Polityka id 371798 Nieznany

background image

Strona

1 z 32

WYKŁAD 1

Polityka wy

ż

ywienia ludno

ś

ci wyzwanie XXI wieku

Cele polityki wy

ż

ywienia

Jednym z podstawowych warunków zapewnienia zdrowia człowieka i jego dobrostanu,
rozumianego jako wysoka jako

ść

ż

ycia, jest wła

ś

ciwe pod wzgl

ę

dem ilo

ś

ciowym

i jako

ś

ciowym

ż

ywienie.

Odnosi si

ę

zarówno do człowieka jako jednostki jak i całego społecze

ń

stwa.

Zanane s

ą

i naukowo udowodnione zwi

ą

zki przyczynowo-skutkowe mi

ę

dzy wadliwym

ż

ywieniem i stanem od

ż

ywienia, wpływaj

ą

ce na rozwój i sprawno

ść

biologiczn

ą

w ci

ą

gu

całego

ż

ycia człowieka, a zapadalno

ś

ci

ą

na choroby i umieralno

ś

ci

ą

.

Dtalego rz

ą

dy wielu krajów od lat podejmuj

ą

kompleksowe działania w celu poprawy sytuacji

w zakresie

ż

ywienia przez jego zbli

ż

enie do modeli prozdrowotnych, ustalonych na

podstawie aktualnego stanu wiedzy w tej dziedzinie.
Te kompleksowe działania rz

ą

dów w zakresie

ż

ywienia to wła

ś

nie polityka wy

ż

ywienia

ludno

ś

ci.

Słowo polityka wywodz

ą

ce si

ę

z j

ę

zyka greckiego, od politic, okre

ś

la mi

ę

dzy innymi

działalno

ść

władz pa

ń

stwowych, obejmuj

ą

c

ą

zarówno sprawy wewn

ę

trzne jak i zagraniczne

pa

ń

stwa. W rozumieniu potocznym jest to zr

ę

czne, układane działanie w celu osi

ą

gni

ę

cia

okre

ś

lonych zamierze

ń

.

Odpowiednio do dziedziny działalno

ś

ci pa

ń

stwa rozró

ż

nia si

ę

szczegółowe polityki, w

ś

ród

których coraz wa

ż

niejsze miejsce w wielu krajach przypada POLITYCE WY

Ż

YWIENIA

LUDNO

Ś

CI jako składowej polityki społeczno-gospodarczej.

Politykawy

ż

ywienia według WHO jest to skoordynowany zestaw zada

ń

i działa

ń

, opartych

na mandacie rz

ą

dowym, podejmowanym w celu zapewnienia dobrego stanu zdrowia

społecze

ń

stwa w wyniku udost

ę

pniania

ż

ywno

ś

ci bezpiecznej i odpowiedniej pod wzgl

ę

dem

ż

ywieniowym.

Celem polityki wy

ż

ywienia ludno

ś

ci jest osi

ą

gni

ę

cie przez społecze

ń

stwo optymalnego – to

jest mo

ż

liwie najlepszego – poziomu wy

ż

ywienia w danych warunkach geograficznych

i ekonomicznych.

Polityka wy

ż

ywienia ludno

ś

ci zwi

ą

zana jest nie tylko ze zdrowiem publicznym, ale tak

ż

e

z dostarczeniem odpowiedniej

ż

ywno

ś

ci, co ł

ą

czy si

ę

z gospodark

ą

ż

ywno

ś

ciow

ą

i polityk

ą

rolno-

ż

ywno

ś

ciow

ą

. Polityka ta powinna by

ć

ukierunkowana mi

ę

dzy innymi na koordynacj

ę

procesów zachodz

ą

cych na rynku oraz kontrol

ę

jako

ś

ci produktów rolno-spo

ż

ywczych.

Kreowanie polityki wy

ż

ywienia

Potrzeba tworzenia polityki wy

ż

ywienia wynika z sonda

ż

y i informacji na temat

ż

ywno

ś

ci,

ż

ywienia i zdrowia ludno

ś

ci oraz zało

ż

e

ń

społeczno-politycznych w zakresie tych trzech sfer.

W zwi

ą

zku z tym obszary polityki wy

ż

ywienia objemuj

ą

:

o

poda

ż

ż

ywno

ś

ci,

o

jako

ść

ż

ywno

ś

ci,

o

popyt na

ż

ywno

ść

.

Instrumentami wykorzystywanymi w tym zakresie s

ą

mi

ę

dzy innymi:

o

przepisy prawne oraz fiskalne,

o

o

ś

wiata,

background image

Strona

2 z 32

o

badania naukowe.

Konstrukcja polityki wy

ż

ywienia (schemat) – opis poni

ż

ej

Poda

ż

ż

ywno

ś

ci – rz

ą

dowy instrument działania: przepisy prawne i fiskalne:

o

polityka rolna,

o

dystrybucja i marketing,

o

polityka przemysłu spo

ż

ywczego,

o

ż

ywienie zbiorowe,

o

pomoc

ż

ywno

ś

ciowa,

o

handel

ż

ywno

ś

ci

ą

;

Jako

ść

ż

ywno

ś

ci – rz

ą

dowy instrument działania: o

ś

wiata:

o

standardy jako

ś

ciowe

ż

ywno

ś

ci,

o

bezpiecze

ń

stwo

ż

ywno

ś

ci,

o

wzbogacanie

ż

ywno

ś

ci;

Popyt na

ż

ywno

ść

– rz

ą

dowy instrument działania: podział dóbr i usług, badania naukowe:

o

opieka zdrowotna,

o

reklama,

o

informacja

ż

ywieniowa na etykietach,

o

kształcenie specjalistów w zakresie

ż

ywienia,

o

kampania informacyjna w zakresie

ż

ywienia,

o

wskazania

ż

ywno

ś

ciowe.

Jako,

ż

e działania w sferze

ż

ywno

ś

ci i

ż

ywienia s

ą

zło

ż

one i obejmuj

ą

wiele poziomów

ła

ń

cucha

ż

ywno

ś

ciowego, w tym producentów, przetwórców i dystrybutorów

ż

ywno

ś

ci, za

priorytetowy cel podejmowanych aktywno

ś

ci uznaje si

ę

zdrowie konsumentów.

Rol

ę

nadrz

ę

dn

ą

w procesie równowa

ż

enia konkurencyjnych interesów uczestników ła

ń

cucha

ż

ywno

ś

ciowego powinny pełni

ć

instytucje publiczne, regulacje prawne oraz informacje.

Przesłanki zdrowotne okre

ś

laj

ą

kierunek aktywnego kształtowania zwyczajów

ż

ywieniowych

ludno

ś

ci poprzez najszerzej poj

ę

te upowszechnianie wiedzy o

ż

ywno

ś

ci i

ż

ywieniu.

Wa

ż

ne jest, aby inne uwarunkowania, w tym ekonomiczne, prawne i kulturowe były tak

ż

e

uwzgl

ę

dniane w procesie tworzenia polityki wy

ż

ywienia i jej wdra

ż

ania, poniewa

ż

w

zasadniczy sposób wpływaj

ą

na jej skuteczno

ść

. Efektywne kreowanie polityki wy

ż

ywienia

oznacza:

o

sformuowanie zada

ń

i celów,

o

wybór i wprowadzenie w

ż

ycie instrumentów, które pozwol

ą

zrealizowa

ć

wytyczone

cele,

o

okre

ś

lenie planu strategicznego i form działania maj

ą

cych na celu realizacj

ę

zało

ż

e

ń

oraz ocen

ę

ich skuteczno

ś

ci,

o

stworzenie politycznego i społecznego klimatu dla przeprowadzenia zamierzonych
działa

ń

.

background image

Strona

3 z 32

Praktyczna realizacja polityki wy

ż

ywienia wymaga formułowania praktycznych zalece

ń

ż

ywieniowych.

S

ą

one adresowane bezpo

ś

rednio do konsumenta i informuj

ą

, jakie produkty b

ą

d

ź

składniki

s

ą

preferowane z punktu widzenia nauki, a jakich nale

ż

y unika

ć

.

Zalecenia s

ą

te uj

ę

te w postaci ilo

ś

ciwoej i jako

ś

ciowej obejmuj

ą

ce te

ż

wskazówki dotycz

ą

ce

stylu

ż

ycia i aktywno

ś

ci fizycznej.

W polityce okre

ś

lane s

ą

tak

ż

e cele

ż

ywieniowe wyznaczaj

ą

ce struktur

ę

diety oraz poziom

zawarto

ś

ci – w przeci

ę

tnej racji pokarmowej – składników (na przykład cholesterolu, soli

kuchennej, NNKT) istotnych dla zdrowia.

Efekty polityki wy

ż

ywienia w UE

Przykładem krajów, w których od wielu lat istniej

ą

usankcjonowane prawnie dokumenty,

okre

ś

laj

ą

ce szczegółowe cele i zało

ż

enia polityki wy

ż

ywienia ludno

ś

ci s

ą

pa

ń

stwa

skandynawskie, Holandia, Malta oraz USA.

W narodowych programach działa

ń

w obszarze wy

ż

ywienia ludno

ś

ci tych krajów

podkre

ś

lona jest odpowiedzialno

ść

zbiorowa, w tym organizacji pozarz

ą

dowych oraz

prywatnych w realizacji zadania, jakim jest dbało

ść

o zdrowie konsumentów, szczególnie

dzieci.

Notowane s

ą

pozytywne (głównie w Norwegii, Finlandii, Islandii i Danii) skutki działa

ń

,

wyra

ż

aj

ą

ce si

ę

po

żą

danymi zmianami w strukturze spo

ż

ycia

ż

ywno

ś

ci oraz zahamowaniem,

a nawet odwróceniem niekorzystnych wska

ź

ników epidemiologicznych (zwłaszca

dotycz

ą

cych chorób spowodowanych wadliwym

ż

ywieniem). Zmiany te nast

ę

puj

ą

jednak

bardzo powoli.

Polityka wy

ż

ywienia w Polsce

W Polsce stwierdza si

ę

relatywnie wysok

ą

w porównaniu z innymi krajami europejskimi

umieralno

ść

niemowl

ą

t oraz cz

ę

st

ą

zapadalno

ść

na choroby układu kr

ąż

enia i choroby

nowotworowe, a tak

ż

e wzrasta zachorowalno

ść

na inne schorzenia powstaj

ą

ce na tle

wadliwego

ż

ywienia.

Ponad 50% zgonów w Polsce powstaje w nast

ę

pstwie chorób dietozale

ż

nych, to jest w

wyniku chorób układu kr

ąż

enia – około 48%, nowotworów zło

ś

liwych – około 24%, urazów i

zatru

ć

pokarmowych – około 7%.

Post

ę

puj

ą

ca cały czas polaryzacja w strukturze i poziomie

ż

ywienia ró

ż

nych grup

społecznych powoduje,

ż

e niezmiernie wa

ż

ne jest ustalenie zasad, celów i kierunków

długofalowej polityki wy

ż

ywienia oraz niezwłoczne przyst

ą

pienie do jej realizacji.

W polityce wy

ż

ywienia ludno

ś

ci kluczowe znaczenie maj

ą

:

o

warunki demograficzne,

o

warunki socjalno-ekonomiczne,

o

tradycje

ż

ywieniowe oraz zachowania konsumenckie,

o

potencjał produkcyjny całej gospodarki

ż

ywno

ś

ciowej.

Te czynniki s

ą

kluczowe, zwłaszcza w Polsce i nale

ż

y je traktowa

ć

jako punkt wyj

ś

cia do

sformułowania polityki wy

ż

ywienia ludno

ś

ci w naszym kraju.

background image

Strona

4 z 32

Rozwój demograficzny

W ostatnich latach, to jest od pocz

ą

tku lat dziewi

ęć

dziesi

ą

tych do roku 2005, w Polsce

wyst

ę

pował ujemny przyrost naturalny, a wi

ę

c liczba ludno

ś

ci systematycznie si

ę

zmniejszała.

W latach 2006-2010 nast

ą

piło lekkie odwrócenie tego trendu i obcenie odnotowuje si

ę

wzrost

liczby ludno

ś

ci w Polsce.

Nale

ż

y pami

ę

ta

ć

,

ż

e przyrost naturalny nie uwzgl

ę

dnia migracji ludno

ś

ci danego kraju.

Liczba ludno

ś

ci w danym pa

ń

stwie mo

ż

e zmniejszy

ć

si

ę

pomimo dodatniego przyrostu

naturalnego, na skutek migracji ludno

ś

ci. Warto

ś

ci

ą

która uwzgl

ę

dnia migracje jest

rzeczywisty przyrost naturalny.

Z punktu widzenia polityki wy

ż

ywienia gro

ź

ny jest nie tyle spadek liczny ludno

ś

ci

w Polsce, co zmiany w strukturze wiekowej ludno

ś

ci, które s

ą

konsekwencj

ą

mniejszej ilo

ś

ci

urodzin.

Rezultatem przemian w procesach demograficznych, a przede wszystkim gł

ę

bokiej depresji

urodzeniwoej w latch 90-tych oraz na pocz

ą

tku tego stulecia jest gwałtowne zmniejszanie si

ę

liczby dzieci i młodzie

ż

y 0-17 lat.

Szacuje si

ę

ż

e w ko

ń

cu 2008 roku ich udział w ogólnej liczbie ludno

ś

ci wyniósł ok 19,2%, w

2000 roku – 24,4% w 1990 – 29%.

Dzieci w wieku poni

ż

ej 15 roku

ż

ycia stanowi

ą

obecnie około 15,3% ogólnej populacji wobec

prawie 25% w 1990 roku (w 2000 roku około 19%). Szczególnie du

ż

e zmiany mo

ż

na

zaobserwowa

ć

tak

ż

e w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety w wieku 18-59 lat,

m

ęż

czy

ź

ni 18-64 lata).

WYKŁAD 2

Rozwój demograficzny

Z punktu widzenia polityki wy

ż

ywienia gro

ź

ny jest nie tyle spadek liczby ludno

ś

ci w Polsce co

zmiany w strukturze wiekowej ludno

ś

ci, które s

ą

konsekwencj

ą

mniejszej ilo

ś

ci urodze

ń

.

Szacuje si

ę

,

ż

e od 1990r. odsetek osób w wieku zdolno

ś

ci do pracy (w ogólnej liczbie

ludno

ś

ci) wzrósł o ponad 6 pkt., tj. z poziomu 58,2% do ok. 64,5% w 2008r. (w 2000r.

wynosił 60,8%), przy czym tempo przyrostu ludno

ś

ci produkcyjnej jest coraz wolniejsze.

Pocz

ą

wszy od 2002r.. wiek produkcyjny osi

ą

gaj

ą

coraz mniej liczne roczniki 18-latków

W ko

ń

cu 2001r. było ich ponad 694tys., za

ś

w 2008r. na rynek pracy mogło wej

ść

tylko

554tys. 18-latków.

W 2001r. przybyło 265tys. osób w wieku produkcyjnym, natomiast w 2008r. tylko ok. 52tys.

W ostatnich latach obserwowany jest tak

ż

e dalszy wzrost liczby osób w wieku emerytalnym

(m

ęż

czy

ź

ni 65lat i wi

ę

cej, kobiety 60 lat i wi

ę

cej). Udział tej grupy ludno

ś

ci w ogólnej

populacji wynosi obecnie 16,3%, w 2000r. – prawie 15%, w 1990r. niespełna 13%.

Szacuje si

ę

,

ż

e w ko

ń

cu 2008r. ludno

ść

w wieku poprodukcyjnym liczyła ok. 6,2mln osób, w

2000r. – 5,7mln, w 1990r. – 4,9mln.

background image

Strona

5 z 32

Struktura płci i wieku

W 2007 r.:

o

w wieku do 44 roku

ż

ycia – na 100 m

ęż

czyzn przypada 97 kobiet;

o

w wieku powy

ż

ej 44 roku

ż

ycia – na 100 m

ęż

czyzn przypada 124 kobiet;

o

w wieku 65 lat i wi

ę

cej – na 100 m

ęż

czyzn przypada 165 kobiet.

W 2007 r.:

o

statystyczny mieszkaniec Polski miał 37,3 lat;

o

m

ęż

czy

ź

ni mieli

ś

rednio 35,3 lat;

o

kobiety – 39,4 lat.

W 2000 r.:

o

statystyczny mieszkaniec Polski miał 35,4 lat;

o

m

ęż

czy

ź

ni mieli

ś

rednio 33,4 lat;

o

kobiety – 37,4 lat.

Aktualnie na ka

ż

de 100 osób w wieku produkcyjnym przypada 30 osób w wieku

przedprodukcyjnym oraz 25 osób w wieku poprodukcyjnym

W 2000r. było to odpowiednio 40 i 24

W 1990r. – 50 i 22

Udział osób w wieku 65 lat i wi

ę

cej (razem m

ęż

czyzn i kobiet) stanowi obecnie 13,5 %, w

2000r. wynosił 12,4% a w 1990r. – 10,2%

Rozwój demograficzny

Struktura wieku ludno

ś

ci ulega nadal dynamicznym zmianom; liczba i struktura ludno

ś

ci w

wieku produkcyjnym determinuje poda

ż

zasobów elity roboczej na rynku pracy.

Nale

ż

y jednak pami

ę

ta

ć

,

ż

e w prezentowanych danych uwzgl

ę

dnione zostały osoby, które

czasowo wyemigrowały za granice i chocia

ż

s

ą

one w Polsce zameldowane na stałe nie s

ą

ju

ż

rezydentami. W zdecydowanej wi

ę

kszo

ś

ci osoby te s

ą

w wieku produkcyjnym.

Zmiany demograficzne, jakie s

ą

obserwowane w ostatnich latach, tj. przede wszystkim

wzrost liczby urodze

ń

oraz nowo zawartych mał

ż

e

ń

stw przy odnotowywanych coraz

liczniejszych powrotach z czasowej emigracji, mog

ą

wskazywa

ć

na przełom w

dotychczasowym rozwoju ludno

ś

ci.

Jednak perspektywa szybkiego wyj

ś

cia z gł

ę

bokiej depresji demograficznej, w jakiej znajduje

si

ę

Polska ju

ż

od dłu

ż

szego czasu (praktycznie od pocz

ą

tku lat 90-si

ą

tych) jest dosy

ć

odległa.

ę

boki ni

ż

demograficzny z lat 90-si

ą

tych, którego efektem był przez kilka lat najni

ż

szy

w

ś

ród krajów UE poziom dzietno

ś

ci oraz do

ść

du

ż

a emigracja za granic

ę

mog

ą

powodowa

ć

utrudnienia w rozwoju demograficznym oraz na rynku pracy, a w najbli

ż

szym czasie tak

ż

e w

systemie zabezpieczenia społecznego.

Warunki socjalno – ekonomiczne

Dochody z pracy w Polsce stanowi

ą

obecnie

ź

ródło utrzymania dla ok. 52-55% gospodarstw

domowych.

background image

Strona

6 z 32

Ju

ż

ok. 1/3 gospodarstw utrzymuje si

ę

z pracy w sektorze prywatnym, za

ś

dla ok. 43-45%

gospodarstw główne

ź

ródło utrzymania pochodzi ze

ź

ródła niezarobkowego (emeryci i

renci

ś

ci).

Blisko 4% gospodarstw nie posiada własnego

ź

ródła utrzymania i pozostaj

ą

na utrzymaniu

osób spoza ich gospodarstwa albo na utrzymaniu pa

ń

stwa.

Najwy

ż

sze zarobki w Polsce w 2008r. odnotowywano w Warszawie.

Ś

rednia dochodów

wynosiła tam 4,6 tys. złotych i była o 53% wy

ż

sza ni

ż

zanotowana dla ogółu badanych.

Stolica od kilku lat zajmuje pierwsze miejsce w

ś

ród polskich miast pod wzgl

ę

dem wysoko

ś

ci

wynagrodze

ń

. Co wi

ę

cej poziom zarobków jest tu o 37% wy

ż

szy ni

ż

we Wrocławiu (3350zł),

który zaj

ą

ł 2 miejsce.

W mie

ś

cie z najni

ż

szymi płacami – Białymstoku – pracownicy zarabiaj

ą

ś

rednio 2,4tys. zł,

niewiele ponad połow

ę

tego co w Warszawie.

Produkt krajowy brutto (od najwi

ę

kszego do najmniejszego) wg województw w 2005 r.:

o

mazowieckie,

o

ś

l

ą

skie,

o

wielkopolskie,

o

dolno

ś

l

ą

skie,

o

małopolskie,

o

łódzkie,

o

pomorskie,

o

kujawsko – pomorskie,

o

zachodnio – pomorskie,

o

lubelskie,

o

podkarpackie,

o

warmi

ń

sko – mazurskie,

o

ś

wi

ę

tokrzyskie,

o

lubuskie,

o

podlaskie,

o

opolskie.

Polska niestety w 2010r. nadal jest krajem o najni

ż

szym

ś

rednim dochodzie na mieszka

ń

ca

w Europie.

Według danych III edycji raportu rynkowego Cetelem – warto

ść

ś

redniego dochodu na

mieszka

ń

ca w Polsce w 2006r. wyniosła 8tys. 145 euro, za

ś

w 2010r. wyniesie 10tys.

10euro.

W grupie ankietowanych 12 pa

ń

stw (Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Portugalia,

Hiszpania, Belgia, W

ę

gry, Polska, Czechy, Słowacja i Rosja) sytuowało to nasz kraj na

ostatnim miejscu zarówno w 2006 jak i 2010r.

background image

Strona

7 z 32

Kraje o najwy

ż

szych dochodach osi

ą

gaj

ą

roczny dochód na głow

ę

ponad dwukrotnie

wi

ę

kszy ni

ż

Polska:

o

w Belgii z 22tys. 20 euro w 2006r. dochód wzrósł do 23tys. 871 euro w 2010r.,

o

we Francji z 19tys. 914euro w 2006r.do 21tys. 604euro w 2010r.

Na tle tak znacznego zró

ż

nicowania

ź

ródeł utrzymania nale

ż

y zauwa

ż

y

ć

, i

ż

dotychczasowy

rozwój gospodarki rynkowej w Polsce ł

ą

czył si

ę

ze wzrastaj

ą

cym zró

ż

nicowaniem płac, a co

za tym idzie dochodów i poziomu

ż

ycia.

Zwi

ę

kszaj

ą

si

ę

nie tylko dysproporcje pomi

ę

dzy regionami Polski, ale tak

ż

e pomi

ę

dzy

sektorem prywatnym i sfer

ą

bud

ż

etow

ą

(nauczyciele, piel

ę

gniarki itp.)

Maj

ą

c na uwadze zwi

ę

kszaj

ą

c

ą

si

ę

polaryzacj

ę

społecze

ń

stwa polskiego pod k

ą

tem

warunków socjalno – ekonomicznych nale

ż

y przewidywa

ć

,

ż

e struktura spo

ż

ycia ogółem i

poszczególnych grup towarów, w tym

ż

ywno

ś

ci b

ę

dzie tak

ż

e podlegała wysokiemu

zró

ż

nicowaniu.

Statystyczny Polak przeznacza znaczn

ą

cz

ęść

swoich dochodów na zaspokojenie potrzeb

ż

ywno

ś

ciowych.

W ostatnich latach udział

ż

ywno

ś

ci w wydatkach domowych systematycznie spada ale nadal

stanowi ok. 24% (2009r.)

Europejczycy na

ż

ywno

ść

wydaj

ą

zdecydowanie mniej bo ok. 15% swoich dochodów, a

Niemcy tylko 10%.

To

ś

wiadczy o zamo

ż

no

ś

ci poszczególnych społecze

ń

stw poniewa

ż

wi

ę

cej pieni

ę

dzy

pozostaje na dobra trwałe, podró

ż

e i towary luksusowe.

Poza

ż

ywno

ś

ci

ą

znacz

ą

c

ą

pozycj

ę

w rozchodach zajmuj

ą

tak

ż

e inne wydatki, zwi

ą

zane z

utrzymaniem mieszkania, kupnem odzie

ż

y i obuwia, ponoszone na opał, energi

ę

elektryczn

ą

i ciepln

ą

, ochron

ę

zdrowia i kultur

ę

.

Nat

ęż

enie tych potrzeb powoduje,

ż

e tzw. fundusz swobodnej decyzji w polskich

gospodarstwach domowych jest niewielki.

Warto zaznaczy

ć

,

ż

e struktura wydatków konsumpcyjnych w polskich gospodarstwach

domowych do

ść

znacznie ró

ż

ni si

ę

w porównaniu do wi

ę

kszo

ś

ci krajów UE.

Tradycje

ż

ywieniowe oraz zachowania konsumenckie

W ostatnich latach w

ś

lad za ogromnym post

ę

pem na rynku

ż

ywno

ś

ciowym zmieniła si

ę

znacznie poda

ż

ż

ywno

ś

ci przypadaj

ą

ca na przeci

ę

tnego mieszka

ń

ca Polski.

Według danych bilansów

ż

ywno

ś

ci istotnie zwi

ę

kszyło si

ę

spo

ż

ycie tłuszczów i olejów

ro

ś

linnych, mi

ę

sa drobiowego, owoców i warzyw.

Zmniejszyło si

ę

natomiast spo

ż

ycie mi

ę

sa wołowego, masła, mleka i przetworów mlecznych,

zwierz

ę

cych tłuszczów oraz cukru i przetworów zbo

ż

owych.

Spadek spo

ż

ycia dotyczył tak

ż

e wi

ę

kszo

ś

ci podstawowych składników od

ż

ywczych: białka

ogółem i zwierz

ę

cego, tłuszczu, w

ę

glowodanów, wapnia, witaminy A, ryboflawiny i tiaminy.

W

ś

ród tych zmian za szczególnie niekorzystn

ą

tendencj

ę

nale

ż

y uzna

ć

zmniejszenie

zawarto

ś

ci wapnia w przeci

ę

tnej diecie z 1200 mg w latach 90-tych do ok. 850 mg obecnie.

Pozytywn

ą

zmian

ą

w strukturze diety było zwi

ę

kszenie spo

ż

ycia witaminy C oraz NNKT, co

wi

ą

zało si

ę

ze wzrostem konsumpcji warzyw i owoców oraz zmian

ą

w strukturze spo

ż

ycia

tłuszczów.

background image

Strona

8 z 32

Mimo wyra

ź

nych zmian w spo

ż

yciu

ż

ywno

ś

ci struktura energetyczna przeci

ę

tnej racji

pokarmowej znacz

ą

co odbiega od zalece

ń

i kształtuje si

ę

na poziomie:

o

białka 11%,

o

tłuszcze 36%,

o

w

ę

glowodany 54%.

Najgorzej pod tym wzgl

ę

dem od

ż

ywiaj

ą

si

ę

rodziny o niskich dochodach, wielodzietne, w

szczególno

ś

ci ze

ś

rodowiska miejskiego.

FAO wyró

ż

nia 5 stanów od

ż

ywienia społecze

ń

stwa, okre

ś

lanych na podstawie przeci

ę

tnej

dobowej poda

ż

y energii na osob

ę

:

o

kra

ń

cowo niska poda

ż

energii (poni

ż

ej 1800 kcal),

o

niska poda

ż

energii (1800-2200 kcal),

o

prawidłowa poda

ż

energii (2200-2800 kcal),

o

nadmierna poda

ż

energii (2800-3000 kcal),

o

nadkonsumpcja absolutna (powy

ż

ej 3000 kcal).

Mimo,

ż

e kraje członkowskie UE charakteryzuj

ą

si

ę

zró

ż

nicowanym poziomem PKB, to jak

wynika z danych FAO niemal wszystkie kraje unijne osi

ą

gn

ę

ły wysoki poziom wy

ż

ywienia

powy

ż

ej 3000 kcal.

Warto zaznaczy

ć

,

ż

e wraz ze wzrostem zamo

ż

no

ś

ci społecze

ń

stwa a wi

ę

c i wzrostem PKB

wzrasta tendencja do nadkonsumpcji.

Ś

rednie spo

ż

ycie

ż

ywno

ś

ci w Polsce jest relatywnie wysokie. Według FAO (Food and

Agriculture Organisation), warto

ść

energetyczna przeci

ę

tnej racji pokarmowej na mieszka

ń

ca

wynosi ponad 3000 kcal.

Na tle swoich europejskich partnerów, Polska i tak wypada do

ść

korzystnie je

ż

eli chodzi o

warto

ść

energetyczn

ą

wy

ż

ywienia, ale realizuje tzw. ta

ń

szy model spo

ż

ycia

ż

ywno

ś

ci.

Wskazuje na to niski udział energii z produktów pochodzenia zwierz

ę

cego, a zwłaszcza

białka zwierz

ę

cego, nadmiern

ą

poda

ż

tłuszczu i cukru rafinowanego.

W porównaniu do innych pa

ń

stw Unii, Polsk

ę

charakteryzuje niskie spo

ż

ycie mleka, ryb,

tłuszczów ro

ś

linnych i owoców, oraz wysokie tłuszczów zwierz

ę

cych, cukru oraz ziemniaków.

Nale

ż

y mie

ć

na uwadze,

ż

e badania preferencji konsumentów potwierdzaj

ą

stopniowy (lecz

bardzo powolny) wzrost

ś

wiadomo

ś

ci

ż

ywieniowej oraz znajomo

ś

ci zale

ż

no

ś

ci pomi

ę

dzy

ż

ywieniem a kondycj

ą

zdrowotn

ą

.

Ś

wiadczy to o wzro

ś

cie znaczenia czynników pozaekonomicznych kształtuj

ą

cych popyt na

ż

ywno

ść

, np. reklamy, czynników ekologicznych, a tak

ż

e konieczno

ś

ci rozwoju bada

ń

naukowych w zakresie

ż

ywno

ś

ci i

ż

ywienia w powi

ą

zaniu ze zdrowiem człowieka.

W zwi

ą

zku z tym nale

ż

y poddawa

ć

stałej ocenie zachowania konsumentów, poniewa

ż

bez

takiej analizy a zwłaszcza jej elementów

ż

ywieniowo-epidemiologicznych, nie mo

ż

na

prowadzi

ć

jakiejkolwiek polityki wy

ż

ywienia kraju.

background image

Strona

9 z 32

Potencjał produkcyjny gospodarki

Strategicznym celem polskiej gospodarki

ż

ywno

ś

ciowej powinno by

ć

zapewnienie

samowystarczalno

ś

ci

ż

ywieniowej kraju.

W rozwini

ę

tych gospodarczo krajach europejskich przyjmuje si

ę

, i

ż

w celu osi

ą

gni

ę

cia

samowystarczalno

ś

ci własna produkcja

ż

ywno

ś

ci na bie

żą

ce potrzeby powinna pokrywa

ć

zapotrzebowanie co najmniej w 90%.

W Polsce jeste

ś

my blisko uzyskania tego pułapu i bezpiecze

ń

stwo

ż

ywno

ś

ciowe mo

ż

e

opiera

ć

si

ę

na produkcji własnej, przetwórstwie, za

ś

rola importu

ż

ywno

ś

ciowego powinna

mie

ć

znaczenie uzupełniaj

ą

ce.

Koncepcja polityki wy

ż

ywienia

Generaln

ą

intencj

ą

polityki wy

ż

ywienia powinno by

ć

zharmonizowanie produkcji rolniczej i

przetwórstwa

ż

ywno

ś

ci oraz polityki importu i eksportu

ż

ywno

ś

ci z potrzebami i

wymaganiami społecze

ń

stw w zakresie

ż

ywienia i zdrowia.

W

ś

wietle naszkicowanej diagnozy spo

ż

ycia

ż

ywno

ś

ci i jej uwarunkowa

ń

proponowana

harmonizacja wymaga wyznaczenia zdrowotnych i społecznych celów strategicznych.

Cele zdrowotne polityki wy

ż

ywienia

1.

Zahamowanie zachorowalno

ś

ci lub obni

ż

enie umieralno

ś

ci z powodu chorób

układu kr

ąż

enia i naczy

ń

mózgowych oraz chorób nowotworowych.

2.

Obni

ż

enie wska

ź

nika umieralno

ś

ci niemowl

ą

t.

3.

Zmniejszenie wyst

ę

powanie niedoborów energetycznych i białkowych u dzieci

oraz u innych szczególnie zagro

ż

onych grup społecznych.

4.

Zmniejszenie cz

ę

sto

ś

ci wyst

ę

powania stanów niedoborowych niektórych

składników od

ż

ywczych w diecie (jod,

ż

elazo, wap

ń

).

Cele społeczne polityki wy

ż

ywienia

1.

Zapewnienie dost

ę

pno

ś

ci ró

ż

nych produktów zgodnie z oczekiwaniami i

mo

ż

liwo

ś

ciami nabywczymi konsumentów.

Tak sformułowane cele wymagaj

ą

współpracy:

o

producentów

ż

ywno

ś

ci,

o

dystrybutorów, handlowców,

o

o

ś

wiaty oraz czynników rz

ą

dowych.

Koncepcja polityki wy

ż

ywienia

Zadania dla producentów, przetwórców oraz dystrybutorów

ż

ywno

ś

ci:

1.

Wzrost udziału produktów spełniaj

ą

cych rol

ę

ochrony lub poprawy zdrowia

(

ż

ywno

ść

ekologiczna, prozdrowotna, funkcjonalna).

2.

Wzrost udziału

ż

ywno

ś

ci dla specyficznych grup demograficznych np.

niemowl

ą

t, dzieci, osób starszych.

3.

Wzrost udziału produktów autentycznych pod wzgl

ę

dem smaku, zapachu,

konsystencji (nie nastawianie si

ę

tylko na produkcj

ę

masow

ą

, tani

ą

dla szerokiego grona

odbiorców).

4.

Wzrost udziału produktów wysokiej stabilno

ś

ci, wysokiej jako

ś

ci i warto

ś

ci

od

ż

ywczej.

background image

Strona

10 z 32

Zadania dla o

ś

wiaty:

1.

Popularyzacja zasad prawidłowego

ż

ywienia.

2.

Popularyzacja informacji o

ż

ywno

ś

ci bezpiecznej dla zdrowia oraz sposobach

zapobiegania chorobom na tle nieprawidłowego

ż

ywienia.

3.

Popularyzacja informacji na temat skutków

ż

ywienia niedoborowego, ale tak

ż

e i

nadmiarowego.

4.

Szkolenie kadr potrzebnych w przemy

ś

le, o

ś

wiacie i na stanowiskach urz

ę

dniczych

odpowiedzialnych za polityk

ę

wy

ż

ywienia.

Zadania dla czynników rz

ą

dowych:

1.

Aktualizacja, harmonizacja i dalszy rozwój legislacji

ż

ywno

ś

ciowej i zarz

ą

dze

ń

wykonawczych.

2.

Przemy

ś

lana i rozs

ą

dna polityka podatkowa.

3.

Skuteczna polityka celna dotycz

ą

ca artykułów

ż

ywno

ś

ciowych.

4.

Modernizacja wymaga

ń

jako

ś

ciowych w stosunku do surowców, produktów, metod

przetwarzania.

5.

Monitoring produkcji i spo

ż

ycia

ż

ywno

ś

ci.

Realizacja polityki wy

ż

ywienia w praktyce

1.

Opracowanie programu działania.

2. Przeprowadzenie szerokiej krytycznej dyskusji w

ś

rodowiskach zainteresowanych i

maj

ą

cych wpływ na realizacj

ę

tego programu (rolnictwo, przemysł spo

ż

ywczy,

o

ś

wiata, opieka zdrowotna i socjalna, nauka, finanse, itp.).

WYKŁAD 3

Główne obszary działa

ń

polityki wy

ż

ywienia na przełomie XX i XXI wieku

Polityka wy

ż

ywienia ludno

ś

ci dla krajów Europejskich

W skali globalnej wiod

ą

c

ą

rol

ę

w budowaniu polityki wy

ż

ywienia w aspekcie ochrony

zdrowia, a tak

ż

e

ś

rodowiska i rozwoju rolnictwa, pełniły od pocz

ą

tku swojego istienia tj. Od

połowy lat 40-tych ubiegłego wieku dwie agendy Narodów Zjednoczonych:

o

WHO (World Health Organization) –

Ś

wiatowa Organizacja Zdrowia,

o

FAO (Food and Agruculture Organization) – Organizacja do spraw

Ż

ywno

ś

ci i

Rolnictwa.

Zadania tych organizacji dotycz

ą

ce polityki wy

ż

ywieni s

ą

przedstawiane na wspólnej

konferencji i

ś

wiatowych szczytach, w których uczestnicz

ą

przedstawiciele poszczególnych

pa

ń

stw i ich rz

ą

dów.

Na jednej z takich konferencji okre

ś

lone priorytetowe obszary tych działa

ń

tj:

o

poprawa bezpiecze

ń

stwa

ż

ywno

ś

ciowego,

o

ochrona konsumentów poprzez popraw

ę

i kontrol

ę

jako

ś

ci

ż

ywno

ś

ci,

o

zapobieganie niedoborom składników od

ż

ywczych,

o

propagowanie zdrowych modeli wy

ż

ywienia i stylu

ż

ycia,

o

opieka nad grupami społeczno-ekonomicznymi ryzyka, które nara

ż

one s

ą

na niedobory pokarmowe,

background image

Strona

11 z 32

o

ocena, analiza i monitorowanie poziomu i struktury spo

ż

ycia

ż

ywno

ś

ci.

Na

Ś

wiatowym Szczycie

Ż

ywno

ś

ciowym w 1996 roku przyj

ę

to nast

ę

puj

ą

c

ą

definicj

ę

bezpiecze

ń

stwa

ż

ywno

ś

ciowego (food security).

Bezpiecze

ń

stwo

Ż

ywno

ś

ciowe jest to nieprzerywany dost

ę

p do

ż

ywno

ś

ci wystarczaj

ą

cej

dla wszystkich ludzi do zdrowego i aktywnego stylu

ż

ycia.

Szacuje si

ę

ż

e w latach 2001-2003 około 854 milionów osób na

ś

wiecie cierpiało z powodu

niedo

ż

ywienia. W tym:

o

820 milionów w krajach rozwijaj

ą

cych si

ę

,

o

9 milionów w krajach rozwini

ę

tych.

W Europie podobnie jak w innych rozwini

ę

tych regionach

ś

wiata, do grup populacyjnych

szczególnie nara

ż

onych na niedo

ż

ywienie nale

żą

mi

ę

dzy innymi:

o

osoby o niskich dochodach,

o

bezrobotni,

o

bezdomni,

o

imigranci oraz dzieci.

W Polsce dodatkowo emeryci i renci

ś

ci.

Pierwszy plan działa

ń

dla Europy

W zwi

ą

zku z tymi problemami WHO opracowało tak zwany pierwszy plan działa

ń

dla

Europy na lata 200-2006, który ma wspiera

ć

si

ę

na trzech filarach polityki wy

ż

ywienia:

o

pierwszy filar to bezpiecze

ń

stwo

ż

ywno

ś

ci,

o

drugi to jako

ść

ż

ywno

ś

ci,

o

trzeci to

ż

ywienie.

I filar polityki wy

ż

ywienia WHO

Plan działa

ń

na lata 2000-2006 w pierwszym filarze dla regionu europejskiego zakładał,

i

ż

w celu zapewnienia zrównowa

ż

onego, bezpiecznego dla populacji i

ś

rodowiska poziomu

poda

ż

y

ż

ywno

ś

ci konieczne jest:

o

opracowanie mechanizmów pobudzania produkcji rolniczej oraz konsumpcji,

o

wdra

ż

anie programów pomocy grupom tak zwanego zwi

ę

kszonego ryzyka.

W odniesieniu do tego zadania na obszarze UE w ramach Wspólnej Polityki Rolnej
funkcjonuje Program Pomocy

Ż

ywno

ś

ciowej dla Najubo

ż

szych (PEAD – Programme

European Aide aux plus demunis – PEAD).

Podstaw

ą

działania programu PEAD s

ą

nadwy

ż

ki produkcyjne UE (zapasy interwencyjne),

a koordynacj

ą

procesów rozdysponowania pozyskanej

ż

ywno

ś

ci zajmuj

ą

si

ę

akredytowane

agencje pa

ń

stwowe i organizacje społeczne.

Od kilku lat bud

ż

et PEAD zwi

ę

ksza si

ę

i w 2006 roku było to 259 milionów euro.

Według danych Komisji Europejskiej najwi

ę

kszymi beneficjentami pomocy s

ą

Włochy,

Francja oraz Hiszpania, a spo

ś

ród nowych krajów członkowskich mi

ę

dzy innymi Polska.

background image

Strona

12 z 32

Głównym koordynatorem programu w Polsce jest Federacja Polskich Banków

Ż

ywno

ś

ci,

która powstała w 1997 roku i zrzesza kilkadziesi

ą

t banków

ż

ywno

ś

ci z ró

ż

nych rejonów kraju.

Misj

ą

banków

ż

ywno

ś

ci, które s

ą

wyspecjalizowanymi organizacjami społecznymi

(pozarz

ą

dowymi) jest zmniejszenie obszarów niedo

ż

ywienia oraz przeciwdziałanie

marnotrawieniu

ż

ywno

ś

ci.

Organizacje te opieraj

ą

si

ę

na trzech zasadach:

o

zasada non-profit (działalno

ść

bez zysku) realizowana poprzez bezpłatne

pozyskiwanie

ż

ywno

ś

ci oraz bezpłatny rozdział,

o

zasada kierowania

ż

ywno

ś

ci do potrzebuj

ą

cych poprzez organizacje charytatywne

zajmuj

ą

ce si

ę

bezpo

ś

redni do

ż

ywianiem,

o

zasada apolityczno

ś

ci i ró

ż

norodno

ś

ci

ś

wiatopogl

ą

dowej.

Banki

Ż

ywno

ś

ci udzielaj

ą

obecnie w Polsce systematycznej pomocy około 200 organizacji i

instytucji wspieraj

ą

c około 1,5 milionów osób.

Dla porównania w USA funkcjonuje 15 programów pomocy, których ł

ą

czne finansowanie w

2005 roku przekroczyło 51 miliardów USD.
Najwi

ę

kszy program w USA – Food Stamp Program – wspierał w 2005 roku ponad 25

milionów ludzi miesi

ę

cznie.

I filar polityki wy

ż

ywienia WHO

Celem drugiego filaru polityki wy

ż

ywienia dla Europy, zwi

ą

zanego z jako

ś

ci

ą

ż

ywno

ś

ci, jest

eliminacja w krajach europejskich:

o

zagro

ż

e

ń

zwi

ą

zanych ze ska

ż

eniem

ż

ywno

ś

ci

ś

rodkami biologicznymi i chemicznymi,

o

podejmowanie działa

ń

kontrolnych w obr

ę

bie ła

ń

cucha

ż

ywno

ś

ciowego;

Obecnie w UE rol

ę

niezale

ż

nego doradcy w tym zakresie pełni Europejski Urz

ą

d ds.

Bezpiecze

ń

stwa

Ż

ywno

ś

ci (European Food Safety Authority – EFSA).

Instytucja ta została powołana w 2002 roku, ma tak

ż

e zapewni

ć

wsparcie naukowo-

techniczne w kwestiach prawodawstwa i polityki wspólnotowej we wszystkich dziedzinach,
które wywieraj

ą

bezpo

ś

redni lub po

ś

redni wpływ na bezpiecze

ń

stwo

ż

ywno

ś

ci i pasz.

EFSA:

o

zajmuje stanowisko w sprawie o

ś

wiadcze

ń

umieszczanych przez producentów

na opakowaniach,

o

jest odpowiedzialna za zbieranie i analiz

ę

danych oraz monitoring zagro

ż

e

ń

zwi

ą

zanych z

ż

ywno

ś

ci

ą

i paszami,

o

ma tak

ż

e przyczynia

ć

si

ę

do lepszego poziomu ochrony

ż

ycia i zdrowia ludzkiego.

III filar polityki wy

ż

ywienia WHO

Strategicznym celem trzeciego filaru polityki wy

ż

ywienia, tj.

ż

ywienia jest redukcja ryzyka

chorób dietozale

ż

nych w populacji.

Prowadzona w tym celu działalno

ść

profilaktyczna obejmuje mi

ę

dzy innymi zapobieganie

deficytom składników dziennej racji pokarmowej poprzez suplementacj

ę

lub wzbogacanie

ż

ywno

ś

ci.

Wa

ż

nym elementem tego obszaru jest edukacja

ż

ywieniowa, szczególnie istotna

w odniesieniu do dzieci.

background image

Strona

13 z 32

W nurt tych działa

ń

wpisuje si

ę

Program Działa

ń

Interwencyjnych Przeciwko Chorobom

Niezaka

ź

nym – CINDI (Countrywide Integrated Noncomminicable Diseases Intervention)

realizowany przez europejskie biuro regionalne WHO.

Obecnie program CINDI obejmuje 30 krajów europejskich (w tym Polsk

ę

) oraz Kanad

ę

. Jego

celem jest prowadzenie i koordynowanie działa

ń

ukierunkowanych na zapobieganie i

kontrol

ę

czynników ryzyka w tym palenia papierosów, nadci

ś

nienia, otyło

ś

ci i niskiej

aktywno

ś

ci fizycznej.

Innym przykładem mi

ę

dzynarodowej współpracy w ramach filaru „

Ż

ywienie“ jest program

opracowany przez Nordyck

ą

Rad

ę

Ministrów, Wspólny Program Działania.

Jest on zwi

ą

zany z wieloletni

ą

tradycj

ą

kooperacji pi

ę

ciu krajów skandynawskich oraz ich

zaanga

ż

owania w przekazywaniu zdobytych do

ś

wiadcze

ń

pa

ń

stwom bałtyckim w ramach

Nordycko-Bałtyckiej Sieci ds. Zdrowia Publicznego.
Plan ten zakłada mi

ę

dzy innymi stworzenie katalogu podejmowanych inicjatyw jako

ź

ródła

inspiracji dla polityków oraz budow

ę

bazy danych o zmianach w konsumpcji

ż

ywno

ś

ci.

Strategiczne dokumenty agend ONZ, przyjmowane w pierwszych latach XXI wieku, w tym
Globalna Strategia ds. Diety, Aktywno

ś

ci Fizycznej i Zdrowia, wskazuj

ą

na konieczno

ść

przyspieszenia tempa oraz koordynacji działa

ń

podejmowanych w obszarze „

ż

ywienie“.

Szczególn

ą

uwag

ę

przypisano systematycznym badaniom zmian wzorców wy

ż

ywienia

ludno

ś

ci oraz gromadzenie danych na temat wpływu

ż

ywienia na ryzyko zachorowania

na niezaka

ź

ne choroby przewlekłe.

Do działa

ń

priorytetowych zaliczono te

ż

mi

ę

dzy innymi:

o

opracowanie zrozumiałych dla konsumenta zalece

ń

dotycz

ą

cych

ż

ywienia oraz

aktywno

ś

ci fizycznej,

o

rozpowszechnianie tych informacji oraz prowadzenie kampanii edukacyjnych.

Do bardzo wa

ż

nych inicjatyw prowadz

ą

cych od lat w wielu krajach zalicza si

ę

kampanie

zwi

ę

kszaj

ą

ce spo

ż

ycie owoców i warzyw.

Niski poziom spo

ż

ycia tych produktów (poni

ż

ej 400g na osob

ę

na dzie

ń

) jest jednym

z kluczowych czynników ryzyka rozwoju chorób dietozale

ż

nych w krajach rozwini

ę

tych.

Zaleca si

ę

spo

ż

ycie warzyw i owoców w ilo

ś

ci pi

ę

ciu porcji dziennie po 80 gramów.

Podejmowane akcje mog

ą

by

ć

skierowane do całej populacji lub skupia

ć

si

ę

na konkretnej

grupie osób.

W pa

ń

stwach europejskich promocje spo

ż

ycia warzyw i owoców rozpocz

ę

ły si

ę

w latach

90tych.

W Danii program taki obejmuje trzy strategie informacyjno-promocyjne:

o

owoce w miejscu pracy (bezpłatne owoce dla pracowników),

o

owoce w szkole (opłacane przez rodziców),

o

owoce w zbiorowym

ż

ywieniu.

Do takich działa

ń

konieczna jest współpraca mo

ż

liwie jak najwi

ę

kszej ilo

ś

ci partnerów –

organizacji pozarz

ą

dowych ds. zdrowia publicznego, instytucji pa

ń

stwowych oraz

przedstawicieli rynku.

Obecnie s

ą

prowadzone programy promuj

ą

ce spo

ż

ycie warzyw i owoców m.in. w Norwegii,

Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech oraz na W

ę

grzech.

background image

Strona

14 z 32

Drugi plan działa

ń

dla Europy

Drugi plan działa

ń

dla Europy w zakresie polityki wy

ż

ywienia ludno

ś

ci na lata 2007-2012,

przedstawiony przez WHO w 2007 roku, podkre

ś

la konieczno

ść

dalszej intensyfikacji

aktywno

ś

ci w uj

ę

ciu zdrowotnym,

ż

ywieniowym, bezpiecze

ń

stwa oraz jako

ś

ciowym.

Niezb

ę

dne okazało si

ę

tak

ż

e przyj

ę

cie Zintegrowanych Planów Działania przez rz

ą

dy

pa

ń

stw oraz organizacji mi

ę

dzynarodowych.

Do ich wdra

ż

ania zobowi

ą

zane zostały zarówno instytucje pa

ń

stwowe jak i partnerzy

prywatni.

Drugi plan działa

ń

WHO obejmuje 6 szczegółowych obszarów, które podejm

ą

kwestie

najwa

ż

niejszych wyzwa

ń

zdrowia publicznego w dziedzinie

ż

ywienia, jako

ś

ci i

bezpiecze

ń

stwa

ż

ywno

ś

ciowego.


Proponowany Drugi Plan Działa

ń

dla polityki wy

ż

ywienia w Europie przewiduje mi

ę

dzy

innymi:

o

wspieranie tak zwanego zdrowego startu – promocja naturalnego karmienia
niemowl

ą

t oraz rozwój programów

ż

ywieniowych dla przedszkoli i szkół,

o

popraw

ę

dost

ę

pno

ś

ci owoców i warzyw, promocj

ę

reformulacji i wzbogacania

produktów spo

ż

ywczych,

o

zapewnienie odpowiednich praktyk marketingowych i znakowania

ż

ywno

ś

ci,

o

walk

ę

z nisk

ą

aktywno

ś

ci

ą

fizyczn

ą

, paleniem tytoniu, nadu

ż

ywaniem alkoholu,

o

zaanga

ż

owanie personelu medycznego w promocj

ę

zdrowego stylu

ż

ycia,

o

rozwój bada

ń

nad zmianami w konsumpcji

ż

ywno

ś

ci oraz monitring efektywno

ś

ci

podejmowanych działa

ń

.

Szczególnie wa

ż

nym dokumentem w aspekcie prac nad ;polityk

ą

wy

ż

ywienia ludno

ś

ci w

Europie jest przyj

ę

ta w 2007 roku przez 48 krajów regionu europejskiego WHO tak zwana

Europejska Karta Walki z Otyło

ś

ci

ą

.

Podkre

ś

la ona,

ż

e epidemia otyło

ś

ci stanowi jeden z najpowa

ż

niejszych problemów zdrowia

publicznego w tym regionie i uznaje za działanie priorytetowe ograniczenie zwi

ą

zanego z ni

ą

zagro

ż

enia.

Zgodnie z wytycznymi zawartymi w strategii komisji europejskiej w zakresie zagadnie

ń

zwi

ą

zanych z

ż

ywieniem wskazane s

ą

zmiany w uregulowaniach prawnych oraz budowa

partnerstw publiczno-prywatnych.

Według danych WHO w regionie europejskim funkcjonuje obecnie 35 narodowych
partnerstw publiczno-prywatnych ukierunkowanych na walk

ę

z otyło

ś

ci

ą

.

Na wniosek głównego inspektora sanitarnego powołana została w Polsce w dniu 12
listopada 2007 roku przez ministra zdrowia Rada ds. Diety, Aktywno

ś

ci Fizycznej i

Zdrowia, która ma podejmowa

ć

, monitorowa

ć

, koordynowa

ć

działania na rzecz

zapobiegania nadwadze i otyło

ś

ci z uwzgl

ę

dnieniem zalece

ń

europejskich oraz programu

narodowego.

Członkami rady s

ą

przedstawiciele 25 organizacji zwi

ą

zanych mi

ę

dzy innymize

ś

rodowiskiem naukowym, akademickim, rynkiem

ż

ywno

ś

ci, organizacji pozarz

ą

dowych oraz

konsumenckich.

W skład rady wchodzi po jednym przedstawicielu z:

o

Ministerstwa Zdrowia,

background image

Strona

15 z 32

o

Głównego Inspektoratu Sanitarnego,

o

Ministerstwa Edukacji Narodowej,

o

Ministerstwa Sportu i Turystyki,

o

Narodowej Instytucji Zdrowia Publicznego – Pa

ń

stwowego Zakładu Higieny,

o

Instytutu

Ż

ywno

ś

ci i

Ż

ywienia w Warszawie,

o

Instytutu Matki i Dziecka,

o

Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego SGGW,

o

AWF w Warszawie,

o

Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce,

o

Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich,

o

Stowarzyszenia Konsumentów Polskich,

o

Federacji Konsumentów,

o

Stowarzyszenia „Polska Federacja Producentów

Ż

ywno

ś

ci”,

o

Krajowej Unii Producentów Soków,

o

Krajowej Izby Gospodarczej „Przemysł Spo

ż

ywczy”,

o

Krajowej Izby Gospodarczej „Przemysł Rozlewniczy”,

o

Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji,

o

Stowarzyszenia Producentów Wyrobów Markowych ProMarka,

o

Krajowej Rady Reklamy,

o

Stowarzyszenia Agencji Reklamowych SAR,

o

Radiofonii i telewizji publicznej,

o

Towarzystwa Bada

ń

nad Otyło

ś

ci

ą

,

o

Polskiego Zwi

ą

zku Fitness & Wellness,

o

Polskiego Towarzystwa Technologów

Ż

ywno

ś

ci.

WYKŁAD 4

Zadania Rady ds. Diety, Aktywno

ś

ci Fizycznej i Zdrowia

Rada pełni funkcj

ę

organu opiniodawczo-doradczego w zakresie działa

ń

na rzecz

zapobiegania nadwadze i otyło

ś

ci w Polsce, ze szczególnym uwzgl

ę

dnieniem zalece

ń

Białej

Ksi

ę

gi Komisji Europejskiej pt. „Stratega dla Europy w zakresie zagadnie

ń

zdrowia

zwi

ą

zanych z

ż

ywieniem, nadwag

ą

i otyło

ś

ci

ą

“ oraz innych problemów w tym zakresie.

Dodatkowo w zakres działania Rady wchodzi:

o

okre

ś

lenie priorytetowych działa

ń

w zakresie promocji zbilansowanej diety,

aktywno

ś

ci fizycznej i zdrowia oraz okre

ś

lanie kierunków ich realizacji w kraju,

background image

Strona

16 z 32

o

opiniowanie i wspieranie inicjatyw wspierania ró

ż

nych akcji, ruchów koalicji na rzecz

zdrowia publicznego, w tym promocji zachowa

ń

prozdrowotnych oraz w zakresie

zapobiegania chorobom niezaka

ź

nym wynikaj

ą

cym z nadmiernej masy ciała,

ze szczególnym uwzgl

ę

dnieniem partnerstwa publiczno-prywatnego,

o

działania na rzecz promocji zdrowego stylu

ż

ycia, zwłaszcza zbilansowanej diety

i aktywno

ś

ci fizycznej dla poszczególnych grup wiekowych, w szczególno

ś

ci

w

ś

rodowiskach lokalnych i

ś

rodkach masowego przekazu.

Biała Ksi

ę

ga

Biała Ksi

ę

ga – strategia dla Europy w sprawie zagadnie

ń

zdrowotnych zwi

ą

zanych

z od

ż

ywianiem, nadwag

ą

i otyło

ś

ci

ą

,

Celem białej ksi

ę

gi jest okre

ś

lenie zintegrowanego podej

ś

cia UE maj

ą

cego przyczyni

ć

si

ę

do

zmniejszenia wyst

ę

powania chorób wynikaj

ą

cych z nieprawidłowego od

ż

ywiania, nadwagi

i otyło

ś

ci.

W ci

ą

gu ostatnich 30 lat drastycznie wzrosła liczba przypadków nadwagi i otyło

ś

ci w

ś

ród

ludno

ś

ci UE, a zwłaszcza w

ś

ród dzieci, gdzie szacunkowy współczynnik nadwagi wyniósł

w 2006 roku 30%.

Wskazuje to na pogarszanie si

ę

tendencji do nieprawidłowego sposobu od

ż

ywiania

i niskiego poziomu aktywno

ś

ci fizycznej w

ś

ród ludno

ś

ci UE i z tego powodu w przyszło

ś

ci

spodziewany jest dalszy wzrost przewlekłych dolegliwo

ś

ci, takich jak: choroby układu

kr

ąż

enia, nadci

ś

nienie, cukrzyca typu II, udar, niektóre nowotwory, zaburzenia mi

ęś

niowo-

szkieletowe, a nawet szereg zaburze

ń

psychicznych.

W dłu

ż

szej perspektywie b

ę

dzie to miało negatywny wpływ na

ś

redni

ą

długo

ść

ż

ycia w UE

oraz pogorszenie jako

ś

ci

ż

ycia wielu osób.

Wszystkie działania publiczne, które mog

ą

zosta

ć

podj

ę

te w tej dziedzinie na poziomie

wspólnotowym, powinny bra

ć

pod uwag

ę

trzy czynniki:

1. Ka

ż

da osoba ostatecznie odpowiada za swój tryb

ż

ycia oraz za tryb

ż

ycia swoich dzieci.

2. Tylko dobrze poinformowany konsument mo

ż

e podejmowa

ć

racjonalne decyzje.

3. Optymaln

ą

reakcj

ę

na to zagadnienie mo

ż

na osi

ą

gn

ąć

poprzez wspieranie

komplementarno

ś

ci integracji zarówno ró

ż

nych istotnych obszarów polityki jak i ró

ż

nych

poziomów działania.

Komisja Europejska zobowi

ą

zała si

ę

do wspierania polityki wy

ż

ywienia w tym zakresie na

poziomie krajowym, ale równocze

ś

nie sama podejmuje działania, które maj

ą

zaj

ąć

si

ę

gromadzeniem lokalnych lub krajowych inicjatyw i tworzeniem ogólnoeuropejskich
mechanizmów wymiany najlepszych praktyk.

Zasady działania polityki w tym zakresie:

o

Zajmowanie si

ę

t

ą

istotn

ą

kwesti

ą

zdrowia publicznego wymaga cało

ś

ciowej integracji

polityk: pocz

ą

wszy od

ż

ywno

ś

ci i konsumenta, do sportu, edukacji i transportu,

o

Działania w niniejszym dokumencie skupiaj

ą

si

ę

na czterech zasadniczych

aspektach:

1. Działania powinny dotyczy

ć

przyczyn powstawania zagro

ż

e

ń

dla zdrowia. W ten

sposób działania ustalone w strategii powinny si

ę

przyczyni

ć

do zmniejszenia

wszelkich zagro

ż

e

ń

zwi

ą

zanych z nieodpowiednim sposobem od

ż

ywiania

i ograniczon

ą

aktywno

ś

ci

ą

fizyczn

ą

, w tym zagro

ż

e

ń

zwi

ą

zanych z nadmiern

ą

mas

ą

ciała.

background image

Strona

17 z 32

2. Opisane działania maj

ą

funkcjonowa

ć

w obszarach polityki rz

ą

dowej i na ró

ż

nych

szczeblach

władzy

przy

zastosowaniu

szeregu

instrumentów,

ł

ą

cznie

z ustawodawstwem, tworzeniem sieci kontaktów, podej

ś

ciem publiczno-prywatnym

i przy zaanga

ż

owaniu sektora prywatnego oraz społecze

ń

stwa obywatelskiego.

3. W celu zapewnienia skuteczno

ś

ci strategia b

ę

dzie wymagała podj

ę

cia działa

ń

przez

szereg podmiotów prywatnych, takich jak przemysł spo

ż

ywczy oraz podmiotów

na poziomie lokalnym, takich jak szkoły i organizacje społeczne.

4. Najwa

ż

niejsz

ą

kwesti

ą

jest monitorowanie powy

ż

szych działa

ń

. Niestety mimo

podejmowania działa

ń

maj

ą

cych na celu popraw

ę

sposobu

ż

ywienia i wzrost

aktywno

ś

ci fizycznej, liczba osób z nadwag

ą

ka

ż

dego roku ro

ś

nie.

Jest to prawdopodobnie wynikiem słabego nadzoru nad poszczególnymi projektami, co
spowodowało niepełn

ą

ocen

ę

na temat tego, co funkcjonuje sprawnie i czy konieczna jest

poprawa lub zasadnicza zmiana działa

ń

.

Polityka na poziomie wspólnotowym

o

Lepiej poinformowani konsumenci,

o

Udost

ę

pnienie zdrowych produktów spo

ż

ywczych,

o

Wspieranie aktywno

ś

ci fizycznej,

o

Grupy priorytetowe i

ś

rodowiska,

o

Rozwijanie wiedzy w celu wspierania i tworzenia polityki wy

ż

ywienia ludno

ś

ci,

o

Rozwijanie systemów monitorowania;

Polityka na poziomie pa

ń

stw członkowskich

Ze wzgl

ę

du na zró

ż

nicowanie sposobu

ż

ywienia w poszczególnych pa

ń

stwach

członkowskich, cz

ęść

zada

ń

zwi

ą

zanych z walk

ą

z nadwag

ą

i otyło

ś

ci

ą

mo

ż

e by

ć

realizowana jedynie na poziomie krajowym.

Komisja Europejska b

ę

dzie tylko zestawia

ć

i ocenia

ć

wraz z grup

ą

wysokiego szczebla

podj

ę

te działania krajowe i regionalne i udost

ę

pnia

ć

te informacje na swojej stronie

internetowej.

Komisja zamierza wykorzysta

ć

wspomnian

ą

grup

ę

wysokiego szczebla do promowania

i rozpowszechniania najlepszych praktyk, jak równie

ż

do udzielania wsparcia uznanego

za wła

ś

ciwe na poziomie wspólnotowym.

Mo

ż

liwo

ś

ci działania podmiotów prywatnych

Podmioty prywatne mog

ą

odegra

ć

istotn

ą

rol

ę

w zapewnianiu konsumentom mo

ż

liwo

ś

ci

dokonywania wyborów korzystnych dla zdrowia i umo

ż

liwieniu im podejmowania decyzji

dotycz

ą

cych zdrowego trybu

ż

ycia: ich działania w tym obszarze mog

ą

uzupełnia

ć

polityk

ę

krajow

ą

i inicjatywy prowadzone na poziomie europejskim.

Wspólnotowe instrumenty wdra

ż

ania polityk wy

ż

ywienia

Obecnie w

ś

ród regulacji prawnych UE funkcjonuje szereg instrumentów, które maj

ą

na celu:

o

stabilizacj

ę

sytuacji na rynku

ż

ywno

ś

ciowym,

o

kształtowanie prozdrowotnych zachowa

ń

konsumentów,


background image

Strona

18 z 32

Do wspólnotowych instrumentów, które potencjalnie mog

ą

si

ę

przyczyni

ć

do poprawy

wzorców spo

ż

ycia

ż

ywno

ś

ci nale

żą

np. mechanizmy:

o

wzrostu konsumpcji mleka w placówkach o

ś

wiatowych,

o

bezpłatnej dystrybucji owoców i warzyw,

o

promocji wybranych produktów rolnych;

UE uczestniczy finansowo w prowadzeniu tych działa

ń

, a ich zasady obowi

ą

zuj

ą

we wszystkich krajach członkowskich.

System dopłat do spo

ż

ycia mleka i przetworów mlecznych

System dopłat do spo

ż

ycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach o

ś

wiatowych

skierowany jest do dzieci regularnie ucz

ę

szczaj

ą

cych do przedszkoli i szkół podstawowych

oraz młodzie

ż

y z gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.

Dopłatami s

ą

obj

ę

te mleko, jogurty, serki topione, twarogi oraz sery.

Ka

ż

dy ucze

ń

mo

ż

e naby

ć

0,25 litra mleka lub przetworu mlecznego po cenie ni

ż

szej ni

ż

rynkowa i nie wy

ż

szej ni

ż

ustalona ustawowo cena maksymalna.

Powodzenie systemu jest niestety uzale

ż

nione od stworzenia krajowego programu

wspieraj

ą

cego program unijny oraz zaanga

ż

owania wielu instytucji.

Krajowy program wspierania realizowany jest mi

ę

dzy innymi na W

ę

grzech, w Szwecji

i we Francji, gdzie liczba dzieci spo

ż

ywaj

ą

cych mleko si

ę

ga w placówkach o

ś

wiatowych

si

ę

ga około 20-50% ogólnej liczby dzieci.

W Polsce tak

ż

e funkcjonuje taki program, ale obecnie korzysta z niego niespełna 10% dzieci.

Najwi

ę

cej dzieci korzystało z tego programu w 2006 roku – około 11%.

Promocja wybranych produktów rolnych

Na unijnym rynku ogrodniczym od 1997 roku producenci maj

ą

prawo uzyska

ć

rekompensaty

za wycofanie z rynku produktów i przeznaczenie ich do bezpłatnej dystrybucji, czyli
rozdysponowania do o

ś

rodków pomocy społecznej, placówek opieku

ń

czo-wychowawczych,

o

ś

rodków adopcyjnych, szpitali, zakładów karnych obozów wypoczynkowych dla dzieci.

Niestety z powodów organizacyjnych oraz braku zainteresowania producentów, w Polsce
program ten nie został do tej pory uruchomiony.

W innych krajach UE roczne wydatki bud

ż

etowe na wsparcie tego programu wynosiły około

600 milionów euro.

Zakłada si

ę

,

ż

e wdra

ż

ane programy musz

ą

przyczyni

ć

si

ę

do wzrostu popytu na produkty

nim obj

ę

te.

Programy te wydaj

ą

si

ę

szczególnie po

żą

dane w pa

ń

stwach, które charakteryzuj

ą

si

ę

np. niskim spo

ż

yciem owoców i warzyw oraz wysokim potencjałem ich produkcji.

Programy UE obecne w Polsce

Od wej

ś

cia Polski do UE uruchomiony został mi

ę

dzy innymi:

o

roczny program promocyjno-informacyjny „Mro

ż

onki pełne natury” –

dotycz

ą

cy promocji mro

ż

onych warzyw i owoców na rynku polskim,

o

dwuletni program informacyjny „Oryginalno

ść

pod ochron

ą

, odnosz

ą

cy

si

ę

do wspólnotowego systemu oznacze

ń

produktów regionalnych i tradycyjnych,

background image

Strona

19 z 32

o

w styczniu 2008 roku zainaugurowano trzyletni

ą

kampani

ę

Stawiam na

mleko”, skierowan

ą

do dzieci w wieku 7-13 lat, ich rodziców i opiekunów.

Pomimo

ż

e programy te znajduj

ą

swoje odzwierciedlenie w wytycznych polityki wy

ż

ywienia

ludno

ś

ci, konieczne jest zwi

ę

kszenie rozpowszechnienia informacji na temat mo

ż

liwo

ś

ci

i warunków uczestnictwa w tych programach.

Platforma technologiczna „

Ż

ywno

ść

dla

ż

ycia”

Do producentów

ż

ywno

ś

ci adresowana jest powołana przez Komisj

ę

Europejsk

ą

Platforma

Technologiczna

Ż

ywno

ść

dla

Ż

ycia”.

Postawiła ona sobie za cel doskonalenie produkcji

ż

ywno

ś

ci zgodnie z potrzebami

i oczekiwaniami konsumentów, a tak

ż

e promocj

ę

innowacyjnej, nowoczesnej produkcji

ż

ywno

ś

ci, która b

ę

dzie miała pozytywny wpływ na zdrowie publiczne i ogólnie jako

ść

ż

ycia.

Koncepcja Platformy Technologicznej nawi

ą

zuje do zachodz

ą

cych w Europie procesów

demograficznych polegaj

ą

cych na przedłu

ż

aniu długo

ś

ci

ż

ycia i starzeniu si

ę

społecze

ń

stwa

tego regionu oraz konieczno

ś

ci przyj

ę

cia we wszystkich dziedzinach działalno

ś

ci podej

ś

cia

opartego na „zdrowym starzeniu si

ę

“.

Realizacja wizji Europejskiej Platformy technologicznej zakłada prowadzenie bada

ń

i współprac

ę

w nast

ę

puj

ą

cych sze

ś

ciu obszarach:

o

ż

ywno

ść

i zdrowie,

o

jako

ść

ż

ywno

ś

ci, a procesy produkcyjne,

o

ż

ywno

ść

i konsument,

o

bezpiecze

ń

stwo

ż

ywno

ś

ci

o

zrównowa

ż

ona produkcja

ż

ywno

ś

ci,

o

zarz

ą

dzanie ła

ń

cuchem

ż

ywno

ś

ciowym.

Jednocze

ś

nie zakłada si

ę

, i

ż

inicjatywy badawczo-rozwojowe w tych obszarach b

ę

d

ą

zharmonizowane, przyjmuj

ą

c perspektyw

ę

konsumenta, za główn

ą

sił

ę

nap

ę

dow

ą

.

Polityka wy

ż

ywienia w aspekcie przyszłych wyzwa

ń

W praktyczn

ą

realizacj

ę

polityki wy

ż

ywienia zaanga

ż

owane s

ą

organizacje mi

ę

dzynarodowe,

rz

ą

dy poszczególnych krajów oraz rozmaite stowarzyszenia i organizacje działaj

ą

ce

na poziomie lokalnym.

W

ś

ród ró

ż

nych przesłanek podejmowanych przez nie działa

ń

znajduj

ą

si

ę

mi

ę

dzy innymi

rosn

ą

ce koszty opieki zdrowotnej, hospitalizacji i usług medycznych, a tak

ż

e wypłacanych

rent oraz innych

ś

wiadcze

ń

.

Wzgl

ę

dy ekonomiczne s

ą

i b

ę

d

ą

w przyszło

ś

ci wa

ż

nym elementem uwzgl

ę

dnionym przy

formowaniu i realizacji polityki wy

ż

ywienia w ro

ż

nych krajach.

W oficjalnych dokumentach ONZ i jej wyspecjalizowanych agend podkre

ś

la si

ę

odpowiedzialno

ś

ci poszczególnych rz

ą

dów za dobrostan ich obywateli.

Wa

ż

ne jest tak

ż

e stwierdzenie powtarzane w publikacjach podkomitetu ds.

Ż

ywienia

Narodów Zjednoczonych: Wła

ś

ciwe Wy

ż

ywienie Prawem Człowieka!

background image

Strona

20 z 32

W Polsce od lat 90-tych podejmowane s

ą

próby stworzenia programu i realizacji narodowej

polityki wy

ż

ywienia.

Mimo ró

ż

nych ogranicze

ń

i braku takiej polityki w skali kraju na szcz

ęś

cie na uwag

ę

zasługuj

ą

rozwijaj

ą

ce si

ę

inicjatywy na mniejsz

ą

skal

ę

, nakierowane np. na zwi

ę

kszenie

dost

ę

pno

ś

ci

ż

ywno

ś

ci w

ś

ród grup tak zwanego ryzyka, promuj

ą

ce zasady racjonalnego

ż

ywienia oraz zdrowy styl

ż

ycia.

W Polsce wa

ż

n

ą

rol

ę

w tym zakresie pełni tak

ż

e Polska Federacja Producentów

Ż

ywno

ś

ci,

która zrzesza najwi

ę

kszych producentów – liderów rynku

ż

ywno

ś

ciowego.

Działalno

ść

tej organizacji uwzgl

ę

dnia tak wa

ż

ne dla konsumenta aspekty, jak np. jako

ść

i bezpiecze

ń

stwo

ż

ywno

ś

ci, oznakowanie

ż

ywno

ś

ci, innowacje i przenikanie nowych

technologii,

ś

rodowisko i zrównowa

ż

ony rozwój.

Realizacja całej polityki wy

ż

ywienia wymaga znacznych nakładów finansowych, dlatego

konieczne jest zacie

ś

nienie współpracy mi

ę

dzy sektorem publicznym i prywatnym, a tak

ż

e

budowana na zasadzie wzajemnego zaufania kooperacja ro

ż

nych

ś

rodowisk zwi

ą

zanych

z

ż

ywno

ś

ci

ą

,

ż

ywieniem i zdrowiem.

WYKŁAD 5

WALKA Z GŁODEM I NIEDO

Ż

YWIENIEM W KRAJACH TRZECIEGO

Ś

WIATA:

Wst

ę

p

Od najdawniejszych czasów sprawy wy

ż

ywienia ludzi budziły trosk

ę

, szczególnie wtedy,

gdy miliony umierały i umieraj

ą

z głodu.

Szybki wzrost zaludnienia Ziemi – spowodowany głównie wysokim przyrostem naturalnym w
krajach trzeciego

ś

wiata – sprawia,

ż

e wy

ż

ywienie ludno

ś

ci staje si

ę

jedynym

z najwa

ż

niejszych problemów współczesno

ś

ci.

Istniej

ą

powa

ż

ne dysproporcje w poziomie od

ż

ywiania si

ę

społecze

ń

stw ró

ż

nych krajów,

a tak

ż

e poszczególnych warstw społecznych w obr

ę

bie samego kraju.

Jest to nast

ę

pstwo nierównomiernego rozmieszczenia produkcji

ż

ywno

ś

ci i zró

ż

nicowania

standardu

ż

ycia.

Organizacja ds. wy

ż

ywienia i rolnictwa

Najwa

ż

niejsz

ą

organizacj

ą

, która podejmuje decyzje programowe i bud

ż

etowe

oraz dokonuje przegl

ą

du sytuacji

ś

wiatowego rolnictwa, rybołówstwa i le

ś

nictwa

oraz wy

ż

ywienia i walki z głodem jest Organizacja Narodów Zjednoczonych

ds. wy

ż

ywienia i rolnictwa (FAO), która raz na dwa lata spotyka si

ę

na

specjalnych konferencjach.

Z inicjatywy ONZ od 1960 roku FAO realizuje

Ś

wiatowy Program Wy

ż

ywienia, którego celem

jest udzielanie pomocy

ż

ywno

ś

ciowej krajom rozwijaj

ą

cym si

ę

oraz krajom dotkni

ę

tym

kl

ę

skami

ż

ywiołowymi.

Równie

ż

od 1960 roku FAO kieruje programem Kampania Walki z Głodem.

Celem tej kampanii jest zmobilizowanie sił i

ś

rodków niepa

ń

stwowych do walki z głodem,

propagowanie wiedzy na temat problemów rolnictwa i produkcji zwierz

ę

cej na

ś

wiecie oraz

sposobów ich rozwi

ą

zywania oraz podejmowanie ró

ż

nego typu akcji na rzecz rozwoju

rolnictwa w krajach rozwijaj

ą

cych si

ę

.

Działalno

ść

FAO jest finansowana ze składek członkowskich, a działalno

ść

operacyjna tak

ż

e

z dotacji

Programu

Organizacji

Narodów

Zjednoczonych

do

Spraw

Rozwoju,

background image

Strona

21 z 32

Mi

ę

dzynarodowego

Funduszu

Rozwoju

Rolnictwa

oraz

wielu

innych

instytucji

mi

ę

dzynarodowych.

Według szacunków FAO:

o

prawie 25% mieszka

ń

ców kuli ziemskiej od

ż

ywia si

ę

niewystarczaj

ą

co i niewła

ś

ciwie,

o

w tym około 10% głoduje, tzn. ich organizm jest w stanie długotrwałego niedoboru
składników pokarmowych,

o

obecnie na

ś

wiecie głoduje około 950 milionów ludzi – 1 mld ludzi.

Liczba osób głoduj

ą

cych na

ś

wiecie

Liczba osób głoduj

ą

cych na

ś

wiecie:

o

w ka

ż

dej minucie na

ś

wiecie umiera 57 dzieci z przyczyn niedo

ż

ywienia,

o

w wyniku głodu i niedo

ż

ywienia na

ś

wiecie w ci

ą

gu minuty umiera 76 istot ludzkich,

o

wi

ę

cej ludzi w ostatnich pi

ę

ciu latach umarło z głodu ni

ż

zostało zabitych w wyniku

wojen lub rewolucji i morderstw,

o

w sumie co roku z powodu głodu umiera około 35 milionów ludzi.

Obszary niedo

ż

ywienia i głodu

Problemy wy

ż

ywienia ludno

ś

ci najcz

ęś

ciej wyst

ę

puj

ą

w krajach słabo rozwini

ę

tych,

w krajach, gdzie dost

ę

p do wody jest bardzo trudny, a rolnictwo bardzo słabo rozwini

ę

te.

W krajach o takiej gospodarce i rolnictwie, w sytuacji wyst

ą

pienia kl

ę

ski

ż

ywiołowej bardzo

trudno jest zebra

ć

dostateczn

ą

ilo

ść

plonów na wy

ż

ywienie ludno

ś

ci.

Obszarami permanentnego głodu s

ą

kraje słabo rozwini

ę

te gospodarczo, o wysokich

wska

ź

nikach przyrostu naturalnego, przewy

ż

szaj

ą

cych wzrost produkcji

ż

ywno

ś

ci.

Klasycznymi przykładami s

ą

kraje Afryki, le

żą

ce głównie w strefie Sahary, np.: Burkina

Faso, Czad, Erytrea, Etiopia, Mali, Mauretania, Niger, Sudan, Somalia oraz takie pa

ń

stwa

Azji jak: Afganistan, Bangladesz, Indie, Kambod

ż

a.

Liczba osób głoduj

ą

cych na

ś

wiecie – najwi

ę

cej w Azji, rejonie Pacyfiku – w Afryce jest

mniejsze zaludnienie, wi

ę

c mniej głoduj

ą

cych.

Przyczyny głodu i niedo

ż

ywienia

Obecnie niestety ludzie umieraj

ą

z głodu nie dlatego,

ż

e brakuje

ż

ywno

ś

ci na

ś

wiecie, lecz

dlatego, i

ż

pa

ń

stwa ubogie nie maj

ą

ś

rodków na jej zakup od pa

ń

stw posiadaj

ą

cych du

ż

e

zapasy artykułów rolnych.

Do powstawania sytuacji kryzysowych w zakresie wy

ż

ywienia ludno

ś

ci cz

ę

sto przyczyniaj

ą

si

ę

te

ż

konflikty zbrojne, które – obok problemów komunikacyjnych i innych utrudniaj

ą

szybk

ą

i skuteczn

ą

pomoc mi

ę

dzynarodow

ą

.

W Somalii w latach dziewi

ęć

dziesi

ą

tych ONZ prowadziło operacj

ę

pod hasłem „Przywróci

ć

nadziej

ę

” kierowan

ą

do miejscowej ludno

ś

ci.

Wojna domowa w tym kraju doprowadziła do dramatycznej sytuacji: co czwarte dziecko
umierało do pi

ą

tego roku

ż

ycia z głodu, a w niektórych rejonach kraju odsetek ten wynosił

70% populacji.

Z pocz

ą

tkiem 1999 roku 1,5 mln z 6 mln Somalijczyków było zagro

ż

onych

ś

mierci

ą

głodow

ą

,

a milion ludzi próbowało uciec z kraju.

background image

Strona

22 z 32

Pomoc ONZ tylko w 20% docierała do r

ą

k głoduj

ą

cych, reszta trafiała w r

ę

ce uzbrojonych

band.

W Zambii w połowie 2002 roku rz

ą

d ogłosił stan kl

ę

ski

ż

ywiołowej i o

ś

wiadczył,

ż

e około

4 mln ludzi walczy z głodem, a

ż

ywno

ść

całkiem si

ę

wyczerpuje.

Ostra susza w tym kraju spowodowała,

ż

e na południu i wschodzie kraju

ż

niwa całkowicie

były nieurodzajne.

Produkcja kukurydzy spadła o 30%, co bardzo radykalnie spowodowało zmniejszenie
rezerw.

Bardzo wysoka zachorowalno

ść

na ró

ż

ne choroby spowodowała,

ż

e wi

ę

kszo

ść

ludzi, która

powinna pracowa

ć

, zmarła wskutek wyczerpania i głodu.

W Afryce na wi

ę

kszo

ś

ci powierzchni tego kraju wyst

ę

puje cofanie si

ę

produkcji rolnej.

Jest to spowodowane bardzo niekorzystn

ą

zmian

ą

warunków klimatycznych.

Wyst

ę

puje tam bardzo mało pastwisk, bardzo mała ilo

ść

gruntów ornych.

Najwi

ę

ksze niedobory

ż

ywno

ś

ci wyst

ę

puj

ą

w Afryce, poniewa

ż

ilo

ść

wytwarzanej tam

ż

ywno

ś

ci jest du

ż

o mniejsza ni

ż

przyrost naturalny ludzko

ś

ci.

Przedstawiciele agencji ONZ twierdz

ą

ż

e obecnie sytuacja w krajach trzeciego

ś

wiata jest

tak zła,

ż

e ju

ż

teraz mo

ż

na zapomnie

ć

o osi

ą

gni

ę

ciu jednego z milenijnych celów rozwoju,

jakim było zmniejszenie o połow

ę

liczny głoduj

ą

cych do 2015 roku.

Pomoc krajom trzeciego

ś

wiata

Od wielu lat niedostatki produkcji rolnej w krajach słabo rozwini

ę

tych gospodarczo,

rozwi

ą

zuje nie tylko FAO, ale tak

ż

e inne organizacje charytatywne współpracuj

ą

ce z ONZ.

Organizacje te wysyłaj

ą

do krajów biednych

ż

ywno

ść

z krajów dobrze rozwijaj

ą

cych si

ę

.

Jednak wi

ę

kszo

ść

fundacji twierdzi,

ż

e regularne dostarczenie

ż

ywno

ś

ci do biednych

regionów

ś

wiata nie jest wcale dobrym rozwi

ą

zaniem.

Taka pomoc bezpo

ś

rednia powoduje,

ż

e kraje te nie staraj

ą

si

ę

samodzielnie poprawia

ć

swojej sytuacji gospodarczej, tylko czekaj

ą

na pomoc i

ż

yj

ą

ze

ś

wiadomo

ś

ci

ą

,

ż

e

ż

ywno

ść

zostanie im dostarczona.

Jedynym sposobem na popraw

ę

warunków

ż

ycia w krajach biednych jest wzrost plonów

uzyskany poprzez odpowiednie przeszkolenie i przygotowanie wła

ś

cicieli gruntów, jak i ich

pracowników oraz podniesienie ich klasyfikacji w celu stosowania nowoczesnej technologii
uprawy.

Chodzi tu przede wszystkim o sztuczne nawadnianie terenów, wzrost produkcji

ż

ywno

ś

ci,

powi

ę

kszenie obszarów rolnych przez zagospodarowanie nieu

ż

ytków.

Innym sposobem rozwi

ą

zywania problemu głody mo

ż

e by

ć

zwi

ę

kszenie wydajno

ś

ci zbiorów

na istniej

ą

cych ju

ż

polach poprzez intensyfikacj

ę

upraw albo wprowadzanie odmian

o wy

ż

szych plonach.

W Japonii, przy u

ż

yciu nowoczesnych metod produkcji rolnej z jednego hektara uzyskuje si

ę

około 6 ton ry

ż

u, a w krajach afryka

ń

skich trzy razy mniej.

Warunkiem radykalnego post

ę

pu w rolnictwie wielu krajów trzeciego

ś

wiata i doprowadzenia

ich do wzgl

ę

dnej samowystarczalno

ś

ci

ż

ywno

ś

ciowej jest przeprowadzenie reform rolnych

i usuni

ę

cie hamulców uniemo

ż

liwiaj

ą

cych optymalne wykorzystanie ziemi.

Konieczna jest te

ż

długotrwał

ą

pomoc finansowa, naukowo-techniczna i organizacyjna

dla rolnictwa krajów zacofanych ze strony pa

ń

stw gospodarczo rozwini

ę

tych.

background image

Strona

23 z 32

W dłu

ż

szej perspektywie czasu skuteczniejsza jest pomoc w wyprodukowaniu potrzebnej

w krajach głoduj

ą

cych

ż

ywno

ś

ci ni

ż

jednorazowe, lub nawet cz

ę

ste przekazywanie jej

poprzez pa

ń

stwa wysoko rozwini

ę

te rolniczo.

Zielona Rewolucja

Nadzieja na popraw

ę

sytuacji

ż

ywno

ś

ciowej

ś

wiata wi

ąż

e si

ę

z tzw. zielon

ą

rewolucj

ą

,

polegaj

ą

c

ą

na stosowaniu wysokoplennych odmian pszenicy i ry

ż

u.

Wyhodowane, przez modyfikacj

ę

, rekordowo wydajnej pszenicy o krótkim

ź

d

ź

ble i jej

rozpowszechnienie – przede wszystkim w Meksyku, Indiach i Pakistanie oraz
upowszechnienie wysokoplennego ry

ż

u na Filipinach przyczyniły si

ę

do wyra

ź

nego

zmniejszenia niedoboru zbó

ż

w tych krajach.

Ry

ż

stanowi podstawowe wy

ż

ywienia dla wi

ę

cej ni

ż

połowy ludno

ś

ci

ś

wiata, a w ostatnich

latach jego produkcja znacznie spadła.

Naukowcy stwierdzili równie

ż

,

ż

e wzrost wydajno

ś

ci pól ry

ż

owych zmalał i jest ni

ż

szy ni

ż

wzrost demograficzny.

Do 2030 roku

ś

wiatowe zapotrzebowanie na ry

ż

b

ę

dzie wi

ę

ksze o 38% w stosunku do ilo

ś

ci

otrzymywanych rocznie w latach 1997-1999.

Dobra organizacja upraw ry

ż

u mo

ż

e by

ć

bardzo pomocna przy zwalczaniu głodu na

ś

wiecie.

Los prawie miliarda gospodarstw domowych w Azji, Afryce i Ameryce zale

ż

y od tych upraw.

Stanowi

ą

one ich podstawowe

ź

ródło pracy i

ż

ycia.

Powszechnie panuje pogl

ą

d,

ż

e olbrzymie rezerwy

ż

ywno

ś

ci kryj

ą

w sobie morza i oceany.

Mo

ż

na by znacznie zwi

ę

kszy

ć

połowy ryb i drobnych zwierz

ą

t morskich, uwa

ż

aj

ą

c jednak, by

nie naruszy

ć

równowagi ekologicznej mórz i oceanów.

W przyszło

ś

ci du

żą

rol

ę

w wy

ż

ywieniu ludno

ś

ci mogłyby odegra

ć

ro

ś

linne zasoby wód,

tj. glony, wodorosty i plankton.

Afryka – Centrum głodu i ubóstwa

Afryka pozostaje nadal kontynentem, gdzie problem głodu ma najtragiczniejszy wymiar.

Warto

ść

dostarczanej w Afryce

ż

ywno

ś

ci wynosi około 1 mld dolarów, a i tak wzrasta liczba

niedo

ż

ywionych.

Raport FAO podaje,

ż

e w Afryce na około 1 mld mieszka

ń

ców, 300 mln cierpi głód.

Na aktualn

ą

sytuacj

ę

w Afryce Południowej wpływa szereg czynników niesprzyjaj

ą

cych:

skrajna bieda, katastrofy ekologiczne, niedorozwój rolnictwa, konflikty zbrojne, epidemia
AIDS i innych chorób zaka

ź

nych.

Afryka przez cały XX wiek bezskutecznie zmagała si

ę

z ubóstwem – niestety walk

ę

t

ę

ci

ą

gle

przegrywa.

W 2002 roku w Mozambiku 69% populacji

ż

yło poni

ż

ej granicy ubóstwa.

W latach 1996-2001 ubóstwo w społecze

ń

stwie Zambii wzrosło z 69 do 86%.

W Malawi w tym samym czasie skala ubóstwa wzrosła z 60 do 65%.

W pozostałych krajach regionu sytuacja jest podobna.

Aby wszyscy mieszka

ń

cy Afryki mogli si

ę

wy

ż

ywi

ć

, produkcja rolna powinna wzrosn

ąć

a

ż

trzykrotnie.

Tymczasem w całej Afryce brakuje ziemi, która nadawałaby si

ę

do produkcji rolnej.

background image

Strona

24 z 32

Tylko 15% gruntów mo

ż

e rodzi

ć

plony, wyj

ą

tkiem na skal

ę

całego kontynentu jest Sierra

Leone czy Ruanda, gdzie od 30 do 50% ogólnego areału nadaje si

ę

na uprawy.

Niezadowalaj

ą

co przedstawia si

ę

poziom techniczny produkcji rolnej, która wła

ś

ciwie opiera

si

ę

na pracy r

ą

k ludzkich.

W efekcie produkcja rolna ro

ś

nie bardzo wolno – od lat 60 wzrosła w Afryce ponad

dwukrotnie, gdy w Ameryce Łaci

ń

skiej blisko 3,5-krotnie.

Bark dost

ę

pu do wody pitnej, systemów irygacyjnych i racjonalnej polityki rolnej dodatkowo

komplikuje sytuacj

ę

.

Wdra

ż

anie programów, które mogłyby zmieni

ć

sytuacj

ę

wymaga olbrzymich nakładów

finansowych społeczno

ś

ci mi

ę

dzynarodowej, przy czym

ż

eby przyniosły oczekiwane efekty

powinny by

ć

podtrzymywane przez afryka

ń

skie pa

ń

stwa, które s

ą

zbyt słabe i nieudolne, by

temu zadaniu podoła

ć

.

Opieka medyczna

Głód nie zbierałby tak tragicznych plonów, gdyby nie katastrofalny poziom zdrowia
mieszka

ń

ców kontynentu. Wycie

ń

czeni chorobami ludzie łatwo ulegaj

ą

głodowi, na skutek

czego

ś

miertelno

ść

wywołana głodem jest znacznie wy

ż

sza.

Niski poziom medycyny, bardzo trudny dost

ę

p do podstawowych usług medycznych i liczne

plagi Południowej Afryki, poczynaj

ą

c od biegunki, cholery, malarii, ko

ń

cz

ą

c na najwi

ę

kszy

wrogu Afryki – AIDS; skutecznie niszcz

ą

podstawy społecznej egzystencji.

Wiele dzieci w ogóle nie jest obj

ę

tych stał

ą

opiek

ą

lekarsk

ą

.

W Kenii jeden lekarz przypada na 20 tysi

ę

cy osób, w Ghanie na 25, natomiast w Burkina

Faso a

ż

na 265 tysi

ę

cy osób.

Dla porównania we Włoszech jeden lekarz ma pod opiek

ą

ś

rednio 211 osób.

Co roku na biegunk

ę

a Afryce umiera 3 miliony ludzi.

Blisko 33% społecze

ń

stwa jest zara

ż

ona wirusem HIV, co wywiera dramatyczne pi

ę

tno

na gospodarce afryka

ń

skiej.

Ludzie nie s

ą

w stanie normalnie pracowa

ć

, a wi

ę

c nie mog

ą

samodzielnie zaspokoi

ć

podstawowych potrzeb.

Kl

ę

ski

ż

ywiołowe

W całej Afryce Południowej wyj

ą

tkowo niesprzyjaj

ą

ca pogoda zniszczyła i ci

ą

gle niszczy i tak

niewystarczaj

ą

ce plony.

Ostatnie dwa lata były wyj

ą

tkowo niesprzyjaj

ą

ce:

o

w Lesoto tornada, du

ż

e opady, mróz i gradobicie zniszczyły zbiory,

o

w Mozambiku ostra susza sprawiła,

ż

e plony przede wszystkim na wschodzie i

południu kraju były bardzo niskie,

o

w Malawi wi

ę

kszo

ść

z 27 okr

ę

gów dotkn

ę

ły susze i powodzie.

Ci

ęż

kie ulewy i cyklony ka

ż

dorazowo zbieraj

ą

krwawe

ż

niwo, niszcz

ą

domostwa, ostatnie

zapasy, zmuszaj

ą

do migracji w poszukiwaniu chleba setki tysi

ę

cy ludzi.

Wzrasta zagro

ż

enie malari

ą

i choler

ą

.

Kraje afryka

ń

skie s

ą

jeszcze dodatkowo gn

ę

bione przez własne rz

ą

dy i polityk

ę

wewn

ę

trzn

ą

.

background image

Strona

25 z 32

W imieniu wy

ż

szych potrzeb miejscowa ludno

ść

jest spychana na obszary trudne do uprawy

lub w ogóle pozbawia si

ę

ich ziemi, gdy zadłu

ż

aj

ą

si

ę

u wła

ś

cicieli ziemskich, którzy

żą

daj

ą

od nich wi

ę

kszej cz

ęś

ci plonów.

Podsumowanie

Pa

ń

stwa Afryki południowej i

ś

rodkowej nie poradz

ą

sobie samodzielnie z problemem głodu

i niedo

ż

ywienia.

Wsz

ę

dzie widoczny chaos i słabo

ść

władz pa

ń

stwowych, rozdzieranych wewn

ę

trznymi

wa

ś

niami i przygniatanych własn

ą

nieudolno

ś

ci

ą

.

Dotychczasowe propozycje i pomoc pa

ń

stw rozwini

ę

tych (przede wszystkim Unii

Europejskiej i Stanów Zjednoczonych) niestety potwierdzaj

ą

,

ż

e nie ma łatwego rozwi

ą

zania

tej tragicznej sytuacji w regionie i całej Afryce.

Kraje zachodnie w olbrzymim stopniu finansuj

ą

pomoc humanitarn

ą

w Afryce, ale to

wszystko okazuje si

ę

by

ć

działaniem dora

ź

nym niekierowanym na zapewnienie minimum

egzystencjonalnego.

Niestety, nikomu dotychczas nie przyszło do głowy, aby stworzy

ć

odpowiednio siln

ą

finansowo organizacj

ę

do walki z głodem – organizacj

ę

, która mogłaby wykupywa

ć

wszelkie

nadwy

ż

ki produkcji rolnej w Europie i Ameryce Północnej i kierowa

ć

je do głoduj

ą

cych ludzi,

aby ha

ń

ba

ś

mierci godowej w

ś

ród przeszła do historii.

W dobie globalizacji i nowych mo

ż

liwo

ś

ci problem Afryki ci

ą

gle pozostaje starym

wyzwaniem.

Aby sytuacja w Afryce uległa poprawie potrzebne s

ą

ogromne nakłady finansowe

i zaanga

ż

owanie wielu instytucji mi

ę

dzynarodowych, ale tak

ż

e wola polityczna wszystkich

mocarstw tego

ś

wiata.

Obecnie niestety egoizm władz wielu pa

ń

stw skazuje mieszka

ń

ców Afryki na samotn

ą

walk

ę

o przetrwanie.

WYKŁAD 6

Ż

YWNIENIE A ZDROWIE SPOŁECZNE W PERSPEKTYWIE XXI wieku

HISTORIA NAUKI O

Ż

YWNIENIU CZŁOWIEKA

Od zarania dziejów ludzko

ś

ci pierwszym i podstawowym zaj

ę

ciem warunkuj

ą

cym

jej egzystencje było zdobywanie po

ż

ywienia.

W miar

ę

upływów wieków pojawiały si

ę

coraz to nowe rodzaje

ż

ywno

ś

ci oraz sposoby

jej przyrz

ą

dzania.

Rosn

ą

ce tempo

ż

ycia, wy

ż

szy status ekonomiczny spowodowały,

ż

e potrzeby

ż

ywieniowe

realizowane s

ą

niejednokrotnie w sposób odbiegaj

ą

cy od zasad racjonalnego

ż

ywienia.

Zasady prawidłowego

ż

ywienia powstały stopniowo w miar

ę

rozwoju nauki o

ż

ywieniu

człowieka, która jest stosunkowo młod

ą

, bowiem jej pocz

ą

tek przypada na koniec XVIII

wieku.

Pierwsze wzmianki o leczeniu diet

ą

pojawiły si

ę

jednak

ż

e ju

ż

w staro

ż

ytno

ś

ci, wskazuj

ą

c

na zwi

ą

zek mi

ę

dzy niestrawno

ś

ci

ą

, a przejadaniem si

ę

.


background image

Strona

26 z 32

W zwi

ą

zku z tym klasyfikowano

ż

ywno

ść

, np. zale

ż

nie od jej charakteru na:

- osuszaj

ą

c

ą

,

- nawadniaj

ą

c

ą

,

- wzdymaj

ą

c

ą

,

- rozgrzewaj

ą

c

ą

,

- moczop

ę

dn

ą

,

- powoduj

ą

c

ą

powstawanie dobrych lub złych cieczy w organizmie.

W okresie

ś

redniowiecza i kilku pierwszych wieków nowo

ż

ytnych nie dokonano

zasadniczych post

ę

pów w dziedzinie

ż

ywienia, poniewa

ż

nie wiedziano:

- jakie składniki od

ż

ywcze i jakie ich ilo

ś

ci s

ą

potrzebne do prawidłowego

ż

ywienia si

ę

,

- jak

ą

pełni

ą

rol

ę

w organizmie,

- w jakich produktach wyst

ę

puj

ą

.

Dopiero w XVIII wieku dzi

ę

ki pracy

Antoine Lavoisiera,

uznawanego za ojca nauki o

ż

ywieniu

, nast

ą

pił dynamiczny rozwój

tej nauki.

Kiedy w 1777 roku A. L. Lavoisier, obalaj

ą

c teori

ę

flogistonu, ogłosił

swoje prace z zakresu teorii spalania składników pokarmowych w

ż

ywym organizmie – naukowe podstawy

ż

ywienia w zasadzie nie

istniały.

Dzi

ę

ki badaniom Lavoisiera udało si

ę

ustali

ć

,

ż

e pokarm

po spo

ż

yciu ulega spalaniu, a podczas oddychania zostaje

dostarczona odpowiednia ilo

ść

potrzebnego do tego celu tlenu

i wydalony w czasie spalania dwutlenek w

ę

gla.

Jednocze

ś

nie w wyniku tego procesu wytwarza si

ę

ciepło, którego ilo

ś

ci Lavoisier wspólnie

z Laplacem, zmierzyli we specjalnie skonstruowanym kalorymetrze.

Zapocz

ą

tkowane w ten sposób badania stanowiły i stanowi

ą

jeden z podstawowych

elementów nauki o

ż

ywieniu tj. kalorymetri

ę

.

O olbrzymim znaczeniu tych prac

ś

wiadczy fakt,

ż

e a

ż

do pocz

ą

tku XX wieku głównym,

a wła

ś

ciwe jedynym miernikiem warto

ś

ci od

ż

ywczej po

ż

ywienia była jego warto

ść

energetyczna. Za pomoc

ą

kalorii wyra

ż

ano te

ż

zapotrzebowanie pokarmowe człowieka.

W XIX wieku i na pocz

ą

tku XX stulecia zajmowano si

ę

głównie odkryciem i identyfikacj

ą

podstawowych składników pokarmowych i konsekwencjami ich niedoboru w po

ż

ywieniu, nie

zwracaj

ą

c uwagi na ich elementy składowe, tj. kwasy tłuszczowe, błonnik, aminokwasy, itp.

Dopiero w ko

ń

cu XIX i na pocz

ą

tku XX odkryto białka maj

ą

ce podstawowe znaczenie

dla

ż

ycia jako budulec wszystkich

ż

ywych organizmów.

Dopiero XX wiek, okre

ś

lany mianem

„ złotego” w nauce o

ż

ywieniu człowieka,

przyniósł

znacz

ą

cy post

ę

p i rozszerzenie kierunków badawczych.

Odkryto wtedy bowiem wielk

ą

ż

norodno

ść

przemian poszczególnych składników

w organizmie człowieka, ich dost

ę

pno

ść

oraz drogi rozmieszczenia, metabolizmu i

wydalania.

background image

Strona

27 z 32

Wykazano,

ż

e wiele zaburze

ń

rozwojowych oraz schorze

ń

wieku dojrzałego jest rezultatem

wadliwego, niedoborowego i jednostronnego

ż

ywienia.

Stwierdzono powi

ą

zanie z nadmiernym spo

ż

yciem niektórych chorób (np. otyło

ść

,

nadci

ś

nienie, schorzenia układu kr

ąż

enia, nowotwory, próchnica z

ę

bów).

Pozwoliło to opracowa

ć

zalecane normy

ż

ywienia i wy

ż

ywienia, które po raz pierwszy

pojawiły si

ę

w latach 30 XX wieku w Anglii, USA i Kanadzie.

W miar

ę

rozwoju innych nauk, jak biologia, fizyka, chemia,

nauka o

ż

ywieniu człowieka

przeszła ogromn

ą

ewolucj

ę

spowodowan

ą

tak

ż

e znacznym wzrostem ludno

ś

ci

ś

wiata

na przestrzeni minionych stuleci.

Ta eksplozja demograficzna, rosn

ą

ce tempo

ż

ycia oraz post

ę

p technologiczny w produkcji

i przetwórstwie

ż

ywno

ś

ci poci

ą

gn

ę

ły za sob

ą

zmian

ę

sposobu

ż

ywienia si

ę

człowieka

współczesnego w porównaniu z człowiekiem prehistorycznym i w konsekwencji okre

ś

lone

skutki zdrowotne.

Tabela 1. Spo

ż

ycie podstawowych składników pokarmowych w paleolicie i dzisiaj.

Spo

ż

ycie ( g )

Składniki

Paleolit

Dzisiaj

Białko

zwierz

ę

ce

ro

ś

linne

Tłuszcze

zwierz

ę

ce

ro

ś

linne

251
191

60
71
30
41

109

72
37

164

93
71

P : S = 1,4

P : S = 0.53

Cholesterol

W

ę

glowodany
Błonnik

591
334

46

500
413

30

Wprawdzie wydłu

ż

yła si

ę

przeci

ę

tna długo

ść

ż

ycia, ale jednocze

ś

nie w skali

ś

wiata prawie

miliard ludzi głoduje, i jest niedo

ż

ywianych, a setki milionów cierpi z przekarmienia.

W rezultacie tych nieprawidłowo

ś

ci pojawiły si

ę

choroby, których podło

ż

em jest

nieprawidłowe

ż

ywienie.

Choroby te s

ą

determinowane nie tylko nie docenianiem znaczenia

ż

ywienia dla zachowania

zdrowia, ale równie

ż

sytuacj

ą

ekonomiczn

ą

, tempem

ż

ycia, czynnikami

ś

rodowiskowymi,

kulturowymi oraz cywilizacyjnymi.

Nale

ż

y s

ą

dzi

ć

,

ż

e

główne kierunki badawcze w nauce o

ż

ywieniu człowieka XXI

w b

ę

d

ą

dotyczy

ć

wyja

ś

nienia genetycznych powi

ą

za

ń

ż

ywienia z chorobami dieto zale

ż

nymi oraz

mo

ż

liwo

ś

ci

ą

ich prewencji.

W ostatnich latach dynamicznie rozwijaj

ą

si

ę

badania w zakresie interakcji składników

od

ż

ywczych, ich oddziaływa

ń

z ksenobiotykami, lekami oraz wpływu tych interakcji

na umysłowy i fizyczny rozwój człowieka.

Zwraca si

ę

te

ż

baczniejsz

ą

uwag

ę

na rol

ę

kodu genetycznego i jego znaczenie dla rozwoju,

stanu od

ż

ywienia i zdrowia ludzi.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE W

Ż

YWIENIU W XX WIEKU

background image

Strona

28 z 32

Zawrotny rozwój cywilizacyjny w XX wieku stał si

ę

przyczyn

ą

paradoksu cywilizacyjnego

w dziejach ludzko

ś

ci, polegaj

ą

cego na wydłu

ż

eniu

ż

ycia z jednej strony i jego skróceniu

z drugiej.

W prawdzie w genomie człowieka wyodr

ę

bniono gen długowieczno

ś

ci, ale determinuje on

długo

ść

ż

ycia tylko w 15 – 20 %, natomiast reszta w znacznej mierze zale

ż

y od

ś

rodowiska

i trybu

ż

ycia, w tym zachowa

ń

ż

ywieniowych okre

ś

laj

ą

cych indywidualny sposób

ż

ywienia

si

ę

, a wi

ę

c tak

ż

e od polityki wy

ż

ywienia prowadzonej przez poszczególne kraje.

Zachowania te s

ą

najcz

ęś

ciej nie wła

ś

ciwe i towarzysz

ą

człowiekowi od pocz

ę

cia a

ż

do

ś

mierci.

S

ą

one mocno zró

ż

nicowane zale

ż

nie od rejonu

ś

wiata, dost

ę

pno

ś

ci do

ż

ywno

ś

ci, a tak

ż

e

religii i czynników kulturowych.

WPŁYW RELIGII NA ZACHOWANIA

Ż

YWIENIOWE

Du

ż

y udział w kształtowaniu wzorców kulturowych zarówno polaków, jak i innych narodów

ś

wiata miały i maj

ą

po dzi

ś

dzie

ń

religie.

Do najwa

ż

niejszych religijnych determinantów sposobów

ż

ywienia nale

żą

:

- ograniczenia asortymentów spo

ż

ywanych pokarmów (pokarmy zakazane),

- posty jako

ś

ciowe i ilo

ś

ciowe,

- pokarmy obrz

ę

dowe i

ś

wi

ą

teczne.

Wpływ religii na zachowania

ż

ywieniowe – pokarmy zakazane

Ju

ż

samo poj

ę

cie produktu jadalnego nie jest uniwersalne. Lecz zale

ż

y od systemu warto

ś

ci

w danej kulturze.

Produkt uwa

ż

any za jadalny w jednej grupie kulturowej, w innej mo

ż

e uchodzi

ć

za niejadalny.

Na przykład fl

ą

dra uwa

ż

ana w Europie za smaczn

ą

ryb

ę

, prze mieszka

ń

ców Labradoru

i Nowej Funlandii traktowana jest jako nawóz.

Mi

ę

so psa – ch

ę

tnie spo

ż

ywane na Dalekim Wschodzie – przez europejczyków jest

niejadalne, za

ś

ś

limak winniczek, czy

ż

abie udko, uchodz

ą

ce we Francji za wykwintny

przysmak, przez wi

ę

kszo

ść

Polaków nie s

ą

uznawane za pokarm.

W ró

ż

nych cz

ęś

ciach

ś

wiata spotyka si

ę

wiele ró

ż

norodnych potencjalnych pokarmów,

którym miejscowa ludno

ść

przypisuje warto

ść

magiczn

ą

( np. amulety czy totemy), nadaje

status

ś

wi

ę

to

ś

ci ( np.

ś

wi

ę

te krowy) lub z innych przyczyn kulturowych wyklucza ze swojego

jadłospisu .

Uwarunkowana kulturowo niejadalno

ść

wynika najcz

ęś

ciej z wierze

ń

i przepisów religijnych.

Z religii uniwersalistycznych najwi

ę

cej zalece

ń

i ogranicze

ń

ż

ywieniowych wprowadza

judaizm.

Ze wzgl

ę

du na zakaz spo

ż

ywania ...mi

ę

sa z krwi

ą

ż

ycia... zabijanie zwierz

ą

t i obróbka mi

ę

sa

przebiega w sposób zapewniaj

ą

cy całkowite usuni

ę

cie z niego krwi.

Słowo

koszer

(wła

ś

ciwy,

odpowiedni)

obejmuje

cało

ść

przepisów

dotycz

ą

cych

przechowywania i przyrz

ą

dzania potraw.

W judaizmie zabronione jest te

ż

jednoczesne spo

ż

ywanie mi

ę

sa i mleka.

background image

Strona

29 z 32

Islam w swej

ś

wi

ę

tej ksi

ę

dze Koranie zawiera zbiór przykaza

ń

religijnych i moralnych

oraz przepisów m. in. dotycz

ą

cych

ż

ywienia.

Zgodnie z nimi muzułmanów obowi

ą

zuje zakaz spo

ż

ywania krwi i mi

ę

sa zwierz

ą

t

nieczystych, do których oprócz wymienionych w tabeli, zalicza si

ę

tak

ż

e osła, muła, hien

ę

,

lisa, słonia, krokodyla i wydr

ę

oraz mi

ę

so zwierz

ą

t padłych lub ubitych niezgodnie z

zasadami, a tak

ż

e zakaz picia wina i innych napojów alkoholowych.

Tabela 2. Biblijny podział na zwierz

ę

ta czyste i nieczyste.

Zwierz

ę

ta czyste

Zwierz

ę

ta nieczyste

ryby posiadaj

ą

ce płetwy, łuski,

skrzela

owady skacz

ą

ce (koniki, skoczki,

szara

ń

cza, chrz

ą

szcze)

ptaki (goł

ę

bie, kury, kaczki, g

ę

si,

przepiórki)

czworonogi prze

ż

uwaj

ą

ce o

rozdzielnych stopach i kopytach (bizon,
jele

ń

, krowa, owca, koza)

zwierz

ę

ta wodne nie posiadaj

ą

ce

płetw, łusek, skrzeli (w

ę

gorz, mi

ę

czaki,

skorupiaki)

owady lataj

ą

ce

ptaki drapie

ż

ne (orzeł, s

ę

p, jastrz

ą

b,

sowa czapla, kormoran, kruk, stru

ś

,

pelikan)

gady i płazy pełzaj

ą

ce po ziemi

czworonogi nieprze

ż

uwaj

ą

ce (

ś

winia,

ż

ubr), prze

ż

uwaj

ą

ce o nie rozdzielonych

stopach i kopytach (wielb

ą

d, zaj

ą

c) i

drapie

ż

cy chodz

ą

cy na łapach

(nied

ź

wied

ź

, łasica, pies, kot)

Chrze

ś

cija

ń

stwo

, cho

ć

opiera si

ę

na Biblii, na swoich wyznawców nie nakłada dzi

ś

ż

adnych

zakazów, je

ś

li chodzi o asortyment dost

ę

pnych pokarmów.

Jedynie adwenty

ś

ci Dnia Siódmego, mormoni oraz niektóre zakony katolickie z pobudek

religijnych wykluczaj

ą

ze swojej diety mi

ę

so i jego przetwory, napoje alkoholowe, ostre

przyprawy (pieprz, ocet, musztarda) oraz kaw

ę

.

W

hinduizmie

, religii, która charakteryzuje si

ę

stosunkowo du

żą

tolerancj

ą

, nie wyst

ę

puj

ą

zakazy dotycz

ą

ce

ż

ywienia.

Zaleca ona powstrzymywanie si

ę

od konsumpcji krwi, wszelkiego rodzaju mi

ę

sa, jaj, napojów

alkoholowych, grzybów i niektórych warzyw (por, rzepa, cebula, czosnek).
Przy czym zaprzestanie ich spo

ż

ywania jest tu rozumiane jako droga do osi

ą

gni

ę

cia

doskonało

ś

ci.

Zalecenia wegetaria

ń

skie, charakterystyczne dla hinduizmu, s

ą

typowe równie

ż

dla

buddyzmu

, którego podstawow

ą

zasad

ą

jest zakaz zabijania jakichkolwiek istot

ż

yj

ą

cych.

Z naukowego punktu widzenia akceptowanie jednych produktów zwierz

ę

cych, a odrzucanie

innych – w wi

ę

kszo

ś

ci nie znajduje racjonalnego uzasadnienia.

Wpływ religii na zachowania

ż

ywieniowe – posty

Posty maj

ą

szczególne znaczenie w ka

ż

dej religii, ale o ile np. w religii rzymskokatolickiej

wyst

ę

puj

ą

sporadycznie i nie nakładaj

ą

bardzo rygorystycznych zakazów to ju

ż

dla muzułmanina, ramadan ma bardzo du

ż

e znaczenie nie tylko z punktu widzenia

religijnego, ale z punktu widzenia ogranicze

ń

w spo

ż

yciu

ż

ywno

ś

ci.

Muzułmanina obowi

ą

zuje wtedy całkowity zakaz powstrzymywania si

ę

od jedzenia i picia

w czasie pomi

ę

dzy wschodem i zachodem sło

ń

ca.

Rozpowszechniony jest pogl

ą

d,

ż

e posty i krótkotrwałe głodówki korzystnie wpływaj

ą

na stan

zdrowia.

background image

Strona

30 z 32

Obecnie, zwłaszcza w krajach rozwini

ę

tych niektórzy lekarze zalecaj

ą

takie okresowe

głodówki jako

ś

rodek poprawiaj

ą

cy stan zdrowia.

Wpływ religii na zachowania

ż

ywieniowe – pokarmy obrz

ę

dowe

Przeciwie

ń

stwem postów s

ą

szczególnie obfite i wyszukane posiłki spo

ż

ywane podczas

ś

wi

ą

t religijnych.

Tradycje kulinarne ró

ż

nych grup etnicznych i kulturowych obejmuj

ą

rozmaite pokarmy

okoliczno

ś

ciowe, które zazwyczaj nie s

ą

spo

ż

ywane na co dzie

ń

, ze wzgl

ę

du na swoj

ą

specyfik

ę

, pracochłonno

ść

lub po prostu niedost

ę

pno

ść

w niektórych rejonach

ś

wiata.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE

Ż

YWIENIA W XX WIEKU

Wszystkie te zachowania (wierzenia, religia, pokarmy obrz

ę

dowe), ale tak

ż

e niski poziom

wiedzy

ż

ywieniowej społecze

ń

stwa i niedocenianie roli

ż

ywienia w zachowaniu zdrowia

przyczyniaj

ą

si

ę

do powstawania wi

ę

kszych lub mniejszych nieprawidłowo

ś

ci.

Ju

ż

od pocz

ę

cia popełniane s

ą

ę

dy

ż

ywieniowe przez kobiety ci

ęż

arne, karmi

ą

ce,

co wpływa na zdrowie rozwijaj

ą

cego si

ę

płodu, a nast

ę

pnie niemowl

ę

cia.

ę

dy te skutkuj

ą

:

u dzieci przed drugim rokiem

ż

ycia ni

ż

szym wzrostem,

powielane w pó

ź

niejszym wieku – gorszymi post

ę

pami w nauce,

niezadowalaj

ą

cymi wska

ź

nikami rozwoju fizycznego,

zwi

ę

kszonym ryzykiem wyst

ę

powania otyło

ś

ci w wieku młodzie

ń

czym,

Zbilansowane

ż

ywienie w okresie rozwoju jest wyznacznikiem zdrowia w wieku dojrzałym.

Cech

ą

charakterystyczn

ą

ż

ywienia si

ę

ludzi w XX w. była i jest nadal:

niewła

ś

ciwa cz

ę

stotliwo

ść

ż

ywienia,

nieprawidłowy

udział

poszczególnych

grup

produktów

spo

ż

ywczych w dziennej racji pokarmowej,

zła jako

ść

i zbyt mała liczba posiłków,

nieregularno

ść

ich spo

ż

ywania oraz monotonia

ż

ywieniowa.


Racj

ę

pokarmow

ą

społecze

ń

stw krajów rozwini

ę

tych w XX w. charakteryzowała:

wysoka g

ę

sto

ść

energetyczna,

niewystarczaj

ą

ca zawarto

ść

składników mineralnych,

zbyt wysoka poda

ż

tłuszczów zwierz

ę

cych,

zbyt wysoka poda

ż

cukru oraz soli,

wysoka zawarto

ść

kwasów tłuszczowych nasyconych,

niezadowalaj

ą

cy

udział

warzyw

i

owoców

b

ę

d

ą

cych

ź

ródłem

substancji

przeciwutleniaj

ą

cych,

niewła

ś

ciwa struktura spo

ż

ycia w

ę

glowodanów, zawieraj

ą

cych w przewadze mono-

i disacharydy,

zbyt niski udział błonnika pokarmowego.

Konsekwencj

ą

takiego sposobu od

ż

ywiania si

ę

był i jest nadal rozwój chorób okre

ś

lanych

mianem chronicznych niezaka

ź

nych (dietozale

ż

nych).

Szacuje si

ę

,

ż

e do roku 2020 trzy czwarte wszystkich zgonów na

ś

wiecie b

ę

dzie wynikiem

chorób dietozale

ż

nych, których otyło

ść

postrzegana jest jako epidemia XXI wieku.

Problemy zdrowia publicznego w XX w. wynikały zarówno z nadkonsumpcji
jak i niedokarmienia, powoduj

ą

c okre

ś

lone skutki zdrowotne.

background image

Strona

31 z 32

NIEDOKARMIENIE

PRZEKARMIENIE

wap

ń

, potas

NADCI

Ś

NIENIE

sól

fluor

PRÓCHNICA

cukier

jod

WOLE

magnez

MIA

Ż

D

Ż

YCA

wit. antyoksydacyjne

RAK PIERSI

tłuszcze

NNKT

CHOROBY SERCA

kw. tłuszczowe nasycone

W

Ą

TROBY

alkohol

witamina C

RAK

Ż

OŁADKA

sól

błonnik

KAMIENIE

Ż

ÓŁCIOWE

otyło

ść

CUKRZYCA

energia, alkohol

błonnik

RAK JELITA tłuszcze

cukier, tłuszcz

wap

ń

, fluor

OSTEOPOROZA

witamina D

OSTEOMALACJA

ZAPALENIA STAWÓW

ż

elazo, kwas foliowy

NIEDOKRWISTO

ŚĆ

witamina A

Ś

LEPOTA


W

ś

ród zagro

ż

e

ń

zdrowia spowodowanych niedoborami, szczególnie niepokoj

ą

ce w skali

globalnej były i s

ą

nadal niedobry witaminy A, jodu i

ż

elaza.

Niedo

ż

ywienie stanowiło i stanowi główn

ą

przyczyn

ę

ś

miertelno

ś

ci dzieci poni

ż

ej 5 roku

ż

ycia w krajach rozwijaj

ą

cych si

ę

, a podj

ę

te przez FAO/WHO działania w tym zakresie nie

poprawiły znacz

ą

co sytuacji.

Efektem niedokarmienia był tak

ż

e wysoki wska

ź

nik umieralno

ś

ci okołoporodowej i niska

masa urodzeniowa noworodków <2500 g (w Polsce ok. 7-8%, co stawia nas w czołówce
pa

ń

stw europejskich), zespół chronicznego zm

ę

czenia, depresja, migreny.

Cechy charakterystyczne sposobu

ż

ywienia si

ę

ludzi w XX w. determinowane były i b

ę

d

ą

w przyszło

ś

ci przez nawyki

ż

ywieniowe nabyte w okresie dzieci

ń

stwa, o

ś

wiat

ę

ż

ywieniow

ą

i sytuacj

ę

ekonomiczn

ą

społecze

ń

stw, a tak

ż

e mody

ż

ywieniowe, reklam

ę

i szereg innych.

W efekcie, w

ż

ywieniu młodych grup populacyjnych w krajach rozwini

ę

tych zwi

ę

ksza si

ę

udział

ż

ywno

ś

ci typu fast food, wyrobów cukierniczych, upowszechnia si

ę

podjadanie mi

ę

dzy

posiłkami (zwłaszcza chipsy, słodycze) oraz picie słodkich napojów gazowanych itp.

Efektem tego była i nadal jest rosn

ą

ca liczba dzieci i młodzie

ż

y z nadwag

ą

i otyło

ś

ci

ą

.

PRZEWIDYWANE PROBLEMY

Ż

YWIENIOWO-ZDROWOTNE W XXI WIEKU

Przewidywane do roku 2025 zwi

ę

kszenie liczby ludno

ś

ci

ś

wiata do 8 miliardów spowoduje

dalszy wzrost zapotrzebowania na

ż

ywno

ść

.

background image

Strona

32 z 32

Wprawdzie

ś

wiatowa produkcja

ż

ywno

ś

ci zabezpiecza obecnie ka

ż

demu mieszka

ń

cowi

ziemi spo

ż

ycie ponad 3000 kcal/dob

ę

, jednak dost

ę

p do niej jest nierównomierny, wskutek

czego według najnowszych bada

ń

, 25% ludno

ś

ci jest niedo

ż

ywionych, w tym 10% cierpi

głód.

Problemy te w najwi

ę

kszym stopniu dotykaj

ą

mieszka

ń

ców Azji południowej i Afryki

subsaharyjskiej.

W prawdzie w tym rejonie dominuj

ą

i przypuszczalnie b

ę

d

ą

dominowały w przyszło

ś

ci

HIV/AIDS, malaria i gru

ź

lica, niemniej 79% wszystkich zgonów w krajach rozwijaj

ą

cych si

ę

jest powodowane niezaka

ź

nymi chorobami chronicznymi stanowi

ą

cy obecni i przyszły

problem zdrowotny.

Przewiduje si

ę

,

ż

e do ko

ń

ca 2030 roku mimo usilnych stara

ń

FAO, ONZ, UE i innych

organizacji pozarz

ą

dowych zaanga

ż

owanych w polityk

ę

wy

ż

ywienia trzy czwarte wszystkich

zgonów na

ś

wiecie b

ę

dzie spowodowane chorobami chronicznymi, przy czym 70% zgonów

z tytułu chorób układu kr

ąż

enia i cukrzycy b

ę

dzie miało miejsce w krajach rozwijaj

ą

cych si

ę

.

Liczba zachorowa

ń

w tych krajach na cukrzyc

ę

do roku 2025 wzro

ś

nie ponad 2,5 krotnie.

Otyło

ść

jest i b

ę

dzie powa

ż

nym problemem zdrowotnym w Azji, Ameryce Łaci

ń

skiej i cz

ęś

ci

Afryki niezale

ż

nie od szeroko wyst

ę

puj

ą

cego głodu i niedo

ż

ywienia.

Jest to wynik zmiany sposobu

ż

ywienia w tych krajach i przyj

ę

cia wzorców

uprzemysłowionych regionów

ś

wiata.

W rezultacie tradycyjne

ż

ywienie oparte na produktach ro

ś

linnych, zmienione zostanie

w du

ż

ym stopniu na diet

ę

obfituj

ą

c

ą

w produkty zwierz

ę

ce, powoduj

ą

c,

ż

e nabierze ona cech

diety aterogennej, tj. bogatej w tłuszcze i energi

ę

.

Współczesny

ś

wiat podzielony jest pod wzgl

ę

dem od

ż

ywiania si

ę

na regiony, w których

wyst

ę

puje niedo

ż

ywienie czy głód i takie, w których dominuje przekarmienie.

Obydwa niekorzystne zjawiska nios

ą

ze sob

ą

okre

ś

lone konsekwencje zdrowotne i oba b

ę

d

ą

nadal wyst

ę

powały w XXI w.

Działania, aby jako

ś

zniwelowa

ć

te dysproporcje były i s

ą

podejmowane i wszystkie

sprowadzaj

ą

si

ę

do tego, aby przedłu

ż

y

ć

ż

ycie w zdrowiu, którego długo

ść

obecnie jest

bardzo zró

ż

nicowana.

Najdłu

ż

ej

ż

yj

ą

przeci

ę

tnie Japo

ń

czycy (ok. 80 lat), a najkrócej mieszka

ń

cy krajów azjatyckich

(ok.50 lat) i Afryki subsaharyjskiej (45 lat).

Na ile te wszystkie działania oka

żą

si

ę

efektywne poka

ż

e stan zdrowia przyszłych pokole

ń

.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
komunikowanie polityczne id 243 Nieznany
Kultura polityczna id 253811 Nieznany
Marketing polityczny (1) id 280 Nieznany
nauka o polityce id 315435 Nieznany
Nauka o polityce 2 id 315458 Nieznany
komunikowanie polityczne id 243 Nieznany
polityks hsndlowa id 372537 Nieznany
Polityka gospodarcza2 id 372056 Nieznany
POLITYKA EKONOMICZNA1 id 371928 Nieznany
polityka spoleczno id 372382 Nieznany
polityka spoleczna 2 id 372307 Nieznany
polityka azylowa id 415267 Nieznany
polityka kursowa 4 id 372112 Nieznany
artykul polityka marki id 69674 Nieznany (2)
polityka lesna id 372117 Nieznany
PROJEKTOWANIE CELOW POLITYKI id Nieznany
Polityka rolna w UE id 372283 Nieznany
Polityka ludnosciowa id 372131 Nieznany
Polityka Gospodarcza 3 id 37197 Nieznany

więcej podobnych podstron