ę
du na zró
ż
nicowanie sposobu
ż
ywienia w poszczególnych pa
ń
stwach
członkowskich, cz
ęść
zada
ń
zwi
ą
zanych z walk
ą
z nadwag
ą
i otyło
ś
ci
ą
mo
ż
e by
ć
realizowana jedynie na poziomie krajowym.
Komisja Europejska b
ę
dzie tylko zestawia
ć
i ocenia
ć
wraz z grup
ą
wysokiego szczebla
podj
ę
te działania krajowe i regionalne i udost
ę
pnia
ć
te informacje na swojej stronie
internetowej.
Komisja zamierza wykorzysta
ć
wspomnian
ą
grup
ę
wysokiego szczebla do promowania
i rozpowszechniania najlepszych praktyk, jak równie
ż
do udzielania wsparcia uznanego
za wła
ś
ciwe na poziomie wspólnotowym.
Mo
ż
liwo
ś
ci działania podmiotów prywatnych
Podmioty prywatne mog
ą
odegra
ć
istotn
ą
rol
ę
w zapewnianiu konsumentom mo
ż
liwo
ś
ci
dokonywania wyborów korzystnych dla zdrowia i umo
ż
liwieniu im podejmowania decyzji
dotycz
ą
cych zdrowego trybu
ż
ycia: ich działania w tym obszarze mog
ą
uzupełnia
ć
polityk
ę
krajow
ą
i inicjatywy prowadzone na poziomie europejskim.
Wspólnotowe instrumenty wdra
ż
ania polityk wy
ż
ywienia
Obecnie w
ś
ród regulacji prawnych UE funkcjonuje szereg instrumentów, które maj
ą
na celu:
o
stabilizacj
ę
sytuacji na rynku
ż
ywno
ś
ciowym,
o
kształtowanie prozdrowotnych zachowa
ń
konsumentów,
Strona
18 z 32
Do wspólnotowych instrumentów, które potencjalnie mog
ą
si
ę
przyczyni
ć
do poprawy
wzorców spo
ż
ycia
ż
ywno
ś
ci nale
żą
np. mechanizmy:
o
wzrostu konsumpcji mleka w placówkach o
ś
wiatowych,
o
bezpłatnej dystrybucji owoców i warzyw,
o
promocji wybranych produktów rolnych;
UE uczestniczy finansowo w prowadzeniu tych działa
ń
, a ich zasady obowi
ą
zuj
ą
we wszystkich krajach członkowskich.
System dopłat do spo
ż
ycia mleka i przetworów mlecznych
System dopłat do spo
ż
ycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach o
ś
wiatowych
skierowany jest do dzieci regularnie ucz
ę
szczaj
ą
cych do przedszkoli i szkół podstawowych
oraz młodzie
ż
y z gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.
Dopłatami s
ą
obj
ę
te mleko, jogurty, serki topione, twarogi oraz sery.
Ka
ż
dy ucze
ń
mo
ż
e naby
ć
0,25 litra mleka lub przetworu mlecznego po cenie ni
ż
szej ni
ż
rynkowa i nie wy
ż
szej ni
ż
ustalona ustawowo cena maksymalna.
Powodzenie systemu jest niestety uzale
ż
nione od stworzenia krajowego programu
wspieraj
ą
cego program unijny oraz zaanga
ż
owania wielu instytucji.
Krajowy program wspierania realizowany jest mi
ę
dzy innymi na W
ę
grzech, w Szwecji
i we Francji, gdzie liczba dzieci spo
ż
ywaj
ą
cych mleko si
ę
ga w placówkach o
ś
wiatowych
si
ę
ga około 20-50% ogólnej liczby dzieci.
W Polsce tak
ż
e funkcjonuje taki program, ale obecnie korzysta z niego niespełna 10% dzieci.
Najwi
ę
cej dzieci korzystało z tego programu w 2006 roku – około 11%.
Promocja wybranych produktów rolnych
Na unijnym rynku ogrodniczym od 1997 roku producenci maj
ą
prawo uzyska
ć
rekompensaty
za wycofanie z rynku produktów i przeznaczenie ich do bezpłatnej dystrybucji, czyli
rozdysponowania do o
ś
rodków pomocy społecznej, placówek opieku
ń
czo-wychowawczych,
o
ś
rodków adopcyjnych, szpitali, zakładów karnych obozów wypoczynkowych dla dzieci.
Niestety z powodów organizacyjnych oraz braku zainteresowania producentów, w Polsce
program ten nie został do tej pory uruchomiony.
W innych krajach UE roczne wydatki bud
ż
etowe na wsparcie tego programu wynosiły około
600 milionów euro.
Zakłada si
ę
,
ż
e wdra
ż
ane programy musz
ą
przyczyni
ć
si
ę
do wzrostu popytu na produkty
nim obj
ę
te.
Programy te wydaj
ą
si
ę
szczególnie po
żą
dane w pa
ń
stwach, które charakteryzuj
ą
si
ę
np. niskim spo
ż
yciem owoców i warzyw oraz wysokim potencjałem ich produkcji.
Programy UE obecne w Polsce
Od wej
ś
cia Polski do UE uruchomiony został mi
ę
dzy innymi:
o
roczny program promocyjno-informacyjny „Mro
ż
onki pełne natury” –
dotycz
ą
cy promocji mro
ż
onych warzyw i owoców na rynku polskim,
o
dwuletni program informacyjny „Oryginalno
ść
pod ochron
ą
“, odnosz
ą
cy
si
ę
do wspólnotowego systemu oznacze
ń
produktów regionalnych i tradycyjnych,
Strona
19 z 32
o
w styczniu 2008 roku zainaugurowano trzyletni
ą
kampani
ę
„Stawiam na
mleko”, skierowan
ą
do dzieci w wieku 7-13 lat, ich rodziców i opiekunów.
Pomimo
ż
e programy te znajduj
ą
swoje odzwierciedlenie w wytycznych polityki wy
ż
ywienia
ludno
ś
ci, konieczne jest zwi
ę
kszenie rozpowszechnienia informacji na temat mo
ż
liwo
ś
ci
i warunków uczestnictwa w tych programach.
Platforma technologiczna „
Ż
ywno
ść
dla
ż
ycia”
Do producentów
ż
ywno
ś
ci adresowana jest powołana przez Komisj
ę
Europejsk
ą
Platforma
Technologiczna „
Ż
ywno
ść
dla
Ż
ycia”.
Postawiła ona sobie za cel doskonalenie produkcji
ż
ywno
ś
ci zgodnie z potrzebami
i oczekiwaniami konsumentów, a tak
ż
e promocj
ę
innowacyjnej, nowoczesnej produkcji
ż
ywno
ś
ci, która b
ę
dzie miała pozytywny wpływ na zdrowie publiczne i ogólnie jako
ść
ż
ycia.
Koncepcja Platformy Technologicznej nawi
ą
zuje do zachodz
ą
cych w Europie procesów
demograficznych polegaj
ą
cych na przedłu
ż
aniu długo
ś
ci
ż
ycia i starzeniu si
ę
społecze
ń
stwa
tego regionu oraz konieczno
ś
ci przyj
ę
cia we wszystkich dziedzinach działalno
ś
ci podej
ś
cia
opartego na „zdrowym starzeniu si
ę
“.
Realizacja wizji Europejskiej Platformy technologicznej zakłada prowadzenie bada
ń
i współprac
ę
w nast
ę
puj
ą
cych sze
ś
ciu obszarach:
o
ż
ywno
ść
i zdrowie,
o
jako
ść
ż
ywno
ś
ci, a procesy produkcyjne,
o
ż
ywno
ść
i konsument,
o
bezpiecze
ń
stwo
ż
ywno
ś
ci
o
zrównowa
ż
ona produkcja
ż
ywno
ś
ci,
o
zarz
ą
dzanie ła
ń
cuchem
ż
ywno
ś
ciowym.
Jednocze
ś
nie zakłada si
ę
, i
ż
inicjatywy badawczo-rozwojowe w tych obszarach b
ę
d
ą
zharmonizowane, przyjmuj
ą
c perspektyw
ę
konsumenta, za główn
ą
sił
ę
nap
ę
dow
ą
.
Polityka wy
ż
ywienia w aspekcie przyszłych wyzwa
ń
W praktyczn
ą
realizacj
ę
polityki wy
ż
ywienia zaanga
ż
owane s
ą
organizacje mi
ę
dzynarodowe,
rz
ą
dy poszczególnych krajów oraz rozmaite stowarzyszenia i organizacje działaj
ą
ce
na poziomie lokalnym.
W
ś
ród ró
ż
nych przesłanek podejmowanych przez nie działa
ń
znajduj
ą
si
ę
mi
ę
dzy innymi
rosn
ą
ce koszty opieki zdrowotnej, hospitalizacji i usług medycznych, a tak
ż
e wypłacanych
rent oraz innych
ś
wiadcze
ń
.
Wzgl
ę
dy ekonomiczne s
ą
i b
ę
d
ą
w przyszło
ś
ci wa
ż
nym elementem uwzgl
ę
dnionym przy
formowaniu i realizacji polityki wy
ż
ywienia w ro
ż
nych krajach.
W oficjalnych dokumentach ONZ i jej wyspecjalizowanych agend podkre
ś
la si
ę
odpowiedzialno
ś
ci poszczególnych rz
ą
dów za dobrostan ich obywateli.
Wa
ż
ne jest tak
ż
e stwierdzenie powtarzane w publikacjach podkomitetu ds.
Ż
ywienia
Narodów Zjednoczonych: Wła
ś
ciwe Wy
ż
ywienie Prawem Człowieka!
Strona
20 z 32
W Polsce od lat 90-tych podejmowane s
ą
próby stworzenia programu i realizacji narodowej
polityki wy
ż
ywienia.
Mimo ró
ż
nych ogranicze
ń
i braku takiej polityki w skali kraju na szcz
ęś
cie na uwag
ę
zasługuj
ą
rozwijaj
ą
ce si
ę
inicjatywy na mniejsz
ą
skal
ę
, nakierowane np. na zwi
ę
kszenie
dost
ę
pno
ś
ci
ż
ywno
ś
ci w
ś
ród grup tak zwanego ryzyka, promuj
ą
ce zasady racjonalnego
ż
ywienia oraz zdrowy styl
ż
ycia.
W Polsce wa
ż
n
ą
rol
ę
w tym zakresie pełni tak
ż
e Polska Federacja Producentów
Ż
ywno
ś
ci,
która zrzesza najwi
ę
kszych producentów – liderów rynku
ż
ywno
ś
ciowego.
Działalno
ść
tej organizacji uwzgl
ę
dnia tak wa
ż
ne dla konsumenta aspekty, jak np. jako
ść
i bezpiecze
ń
stwo
ż
ywno
ś
ci, oznakowanie
ż
ywno
ś
ci, innowacje i przenikanie nowych
technologii,
ś
rodowisko i zrównowa
ż
ony rozwój.
Realizacja całej polityki wy
ż
ywienia wymaga znacznych nakładów finansowych, dlatego
konieczne jest zacie
ś
nienie współpracy mi
ę
dzy sektorem publicznym i prywatnym, a tak
ż
e
budowana na zasadzie wzajemnego zaufania kooperacja ro
ż
nych
ś
rodowisk zwi
ą
zanych
z
ż
ywno
ś
ci
ą
,
ż
ywieniem i zdrowiem.
WYKŁAD 5
WALKA Z GŁODEM I NIEDO
Ż
YWIENIEM W KRAJACH TRZECIEGO
Ś
WIATA:
Wst
ę
p
Od najdawniejszych czasów sprawy wy
ż
ywienia ludzi budziły trosk
ę
, szczególnie wtedy,
gdy miliony umierały i umieraj
ą
z głodu.
Szybki wzrost zaludnienia Ziemi – spowodowany głównie wysokim przyrostem naturalnym w
krajach trzeciego
ś
wiata – sprawia,
ż
e wy
ż
ywienie ludno
ś
ci staje si
ę
jedynym
z najwa
ż
niejszych problemów współczesno
ś
ci.
Istniej
ą
powa
ż
ne dysproporcje w poziomie od
ż
ywiania si
ę
społecze
ń
stw ró
ż
nych krajów,
a tak
ż
e poszczególnych warstw społecznych w obr
ę
bie samego kraju.
Jest to nast
ę
pstwo nierównomiernego rozmieszczenia produkcji
ż
ywno
ś
ci i zró
ż
nicowania
standardu
ż
ycia.
Organizacja ds. wy
ż
ywienia i rolnictwa
Najwa
ż
niejsz
ą
organizacj
ą
, która podejmuje decyzje programowe i bud
ż
etowe
oraz dokonuje przegl
ą
du sytuacji
ś
wiatowego rolnictwa, rybołówstwa i le
ś
nictwa
oraz wy
ż
ywienia i walki z głodem jest Organizacja Narodów Zjednoczonych
ds. wy
ż
ywienia i rolnictwa (FAO), która raz na dwa lata spotyka si
ę
na
specjalnych konferencjach.
Z inicjatywy ONZ od 1960 roku FAO realizuje
Ś
wiatowy Program Wy
ż
ywienia, którego celem
jest udzielanie pomocy
ż
ywno
ś
ciowej krajom rozwijaj
ą
cym si
ę
oraz krajom dotkni
ę
tym
kl
ę
skami
ż
ywiołowymi.
Równie
ż
od 1960 roku FAO kieruje programem Kampania Walki z Głodem.
Celem tej kampanii jest zmobilizowanie sił i
ś
rodków niepa
ń
stwowych do walki z głodem,
propagowanie wiedzy na temat problemów rolnictwa i produkcji zwierz
ę
cej na
ś
wiecie oraz
sposobów ich rozwi
ą
zywania oraz podejmowanie ró
ż
nego typu akcji na rzecz rozwoju
rolnictwa w krajach rozwijaj
ą
cych si
ę
.
Działalno
ść
FAO jest finansowana ze składek członkowskich, a działalno
ść
operacyjna tak
ż
e
z dotacji
Programu
Organizacji
Narodów
Zjednoczonych
do
Spraw
Rozwoju,
Strona
21 z 32
Mi
ę
dzynarodowego
Funduszu
Rozwoju
Rolnictwa
oraz
wielu
innych
instytucji
mi
ę
dzynarodowych.
Według szacunków FAO:
o
prawie 25% mieszka
ń
ców kuli ziemskiej od
ż
ywia si
ę
niewystarczaj
ą
co i niewła
ś
ciwie,
o
w tym około 10% głoduje, tzn. ich organizm jest w stanie długotrwałego niedoboru
składników pokarmowych,
o
obecnie na
ś
wiecie głoduje około 950 milionów ludzi – 1 mld ludzi.
Liczba osób głoduj
ą
cych na
ś
wiecie
Liczba osób głoduj
ą
cych na
ś
wiecie:
o
w ka
ż
dej minucie na
ś
wiecie umiera 57 dzieci z przyczyn niedo
ż
ywienia,
o
w wyniku głodu i niedo
ż
ywienia na
ś
wiecie w ci
ą
gu minuty umiera 76 istot ludzkich,
o
wi
ę
cej ludzi w ostatnich pi
ę
ciu latach umarło z głodu ni
ż
zostało zabitych w wyniku
wojen lub rewolucji i morderstw,
o
w sumie co roku z powodu głodu umiera około 35 milionów ludzi.
Obszary niedo
ż
ywienia i głodu
Problemy wy
ż
ywienia ludno
ś
ci najcz
ęś
ciej wyst
ę
puj
ą
w krajach słabo rozwini
ę
tych,
w krajach, gdzie dost
ę
p do wody jest bardzo trudny, a rolnictwo bardzo słabo rozwini
ę
te.
W krajach o takiej gospodarce i rolnictwie, w sytuacji wyst
ą
pienia kl
ę
ski
ż
ywiołowej bardzo
trudno jest zebra
ć
dostateczn
ą
ilo
ść
plonów na wy
ż
ywienie ludno
ś
ci.
Obszarami permanentnego głodu s
ą
kraje słabo rozwini
ę
te gospodarczo, o wysokich
wska
ź
nikach przyrostu naturalnego, przewy
ż
szaj
ą
cych wzrost produkcji
ż
ywno
ś
ci.
Klasycznymi przykładami s
ą
kraje Afryki, le
żą
ce głównie w strefie Sahary, np.: Burkina
Faso, Czad, Erytrea, Etiopia, Mali, Mauretania, Niger, Sudan, Somalia oraz takie pa
ń
stwa
Azji jak: Afganistan, Bangladesz, Indie, Kambod
ż
a.
Liczba osób głoduj
ą
cych na
ś
wiecie – najwi
ę
cej w Azji, rejonie Pacyfiku – w Afryce jest
mniejsze zaludnienie, wi
ę
c mniej głoduj
ą
cych.
Przyczyny głodu i niedo
ż
ywienia
Obecnie niestety ludzie umieraj
ą
z głodu nie dlatego,
ż
e brakuje
ż
ywno
ś
ci na
ś
wiecie, lecz
dlatego, i
ż
pa
ń
stwa ubogie nie maj
ą
ś
rodków na jej zakup od pa
ń
stw posiadaj
ą
cych du
ż
e
zapasy artykułów rolnych.
Do powstawania sytuacji kryzysowych w zakresie wy
ż
ywienia ludno
ś
ci cz
ę
sto przyczyniaj
ą
si
ę
te
ż
konflikty zbrojne, które – obok problemów komunikacyjnych i innych utrudniaj
ą
szybk
ą
i skuteczn
ą
pomoc mi
ę
dzynarodow
ą
.
W Somalii w latach dziewi
ęć
dziesi
ą
tych ONZ prowadziło operacj
ę
pod hasłem „Przywróci
ć
nadziej
ę
” kierowan
ą
do miejscowej ludno
ś
ci.
Wojna domowa w tym kraju doprowadziła do dramatycznej sytuacji: co czwarte dziecko
umierało do pi
ą
tego roku
ż
ycia z głodu, a w niektórych rejonach kraju odsetek ten wynosił
70% populacji.
Z pocz
ą
tkiem 1999 roku 1,5 mln z 6 mln Somalijczyków było zagro
ż
onych
ś
mierci
ą
głodow
ą
,
a milion ludzi próbowało uciec z kraju.
Strona
22 z 32
Pomoc ONZ tylko w 20% docierała do r
ą
k głoduj
ą
cych, reszta trafiała w r
ę
ce uzbrojonych
band.
W Zambii w połowie 2002 roku rz
ą
d ogłosił stan kl
ę
ski
ż
ywiołowej i o
ś
wiadczył,
ż
e około
4 mln ludzi walczy z głodem, a
ż
ywno
ść
całkiem si
ę
wyczerpuje.
Ostra susza w tym kraju spowodowała,
ż
e na południu i wschodzie kraju
ż
niwa całkowicie
były nieurodzajne.
Produkcja kukurydzy spadła o 30%, co bardzo radykalnie spowodowało zmniejszenie
rezerw.
Bardzo wysoka zachorowalno
ść
na ró
ż
ne choroby spowodowała,
ż
e wi
ę
kszo
ść
ludzi, która
powinna pracowa
ć
, zmarła wskutek wyczerpania i głodu.
W Afryce na wi
ę
kszo
ś
ci powierzchni tego kraju wyst
ę
puje cofanie si
ę
produkcji rolnej.
Jest to spowodowane bardzo niekorzystn
ą
zmian
ą
warunków klimatycznych.
Wyst
ę
puje tam bardzo mało pastwisk, bardzo mała ilo
ść
gruntów ornych.
Najwi
ę
ksze niedobory
ż
ywno
ś
ci wyst
ę
puj
ą
w Afryce, poniewa
ż
ilo
ść
wytwarzanej tam
ż
ywno
ś
ci jest du
ż
o mniejsza ni
ż
przyrost naturalny ludzko
ś
ci.
Przedstawiciele agencji ONZ twierdz
ą
ż
e obecnie sytuacja w krajach trzeciego
ś
wiata jest
tak zła,
ż
e ju
ż
teraz mo
ż
na zapomnie
ć
o osi
ą
gni
ę
ciu jednego z milenijnych celów rozwoju,
jakim było zmniejszenie o połow
ę
liczny głoduj
ą
cych do 2015 roku.
Pomoc krajom trzeciego
ś
wiata
Od wielu lat niedostatki produkcji rolnej w krajach słabo rozwini
ę
tych gospodarczo,
rozwi
ą
zuje nie tylko FAO, ale tak
ż
e inne organizacje charytatywne współpracuj
ą
ce z ONZ.
Organizacje te wysyłaj
ą
do krajów biednych
ż
ywno
ść
z krajów dobrze rozwijaj
ą
cych si
ę
.
Jednak wi
ę
kszo
ść
fundacji twierdzi,
ż
e regularne dostarczenie
ż
ywno
ś
ci do biednych
regionów
ś
wiata nie jest wcale dobrym rozwi
ą
zaniem.
Taka pomoc bezpo
ś
rednia powoduje,
ż
e kraje te nie staraj
ą
si
ę
samodzielnie poprawia
ć
swojej sytuacji gospodarczej, tylko czekaj
ą
na pomoc i
ż
yj
ą
ze
ś
wiadomo
ś
ci
ą
,
ż
e
ż
ywno
ść
zostanie im dostarczona.
Jedynym sposobem na popraw
ę
warunków
ż
ycia w krajach biednych jest wzrost plonów
uzyskany poprzez odpowiednie przeszkolenie i przygotowanie wła
ś
cicieli gruntów, jak i ich
pracowników oraz podniesienie ich klasyfikacji w celu stosowania nowoczesnej technologii
uprawy.
Chodzi tu przede wszystkim o sztuczne nawadnianie terenów, wzrost produkcji
ż
ywno
ś
ci,
powi
ę
kszenie obszarów rolnych przez zagospodarowanie nieu
ż
ytków.
Innym sposobem rozwi
ą
zywania problemu głody mo
ż
e by
ć
zwi
ę
kszenie wydajno
ś
ci zbiorów
na istniej
ą
cych ju
ż
polach poprzez intensyfikacj
ę
upraw albo wprowadzanie odmian
o wy
ż
szych plonach.
W Japonii, przy u
ż
yciu nowoczesnych metod produkcji rolnej z jednego hektara uzyskuje si
ę
około 6 ton ry
ż
u, a w krajach afryka
ń
skich trzy razy mniej.
Warunkiem radykalnego post
ę
pu w rolnictwie wielu krajów trzeciego
ś
wiata i doprowadzenia
ich do wzgl
ę
dnej samowystarczalno
ś
ci
ż
ywno
ś
ciowej jest przeprowadzenie reform rolnych
i usuni
ę
cie hamulców uniemo
ż
liwiaj
ą
cych optymalne wykorzystanie ziemi.
Konieczna jest te
ż
długotrwał
ą
pomoc finansowa, naukowo-techniczna i organizacyjna
dla rolnictwa krajów zacofanych ze strony pa
ń
stw gospodarczo rozwini
ę
tych.
Strona
23 z 32
W dłu
ż
szej perspektywie czasu skuteczniejsza jest pomoc w wyprodukowaniu potrzebnej
w krajach głoduj
ą
cych
ż
ywno
ś
ci ni
ż
jednorazowe, lub nawet cz
ę
ste przekazywanie jej
poprzez pa
ń
stwa wysoko rozwini
ę
te rolniczo.
Zielona Rewolucja
Nadzieja na popraw
ę
sytuacji
ż
ywno
ś
ciowej
ś
wiata wi
ąż
e si
ę
z tzw. zielon
ą
rewolucj
ą
,
polegaj
ą
c
ą
na stosowaniu wysokoplennych odmian pszenicy i ry
ż
u.
Wyhodowane, przez modyfikacj
ę
, rekordowo wydajnej pszenicy o krótkim
ź
d
ź
ble i jej
rozpowszechnienie – przede wszystkim w Meksyku, Indiach i Pakistanie oraz
upowszechnienie wysokoplennego ry
ż
u na Filipinach przyczyniły si
ę
do wyra
ź
nego
zmniejszenia niedoboru zbó
ż
w tych krajach.
Ry
ż
stanowi podstawowe wy
ż
ywienia dla wi
ę
cej ni
ż
połowy ludno
ś
ci
ś
wiata, a w ostatnich
latach jego produkcja znacznie spadła.
Naukowcy stwierdzili równie
ż
,
ż
e wzrost wydajno
ś
ci pól ry
ż
owych zmalał i jest ni
ż
szy ni
ż
wzrost demograficzny.
Do 2030 roku
ś
wiatowe zapotrzebowanie na ry
ż
b
ę
dzie wi
ę
ksze o 38% w stosunku do ilo
ś
ci
otrzymywanych rocznie w latach 1997-1999.
Dobra organizacja upraw ry
ż
u mo
ż
e by
ć
bardzo pomocna przy zwalczaniu głodu na
ś
wiecie.
Los prawie miliarda gospodarstw domowych w Azji, Afryce i Ameryce zale
ż
y od tych upraw.
Stanowi
ą
one ich podstawowe
ź
ródło pracy i
ż
ycia.
Powszechnie panuje pogl
ą
d,
ż
e olbrzymie rezerwy
ż
ywno
ś
ci kryj
ą
w sobie morza i oceany.
Mo
ż
na by znacznie zwi
ę
kszy
ć
połowy ryb i drobnych zwierz
ą
t morskich, uwa
ż
aj
ą
c jednak, by
nie naruszy
ć
równowagi ekologicznej mórz i oceanów.
W przyszło
ś
ci du
żą
rol
ę
w wy
ż
ywieniu ludno
ś
ci mogłyby odegra
ć
ro
ś
linne zasoby wód,
tj. glony, wodorosty i plankton.
Afryka – Centrum głodu i ubóstwa
Afryka pozostaje nadal kontynentem, gdzie problem głodu ma najtragiczniejszy wymiar.
Warto
ść
dostarczanej w Afryce
ż
ywno
ś
ci wynosi około 1 mld dolarów, a i tak wzrasta liczba
niedo
ż
ywionych.
Raport FAO podaje,
ż
e w Afryce na około 1 mld mieszka
ń
ców, 300 mln cierpi głód.
Na aktualn
ą
sytuacj
ę
w Afryce Południowej wpływa szereg czynników niesprzyjaj
ą
cych:
skrajna bieda, katastrofy ekologiczne, niedorozwój rolnictwa, konflikty zbrojne, epidemia
AIDS i innych chorób zaka
ź
nych.
Afryka przez cały XX wiek bezskutecznie zmagała si
ę
z ubóstwem – niestety walk
ę
t
ę
ci
ą
gle
przegrywa.
W 2002 roku w Mozambiku 69% populacji
ż
yło poni
ż
ej granicy ubóstwa.
W latach 1996-2001 ubóstwo w społecze
ń
stwie Zambii wzrosło z 69 do 86%.
W Malawi w tym samym czasie skala ubóstwa wzrosła z 60 do 65%.
W pozostałych krajach regionu sytuacja jest podobna.
Aby wszyscy mieszka
ń
cy Afryki mogli si
ę
wy
ż
ywi
ć
, produkcja rolna powinna wzrosn
ąć
a
ż
trzykrotnie.
Tymczasem w całej Afryce brakuje ziemi, która nadawałaby si
ę
do produkcji rolnej.
Strona
24 z 32
Tylko 15% gruntów mo
ż
e rodzi
ć
plony, wyj
ą
tkiem na skal
ę
całego kontynentu jest Sierra
Leone czy Ruanda, gdzie od 30 do 50% ogólnego areału nadaje si
ę
na uprawy.
Niezadowalaj
ą
co przedstawia si
ę
poziom techniczny produkcji rolnej, która wła
ś
ciwie opiera
si
ę
na pracy r
ą
k ludzkich.
W efekcie produkcja rolna ro
ś
nie bardzo wolno – od lat 60 wzrosła w Afryce ponad
dwukrotnie, gdy w Ameryce Łaci
ń
skiej blisko 3,5-krotnie.
Bark dost
ę
pu do wody pitnej, systemów irygacyjnych i racjonalnej polityki rolnej dodatkowo
komplikuje sytuacj
ę
.
Wdra
ż
anie programów, które mogłyby zmieni
ć
sytuacj
ę
wymaga olbrzymich nakładów
finansowych społeczno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej, przy czym
ż
eby przyniosły oczekiwane efekty
powinny by
ć
podtrzymywane przez afryka
ń
skie pa
ń
stwa, które s
ą
zbyt słabe i nieudolne, by
temu zadaniu podoła
ć
.
Opieka medyczna
Głód nie zbierałby tak tragicznych plonów, gdyby nie katastrofalny poziom zdrowia
mieszka
ń
ców kontynentu. Wycie
ń
czeni chorobami ludzie łatwo ulegaj
ą
głodowi, na skutek
czego
ś
miertelno
ść
wywołana głodem jest znacznie wy
ż
sza.
Niski poziom medycyny, bardzo trudny dost
ę
p do podstawowych usług medycznych i liczne
plagi Południowej Afryki, poczynaj
ą
c od biegunki, cholery, malarii, ko
ń
cz
ą
c na najwi
ę
kszy
wrogu Afryki – AIDS; skutecznie niszcz
ą
podstawy społecznej egzystencji.
Wiele dzieci w ogóle nie jest obj
ę
tych stał
ą
opiek
ą
lekarsk
ą
.
W Kenii jeden lekarz przypada na 20 tysi
ę
cy osób, w Ghanie na 25, natomiast w Burkina
Faso a
ż
na 265 tysi
ę
cy osób.
Dla porównania we Włoszech jeden lekarz ma pod opiek
ą
ś
rednio 211 osób.
Co roku na biegunk
ę
a Afryce umiera 3 miliony ludzi.
Blisko 33% społecze
ń
stwa jest zara
ż
ona wirusem HIV, co wywiera dramatyczne pi
ę
tno
na gospodarce afryka
ń
skiej.
Ludzie nie s
ą
w stanie normalnie pracowa
ć
, a wi
ę
c nie mog
ą
samodzielnie zaspokoi
ć
podstawowych potrzeb.
Kl
ę
ski
ż
ywiołowe
W całej Afryce Południowej wyj
ą
tkowo niesprzyjaj
ą
ca pogoda zniszczyła i ci
ą
gle niszczy i tak
niewystarczaj
ą
ce plony.
Ostatnie dwa lata były wyj
ą
tkowo niesprzyjaj
ą
ce:
o
w Lesoto tornada, du
ż
e opady, mróz i gradobicie zniszczyły zbiory,
o
w Mozambiku ostra susza sprawiła,
ż
e plony przede wszystkim na wschodzie i
południu kraju były bardzo niskie,
o
w Malawi wi
ę
kszo
ść
z 27 okr
ę
gów dotkn
ę
ły susze i powodzie.
Ci
ęż
kie ulewy i cyklony ka
ż
dorazowo zbieraj
ą
krwawe
ż
niwo, niszcz
ą
domostwa, ostatnie
zapasy, zmuszaj
ą
do migracji w poszukiwaniu chleba setki tysi
ę
cy ludzi.
Wzrasta zagro
ż
enie malari
ą
i choler
ą
.
Kraje afryka
ń
skie s
ą
jeszcze dodatkowo gn
ę
bione przez własne rz
ą
dy i polityk
ę
wewn
ę
trzn
ą
.
Strona
25 z 32
W imieniu wy
ż
szych potrzeb miejscowa ludno
ść
jest spychana na obszary trudne do uprawy
lub w ogóle pozbawia si
ę
ich ziemi, gdy zadłu
ż
aj
ą
si
ę
u wła
ś
cicieli ziemskich, którzy
żą
daj
ą
od nich wi
ę
kszej cz
ęś
ci plonów.
Podsumowanie
Pa
ń
stwa Afryki południowej i
ś
rodkowej nie poradz
ą
sobie samodzielnie z problemem głodu
i niedo
ż
ywienia.
Wsz
ę
dzie widoczny chaos i słabo
ść
władz pa
ń
stwowych, rozdzieranych wewn
ę
trznymi
wa
ś
niami i przygniatanych własn
ą
nieudolno
ś
ci
ą
.
Dotychczasowe propozycje i pomoc pa
ń
stw rozwini
ę
tych (przede wszystkim Unii
Europejskiej i Stanów Zjednoczonych) niestety potwierdzaj
ą
,
ż
e nie ma łatwego rozwi
ą
zania
tej tragicznej sytuacji w regionie i całej Afryce.
Kraje zachodnie w olbrzymim stopniu finansuj
ą
pomoc humanitarn
ą
w Afryce, ale to
wszystko okazuje si
ę
by
ć
działaniem dora
ź
nym niekierowanym na zapewnienie minimum
egzystencjonalnego.
Niestety, nikomu dotychczas nie przyszło do głowy, aby stworzy
ć
odpowiednio siln
ą
finansowo organizacj
ę
do walki z głodem – organizacj
ę
, która mogłaby wykupywa
ć
wszelkie
nadwy
ż
ki produkcji rolnej w Europie i Ameryce Północnej i kierowa
ć
je do głoduj
ą
cych ludzi,
aby ha
ń
ba
ś
mierci godowej w
ś
ród przeszła do historii.
W dobie globalizacji i nowych mo
ż
liwo
ś
ci problem Afryki ci
ą
gle pozostaje starym
wyzwaniem.
Aby sytuacja w Afryce uległa poprawie potrzebne s
ą
ogromne nakłady finansowe
i zaanga
ż
owanie wielu instytucji mi
ę
dzynarodowych, ale tak
ż
e wola polityczna wszystkich
mocarstw tego
ś
wiata.
Obecnie niestety egoizm władz wielu pa
ń
stw skazuje mieszka
ń
ców Afryki na samotn
ą
walk
ę
o przetrwanie.
WYKŁAD 6
Ż
YWNIENIE A ZDROWIE SPOŁECZNE W PERSPEKTYWIE XXI wieku
HISTORIA NAUKI O
Ż
YWNIENIU CZŁOWIEKA
Od zarania dziejów ludzko
ś
ci pierwszym i podstawowym zaj
ę
ciem warunkuj
ą
cym
jej egzystencje było zdobywanie po
ż
ywienia.
W miar
ę
upływów wieków pojawiały si
ę
coraz to nowe rodzaje
ż
ywno
ś
ci oraz sposoby
jej przyrz
ą
dzania.
Rosn
ą
ce tempo
ż
ycia, wy
ż
szy status ekonomiczny spowodowały,
ż
e potrzeby
ż
ywieniowe
realizowane s
ą
niejednokrotnie w sposób odbiegaj
ą
cy od zasad racjonalnego
ż
ywienia.
Zasady prawidłowego
ż
ywienia powstały stopniowo w miar
ę
rozwoju nauki o
ż
ywieniu
człowieka, która jest stosunkowo młod
ą
, bowiem jej pocz
ą
tek przypada na koniec XVIII
wieku.
Pierwsze wzmianki o leczeniu diet
ą
pojawiły si
ę
jednak
ż
e ju
ż
w staro
ż
ytno
ś
ci, wskazuj
ą
c
na zwi
ą
zek mi
ę
dzy niestrawno
ś
ci
ą
, a przejadaniem si
ę
.
Strona
26 z 32
W zwi
ą
zku z tym klasyfikowano
ż
ywno
ść
, np. zale
ż
nie od jej charakteru na:
- osuszaj
ą
c
ą
,
- nawadniaj
ą
c
ą
,
- wzdymaj
ą
c
ą
,
- rozgrzewaj
ą
c
ą
,
- moczop
ę
dn
ą
,
- powoduj
ą
c
ą
powstawanie dobrych lub złych cieczy w organizmie.
W okresie
ś
redniowiecza i kilku pierwszych wieków nowo
ż
ytnych nie dokonano
zasadniczych post
ę
pów w dziedzinie
ż
ywienia, poniewa
ż
nie wiedziano:
- jakie składniki od
ż
ywcze i jakie ich ilo
ś
ci s
ą
potrzebne do prawidłowego
ż
ywienia si
ę
,
- jak
ą
pełni
ą
rol
ę
w organizmie,
- w jakich produktach wyst
ę
puj
ą
.
Dopiero w XVIII wieku dzi
ę
ki pracy
Antoine Lavoisiera,
uznawanego za ojca nauki o
ż
ywieniu
, nast
ą
pił dynamiczny rozwój
tej nauki.
Kiedy w 1777 roku A. L. Lavoisier, obalaj
ą
c teori
ę
flogistonu, ogłosił
swoje prace z zakresu teorii spalania składników pokarmowych w
ż
ywym organizmie – naukowe podstawy
ż
ywienia w zasadzie nie
istniały.
Dzi
ę
ki badaniom Lavoisiera udało si
ę
ustali
ć
,
ż
e pokarm
po spo
ż
yciu ulega spalaniu, a podczas oddychania zostaje
dostarczona odpowiednia ilo
ść
potrzebnego do tego celu tlenu
i wydalony w czasie spalania dwutlenek w
ę
gla.
Jednocze
ś
nie w wyniku tego procesu wytwarza si
ę
ciepło, którego ilo
ś
ci Lavoisier wspólnie
z Laplacem, zmierzyli we specjalnie skonstruowanym kalorymetrze.
Zapocz
ą
tkowane w ten sposób badania stanowiły i stanowi
ą
jeden z podstawowych
elementów nauki o
ż
ywieniu tj. kalorymetri
ę
.
O olbrzymim znaczeniu tych prac
ś
wiadczy fakt,
ż
e a
ż
do pocz
ą
tku XX wieku głównym,
a wła
ś
ciwe jedynym miernikiem warto
ś
ci od
ż
ywczej po
ż
ywienia była jego warto
ść
energetyczna. Za pomoc
ą
kalorii wyra
ż
ano te
ż
zapotrzebowanie pokarmowe człowieka.
W XIX wieku i na pocz
ą
tku XX stulecia zajmowano si
ę
głównie odkryciem i identyfikacj
ą
podstawowych składników pokarmowych i konsekwencjami ich niedoboru w po
ż
ywieniu, nie
zwracaj
ą
c uwagi na ich elementy składowe, tj. kwasy tłuszczowe, błonnik, aminokwasy, itp.
Dopiero w ko
ń
cu XIX i na pocz
ą
tku XX odkryto białka maj
ą
ce podstawowe znaczenie
dla
ż
ycia jako budulec wszystkich
ż
ywych organizmów.
Dopiero XX wiek, okre
ś
lany mianem
„ złotego” w nauce o
ż
ywieniu człowieka,
przyniósł
znacz
ą
cy post
ę
p i rozszerzenie kierunków badawczych.
Odkryto wtedy bowiem wielk
ą
ró
ż
norodno
ść
przemian poszczególnych składników
w organizmie człowieka, ich dost
ę
pno
ść
oraz drogi rozmieszczenia, metabolizmu i
wydalania.
Strona
27 z 32
Wykazano,
ż
e wiele zaburze
ń
rozwojowych oraz schorze
ń
wieku dojrzałego jest rezultatem
wadliwego, niedoborowego i jednostronnego
ż
ywienia.
Stwierdzono powi
ą
zanie z nadmiernym spo
ż
yciem niektórych chorób (np. otyło
ść
,
nadci
ś
nienie, schorzenia układu kr
ąż
enia, nowotwory, próchnica z
ę
bów).
Pozwoliło to opracowa
ć
zalecane normy
ż
ywienia i wy
ż
ywienia, które po raz pierwszy
pojawiły si
ę
w latach 30 XX wieku w Anglii, USA i Kanadzie.
W miar
ę
rozwoju innych nauk, jak biologia, fizyka, chemia,
nauka o
ż
ywieniu człowieka
przeszła ogromn
ą
ewolucj
ę
spowodowan
ą
tak
ż
e znacznym wzrostem ludno
ś
ci
ś
wiata
na przestrzeni minionych stuleci.
Ta eksplozja demograficzna, rosn
ą
ce tempo
ż
ycia oraz post
ę
p technologiczny w produkcji
i przetwórstwie
ż
ywno
ś
ci poci
ą
gn
ę
ły za sob
ą
zmian
ę
sposobu
ż
ywienia si
ę
człowieka
współczesnego w porównaniu z człowiekiem prehistorycznym i w konsekwencji okre
ś
lone
skutki zdrowotne.
Tabela 1. Spo
ż
ycie podstawowych składników pokarmowych w paleolicie i dzisiaj.
Spo
ż
ycie ( g )
Składniki
Paleolit
Dzisiaj
Białko
zwierz
ę
ce
ro
ś
linne
Tłuszcze
zwierz
ę
ce
ro
ś
linne
251
191
60
71
30
41
109
72
37
164
93
71
P : S = 1,4
P : S = 0.53
Cholesterol
W
ę
glowodany
Błonnik
591
334
46
500
413
30
Wprawdzie wydłu
ż
yła si
ę
przeci
ę
tna długo
ść
ż
ycia, ale jednocze
ś
nie w skali
ś
wiata prawie
miliard ludzi głoduje, i jest niedo
ż
ywianych, a setki milionów cierpi z przekarmienia.
W rezultacie tych nieprawidłowo
ś
ci pojawiły si
ę
choroby, których podło
ż
em jest
nieprawidłowe
ż
ywienie.
Choroby te s
ą
determinowane nie tylko nie docenianiem znaczenia
ż
ywienia dla zachowania
zdrowia, ale równie
ż
sytuacj
ą
ekonomiczn
ą
, tempem
ż
ycia, czynnikami
ś
rodowiskowymi,
kulturowymi oraz cywilizacyjnymi.
Nale
ż
y s
ą
dzi
ć
,
ż
e
główne kierunki badawcze w nauce o
ż
ywieniu człowieka XXI
w b
ę
d
ą
dotyczy
ć
wyja
ś
nienia genetycznych powi
ą
za
ń
ż
ywienia z chorobami dieto zale
ż
nymi oraz
mo
ż
liwo
ś
ci
ą
ich prewencji.
W ostatnich latach dynamicznie rozwijaj
ą
si
ę
badania w zakresie interakcji składników
od
ż
ywczych, ich oddziaływa
ń
z ksenobiotykami, lekami oraz wpływu tych interakcji
na umysłowy i fizyczny rozwój człowieka.
Zwraca si
ę
te
ż
baczniejsz
ą
uwag
ę
na rol
ę
kodu genetycznego i jego znaczenie dla rozwoju,
stanu od
ż
ywienia i zdrowia ludzi.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE W
Ż
YWIENIU W XX WIEKU
Strona
28 z 32
Zawrotny rozwój cywilizacyjny w XX wieku stał si
ę
przyczyn
ą
paradoksu cywilizacyjnego
w dziejach ludzko
ś
ci, polegaj
ą
cego na wydłu
ż
eniu
ż
ycia z jednej strony i jego skróceniu
z drugiej.
W prawdzie w genomie człowieka wyodr
ę
bniono gen długowieczno
ś
ci, ale determinuje on
długo
ść
ż
ycia tylko w 15 – 20 %, natomiast reszta w znacznej mierze zale
ż
y od
ś
rodowiska
i trybu
ż
ycia, w tym zachowa
ń
ż
ywieniowych okre
ś
laj
ą
cych indywidualny sposób
ż
ywienia
si
ę
, a wi
ę
c tak
ż
e od polityki wy
ż
ywienia prowadzonej przez poszczególne kraje.
Zachowania te s
ą
najcz
ęś
ciej nie wła
ś
ciwe i towarzysz
ą
człowiekowi od pocz
ę
cia a
ż
do
ś
mierci.
S
ą
one mocno zró
ż
nicowane zale
ż
nie od rejonu
ś
wiata, dost
ę
pno
ś
ci do
ż
ywno
ś
ci, a tak
ż
e
religii i czynników kulturowych.
WPŁYW RELIGII NA ZACHOWANIA
Ż
YWIENIOWE
Du
ż
y udział w kształtowaniu wzorców kulturowych zarówno polaków, jak i innych narodów
ś
wiata miały i maj
ą
po dzi
ś
dzie
ń
religie.
Do najwa
ż
niejszych religijnych determinantów sposobów
ż
ywienia nale
żą
:
- ograniczenia asortymentów spo
ż
ywanych pokarmów (pokarmy zakazane),
- posty jako
ś
ciowe i ilo
ś
ciowe,
- pokarmy obrz
ę
dowe i
ś
wi
ą
teczne.
Wpływ religii na zachowania
ż
ywieniowe – pokarmy zakazane
Ju
ż
samo poj
ę
cie produktu jadalnego nie jest uniwersalne. Lecz zale
ż
y od systemu warto
ś
ci
w danej kulturze.
Produkt uwa
ż
any za jadalny w jednej grupie kulturowej, w innej mo
ż
e uchodzi
ć
za niejadalny.
Na przykład fl
ą
dra uwa
ż
ana w Europie za smaczn
ą
ryb
ę
, prze mieszka
ń
ców Labradoru
i Nowej Funlandii traktowana jest jako nawóz.
Mi
ę
so psa – ch
ę
tnie spo
ż
ywane na Dalekim Wschodzie – przez europejczyków jest
niejadalne, za
ś
ś
limak winniczek, czy
ż
abie udko, uchodz
ą
ce we Francji za wykwintny
przysmak, przez wi
ę
kszo
ść
Polaków nie s
ą
uznawane za pokarm.
W ró
ż
nych cz
ęś
ciach
ś
wiata spotyka si
ę
wiele ró
ż
norodnych potencjalnych pokarmów,
którym miejscowa ludno
ść
przypisuje warto
ść
magiczn
ą
( np. amulety czy totemy), nadaje
status
ś
wi
ę
to
ś
ci ( np.
ś
wi
ę
te krowy) lub z innych przyczyn kulturowych wyklucza ze swojego
jadłospisu .
Uwarunkowana kulturowo niejadalno
ść
wynika najcz
ęś
ciej z wierze
ń
i przepisów religijnych.
Z religii uniwersalistycznych najwi
ę
cej zalece
ń
i ogranicze
ń
ż
ywieniowych wprowadza
judaizm.
Ze wzgl
ę
du na zakaz spo
ż
ywania ...mi
ę
sa z krwi
ą
ż
ycia... zabijanie zwierz
ą
t i obróbka mi
ę
sa
przebiega w sposób zapewniaj
ą
cy całkowite usuni
ę
cie z niego krwi.
Słowo
koszer
(wła
ś
ciwy,
odpowiedni)
obejmuje
cało
ść
przepisów
dotycz
ą
cych
przechowywania i przyrz
ą
dzania potraw.
W judaizmie zabronione jest te
ż
jednoczesne spo
ż
ywanie mi
ę
sa i mleka.
Strona
29 z 32
Islam w swej
ś
wi
ę
tej ksi
ę
dze Koranie zawiera zbiór przykaza
ń
religijnych i moralnych
oraz przepisów m. in. dotycz
ą
cych
ż
ywienia.
Zgodnie z nimi muzułmanów obowi
ą
zuje zakaz spo
ż
ywania krwi i mi
ę
sa zwierz
ą
t
nieczystych, do których oprócz wymienionych w tabeli, zalicza si
ę
tak
ż
e osła, muła, hien
ę
,
lisa, słonia, krokodyla i wydr
ę
oraz mi
ę
so zwierz
ą
t padłych lub ubitych niezgodnie z
zasadami, a tak
ż
e zakaz picia wina i innych napojów alkoholowych.
Tabela 2. Biblijny podział na zwierz
ę
ta czyste i nieczyste.
Zwierz
ę
ta czyste
Zwierz
ę
ta nieczyste
•
ryby posiadaj
ą
ce płetwy, łuski,
skrzela
•
owady skacz
ą
ce (koniki, skoczki,
szara
ń
cza, chrz
ą
szcze)
•
ptaki (goł
ę
bie, kury, kaczki, g
ę
si,
przepiórki)
•
czworonogi prze
ż
uwaj
ą
ce o
rozdzielnych stopach i kopytach (bizon,
jele
ń
, krowa, owca, koza)
•
zwierz
ę
ta wodne nie posiadaj
ą
ce
płetw, łusek, skrzeli (w
ę
gorz, mi
ę
czaki,
skorupiaki)
•
owady lataj
ą
ce
•
ptaki drapie
ż
ne (orzeł, s
ę
p, jastrz
ą
b,
sowa czapla, kormoran, kruk, stru
ś
,
pelikan)
•
gady i płazy pełzaj
ą
ce po ziemi
•
czworonogi nieprze
ż
uwaj
ą
ce (
ś
winia,
ż
ubr), prze
ż
uwaj
ą
ce o nie rozdzielonych
stopach i kopytach (wielb
ą
d, zaj
ą
c) i
drapie
ż
cy chodz
ą
cy na łapach
(nied
ź
wied
ź
, łasica, pies, kot)
Chrze
ś
cija
ń
stwo
, cho
ć
opiera si
ę
na Biblii, na swoich wyznawców nie nakłada dzi
ś
ż
adnych
zakazów, je
ś
li chodzi o asortyment dost
ę
pnych pokarmów.
Jedynie adwenty
ś
ci Dnia Siódmego, mormoni oraz niektóre zakony katolickie z pobudek
religijnych wykluczaj
ą
ze swojej diety mi
ę
so i jego przetwory, napoje alkoholowe, ostre
przyprawy (pieprz, ocet, musztarda) oraz kaw
ę
.
W
hinduizmie
, religii, która charakteryzuje si
ę
stosunkowo du
żą
tolerancj
ą
, nie wyst
ę
puj
ą
zakazy dotycz
ą
ce
ż
ywienia.
Zaleca ona powstrzymywanie si
ę
od konsumpcji krwi, wszelkiego rodzaju mi
ę
sa, jaj, napojów
alkoholowych, grzybów i niektórych warzyw (por, rzepa, cebula, czosnek).
Przy czym zaprzestanie ich spo
ż
ywania jest tu rozumiane jako droga do osi
ą
gni
ę
cia
doskonało
ś
ci.
Zalecenia wegetaria
ń
skie, charakterystyczne dla hinduizmu, s
ą
typowe równie
ż
dla
buddyzmu
, którego podstawow
ą
zasad
ą
jest zakaz zabijania jakichkolwiek istot
ż
yj
ą
cych.
Z naukowego punktu widzenia akceptowanie jednych produktów zwierz
ę
cych, a odrzucanie
innych – w wi
ę
kszo
ś
ci nie znajduje racjonalnego uzasadnienia.
Wpływ religii na zachowania
ż
ywieniowe – posty
Posty maj
ą
szczególne znaczenie w ka
ż
dej religii, ale o ile np. w religii rzymskokatolickiej
wyst
ę
puj
ą
sporadycznie i nie nakładaj
ą
bardzo rygorystycznych zakazów to ju
ż
dla muzułmanina, ramadan ma bardzo du
ż
e znaczenie nie tylko z punktu widzenia
religijnego, ale z punktu widzenia ogranicze
ń
w spo
ż
yciu
ż
ywno
ś
ci.
Muzułmanina obowi
ą
zuje wtedy całkowity zakaz powstrzymywania si
ę
od jedzenia i picia
w czasie pomi
ę
dzy wschodem i zachodem sło
ń
ca.
Rozpowszechniony jest pogl
ą
d,
ż
e posty i krótkotrwałe głodówki korzystnie wpływaj
ą
na stan
zdrowia.
Strona
30 z 32
Obecnie, zwłaszcza w krajach rozwini
ę
tych niektórzy lekarze zalecaj
ą
takie okresowe
głodówki jako
ś
rodek poprawiaj
ą
cy stan zdrowia.
Wpływ religii na zachowania
ż
ywieniowe – pokarmy obrz
ę
dowe
Przeciwie
ń
stwem postów s
ą
szczególnie obfite i wyszukane posiłki spo
ż
ywane podczas
ś
wi
ą
t religijnych.
Tradycje kulinarne ró
ż
nych grup etnicznych i kulturowych obejmuj
ą
rozmaite pokarmy
okoliczno
ś
ciowe, które zazwyczaj nie s
ą
spo
ż
ywane na co dzie
ń
, ze wzgl
ę
du na swoj
ą
specyfik
ę
, pracochłonno
ść
lub po prostu niedost
ę
pno
ść
w niektórych rejonach
ś
wiata.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE
Ż
YWIENIA W XX WIEKU
Wszystkie te zachowania (wierzenia, religia, pokarmy obrz
ę
dowe), ale tak
ż
e niski poziom
wiedzy
ż
ywieniowej społecze
ń
stwa i niedocenianie roli
ż
ywienia w zachowaniu zdrowia
przyczyniaj
ą
si
ę
do powstawania wi
ę
kszych lub mniejszych nieprawidłowo
ś
ci.
Ju
ż
od pocz
ę
cia popełniane s
ą
bł
ę
dy
ż
ywieniowe przez kobiety ci
ęż
arne, karmi
ą
ce,
co wpływa na zdrowie rozwijaj
ą
cego si
ę
płodu, a nast
ę
pnie niemowl
ę
cia.
Bł
ę
dy te skutkuj
ą
:
•
u dzieci przed drugim rokiem
ż
ycia ni
ż
szym wzrostem,
•
powielane w pó
ź
niejszym wieku – gorszymi post
ę
pami w nauce,
•
niezadowalaj
ą
cymi wska
ź
nikami rozwoju fizycznego,
•
zwi
ę
kszonym ryzykiem wyst
ę
powania otyło
ś
ci w wieku młodzie
ń
czym,
Zbilansowane
ż
ywienie w okresie rozwoju jest wyznacznikiem zdrowia w wieku dojrzałym.
Cech
ą
charakterystyczn
ą
ż
ywienia si
ę
ludzi w XX w. była i jest nadal:
•
niewła
ś
ciwa cz
ę
stotliwo
ść
ż
ywienia,
•
nieprawidłowy
udział
poszczególnych
grup
produktów
spo
ż
ywczych w dziennej racji pokarmowej,
•
zła jako
ść
i zbyt mała liczba posiłków,
•
nieregularno
ść
ich spo
ż
ywania oraz monotonia
ż
ywieniowa.
Racj
ę
pokarmow
ą
społecze
ń
stw krajów rozwini
ę
tych w XX w. charakteryzowała:
•
wysoka g
ę
sto
ść
energetyczna,
•
niewystarczaj
ą
ca zawarto
ść
składników mineralnych,
•
zbyt wysoka poda
ż
tłuszczów zwierz
ę
cych,
•
zbyt wysoka poda
ż
cukru oraz soli,
•
wysoka zawarto
ść
kwasów tłuszczowych nasyconych,
•
niezadowalaj
ą
cy
udział
warzyw
i
owoców
b
ę
d
ą
cych
ź
ródłem
substancji
przeciwutleniaj
ą
cych,
•
niewła
ś
ciwa struktura spo
ż
ycia w
ę
glowodanów, zawieraj
ą
cych w przewadze mono-
i disacharydy,
•
zbyt niski udział błonnika pokarmowego.
Konsekwencj
ą
takiego sposobu od
ż
ywiania si
ę
był i jest nadal rozwój chorób okre
ś
lanych
mianem chronicznych niezaka
ź
nych (dietozale
ż
nych).
Szacuje si
ę
,
ż
e do roku 2020 trzy czwarte wszystkich zgonów na
ś
wiecie b
ę
dzie wynikiem
chorób dietozale
ż
nych, których otyło
ść
postrzegana jest jako epidemia XXI wieku.
Problemy zdrowia publicznego w XX w. wynikały zarówno z nadkonsumpcji
jak i niedokarmienia, powoduj
ą
c okre
ś
lone skutki zdrowotne.
Strona
31 z 32
NIEDOKARMIENIE
PRZEKARMIENIE
wap
ń
, potas
NADCI
Ś
NIENIE
sól
fluor
PRÓCHNICA
cukier
jod
WOLE
magnez
MIA
Ż
D
Ż
YCA
wit. antyoksydacyjne
RAK PIERSI
tłuszcze
NNKT
CHOROBY SERCA
kw. tłuszczowe nasycone
W
Ą
TROBY
alkohol
witamina C
RAK
Ż
OŁADKA
sól
błonnik
KAMIENIE
Ż
ÓŁCIOWE
otyło
ść
CUKRZYCA
energia, alkohol
błonnik
RAK JELITA tłuszcze
cukier, tłuszcz
wap
ń
, fluor
OSTEOPOROZA
witamina D
OSTEOMALACJA
ZAPALENIA STAWÓW
ż
elazo, kwas foliowy
NIEDOKRWISTO
ŚĆ
witamina A
Ś
LEPOTA
W
ś
ród zagro
ż
e
ń
zdrowia spowodowanych niedoborami, szczególnie niepokoj
ą
ce w skali
globalnej były i s
ą
nadal niedobry witaminy A, jodu i
ż
elaza.
Niedo
ż
ywienie stanowiło i stanowi główn
ą
przyczyn
ę
ś
miertelno
ś
ci dzieci poni
ż
ej 5 roku
ż
ycia w krajach rozwijaj
ą
cych si
ę
, a podj
ę
te przez FAO/WHO działania w tym zakresie nie
poprawiły znacz
ą
co sytuacji.
Efektem niedokarmienia był tak
ż
e wysoki wska
ź
nik umieralno
ś
ci okołoporodowej i niska
masa urodzeniowa noworodków <2500 g (w Polsce ok. 7-8%, co stawia nas w czołówce
pa
ń
stw europejskich), zespół chronicznego zm
ę
czenia, depresja, migreny.
Cechy charakterystyczne sposobu
ż
ywienia si
ę
ludzi w XX w. determinowane były i b
ę
d
ą
w przyszło
ś
ci przez nawyki
ż
ywieniowe nabyte w okresie dzieci
ń
stwa, o
ś
wiat
ę
ż
ywieniow
ą
i sytuacj
ę
ekonomiczn
ą
społecze
ń
stw, a tak
ż
e mody
ż
ywieniowe, reklam
ę
i szereg innych.
W efekcie, w
ż
ywieniu młodych grup populacyjnych w krajach rozwini
ę
tych zwi
ę
ksza si
ę
udział
ż
ywno
ś
ci typu fast food, wyrobów cukierniczych, upowszechnia si
ę
podjadanie mi
ę
dzy
posiłkami (zwłaszcza chipsy, słodycze) oraz picie słodkich napojów gazowanych itp.
Efektem tego była i nadal jest rosn
ą
ca liczba dzieci i młodzie
ż
y z nadwag
ą
i otyło
ś
ci
ą
.
PRZEWIDYWANE PROBLEMY
Ż
YWIENIOWO-ZDROWOTNE W XXI WIEKU
Przewidywane do roku 2025 zwi
ę
kszenie liczby ludno
ś
ci
ś
wiata do 8 miliardów spowoduje
dalszy wzrost zapotrzebowania na
ż
ywno
ść
.
Strona
32 z 32
Wprawdzie
ś
wiatowa produkcja
ż
ywno
ś
ci zabezpiecza obecnie ka
ż
demu mieszka
ń
cowi
ziemi spo
ż
ycie ponad 3000 kcal/dob
ę
, jednak dost
ę
p do niej jest nierównomierny, wskutek
czego według najnowszych bada
ń
, 25% ludno
ś
ci jest niedo
ż
ywionych, w tym 10% cierpi
głód.
Problemy te w najwi
ę
kszym stopniu dotykaj
ą
mieszka
ń
ców Azji południowej i Afryki
subsaharyjskiej.
W prawdzie w tym rejonie dominuj
ą
i przypuszczalnie b
ę
d
ą
dominowały w przyszło
ś
ci
HIV/AIDS, malaria i gru
ź
lica, niemniej 79% wszystkich zgonów w krajach rozwijaj
ą
cych si
ę
jest powodowane niezaka
ź
nymi chorobami chronicznymi stanowi
ą
cy obecni i przyszły
problem zdrowotny.
Przewiduje si
ę
,
ż
e do ko
ń
ca 2030 roku mimo usilnych stara
ń
FAO, ONZ, UE i innych
organizacji pozarz
ą
dowych zaanga
ż
owanych w polityk
ę
wy
ż
ywienia trzy czwarte wszystkich
zgonów na
ś
wiecie b
ę
dzie spowodowane chorobami chronicznymi, przy czym 70% zgonów
z tytułu chorób układu kr
ąż
enia i cukrzycy b
ę
dzie miało miejsce w krajach rozwijaj
ą
cych si
ę
.
Liczba zachorowa
ń
w tych krajach na cukrzyc
ę
do roku 2025 wzro
ś
nie ponad 2,5 krotnie.
Otyło
ść
jest i b
ę
dzie powa
ż
nym problemem zdrowotnym w Azji, Ameryce Łaci
ń
skiej i cz
ęś
ci
Afryki niezale
ż
nie od szeroko wyst
ę
puj
ą
cego głodu i niedo
ż
ywienia.
Jest to wynik zmiany sposobu
ż
ywienia w tych krajach i przyj
ę
cia wzorców
uprzemysłowionych regionów
ś
wiata.
W rezultacie tradycyjne
ż
ywienie oparte na produktach ro
ś
linnych, zmienione zostanie
w du
ż
ym stopniu na diet
ę
obfituj
ą
c
ą
w produkty zwierz
ę
ce, powoduj
ą
c,
ż
e nabierze ona cech
diety aterogennej, tj. bogatej w tłuszcze i energi
ę
.
Współczesny
ś
wiat podzielony jest pod wzgl
ę
dem od
ż
ywiania si
ę
na regiony, w których
wyst
ę
puje niedo
ż
ywienie czy głód i takie, w których dominuje przekarmienie.
Obydwa niekorzystne zjawiska nios
ą
ze sob
ą
okre
ś
lone konsekwencje zdrowotne i oba b
ę
d
ą
nadal wyst
ę
powały w XXI w.
Działania, aby jako
ś
zniwelowa
ć
te dysproporcje były i s
ą
podejmowane i wszystkie
sprowadzaj
ą
si
ę
do tego, aby przedłu
ż
y
ć
ż
ycie w zdrowiu, którego długo
ść
obecnie jest
bardzo zró
ż
nicowana.
Najdłu
ż
ej
ż
yj
ą
przeci
ę
tnie Japo
ń
czycy (ok. 80 lat), a najkrócej mieszka
ń
cy krajów azjatyckich
(ok.50 lat) i Afryki subsaharyjskiej (45 lat).
Na ile te wszystkie działania oka
żą
si
ę
efektywne poka
ż
e stan zdrowia przyszłych pokole
ń
.