1
Stosunki mi
ę
dzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika – (red.) E. Hali
ż
ak i R. Ku
ź
niar - fragmenty
II. Wizje rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej (S.P. Sałajczyk)
•
Refleksja nt. SM jest równie stara jak istnienie pa
ń
stwa – razem z refleksj
ą
o pa
ń
stwie pojawia si
ę
my
ś
lenie o
jego aktywno
ś
ci zew. i stosunkach mi
ę
dzy pa
ń
stwami
•
Przede wszystkim rozwija si
ę
my
ś
lenie nt. przyczyn wojen mi
ę
dzy pa
ń
stwami i warunków zapewnienia pokoju
•
A tematem zajmuj
ą
si
ę
– Platon, Tukidydes, T. Hobbes, J.J. Rousseau, J. Locke i inni
•
Przyczyn wojen i przesłanek pokoju filozofowie szukali w:
o
Naturze człowieka
o
Naturze pa
ń
stwa – jego systemie ekonomicznym lub politycznym
o
Warunkach funkcjonowania pa
ń
stw w rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej – najcz
ęś
ciej! (tu musiały si
ę
te
ż
pojawi
ć
rozwa
ż
ania nad specyfik
ą
rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej)
•
Systematyczne badania nad SM pojawiaj
ą
si
ę
po I W
Ś
•
Wtedy te
ż
musiano ustali
ć
zakres przedmiotowy nauki o SM, definicje poj
ęć
i „wizj
ę
” rzeczywisto
ś
ci
mi
ę
dzynarodowej (wizj
ę
rzeczywisto
ś
ci stosunków mi
ę
dzynarodowych), a to oznaczało konieczno
ść
przyj
ę
cia
pewnych zało
ż
e
ń
wyj
ś
ciowych, które pozwol
ą
wyodr
ę
bni
ć
badane zjawiska ze zbioru zjawisk społecznych
•
Podstawowe pytania, na które odpowiedzie
ć
trzeba buduj
ą
c wizj
ę
rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej:
o
Jakie podmioty i relacje (stosunki) mi
ę
dzy nimi konstytuuj
ą
rzeczywisto
ść
mi
ę
dzynarodow
ą
?
o
Które z owych podmiotów s
ą
podstawowymi uczestnikami
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego?
o
Jakie rodzaje stosunków (interakcji) zachodz
ą
mi
ę
dzy tymi uczestnikami i które z nich s
ą
najwa
ż
niejsze?
o
Co odró
ż
nia sfer
ę
stosunków „wewn
ę
trznych” od „mi
ę
dzynarodowych”?
o
Jakie s
ą
fundamentalne cele (interesy) uczestników
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego i czym s
ą
one determinowane?
•
Oczywi
ś
cie – jak to w naukach humanistycznych – nie doczekali
ś
my si
ę
wypracowania jednej wizji
(paradygmatu) rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej
•
Główne wizje rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej:
o
Pierwsza zwana „realistyczn
ą
”, „egoistyczn
ą
” lub „pa
ń
stwowo-centrystyczn
ą
” (pod wpływem T. Hobbesa, J.J.
Rousseau, N. Machiavellego i B. Spinozy)
o
Druga – „liberalna”, „idealistyczna” lub „multicentrystyczna” (pod wpływem H. Grocjusza, J. Locke’a i XIX-
wiecznych liberałów)
o
Trzecia – „perspektywa transnarodowa”, „pluralistyczna” (pod wpływem I. Kanta, A. Comte’a oraz K. Marksa,
F. Nietzschego i L. Wittgensteina)
•
Ka
ż
da z tych koncepcji ewoluuje, jest modyfikowana i uzupełniana z biegiem czasu
1. Realistyczna wizja rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej
•
Została sformułowana w latach 40. XX w. na podstawie polemiki z liberaln
ą
wizj
ą
rzeczywisto
ś
ci
mi
ę
dzynarodowej podj
ę
tej przez E.H. Carra, N. Spykmanna, R. Niebuhra i H. Morgenthau
•
Pa
ń
stwa s
ą
podstawowymi uczestnikami
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego i stosunki mi
ę
dzy nimi tworz
ą
par
excellence stosunki mi
ę
dzynarodowe
o
Pa
ń
stwa, dzi
ę
ki temu,
ż
e maj
ą
terytorium i granice, wyznaczaj
ą
wyra
ź
nie lini
ę
demarkacyjn
ą
mi
ę
dzy tym, co
„wewn
ę
trzne”, a tym, co „mi
ę
dzynarodowe”
o
Rzeczywisto
ść
mi
ę
dzynarodowa =
ś
wiat pa
ń
stw i relacji mi
ę
dzy nimi
o
To sprawia,
ż
e reali
ś
ci w badaniach nad SM koncentruj
ą
si
ę
na pa
ń
stwach
o
Przyjmuje si
ę
zało
ż
enie,
ż
e pa
ń
stwa w pełni kontroluj
ą
swe terytorium, ludno
ść
, zasoby oraz procesy
wewn
ę
trzne
o
SM sprowadzone do stosunków mi
ę
dzyrz
ą
dowych; równie
ż
tylko za po
ś
rednictwem rz
ą
du interesy
wewn
ę
trzne maj
ą
wpływ na SM
o
Reali
ś
ci w zasadzie nie znajduj
ą
miejsca w SM dla innych podmiotów ni
ż
pa
ń
stwa
o
W ich rozumieniu organizacje mi
ę
dzynarodowe nie s
ą
samodzielnymi uczestnikami
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego
•
Ze wzgl
ę
du na rozpowszechnienie zasady suwerenno
ś
ci polityczna organizacja
ś
wiata ma charakter
zdecentralizowany
o
Nie ma centrum, nadrz
ę
dnej struktury dysponuj
ą
cej władz
ą
wobec pa
ń
stw („rz
ą
du
ś
wiatowego”)
o
Pa
ń
stwa same decyduj
ą
o swoich aspiracjach, celach oraz
ś
rodkach ich osi
ą
gni
ę
cia i jednocze
ś
nie s
ą
zdolne
do u
ż
ycia siły w obronie swych interesów
o
Sytuacja, w której pa
ń
stwa zdolne do u
ż
ycia siły (gł. militarnej) nie maj
ą
nad sob
ą
władzy centralnej,
nazywana jest najcz
ęś
ciej – za G.L. Dickinsonem – anarchi
ą
mi
ę
dzynarodow
ą
(international anarchy) [mówi si
ę
te
ż
o „stanie natury” (T. Hobbes) lub „poliarchii”]
Anarchia w tym znaczeniu nie oznacza chaosu, nieładu, zam
ę
tu itp., lecz jedynie brak władzy zwierzchniej
nad uczestnikami SM
W konsekwencji braku podmiotu zwierzchniego SM odbywaj
ą
si
ę
w specyficznych warunkach – klasyczny
ich opis daje Hobbes w Lewiatanie, mówi
ą
c o wojnie wszystkich ze wszystkimi i ci
ą
głej gotowo
ś
ci do starcia
•
Z punktu widzenia pa
ń
stw anarchia mi
ę
dzynarodowa oznacza,
ż
e w rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej nie ma
czynnika (o
ś
rodka), który okre
ś
lałby reguły ich wzajemnego zachowania, zapobiegał konfliktom mi
ę
dzy nimi,
bronił przed napa
ś
ci
ą
o
Nie ma wi
ę
c o
ś
rodka, który spełniałby funkcje podobne do tych, które wewn
ą
trz pa
ń
stwa spełnia rz
ą
d (aparat
pa
ń
stwa) w stosunku do obywateli i grup społecznych
2
o
ś
aden z uczestników SM nie mo
ż
e by
ć
pewien zamiarów i intencji pozostałych, bo ka
ż
de z pa
ń
stw dysponuje
mo
ż
liwo
ś
ci
ą
u
ż
ycia siły zgodnie ze swymi interesami
o
Oznacza to permanentn
ą
podejrzliwo
ść
i nieufno
ść
w SM (J.B. Duroselle – „strukturalna nieufno
ść
”)
o
To sprawia,
ż
e pa
ń
stwa musz
ą
by
ć
ci
ą
gle zdolne do zapobie
ż
enia agresji
o
Wszelkie zało
ż
enia,
ż
e o to w danym okresie mamy zagwarantowane bezpiecze
ń
stwo s
ą
bardzo ryzykowne;
nie istnieje bezpiecze
ń
stwo absolutne
o
Zapewnienie bezpiecze
ń
stwa staje si
ę
wobec tego fundamentalnym celem polityki zagranicznej ka
ż
dego
pa
ń
stwa, a integralno
ść
terytorialna i niezale
ż
no
ść
polityczna podstawowymi warto
ś
ciami polityki
bezpiecze
ń
stwa
•
Warunki trwałej wzajemnej nieufno
ś
ci i potencjalnego zagro
ż
enia sprawiaj
ą
,
ż
e pa
ń
stwa musz
ą
zapewni
ć
swe
bezpiecze
ń
stwo przede wszystkim na drodze własnego wysiłku
o
Pa
ń
stwa nie mog
ą
w tym wzgl
ę
dzie polega
ć
na innych uczestnikach
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego, prawie lub
instytucjach mi
ę
dzynarodowych – musz
ą
polega
ć
na sobie („samopomoc”)
o
Konkretne strategie zapewnienia swego bezpiecze
ń
stwa s
ą
ró
ż
ne – zbrojenia, wej
ś
cie w sojusz, utrzymanie
hegemonii, neutralno
ść
, poszukiwanie kompromisu itp.
o
Reali
ś
ci podkre
ś
laj
ą
jednak,
ż
e mo
ż
liwo
ść
zapewnienia bezpiecze
ń
stwa zale
ż
y od pot
ę
gi (power) pa
ń
stwa, z
jej wszystkimi materialnymi i niematerialnymi składnikami
Pot
ę
ga pa
ń
stwa ma charakter wzgl
ę
dny – daje si
ę
okre
ś
li
ć
jedynie przez porównanie z innymi pa
ń
stwami
Rodzi to konieczno
ść
nieustannego zabiegania o wzgl
ę
dn
ą
pozycj
ę
pa
ń
stwa na arenie mi
ę
dzynarodowej,
zwłaszcza wobec s
ą
siadów
Pot
ę
ga pa
ń
stwa ma znaczenie zasadnicze nie tylko dla bezpiecze
ń
stwa pa
ń
stwa, ale stwarza ona
niezb
ę
dne przesłanki do osi
ą
gania innych celów polityki zagranicznej (wg H.J. Morgenthau pot
ę
ga jest
zawsze bezpo
ś
rednim celem pa
ń
stwa, słu
żą
cym osi
ą
gni
ę
ciu innych celów ostatecznych)
o
Reali
ś
ci twierdz
ą
,
ż
e m
ęż
owie stanu definiuj
ą
interes narodowy swych pa
ń
stw w kategoriach pot
ę
gi!!! –
konsekwencje tego s
ą
dwie:
Polityka (w tym mi
ę
dzynarodowa) jest autonomiczn
ą
sfer
ą
działania i poznania w stosunku do innych sfer
jak np. ekonomia, etyka, estetyka czy religia
Ci
ą
gło
ść
w polityce zagranicznej wielu pa
ń
stw wydaje si
ę
mie
ć
zrozumiałe i racjonalne przesłanki bez
wzgl
ę
du na zmiany u steru władzy
Reali
ś
ci twierdz
ą
,
ż
e pa
ń
stwa, które w ten sposób definiuj
ą
swój interes narodowy, przejawiaj
ą
w polityce
zagranicznej trwał
ą
tendencj
ę
do zwi
ę
kszania swej pot
ę
gi, a tym samej pozycji na arenie mi
ę
dzynarodowej
Strategi
ą
minimum jest tutaj niedopuszczenie do uszczuplenia własnej pot
ę
gi
o
Pa
ń
stwa stale, w ten czy inny sposób, my
ś
l
ą
w kategoriach pot
ę
gi i d
ążą
do jej maksymalizacji (stosuj
ą
power
politics)!!!
o
Dwa argumenty na uzasadnienie trwało
ś
ci uciekania si
ę
pa
ń
stw do power politics bez wzgl
ę
du na ustrój i
epok
ę
:
D
ąż
enie do pot
ę
gi jest konsekwencj
ą
istnienia anarchii mi
ę
dzynarodowej, czyli braku instancji posiadaj
ą
cej
władz
ę
nad pa
ń
stwami, i wynikaj
ą
cego z tej sytuacji trwałego braku poczucia bezpiecze
ń
stwa oraz wzajemnej
nieufno
ś
ci (K.N. Waltz, J. Herz)
Ź
ródłem trwało
ś
ci power politics jest natura ludzka (pojmowana pesymistycznie) – człowiek jest z natury
egoistyczny, dba gł. o własne interesy i stale d
ąż
y do władzy i pot
ę
gi;
ś
wiat społeczny jest jedynie projekcj
ą
natury ludzkiej na płaszczy
ź
nie zbiorowo
ś
ci, a wi
ę
c dochodzi do tzw. efektu przeniesienia (przelania na
pa
ń
stwo i SM naturalnych d
ąż
e
ń
jednostek); a poniewa
ż
nie zmienia si
ę
natura człowieka, power politics
równie
ż
jest trwała (H.J. Morgenthau, K.W. Thompson)
o
Niezale
ż
nie, które z powy
ż
szych dwóch stanowisk si
ę
przyjmie, wniosek jest taki,
ż
e d
ąż
enie do pot
ę
gi to nie
tyle kwestia wyboru, lecz konieczno
ś
ci
o
Analogia pa
ń
stwa jako kuli bilardowej, która działa w ten czy inny sposób pod wpływem sił i czynników
zewn
ę
trznych, z których najwa
ż
niejszym jest fakt istnienia anarchii mi
ę
dzynarodowej (Realizm zakłada,
ż
e
pa
ń
stwo w pełni kontroluje zachodz
ą
ce w nim procesy wewn
ę
trzne)
•
Pa
ń
stwa nie działaj
ą
w pró
ż
ni – wzrost pot
ę
gi jakiego
ś
pa
ń
stwa jest zawsze wyzwaniem dla pozycji i roli innych
pa
ń
stw (grozi ich wzgl
ę
dnym osłabieniem)
o
Pa
ń
stwa widz
ą
w takiej sytuacji realne lub potencjalne zagro
ż
enie, wi
ę
c podejmuj
ą
odpowiednie
przeciwdziałanie
o
Prowadzi to do sytuacji, gdy przeciwstawne interesy s
ą
ci
ą
gle obecne i naturalnie prowadz
ą
do konfliktów
o
A wi
ę
c im bardziej pa
ń
stwa d
ążą
do pot
ę
gi, tym wi
ę
cej jest konfliktów; a pa
ń
stwa d
ążą
do pot
ę
gi, bo chc
ą
zapewni
ć
sobie bezpiecze
ń
stwo; wi
ę
c im bardziej chc
ą
sobie zapewni
ć
bezpiecze
ń
stwo, tym wi
ę
cej konfliktów
prowokuj
ą
o
W SM nie ma automatycznie harmonii mi
ę
dzy pa
ń
stwami, ani automatycznego dostosowania si
ę
interesów
o
Reali
ś
ci nie zakładaj
ą
jednak,
ż
e interesy pa
ń
stw s
ą
zawsze i w ka
ż
dej sytuacji przeciwstawne w sposób
absolutny – w SM nie zawsze mamy do czynienia z gr
ą
o sumie zerowej
Gdyby nie było innej mo
ż
liwo
ś
ci ni
ż
gra o sumie zerowej, współpraca mi
ę
dzy pa
ń
stwami byłaby wykluczona
Reali
ś
ci twierdz
ą
,
ż
e współpraca oraz ustanowienie norm (politycznych, prawnych) reguluj
ą
cych do
pewnego stopnia SM s
ą
mo
ż
liwe pod warunkiem,
ż
e b
ę
dzie to słu
ż
y
ć
interesowi narodowemu definiowanemu
w kategoriach pot
ę
gi (a przynajmniej nie b
ę
dzie z nim sprzeczne)
3
o
A wi
ę
c mimo konfliktowego charakteru SM ich uczestnicy tworz
ą
co
ś
w rodzaju społeczno
ś
ci – niemniej
reali
ś
ci twierdz
ą
,
ż
e rozwój społeczno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej ma swoje granice, które bior
ą
si
ę
z faktu istnienia
anarchii mi
ę
dzynarodowej (dopóki ona istnieje, nie da si
ę
zupełnie wyeliminowa
ć
konfliktowego charakteru SM)
Rozwój społeczno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej nie jest w stanie osi
ą
gn
ąć
takiego poziomu, który wyeliminowałby
anarchi
ę
mi
ę
dzynarodow
ą
Do współpracy dwóch pa
ń
stw dochodzi najcz
ęś
ciej na skutek zagro
ż
enia ze strony trzeciej
•
Pot
ę
ga jest relatywna, co powoduje pa
ń
stwa (w obawie przed realnym lub potencjalnym zagro
ż
eniem)
nieustannie zabiegaj
ą
o polepszenie (lub przynajmniej utrzymanie) swej pozycji na arenie mi
ę
dzynarodowej, która
jest miejscem ci
ą
głej rywalizacji pa
ń
stw o wzgl
ę
dn
ą
pozycj
ę
definiowan
ą
w kategoriach pot
ę
gi
o
Zasadnicz
ą
tre
ś
ci
ą
polityki mi
ę
dzynarodowej jest walka o władz
ę
/przewag
ę
, ale:
Nie wszystkie działania pa
ń
stw słu
żą
walce o władz
ę
na arenie mi
ę
dzynarodowej – jest to tylko jeden z
typów aktywno
ś
ci pa
ń
stwa na arenie mi
ę
dzynarodowej
Nie wszystkie pa
ń
stwa w jednakowym stopniu uczestnicz
ą
w walce o władz
ę
– poziom uwikłania w ni
ą
pa
ń
stw jest ró
ż
ny i historycznie zmienny oraz zale
ż
y gł. od pot
ę
gi, jak
ą
w danym mocarstwie dysponuje
pa
ń
stwo – o władz
ę
walcz
ą
przede wszystkim pa
ń
stwa najsilniejsze; słabsze grupuj
ą
si
ę
w bloki
o
Najbardziej zdecydowanym politycznym wyrazem rywalizacji pa
ń
stw o pozycj
ę
na arenie mi
ę
dzynarodowej
jest wojna
K. von Clausewitz – wojna jest kontynuacj
ą
polityki
ś
rodkami militarnymi
Wojna w warunkach anarchii mi
ę
dzynarodowej jest jedynym
ś
rodkiem, za pomoc
ą
którego pa
ń
stwo mo
ż
e
w ostateczno
ś
ci broni
ć
swych
ż
ywotnych interesów i jako taka jest zupełnie zrozumiała
Dopóki istnieje anarchia mi
ę
dzynarodowa pa
ń
stwa nie mog
ą
zrezygnowa
ć
z mo
ż
liwo
ś
ci uciekania si
ę
do
ś
rodków militarnych
Fundamentaln
ą
[cho
ć
nie jedyn
ą
] przyczyn
ą
wojen jest brak rz
ą
du
ś
wiatowego (M. Wright)
•
Dlaczego mimo anarchii mi
ę
dzynarodowej, nieustannej rywalizacji mi
ę
dzy pa
ń
stwami itp. nie mamy
permanentnej wojny?
o
Ramy i ograniczenia rywalizacji pa
ń
stw narzuca przede wszystkim mechanizm równowagi sił (balance of
power), w mniejszym stopniu prawo mi
ę
dzynarodowe i tzw. moralno
ść
mi
ę
dzynarodowa
o
Najogólniejsz
ą
funkcj
ą
równowagi sił jest niedopuszczenie do sytuacji, która pozwalałaby jakiemu
ś
pa
ń
stwu
zdoby
ć
hegemoniczn
ą
pozycj
ę
w systemie innych pa
ń
stw – bo wtedy hegemon miałby mo
ż
liwo
ść
naruszania
praw i interesów innych pa
ń
stw, a nawet wyeliminowania ich jako niezale
ż
nych podmiotów, a to kłóci si
ę
z
d
ąż
eniem ka
ż
dego pa
ń
stwa do bezpiecze
ń
stwa
o
Hegemonii jakiego
ś
pa
ń
stwa zapobiegaj
ą
dwa mechanizmy prowadz
ą
ce do wytworzenia si
ę
równowagi sił:
Ś
wiadome d
ąż
enie pa
ń
stw do równowagi (realizacja polityki „równowagi sił”)
Przez działania wewn
ę
trzne – np. zbrojenia
Przez działania mi
ę
dzynarodowe – np. wchodzenie w sojusze
Kumulatywny efekt tego typu działa
ń
prowadz
ą
cy do wytworzenia si
ę
równowagi sił w systemie pa
ń
stw (na
ró
ż
nych poziomach – globalnym, regionalnym itp.)
o
Funkcje równowagi sił:
Zapobieganie hegemonii jednego pa
ń
stwa
Przyczynia si
ę
do zachowania minimum ładu i stabilno
ś
ci na arenie mi
ę
dzynarodowej
Sprawia,
ż
e uciekanie si
ę
do wojny jest mniej racjonalne
Stwarza przesłanki przetrwania nie tylko pojedynczych pa
ń
stw, ale systemu pa
ń
stw jako cało
ś
ci
o
Równowaga sił nie eliminuje sprzeczno
ś
ci interesów mi
ę
dzy pa
ń
stwami i nie daje gwarancji trwałego pokoju,
ale w praktyce nie ma dla niej alternatywy
2. Liberalna wizja rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej
o
Bierze si
ę
z my
ś
li takich postaci jak J. Bentham, R. Cobden, J.S. Mill i in.
o
Wła
ś
nie za spraw
ą
liberałów po I W
Ś
sformułowano program przebudowy SM i oparcia ładu
mi
ę
dzynarodowego na innych zasadach ni
ż
proponowane przez realistów
o
Najbardziej znanym or
ę
downikiem tej wizji był W. Wilson ze swoim pomysłem stworzenia LN
•
Liberałowie rozró
ż
niaj
ą
interes pa
ń
stwa/rz
ą
du od interesu narodu/społecze
ń
stwa
o
Stosunki mi
ę
dzy społecze
ń
stwami nie s
ą
w istocie ró
ż
ne od stosunków mi
ę
dzy społecze
ń
stwami – ró
ż
ni
ą
si
ę
tylko skal
ą
/form
ą
o
Skoro wi
ę
c stosunki mi
ę
dzy jednostkami w ramach pa
ń
stwa s
ą
zasadniczo pokojowe, uporz
ą
dkowane i
racjonalne, to nie ma powodu, by stosunki mi
ę
dzy krajami miałyby by
ć
inne!!!
o
W odró
ż
nieniu od realistów, którzy patrz
ą
na SM przez pryzmat potencjalnej wojny (tego, co dzieli pa
ń
stwa),
liberałowie skupiaj
ą
si
ę
na pokoju i warunkach jego zapewnienia!!!
o
Liberałowie zakładaj
ą
,
ż
e istnieje harmonia interesów narodów i społecze
ń
stw, dzi
ę
ki której SM mog
ą
by
ć
pokojowe i racjonalne
Bierze si
ę
to liberalnych koncepcji społecznych, a zwłaszcza ekonomicznych – co prawda ka
ż
dy człowiek
jest egoistyczny, ale d
ąż
enie do maksymalizacji własnej korzy
ś
ci skłania ludzi do współpracy i prowadzenia
wymiany na rynku (A. Smith – suma indywidualnych egoizmów prowadzi do osi
ą
gni
ę
cia dobra całej
zbiorowo
ś
ci); nie ma sprzeczno
ś
ci mi
ę
dzy interesem jednostki i zbiorowo
ś
ci – czyli mamy harmoni
ę
interesów
o
Tak samo jak ludzie narody, d
ążą
c do własnego dobrobytu, przyczyniaj
ą
si
ę
do dobrobytu całego
społecze
ń
stwa
o
Mówi
ą
c o harmonii interesów nale
ż
y rozró
ż
ni
ć
interesy rzeczywiste i pozorne
4
Interesy rzeczywiste narodów/społecze
ń
stw (real/true interests) – te, które słu
żą
całej społeczno
ś
ci
mi
ę
dzynarodowej; tylko ich dotyczy teza o harmonii interesów
Interesy pozorne narodów/społecze
ń
stw (apparent interests) – te, które s
ą
realizowane kosztem
społeczno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej
o
Harmonia interesów wyst
ę
puje najcz
ęś
ciej w sferze interesów ekonomicznych
Ka
ż
dy naród ma interes w tym, by wi
ę
zi ekonomiczne rozwijały si
ę
bez przeszkód, kwitł wolny handel i
współpraca gospodarcza mi
ę
dzy narodami, poniewa
ż
to najlepiej słu
ż
y wzrostowi potencjału ekonomicznego,
rozwojowi cywilizacyjnemu i podniesieniu poziomu
ż
ycia u ka
ż
dej ze stron
Nie ma sprzeczno
ś
ci mi
ę
dzy interesami ekonomicznymi narodów – wszelkie działania typu ograniczenia
wolnego handlu, autarkia itp. s
ą
nie racjonalne i słu
żą
jedynie pozornym, a nie rzeczywistym interesom
narodu/społecze
ń
stwa
o
Rzeczywistym interesem ka
ż
dego narodu/społecze
ń
stwa jest równie
ż
pokój – bo to przecie
ż
nie rz
ą
d, lecz
naród/społecze
ń
stwo ponosi najwi
ę
ksz
ą
cen
ę
za prowadzenie ka
ż
dej wojny (np. obni
ż
enie poziomu
ż
ycia w
wyniku zbroje
ń
, straty fizyczne, ekonomiczne i moralne)
•
Społecze
ń
stwa i narodu działaj
ą
na arenie mi
ę
dzynarodowej za po
ś
rednictwem pa
ń
stw, które stanowi
ą
form
ę
ich polityczno-terytorialnej organizacji – dlaczego wi
ę
c mimo rzeczywistej harmonii interesów dochodzi do wojen
mi
ę
dzy pa
ń
stwami?
o
Liberałowie poszukuj
ą
przyczyny wojen w naturze pa
ń
stw (specyfice polityczno-społecznej organizacji
okre
ś
lonego rodzaju pa
ń
stw)
o
Jak ju
ż
powiedziano społecze
ń
stwa nie s
ą
z natury rzeczy zainteresowane wojn
ą
, bo ta jest sprzeczna z ich
rzeczywistymi interesami – je
ż
eli dochodzi do wojny, to dzieje si
ę
tak za spraw
ą
rz
ą
du i sił politycznych
znajduj
ą
cych si
ę
poza kontrol
ą
społecze
ń
stwa, z czym mamy do czynienia w ustrojach autorytarnych i
totalitarnych (vide koncepcja rozró
ż
nienia interesów pa
ń
stwa/rz
ą
du od interesów społecze
ń
stwa/narodu)
o
Innymi słowy istnienie pa
ń
stw niedemokratycznych oznacza potencjaln
ą
wojn
ę
•
Lekarstwem na zagro
ż
enie wojn
ą
jest upowszechnienie demokracji na całym
ś
wiecie – „wojna straci racj
ę
bytu,
bo demokracja oznacza pokój, a autokracja wojn
ę
” (H.J. Morgenthau)
o
Polityka zagraniczna pa
ń
stwa jest zawsze funkcj
ą
polityki wewn
ę
trznej (jest determinowana przez polityk
ę
wewn
ę
trzn
ą
)!!! [a nie przez istnienie anarchii mi
ę
dzynarodowej]
o
Jak pa
ń
stwa autokratyczne maj
ą
si
ę
przekształci
ć
w demokratyczne – dwa pogl
ą
dy:
Zmiana ta nast
ę
powa
ć
b
ę
dzie ewolucyjnie na drodze wewn
ę
trznych reform i przekształce
ń
(„działanie
społecznych i ekonomicznych sił historii”), pa
ń
stwa demokratyczne nie powinny interweniowa
ć
(I. Kant, R.
Cobden)
Pa
ń
stwa demokratyczne, nie odrzucaj
ą
c mo
ż
liwo
ś
ci pozytywnego działania „sił historii” (które jednak
działaj
ą
zbyt wolno), powinny podejmowa
ć
działania (polityczne, ekonomiczne, ale i militarne), które b
ę
d
ą
sprzyja
ć
wewn
ę
trznym przekształceniom pa
ń
stw niedemokratycznych („zasada interwencji” – T. Paine, M.
Mazzini, T.W. Wilson)
•
Upowszechnienie si
ę
demokracji na całym
ś
wiecie nie spowoduje wyeliminowania anarchii mi
ę
dzynarodowej –
jak to b
ę
dzie wpływa
ć
na SM?
o
Liberałowie uwa
ż
aj
ą
,
ż
e mo
ż
na unikn
ąć
zakładanych przez realistów nieufno
ś
ci, egoizmu i uciekania si
ę
do
power politics, dzi
ę
ki harmonii interesów społecze
ń
stw
o
Trzeba jednak stworzy
ć
takie warunki, aby harmonia miała odzwierciedlenie w
ś
wiadomo
ś
ci społecze
ń
stw
oraz polityce rz
ą
dów pa
ń
stw demokratycznych
o
Warunkiem sine qua non doj
ś
cia harmonii interesów do głosu jest upowszechnienie demokracji na całym
ś
wiecie
o
Przeszkod
ą
w urzeczywistnieniu harmonii interesów jest np. obecno
ść
nacjonalizmu w
ś
wiadomo
ś
ci
społecze
ń
stw, stereotypy i historyczne uprzedzenia – liberałowie zdaj
ą
sobie spraw
ę
,
ż
e nie da si
ę
ich usun
ąć
z
dnia na dzie
ń
, ale uwa
ż
aj
ą
,
ż
e jest to mo
ż
liwe pod warunkiem zapewnienia jak najszerszego rozwoju
wszelkiego rodzaju wi
ę
zi i stosunków (szczególnie ekonomicznych) mi
ę
dzy narodami/społecze
ń
stwami
o
Doj
ś
cie do głosu harmonii interesów praktycznie usuwa negatywne nast
ę
pstwa anarchii mi
ę
dzynarodowej,
nie zmieniaj
ą
c politycznej organizacji
ś
wiata – dzi
ę
ki temu stosunki mi
ę
dzy krajami demokratycznymi s
ą
pokojowe i racjonalne i nie podlegaj
ą
regułom power politics
o
Pa
ń
stwa demokratyczne w SM kieruj
ą
si
ę
zasadami samoograniczenia, umiarkowania i kompromisu – dzi
ę
ki
temu wszelkie spory i konflikty mi
ę
dzy nimi mog
ą
by
ć
uregulowane za pomoc
ą
negocjacji i kompromisu,
zgodnie z regułami prawa mi
ę
dzynarodowego
•
Obecnie po upadku re
ż
imów komunistycznych („trzecia fala demokratyzacji” – S. Huntington) jedynie 45%
współczesnych pa
ń
stw mo
ż
na nazwa
ć
demokratycznymi (cho
ć
w tej grupie s
ą
pa
ń
stwa najpot
ęż
niejsze i
najwy
ż
ej rozwini
ę
te)
o
Dopóki jednak istniej
ą
pa
ń
stwa niedemokratyczne nie da si
ę
wyeliminowa
ć
gro
ź
by wojny
o
Wa
ż
nym elementem wizji liberalnej jest wi
ę
c poszukiwanie rozwi
ą
za
ń
, które umacniałyby bezpiecze
ń
stwo
mi
ę
dzynarodowe, stwarzałyby warunki pokojowego rozstrzygania sporów mi
ę
dzy pa
ń
stwami itd. Proponowane
rozstrzygni
ę
cia id
ą
w trzech kierunkach:
Rozwini
ę
cia i umocnienia mo
ż
liwo
ś
ci ju
ż
istniej
ą
cych w ramach systemu pa
ń
stw
Stworzenia nowych mi
ę
dzynarodowych instytucji zapobiegaj
ą
cych (ograniczaj
ą
cych mo
ż
liwo
ś
ci) agresji
5
Całkowitego przekształcenia systemu pa
ń
stw – przez stworzenie jakiej
ś
formy pa
ń
stwa uniwersalnego
(rz
ą
du
ś
wiatowego) – ta opcja jest traktowana jako czysto teoretyczna; liberałowie skupiaj
ą
si
ę
na dwóch
poprzednich
o
Praktyczne propozycje zmierzaj
ą
ce do zwi
ę
kszenia bezpiecze
ń
stwa:
Rozwijanie i umacnianie prawa mi
ę
dzynarodowego
Rozbrojenie
Budowa systemu bezpiecze
ń
stwa zbiorowego
Stworzenie warunków „pokojowej zmiany” (paceful change)
Likwidacja barier w handlu mi
ę
dzynarodowym itd.
o
Tego typu rozwi
ą
zania maj
ą
ogranicza
ć
mo
ż
liwo
ść
u
ż
ycia siły w SM i umacnia
ć
bezpiecze
ń
stwo przez to,
ż
e:
Przyczyniaj
ą
si
ę
do zwi
ę
kszenia stopnia powi
ą
zania interesów indywidualnych (narodowych) pa
ń
stw z
interesami całej społeczno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej – liberałowie (wzorem H. Grocjusza) szczególn
ą
rol
ę
przypisuj
ą
normom prawa mi
ę
dzynarodowego oraz handlowi mi
ę
dzy pa
ń
stwami
Eliminuj
ą
(ograniczaj
ą
) rol
ę
równowagi sił, bo ta jest zbyt chwiejna, zawodna i niepewna
Tworz
ą
społeczne i humanitarne przesłanki pokoju oraz bezpiecze
ń
stwa mi
ę
dzynarodowego
3. Transnarodowa wizja rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej
o
Powstała w latach 60. XX wieku pod wpływem krytyki wizji realistycznej; autorzy: K. Kaiser, J.S. Nye, R.O.
Keohane, E. Morse, J.N. Rosenau
o
Punktem wyj
ś
cia jest teza,
ż
e wizja realistyczna nie uwzgl
ę
dnia wielu istotnych zjawisk i procesów
zachodz
ą
cych we współczesnym
ś
wiecie
o
Punktem wyj
ś
cia s
ą
trzy zasadnicze zjawiska i procesy zachodz
ą
ce we współczesnym
ś
wiecie, których
natur
ę
i skutki (twierdz
ą
transnacjonali
ś
ci) trzeba bra
ć
pod uwag
ę
, je
ż
eli chce si
ę
wypracowa
ć
wizj
ę
bardziej
odpowiadaj
ą
c
ą
aktualnym warunkom:
Procesy transnarodowe
Wzrost współzale
ż
no
ś
ci w SM
Globalizacja interakcji mi
ę
dzynarodowych
o
W koncepcji realistycznej krytykuje si
ę
zało
ż
enia
ż
e:
Pa
ń
stwa s
ą
podstawowymi i wła
ś
ciwie jedynymi uczestnikami SM
Pa
ń
stwa s
ą
integralnymi, suwerennymi jednostkami, w pełni od siebie niezale
ż
nymi i kontaktuj
ą
si
ę
jedynie
kanałami rz
ą
dowymi
Istniej
ą
merytoryczne i konceptualne ró
ż
nice mi
ę
dzy polityk
ą
zagraniczn
ą
a wewn
ę
trzn
ą
Gł. przedmiotem zainteresowania i troski pa
ń
stw w polityce zagranicznej s
ą
kwestie bezpiecze
ń
stwa i
przetrwania
Interes pa
ń
stwa (narodowy) jest definiowany wył
ą
cznie w kategoriach pot
ę
gi; uciekanie si
ę
do power
politics jest trwał
ą
i konieczna tendencj
ą
w polityce zagr.
Stosunki mi
ę
dzy pa
ń
stwami kształtuj
ą
si
ę
w warunkach ci
ą
głego konfliktu interesów
Układ sił w SM opiera si
ę
gł. na pot
ę
dze militarnej pa
ń
stw
•
Charakterystyczn
ą
cech
ą
dzisiejszych SM jest wzrost aktywno
ś
ci niepa
ń
stwowych/nieterytorialnych
uczestników SM, co spowodowane jest procesami rewolucji przemysłowej i technologicznej, gwałtownym
wzrostem powi
ą
za
ń
komunikacyjnych rozwojem sił wytwórczych oraz intensyfikacj
ą
i pogł
ę
bieniem wi
ę
zi
ekonomicznych w skali mi
ę
dzynarodowej
o
Do niepa
ń
stwowych uczestników SM zalicza si
ę
przede wszystkim:
Organizacje mi
ę
dzynarodowe – rz
ą
dowe i pozarz
ą
dowe
Korporacje mi
ę
dzynarodowe
Ruchy mi
ę
dzynarodowe (społeczne, ekologiczne itp.)
Ko
ś
cioły i grupy religijne
Mi
ę
dzynarodówki zrzeszaj
ą
ce partie polityczne
Organizacje prywatne (np. fundacje)
o
To powoduje,
ż
e realistyczny obraz interakcji mi
ę
dzynarodowych si
ę
zdezaktualizował – to ju
ż
nie tylko
stosunki mi
ę
dzy pa
ń
stwami; du
ż
ego znaczenia nabieraj
ą
stosunki mi
ę
dzy niepa
ń
stwowymi uczestnikami SM
oraz mi
ę
dzy pa
ń
stwami a podmiotami niepa
ń
stwowymi
o
Prowadzi to do zró
ż
nicowania i intensyfikacji SM oraz do ich decentralizacji (cz
ęść
SM nie jest inicjowana,
podtrzymywana czy w pełni kontrolowana przez pa
ń
stwo – s
ą
to stosunki transnarodowe)
Stosunki transnarodowe nie maj
ą
powszechnie akceptowanej definicji
W sensie podmiotowym najcz
ęś
ciej mówi si
ę
,
ż
e chodzi o stosunki mi
ę
dzy podmiotami, z których
przynajmniej jeden nie ma
ż
adnych powi
ą
za
ń
z rz
ą
dem lub instytucjami rz
ą
dowymi
W sensie przedmiotowym – o kontaktach, zwi
ą
zkach i oddziaływaniach wykraczaj
ą
cych poza granice
pa
ń
stw, które nie s
ą
kontrolowane przez rz
ą
dowe organy polityki zagranicznej
Stosunki transnarodowe najcz
ęś
ciej wyst
ę
puj
ą
na takich obszarach jak: transport, handel, stosunki
finansowe (przepływ kapitałów), masowe komunikowanie (przepływ informacji, idei i wzorów kulturowych),
podró
ż
e (turystyka i ruch transgraniczny)
o
Konsekwencje stosunków transnarodowych:
Rozszerzaj
ą
si
ę
wi
ę
zi narodowych grup i interesów w ramach szerszych transnarodowych struktur
(ponadnarodowych organizacji), które słu
żą
realizacji ich interesów, koordynacji działania, uzgadnianiu
6
stanowiska itp. – w konsekwencji granice pa
ń
stw staj
ą
si
ę
bardziej „rozrzedzone” a polityka wewn
ę
trzna
ulega internacjonalizacji
Ro
ś
nie luka mi
ę
dzy aspiracjami rz
ą
du do kontrolowania aktorów i stosunków transnarodowych a
mo
ż
liwo
ś
ciami jej zapewnienia – koszty ewentualnej próby podporz
ą
dkowania stosunków transnarodowych
kontroli rz
ą
du wzrastaj
ą
w miar
ę
rozwoju tych stosunków; to sprawia,
ż
e rz
ą
dy w coraz wi
ę
kszym stopniu
godz
ą
si
ę
na autonomi
ę
stosunków transnarodowych i preferuj
ą
rozwi
ą
zania kompromisowe
W miar
ę
rozwoju stosunków transnarodowych pogł
ę
bia si
ę
proces pluralizacji uczestników SM
o
W sumie ro
ś
nie znaczenie i rola niepa
ń
stwowych uczestników SM oraz ulega osłabieniu pozycja pa
ń
stwa
•
W przeciwie
ń
stwie do realistów transnacjonali
ś
ci nie uto
ż
samiaj
ą
formalnej niezale
ż
no
ś
ci i suwerenno
ś
ci
pa
ń
stw z rzeczywisto
ś
ci
ą
o
Współzale
ż
no
ść
pa
ń
stw wzrasta, czego reali
ś
ci nie bior
ą
pod uwag
ę
o
Przyczyn tego jest wiele – najwa
ż
niejsz
ą
jest rozwój stosunków transnarodowych
o
Konsekwencje rosn
ą
cej współzale
ż
no
ś
ci pa
ń
stw:
Zmiana polityki jednego pa
ń
stwa poci
ą
ga za sob
ą
trudne do unikni
ę
cia nast
ę
pstwa dla innego pa
ń
stwa
Pojawia si
ę
wysoki stopie
ń
wra
ż
liwo
ś
ci wewn
ę
trznej pa
ń
stwa na wydarzenia zewn
ę
trzne
Zerwanie (istotne ograniczenie) stosunków mi
ę
dzy pa
ń
stwami jest kosztowne dla ka
ż
dej ze stron (rozkład
kosztów mo
ż
e, ale nie musi, by
ć
równomierny)
W miar
ę
wzrostu współzale
ż
no
ś
ci pa
ń
stwa trac
ą
sw
ą
autonomi
ę
polityczn
ą
i ekonomiczn
ą
(suwerenno
ść
ulega coraz wi
ę
kszej erozji) – ogranicza to swobod
ę
rz
ą
dów w kształtowaniu polityki wewn
ę
trznej i
zewn
ę
trznej (zmniejsza zakres wyboru mo
ż
liwych opcji działania)
Wzrost współzale
ż
no
ś
ci sprawia,
ż
e w wielu dziedzinach SM poszerza si
ę
pole zbie
ż
no
ś
ci (wspólnoty)
interesów pa
ń
stw, a sfera interesów przeciwstawnych ulega ograniczeniu – przez to pa
ń
stwa w coraz
wi
ę
kszym stopniu licz
ą
si
ę
z interesami partnerów i dzi
ę
ki temu rozwijaj
ą
współprac
ę
, za
ś
spory i konflikty
rozstrzygane s
ą
gł. metodami pokojowymi
Zwi
ę
ksza si
ę
mo
ż
liwo
ść
oddziaływania pewnych pa
ń
stw na inne, podnosz
ą
si
ę
jednocze
ś
nie koszty takiego
oddziaływania; powi
ę
ksza si
ę
równie
ż
zakres dost
ę
pnych pa
ń
stwu instrumentów słu
żą
cych realizacji jego
polityki, ale jednocze
ś
nie zmniejsza si
ę
ich efektywno
ść
Im wi
ę
ksza współzale
ż
no
ść
, tym wi
ę
kszej ilo
ś
ci zasobów i wysiłków wymaga osi
ą
ganie partykularnych
celów pa
ń
stw w sferze mi
ę
dzynarodowej – to skłania pa
ń
stwa do poszukiwania sposobów osi
ą
gania swych
celów i interesów raczej przez współdziałanie
•
Post
ę
puj
ą
cy wzrost powi
ą
za
ń
mi
ę
dzy polityk
ą
wewn
ę
trzn
ą
a zagraniczn
ą
prowadzi do zacierania si
ę
ró
ż
ni
ć
mi
ę
dzy tymi sferami aktywno
ś
ci pa
ń
stwa
o
Wszystkie kwestie polityki wewn
ę
trznej maj
ą
dzi
ś
swój zewn
ę
trzny (mi
ę
dzynarodowy) wymiar
o
Realistyczna hierarchia celów polityki zagranicznej pa
ń
stw ulega zanikowi – kwestia bezpiecze
ń
stwa
(jakkolwiek wa
ż
na), nie dominuje ju
ż
w polityce pa
ń
stw
o
Spektrum polityki zewn
ę
trznej ulega rozszerzeniu gł. w kierunku rozwoju ekonomicznego i wzrostu poziomu
ż
ycia społecze
ń
stwa
•
Ze wzgl
ę
du na pogł
ę
biaj
ą
c
ą
si
ę
współzale
ż
no
ść
, zwłaszcza ekonomiczn
ą
, pa
ń
stw nast
ę
puje transformacja
natury i roli pot
ę
gi/siły w SM
o
Pot
ę
ga w SM ulega rozproszeniu (dyfuzji), poniewa
ż
:
Pa
ń
stwa przestały by
ć
jedynymi o
ś
rodkami/nosicielami siły w SM – w pewnym stopniu t
ę
funkcj
ę
przejmuj
ą
aktorzy transnarodowi
Dzi
ę
ki rozwojowi i rozprzestrzenianiu si
ę
technologii militarnych oraz wzrostowi współzale
ż
no
ś
ci rozszerzyły
si
ę
mo
ż
liwo
ś
ci (siła) pa
ń
stw słabszych, co przyczynia si
ę
do wzgl
ę
dnego osłabienia mocarstw – interwencje
zbrojne i kontrola pa
ń
stw słabszych staj
ą
si
ę
coraz bardziej kosztowne
o
Post
ę
puje równie
ż
dywersyfikacja
ź
ródeł pot
ę
gi – trac
ą
na znaczeniu tradycyjne
ź
ródła pot
ę
gi, na które kład
ą
nacisk reali
ś
ci (potencjał przemysłowy, ludno
ść
, terytorium, siła zbrojna), za
ś
wzrasta znaczenie
ź
ródeł
„mi
ę
kkich” (
ź
ródła ekonomiczne (kapitał finansowy, kredyty), sprawno
ść
organizacyjna i instytucjonalna,
aktywno
ść
ideologiczna i kulturalna, potencjał naukowy i technologiczny)
o
Dyfuzja i dywersyfikacja pot
ę
gi w poł
ą
czeniu z istnieniem arsenałów nuklearnych prowadz
ą
do istotnego
ograniczenia u
ż
yteczno
ś
ci i roli siły militarnej jako narz
ę
dzia polityki pa
ń
stw
Potencjalne koszty wojny wzrosły na tyle,
ż
e przestała ona by
ć
racjonalna i produktywna z punktu widzenia
interesów pa
ń
stw
•
Podsumowanie – podstawowe zało
ż
enia transnacjonalistów:
o
Pa
ń
stwo przestaje by
ć
dominuj
ą
cym uczestnikiem
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego, wzrasta rola i znaczenie
uczestników niepa
ń
stwowych
o
Stosunki transnarodowe stały si
ę
integraln
ą
cz
ęś
ci
ą
SM, pojawiły si
ę
nowe obszary i poziomy (kanały)
interakcji w płaszczy
ź
nie mi
ę
dzynarodowej
o
Nast
ę
puje ci
ą
gły wzrost współzale
ż
no
ś
ci w SM – pa
ń
stwa trac
ą
autonomi
ę
polityczn
ą
i ekonomiczn
ą
;
suwerenno
ść
ulega erozji
o
Zacieraj
ą
si
ę
ró
ż
nice mi
ę
dzy polityk
ą
zagraniczn
ą
a wewn
ę
trzn
ą
jako wyspecjalizowanymi dziedzinami
aktywno
ś
ci pa
ń
stwa
o
Znika tradycyjna hierarchia zagadnie
ń
b
ę
d
ą
cych przedmiotem uwagi pa
ń
stw: problemy bezpiecze
ń
stwa
militarnego, sojuszów itp. przestaj
ą
dominowa
ć
w polityce pa
ń
stw, wrasta znaczenie kwestii ekonomicznych,
społecznych i ekologicznych
7
o
Traci na znaczeniu siła militarna jako narz
ę
dzie polityki pa
ń
stw – mo
ż
liwo
ść
jej realizacji w stosunkach
zewn
ę
trznych zale
ż
y coraz bardziej od „mi
ę
kkich” składników pot
ę
gi
III. Uczestnicy stosunków mi
ę
dzynarodowych, ich interesy i oddziaływania (I. Popiuk-Rysi
ń
ska)
1. Poj
ę
cie uczestnika stosunków mi
ę
dzynarodowych
•
Uczestnicy SM (zwani te
ż
podmiotami SM lub aktorami SM) – bardzo wiele bardzo zró
ż
nicowanych podmiotów
•
Uczestnictwo – udział podmiotu w jakiej
ś
zbiorowej aktywno
ś
ci (działanie w powi
ą
zaniu z innymi) albo
wnoszenie własnego wkładu w rezultaty zbiorowej aktywno
ś
ci
•
Kryteria uczestnictwa w SM:
o
Charakter działa
ń
– zdolno
ść
do aktywno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej
o
Konsekwencje działa
ń
– zdolno
ść
do zmieniania lub utrwalania stanów rzeczy w
ś
rodowisku
mi
ę
dzynarodowym
•
Aktywno
ść
mi
ę
dzynarodowa – najbardziej ogólne okre
ś
lenie ró
ż
nych przejawów celowego i czynnego stosunku
do rzeczywisto
ś
ci mi
ę
dzynarodowej;
ś
wiadome i celowe post
ę
powanie w stosunku do tego, co dla danego
podmiotu stanowi „zagranic
ę
”
•
Formy aktywno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej:
o
Czynno
ś
ci – krótkotrwałe i mniej skomplikowane (np. głosowanie na konferencji mi
ę
dzynarodowej)
o
Działania – długotrwałe, zło
ż
one, wymagaj
ą
ce wi
ę
cej wysiłku i wa
ż
niejsze dla całego procesu aktywno
ś
ci;
zespół czynno
ś
ci
•
Ka
ż
da aktywno
ść
mi
ę
dzynarodowa, niezale
ż
nie od rezultatów, zmienia stan rzeczy w
ś
rodowisku
mi
ę
dzynarodowym przez sam fakt swego zaistnienia
•
Działania typowo wewn
ę
trzne nie kształtuj
ą
same
ś
rodowiska mi
ę
dzynarodowego, lecz jedynie warunkuj
ą
aktywno
ść
podmiotów zewn
ę
trznych – współzale
ż
no
ś
ci mi
ę
dzynarodowe ci
ą
gle wzrastaj
ą
, wi
ę
c coraz wi
ę
cej
wydarze
ń
wewn
ę
trznych wywołuje reakcje zagraniczne
•
Uczestnicy SM – podmioty zdolne do aktywno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej, a wi
ę
c do zmieniania lub utrwalania w
sposób zamierzony stanów
ś
rodowiska mi
ę
dzynarodowego
o
Uczestnik jest tylko jednym z elementów szerszej zbiorowo
ś
ci podmiotów podejmuj
ą
cych aktywno
ść
tego
samego typu
o
Aktywno
ść
uczestnika jest cz
ęś
ci
ą
składow
ą
cało
ś
ci SM
o
Ka
ż
dy uczestnik ma swój udział w rezultatach zbiorowej aktywno
ś
ci, którymi s
ą
procesy i zjawiska
mi
ę
dzynarodowe oraz odpowiadaj
ą
ce im stany
ś
rodowiska mi
ę
dzynarodowego
2. Zró
ż
nicowanie uczestników stosunków mi
ę
dzynarodowych
•
Podstawowe grupy uczestników SM:
o
Pa
ń
stwa
o
Uczestnicy niepa
ń
stwowi
Narody
Zbiorowe podmioty mi
ę
dzypa
ń
stwowe – organizacje mi
ę
dzynarodowe, UE i in.
Zbiorowe podmioty mi
ę
dzyspołeczne (prywatne) o charakterze niekomercyjnym – mi
ę
dzynarodowe NGOs,
ruchy i sieci mi
ę
dzyspołeczne, fundacje, ko
ś
cioły, organizacje terrorystyczne
Zbiorowe podmioty gospodarcze (komercyjne) – przedsi
ę
biorstwa, grupy przest
ę
pcze
Prywatne i subpa
ń
stwowe (terytorialne) podmioty krajowe – np. partie polityczne, organizacje społeczne,
osoby fizyczne, regiony, miasta
2A. Pa
ń
stwa
•
Powszechnie uwa
ż
ane za najwa
ż
niejszych uczestników SM, poniewa
ż
:
o
S
ą
elementarnymi jednostkami
ś
rodowiska mi
ę
dzynarodowego oraz jednocze
ś
nie najwy
ż
ej zorganizowanymi
podmiotami zbiorowymi (wł
ą
czaj
ą
pod swoje zwierzchnictwo wszystkie jednostki i grupy społeczne
o
S
ą
najbardziej wpływowymi uczestnikami
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego
o
Stosunki mi
ę
dzypa
ń
stwowe s
ą
fundamentem cało
ś
ci SM
•
Pa
ń
stwo to suwerenna organizacja terytorialno-polityczna, składa si
ę
z ludno
ś
ci, terytorium i suwerennej władzy
o
Suwerenno
ść
jest nieodł
ą
cznym atrybutem pa
ń
stwa, który pozwala odró
ż
ni
ć
je od innych jednostek
politycznych posiadaj
ą
cych ludno
ść
, terytorium i władz
ę
o
Suwerenno
ść
oznacza formalny status pa
ń
stwa w otoczeniu mi
ę
dzynarodowym – wskazuje na odr
ę
bno
ść
i
niezale
ż
no
ść
danej jednostki geopolitycznej (ponosi ona wył
ą
czn
ą
odpowiedzialno
ść
za to, co dzieje si
ę
na jej
terytorium, oraz niezale
ż
nie i samodzielnie definiuje, reprezentuje i realizuje swoje interesy na arenie
mi
ę
dzynarodowej)
•
Pa
ń
stwo uzyskuje zdolno
ść
do aktywno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej z chwil
ą
powstania – jest to cecha pierwotna (a
nie np. nadana przez jaki
ś
podmiot zew.) pa
ń
stwa
•
Ka
ż
de pa
ń
stwo ma niezbywalne prawo do suwerennego reprezentowania i prowadzenia swoich interesów w
ś
rodowisku mi
ę
dzynarodowym
•
Przedmiot mi
ę
dzynarodowej aktywno
ś
ci pa
ń
stwa jest nieograniczony
•
Formy aktywno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej pa
ń
stwa s
ą
bardzo zró
ż
nicowane – najwa
ż
niejsze z nich:
o
Utrzymywanie stosunków z innymi uczestnikami SM, w tym stosunków dyplomatycznych i konsularnych z
innymi pa
ń
stwami
o
Zawierania umów mi
ę
dzynarodowych
8
o
Współtworzenie organizacji mi
ę
dzynarodowych i uczestnictwo w nich
o
Udział w konferencjach mi
ę
dzynarodowych
o
Korzystanie ze
ś
rodków pokojowego rozwi
ą
zywania sporów, w tym z s
ą
dów mi
ę
dzynarodowych
o
Korzystanie z sił zbrojnych
•
Zdolno
ść
do działa
ń
mi
ę
dzynarodowych jest wspólna wszystkim pa
ń
stwom i stanowi ich stały, powszechny i
niezbywalny atrybut zewn
ę
trzny – pa
ń
stwa korzystaj
ą
z niej jednak w ró
ż
ny sposób – cho
ć
pa
ń
stwa s
ą
potencjalnie jednakowymi uczestnikami SM, w praktyce zakres ich zdolno
ś
ci do działa
ń
mi
ę
dzynarodowych jest
zró
ż
nicowany i zale
ż
y od czynników wewn
ę
trznych i zewn
ę
trznych takich jak:
o
Zakres efektywnej zdolno
ś
ci do działa
ń
mi
ę
dzynarodowych jest pochodn
ą
potencjału pa
ń
stwa, jego zasobów
materialnych i ludzkich (ilo
ś
ciowych i jako
ś
ciowych), które mog
ą
by
ć
uruchomione dla osi
ą
gni
ę
cia celów
pa
ń
stwa w
ś
rodowisku mi
ę
dzynarodowym (jak łatwo si
ę
domy
ś
li
ć
im wi
ę
kszy potencjał i zasoby, tym lepiej; przy
czym potencjał/pot
ę
ga jest wzgl
ę
dna – zale
ż
y od porównania pa
ń
stwa z innymi krajami)
o
Zakres uznania przez inne pa
ń
stwa – jest ono warunkiem nawi
ą
zania bezpo
ś
rednich stosunków oficjalnych;
bez niego stosunki dwustronne s
ą
teoretycznie niemo
ż
liwe, a praktycznie bardzo utrudnione; brak uznania ze
strony licznej grupy pa
ń
stw nie tylko ogranicza aktywno
ść
pa
ń
stwa, obni
ż
a jego presti
ż
oraz utrudnia
prowadzenie interesów w
ś
rodowisku mi
ę
dzynarodowym
o
Niektóre zobowi
ą
zania mi
ę
dzynarodowe ograniczaj
ą
zdolno
ść
do działa
ń
– pa
ń
stwa neutralne nie mog
ą
uczestniczy
ć
w sojuszach, Niemcy i Japonia po II W
Ś
miały ograniczon
ą
przez mocarstwa zdolno
ść
do
działania (na mocy aktów bezwarunkowej kapitulacji)
o
Aktywno
ść
mi
ę
dzynarodowa pa
ń
stwa zale
ż
y od zakresu nawi
ą
zanych stosunków dyplomatycznych – te s
ą
do
ść
cz
ę
sto zrywane, zawieszane lub ich po prostu nie ma ze wzgl
ę
du na słaby potencjał pa
ń
stwa
•
Gdy mówimy o aktywno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej pa
ń
stwa w istocie mamy na my
ś
li jego konstytucyjne organy
2B. Narody
•
S
ą
jednymi z wa
ż
niejszych uczestników SM, ale ich uczestnictwo ma charakter przej
ś
ciowy – staj
ą
si
ę
uczestnikami SM, gdy działaj
ą
na rzecz utworzenia własnego pa
ń
stwa
•
Naród mo
ż
e by
ć
uczestnikiem SM, gdy jest odpowiednio zorganizowany i ma organy zdolne do wyst
ę
powania
w jego imieniu i reprezentowania go na zew.
•
Przykłady: Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej (SWAPO) walcz
ą
ca o powstanie Namibii (1960-90),
Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP; od 1965), POLISARIO (od 1973 walczy o niepodległo
ść
Sahary
Zachodniej), Sajudis na Litwie pod koniec lat 80.
•
Narody maj
ą
ograniczony zakres zdolno
ś
ci do działa
ń
mi
ę
dzynarodowych – ranga ich stosunków z innymi
uczestnikami SM jest ni
ż
sza ni
ż
stosunków mi
ę
dzypa
ń
stwowych
•
Ruchy reprezentuj
ą
ce narody mog
ą
podpisywa
ć
traktaty mi
ę
dzynarodowe, uczestniczy
ć
w organizacjach
mi
ę
dzynarodowych (ale nie zawsze na zasadach pełnego członkostwa), cz
ę
sto posługuj
ą
si
ę
własnymi siłami
zbrojnymi
2C. Zbiorowe podmioty mi
ę
dzypa
ń
stwowe
•
S
ą
to trwałe zwi
ą
zki pa
ń
stw zorientowane w swej działalno
ś
ci na rzecz realizacji wspólnych interesów całej
zbiorowo
ś
ci lub jej wi
ę
kszo
ś
ci; maj
ą
charakter kolektywny i publiczny
•
Nale
żą
do nich przede wszystkim organizacje mi
ę
dzyrz
ą
dowe o ró
ż
nym stopniu zinstytucjonalizowania
•
Mi
ę
dzynarodowa organizacja mi
ę
dzyrz
ą
dowa – celowy, wielostronny (m.in. 3 podmioty) zwi
ą
zek (zrzeszenie)
pa
ń
stw, powstały w wyniku zawartego mi
ę
dzy nimi porozumienia i wyposa
ż
ony w stałe organy; ich członkami s
ą
w zasadzie pa
ń
stwa reprezentowane przez rz
ą
dy, cho
ć
bywaj
ą
wyj
ą
tki (np. Wspólnota Europejska jako członek
FAO i WTO czy OWP w LPA)
•
Organizacje powstaj
ą
w wyniku porozumienia zawartego przez ich przyszłych członków, które zazwyczaj ma
form
ę
umowy mi
ę
dzynarodowej (cho
ć
zdarzaj
ą
si
ę
przykłady mniej formalnych porozumie
ń
) – umowa taka jest
zazwyczaj statutem organizacji i okre
ś
la najbardziej podstawowe kwestie (czasem statuty s
ą
przyjmowane po
jakim
ś
czasie funkcjonowania organizacji – RWPG; s
ą
te
ż
organizacje bez spisanych statutów – OBWE, NATO,
Commonwealth, GATT)
•
Organizacje mi
ę
dzynarodowe istniej
ą
i funkcjonuj
ą
zasadniczo w formie systemu swoich stałych organów –
absolutne minimum to dwa typy organów:
o
Plenarny – np. walne zgromadzenie składaj
ą
ce si
ę
ze wszystkich członków – najwa
ż
niejsze w tego typu
organizacjach s
ą
organy zło
ż
one z przedstawicieli pa
ń
stw
o
Stały sekretariat (pojawienie si
ę
stałych organów wi
ąż
e si
ę
z zapewnieniem im odpowiedniego zaplecza
przez członków organizacji)
•
Podział organizacji mi
ę
dzynarodowych ze wzgl
ę
du na zakres członkostwa i przedmiotowy zakres kompetencji:
o
Organizacje powszechne i wszechstronne – dzi
ś
ONZ, kiedy
ś
Liga Narodów
o
Organizacje powszechne o kompetencjach ograniczonych (funkcjonalne, wyspecjalizowane, celowe) – np.
Ś
wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), Mi
ę
dzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Mi
ę
dzynarodowa
Organizacja Pracy (ILO), Organizacja ds. Wy
ż
ywienia i Rolnictwa (FAO) [wszystkie wymienione wchodz
ą
w
skład systemu NZ]
o
Organizacje o ograniczonym członkostwie (regionalne) i ogólnych kompetencjach – np. Organizacja Jedno
ś
ci
Afryka
ń
skiej (OJA), Unia Afryka
ń
ska (UA), Liga Pa
ń
stw Arabskich (LPA) i Organizacja Pa
ń
stw Ameryka
ń
skich
(OPA)
9
o
Organizacje o ograniczonym członkostwie i ograniczonych celach (zwykle gospodarcze, polityczno-wojskowe,
społeczne, kulturalne lub techniczne) – np. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), Europejska
Wspólnota
W
ę
gla
i
Stali
(EWWiS),
Unia
Zachodnioeuropejska
(UZE),
Organizacja
Traktatu
Północnoatlantyckiego (NATO), Europejska Organizacja Ł
ą
czno
ś
ci Satelitarnej (EUTELSAT)
•
UE nie mie
ś
cie si
ę
w tych klasyfikacjach i ma hybrydowy charakter
•
Obok tego typu organizacji mi
ę
dzynarodowych istniej
ą
inne lu
ź
niejsze zwi
ą
zki pa
ń
stw – na ogół słabiej
zorganizowane i nie wyposa
ż
one w stałe sekretariaty (np. G-8)
•
Zakres zdolno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej grupy uczestników mi
ę
dzypa
ń
stwowych jest pochodn
ą
porozumienia
współtworz
ą
cych j
ą
podmiotów – zazwyczaj jest ograniczony i wyra
ź
nie okre
ś
lony
•
Podmioty tego typu nawi
ą
zuj
ą
i utrzymuj
ą
stosunki z innymi uczestnikami SM – korzystaj
ą
z biernego prawa
legacji, czasem mog
ą
tworzy
ć
swoje przedstawicielstwa w pa
ń
stwach (ONZ, MFW, OBWE, WE), zwykle uzyskuj
ą
prawo zawierania umów mi
ę
dzynarodowych w zakresie swoich kompetencji, mog
ą
wyst
ę
powa
ć
z roszczeniami
mi
ę
dzynarodowymi i korzysta
ć
ze
ś
rodków pokojowego rozstrzygania sporów, ponosz
ą
odpowiedzialno
ść
mi
ę
dzynarodow
ą
za szkody wyrz
ą
dzone przez swe organy i funkcjonariuszy
•
Niektóre z tych podmiotów – o ile maj
ą
uprawnienia – podejmuj
ą
działania wymuszaj
ą
ce przy pomocy
ś
rodków
niewojskowych (np. sankcje ONZ i UE), prowadz
ą
operacje i misje pokojowe (ONZ, OBWE), w tym tymczasowo
zarz
ą
dzaj
ą
pewnymi obszarami (UE – Mostar; ONZ – Kosowo, Timor Wschodni), podejmuj
ą
wymuszaj
ą
ce akcje
wojskowe (bombardowanie Serbii przez NATO, zapewnianie przez NATO bezpiecze
ń
stwa w Kosowie)
2D. Zbiorowe podmioty mi
ę
dzyspołeczne (prywatne) o charakterze niekomercyjnym
•
Bardzo zró
ż
nicowana grupa – podmioty, w których skład wchodz
ą
osoby fizyczne i/lub prawne, o ró
ż
nym typie i
stopniu zorganizowania
•
Zarówno podmioty mi
ę
dzynarodowe w pełnym tego słowa znaczeniu (prawdziwie kolektywne, zło
ż
one z
równorz
ę
dnych podmiotów, działaj
ą
ce na podstawie wspólnych decyzji; głównie mi
ę
dzynarodowe NGOs, ruchy i
sieci społeczne), jak i transnarodowe (mi
ę
dzynarodowy skład, ale ukształtowany wokół jednego centrum i przez
to centrum w mniejszym lub wi
ę
kszym zakresie kierowane; np. fundacje i ko
ś
cioły)
•
Równie
ż
organizacje terrorystyczne
•
Mi
ę
dzynarodowa organizacja pozarz
ą
dowa (pozapa
ń
stwowa, prywatna) – celowy, wielostronny zwi
ą
zek osób
fizycznych i/lub prawnych, powstały na podstawie zawartego mi
ę
dzy nimi porozumienia i wyposa
ż
ony w system
stałych organów; porozumienie to nie jest umow
ą
mi
ę
dzynarodow
ą
, lecz porozumieniem prywatnym
•
Zarówno organizacje powszechne (np. MKOl), jak i regionalne (np. Unia Europejskich Federalistów), masowe i
elitarne, otwarte na dowolnych członków (np. organizacje ekologiczne) lub nie (np.
Ś
wiatowy Kongres
ś
ydów)
•
Podział organizacji pozarz
ą
dowych ze wzgl
ę
du na profil działalno
ś
ci – organizacje:
o
Ideologiczno-polityczne – np. Mi
ę
dzynarodówka Socjalistyczna, Europejska Unia Chrze
ś
cija
ń
sko-
Demokratyczna
o
Zwi
ą
zkowe/pracownicze
–
np.
Mi
ę
dzynarodowa
Konfederacja
Wolnych
Zwi
ą
zków
Zawodowych,
Stowarzyszenie Personelu NZ
o
Sportowe, turystyczne, rekreacyjne – np. MKOl
o
Wyznaniowe – np. Pax Christi, Pax Romana,
Ś
wiatowa Rada Ko
ś
ciołów
o
Naukowe, o
ś
wiatowe, kulturalne – np. Stowarzyszenie Prawa Mi
ę
dzynarodowego, Mi
ę
dzynarodowe
Towarzystwo Muzyki Współczesnej
o
Pokojowe – np. Mi
ę
dzynarodowe Biuro Pokoju, Mi
ę
dzynarodowy Ruch Lekarzy na rzecz Zapobie
ż
enia
Wojnie J
ą
drowej
o
Humanitarne i udzielaj
ą
ce pomocy rozwojowej – np. Mi
ę
dzynarodowy Klub Rotarian, Amnesty International,
Caritas International, Lekarze bez Granic
o
Zawodowe – np. Mi
ę
dzynarodowe Stowarzyszenie Bankowców, Mi
ę
dzyameryka
ń
ska Rada Handlu i
Produkcji
o
Ochrony
ś
rodowiska – np.
Ś
wiatowy Fundusz Przyrody, Greenpeace
o
Wspólnot lokalnych i regionalnych – np. Rada Regionów Europejskich
o
Narodów
ż
yj
ą
cych w diasporze – np.
Ś
wiatowy Kongres
ś
ydów, Mi
ę
dzynarodowy Zwi
ą
zek Romów
o
Zwolenników lub przeciwników działalno
ś
ci innych grup/organizacji – np. Mi
ę
dzynarodowy Ruch Studentów
na rzecz NZ,
Ś
wiatowa Liga Antykomunistyczna
o
Grup społecznych wyodr
ę
bnionych np. ze wzgl
ę
du na płe
ć
– np. Mi
ę
dzynarodowa Słu
ż
ba Informacji i
Komunikacji Kobiet, Kobiety w Rozwoju Europy – lub wiek – np. Mi
ę
dzynarodowe Biuro Skautów
o
Antyglobalistyczne – np. Stowarzyszenie na rzecz Opodatkowania Transakcji Finansowych w celu Pomocy
Obywatelom, Mi
ę
dzynarodowe Centrum Globalizacji
•
Ruchy mi
ę
dzynarodowe – zbiorowe działania zmierzaj
ą
ce do przeprowadzenia zmian społecznych (ruchy
społeczne) o składzie mi
ę
dzynarodowym; s
ą
na ogół słabo zorganizowane, tworz
ą
zbiorowy podmiot dzi
ę
ki
zabiegom nieformalnym, du
ż
a spontaniczno
ść
działania, niski stopie
ń
hierarchizacji i zró
ż
nicowania ról;
ewentualna instytucjonalizacja nast
ę
puje po pewnym czasie
•
Pewna grupa ruchów pozarz
ą
dowych utrwala si
ę
i formalizuje, powołuj
ą
c pozarz
ą
dowe organizacje
mi
ę
dzynarodowe – np. Lekarze bez Granic,
Ś
wiatowy Fundusz Przyrody
•
Nowe ruchy społeczne s
ą
trudne do odró
ż
nienia od sieci zwolenników/wsparcia (takich „form organizacji”, które
charakteryzuje dobrowolna, wzajemna i horyzontalna komunikacja oraz wymiana, słu
żą
cych podejmowaniu
10
wspólnych działa
ń
dla osi
ą
gni
ę
cia celów społecznych) – s
ą
one lu
ź
niejsze, brak im struktury instytucjonalnej i
centrum kierowniczego; powstaj
ą
zwykle w dwóch przypadkach:
o
W celu wsparcia krajowych grup i organizacji, które samodzielnie nie s
ą
w stanie doprowadzi
ć
do zmiany
niewła
ś
ciwej polityki lub nagannego post
ę
powania swego rz
ą
du w jakiej
ś
kwestii
o
Gdy osi
ą
gni
ę
cie danego celu wymaga działania w szerszej skali mi
ę
dzynarodowej, na forum organizacji i
konferencji
mi
ę
dzyrz
ą
dowych,
wobec
wielu
rz
ą
dów
lub
podmiotów
pozarz
ą
dowych
o
zasi
ę
gu
mi
ę
dzynarodowym (gł. koncernów transnarodowych)
•
Ze wzgl
ę
du na ograniczone
ś
rodki i okre
ś
lony profil organizacje i ruchy pozarz
ą
dowe rozwijaj
ą
stosunki z tymi
podmiotami, od których zale
ż
y realizacja ich programów – rz
ą
dami, organizacjami mi
ę
dzyrz
ą
dowymi itp.
•
W podobny sposób w SM uczestnicz
ą
sieci społeczne, których siła opiera si
ę
na pot
ę
dze informacji i idei –
nastawione s
ą
gł. na perswazj
ę
i socjalizacj
ę
; działaj
ą
gł. za pomoc
ą
materiałów (pseudo)dziennikarskich
(informacje i komentarze – cz
ę
sto udramatyzowane), posługuj
ą
si
ę
uniwersalnymi symbolami lub symbolicznymi
wydarzeniami; dzi
ę
ki wielkiej liczbie uczestników sieci społeczne mog
ą
oddziaływa
ć
na silne podmioty (rz
ą
dy,
organizacje finansowe, koncerny mi
ę
dzynarodowe), poniewa
ż
te musz
ą
dba
ć
o swój wizerunek
•
Uczestnicy transnarodowi – zbiorowe podmioty/organizacje kierowane z jednego o
ś
rodka; maj
ą
skład
mi
ę
dzynarodowy, ale nie s
ą
zwi
ą
zkami mi
ę
dzynarodowymi o charakterze kolektywnym; kształtuj
ą
si
ę
wokół
jednego centrum i s
ą
przez nie kierowane (s
ą
scentralizowane i zhierarchizowane) – dwa typy:
o
Ko
ś
cioły transnarodowe – np. Ko
ś
ciół rzymskokatolicki
o
Fundacje transnarodowe – np. Rockefelera czy Forda
•
Organizacje terrorystyczne – ugrupowania tajne, d
ążą
ce do realizacji celów politycznych poprzez stosowanie
siły lub przemocy oraz gro
ź
b
ę
ich u
ż
ycia, co ma wywoła
ć
strach w danej zbiorowo
ś
ci i wymusi
ć
oczekiwane
zmiany, kieruj
ą
si
ę
motywacj
ą
ś
wieck
ą
(lewicow
ą
lub nacjonalistyczn
ą
) lub religijn
ą
(w ostatnich latach dominuje
islam); pod wzgl
ę
dem organizacyjnym dominuje struktura sieci – nieznaczny stopie
ń
instytucjonalizacji, płaska
struktura, ograniczona rola o
ś
rodka centralnego, decentralizacja i du
ż
a samodzielno
ść
oddziałów, płynne
członkostwo; rdzeniem jest zazwyczaj grupa „dobrze wyszkolonych profesjonalistów”; cz
ęść
grup
terrorystycznych pozyskuje
ś
rodki na finansowanie swej działalno
ś
ci metodami kryminalnymi i utrzymuje kontakty
z grupami przest
ę
pczo
ś
ci zorganizowanej, cz
ęść
jest wspierana przez pa
ń
stwa
2E. Zbiorowe podmioty komercyjne (gospodarcze)
•
Czyli organizacje gospodarcze, maj
ą
ce mi
ę
dzynarodowy skład, prowadz
ą
ce działalno
ść
nastawion
ą
na zysk –
gł. korporacje transnarodowe (zwane mi
ę
dzynarodowymi lub wielonarodowymi), czyli zwi
ą
zki filii z ró
ż
nych
pa
ń
stw poł
ą
czonych, kierowanych i nadzorowanych przez firm
ę
dominuj
ą
c
ą
(np. IBM, Coca-Cola, Philips, Toyota)
•
Struktura tych przedsi
ę
biorstw jest mniej lub bardziej scentralizowana, wi
ę
c trudno je uzna
ć
za podmioty
kolektywne – st
ą
d najcz
ęś
ciej klasyfikowane s
ą
jako podmioty transnarodowe
•
Na listach zestawiaj
ą
cych PKB pa
ń
stw i obroty najwi
ę
kszych korporacji Wall-Mart otwiera trzeci
ą
dziesi
ą
tk
ę
–
najwi
ę
ksze korporacje dysponuj
ą
tak wielkim potencjałem,
ż
e mog
ą
kształtowa
ć
MSG i wpływa
ć
na gospodarki
krajowe (np. inwestuj
ą
c, ograniczaj
ą
c lub wycofuj
ą
c inwestycje)
•
Skutki ich działalno
ś
ci widoczne s
ą
te
ż
w sferze społecznej (zatrudnienie) i politycznej
•
Do tej grupy zalicza si
ę
te
ż
mi
ę
dzynarodowe ugrupowania przest
ę
pcze:
o
Najwa
ż
niejsze grupy przest
ę
pcze s
ą
transnarodowe: działaj
ą
w skali mi
ę
dzynarodowej i maj
ą
mi
ę
dzynarodowe struktury – Cosa Nostra, Camorra, yakuza, triady, kartele narkotykowe z Ameryki Łac.
(Medelin w Kolumbii i Cali w Boliwii) itd. itp.
o
Wi
ę
kszo
ść
z nich ma form
ę
sojuszy i sieci mniejszych, półautonomicznych zespołów oraz osób prywatnych
o
Najwi
ę
ksze zyski (ok. 50%) przynosi im handel narkotykami
o
Gł. formy działalno
ś
ci:
Nielegalny handel mi
ę
dzynarodowy – w tym: narkotykami, broni
ą
, lud
ź
mi
Pranie brudnych pieni
ę
dzy
Prostytucja
Podrabianie i sprzeda
ż
towarów
Wymuszanie
o
Aby zapewni
ć
sobie korzystne warunki działania organizacje przest
ę
pcze działaj
ą
te
ż
na scenie politycznej –
wyst
ę
puj
ą
jako grupy nacisku wobec instytucji pa
ń
stwowych, szanta
ż
uj
ą
i korumpuj
ą
polityków, czasem
wspieraj
ą
ruchy rebelianckie i terrorystyczne (UCK w Kosowie)
2G. Prywatne podmioty krajowe i jednostki subpa
ń
stwowe (terytorialne)
•
Prywatne podmioty krajowe podejmuj
ą
ce aktywno
ść
mi
ę
dzynarodow
ą
bez po
ś
rednictwa i udziału rz
ą
dów:
o
Jednostki
o
Grupy społeczne i ich organizacje – w tym partie polityczne, zwi
ą
zki zawodowe
o
Fundacje
o
Agencje prasowe
o
Agencje turystyczne
o
Przedsi
ę
biorstwa
o
Organizacje terrorystyczne
o
Grupy przest
ę
pcze
o
Itp.
11
Bardzo zró
ż
nicowana grupa i zró
ż
nicowane formy aktywno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej – od sporadycznej po
zinstytucjonalizowan
ą
•
Podmioty subpa
ń
stwowe – regiony, gminy czy miasta podejmuj
ą
ce współprac
ę
z zagranic
ą
o
Nawi
ą
zuj
ą
i utrzymuj
ą
współprac
ę
gł. ze swoimi zagranicznymi odpowiednikami, ale te
ż
i z innymi podmiotami
o
Odbywa si
ę
to na warunkach okre
ś
lonych przez prawo wewn
ę
trzne i umowy mi
ę
dzynarodowe oraz podlega
kontroli odpowiednich władz pa
ń
stwowych
o
Najbardziej rozwini
ę
ta i najszersza współpraca dot. wspólnot przygranicznych w Europie (euroregiony) –
rozwija si
ę
od lat 50.
o
Ponadto:
Wspólnoty terytorialne promuj
ą
swoj
ą
interesy w organach organizacji mi
ę
dzyrz
ą
dowych – np. Kongres
Władz Lokalnych i Regionalnych w Radzie Europy
Współtworz
ą
organizacje pozarz
ą
dowe – np. Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych
Nawi
ą
zuj
ą
wzajemne stosunki dwustronne i wielostronne, mniej lub bardziej stałe i sformalizowane
Tworz
ą
i utrzymuj
ą
swoje biura przy instytucjach mi
ę
dzynarodowych – np. niemieckie landy przy UE,
ameryka
ń
skie stany przy WTO
2H. Podziały uczestników SM. Podmiotowo
ść
prawnomi
ę
dzynarodowa
•
Uczestników SM mo
ż
emy podzieli
ć
na:
o
Podmioty publiczne (np. pa
ń
stwa i ich zwi
ą
zki) i prywatne (np. organizacje pozarz
ą
dowe)
o
Podmioty jednostkowe (np. osoba fizyczna) i zbiorowe (np. organizacje mi
ę
dzynarodowe)
o
Podmioty pierwotne (np. pa
ń
stwo) i wtórne (np. ruchy mi
ę
dzynarodowe)
o
Podmioty globalne, regionalne, mi
ę
dzyregionalne i lokalne
o
Podmioty działaj
ą
ce legalnie, realizuj
ą
ce społecznie akceptowane cele oraz podmioty nielegalne prowadz
ą
ce
działalno
ść
przest
ę
pcz
ą
o
Uczestnicy posiadaj
ą
cy podmiotowo
ść
prawnomi
ę
dzynarodow
ą
i jej nie posiadaj
ą
cy
Kryterium uczestnictwa mi
ę
dzynarodowego – zdolno
ść
do działa
ń
mi
ę
dzynarodowych
Kryteria podmiotowo
ś
ci prawnomi
ę
dzynarodowej:
Zdolno
ść
prawna – posiadanie praw i obowi
ą
zków wynikaj
ą
cych bezpo
ś
rednio (bycie adresatem norm
prawa mi
ę
dzynarodowego)
Zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych – wywoływanie skutków prawnych przez swoje działanie
Kryteria podmiotowo
ś
ci prwanomi
ę
dzynarodowej spełnia tylko cz
ęść
uczestników SM:
Pa
ń
stwa – tylko one dysponuj
ą
pełnym zakresem podmiotowo
ś
ci prawnomi
ę
dzynarodowej
Stolica Apostolska
Narody walcz
ą
ce o niepodległo
ść
Powsta
ń
cy
Strony wojuj
ą
ce
Organizacje mi
ę
dzyrz
ą
dowe
Osoby fizyczne – tylko w specyficznych przypadkach
Posiadanie zdolno
ś
ci prawnomi
ę
dzynarodowej pozwala na uczestniczenie w mi
ę
dzynarodowych
stosunkach prawnych – czyli daje mo
ż
liwo
ść
:
Zawierania umów mi
ę
dzynarodowych
Posiadania prawa legacji
Korzystania z s
ą
dów mi
ę
dzynarodowych
Ponoszenia odpowiedzialno
ś
ci prawnomi
ę
dzynarodowej
3. Interesy uczestników stosunków mi
ę
dzynarodowych
•
Aktywno
ść
mi
ę
dzynarodowa ma charakter celowy – a cele s
ą
pochodn
ą
interesów (np. interes: zapewnienie
bezpiecze
ń
stwa RP -> cel: wst
ą
pienie do NATO)
•
Interes – po
żą
dany stan rzeczy, który jest osi
ą
gany/chroniony przez podmioty SM albo dobro, którego brak lub
niedobór, aktualny b
ą
d
ź
antycypowany, wywołuje działanie podmiotu
•
Interesy uczestników SM odzwierciedlaj
ą
zale
ż
no
ś
ci mi
ę
dzy nimi a ich
ś
rodowiskiem zewn
ę
trznym i wyra
ż
aj
ą
w
sposób ogólny ich po
żą
dane stany:
o
Okre
ś
laj
ą
po
żą
dane stany stosunków mi
ę
dzy uczestnikiem a jego
ś
rodowiskiem – chodzi o takie stosunki,
które w maksymalnym stopniu zapewniaj
ą
przetrwanie i rozwój uczestników – interesy:
Bezpiecze
ń
stwo
Niezale
ż
no
ść
To
ż
samo
ść
Uczestnictwo w
ż
yciu mi
ę
dzynarodowym
Korzystna współpraca mi
ę
dzynarodowa itp.
o
Wyra
ż
aj
ą
po
żą
dane stany zjawisk i procesów mi
ę
dzynarodowych oraz
ś
rodowiska mi
ę
dzynarodowego – ta
grupa jest charakterystyczna dla organizacji mi
ę
dzynarodowych:
Ochrona i umacnianie pokoju
Ochrona praw człowieka
Rozwój handlu mi
ę
dzynarodowego
Rozwój współpracy mi
ę
dzynarodowej
Instytucjonalizacja SM
12
o
Okre
ś
laj
ą
po
żą
dane przez uczestników statusy, pozycje i role mi
ę
dzynarodowe – chodzi o wła
ś
ciwe miejsce
w
ś
ród innych uczestników i odpowiadaj
ą
ce temu funkcje
•
Typologia interesów wg Kukułki:
o
Egzystencjonalne – interesy: cało
ś
ci, bezpiecze
ń
stwa, pewno
ś
ci, przetrwania, identyfikacji, rozwoju,
przystosowania i perspektywy
o
Koegzystencjonalne – interesy: autonomiczno
ś
ci, suwerenno
ś
ci, uczestnictwa, współ
ż
ycia, współpracy,
korzy
ś
ci, wzajemno
ś
ci, pozycji, roli, normatywizacji
o
Funkcjonalne – interesy: skuteczno
ś
ci, sprawno
ś
ci, informacji, regulacji i innowacji
•
Interesy zagro
ż
one lub niezrealizowane uruchamiaj
ą
proces działania – nadaj
ą
działaniu ogólny kierunek – ich
operacyjn
ą
konkretyzacj
ę
stanowi
ą
cele
•
Na to jakie konkretnie cele zostan
ą
sformułowane oprócz interesów wpływ maj
ą
:
o
Ś
rodowisko mi
ę
dzynarodowe –
ź
ródło zagro
ż
e
ń
lub szans
o
Potencjał uczestnika SM
•
Funkcje celów:
o
Ukierunkowanie działania – ustalenie hierarchii wa
ż
no
ś
ci działa
ń
o
Wpływ na wybór
ś
rodków i metod działania – bo dostosowuje si
ę
je do celów
o
Decydowanie o czasie trwania aktywno
ś
ci i wydatkowanej energii
•
Wynik działania podmiotu SM – wszelkie zmiany b
ę
d
ą
ce skutkiem działania (zarówno zamierzone, jak i nie)
•
Dlatego: działanie skuteczne (efektywne) = osi
ą
gni
ę
cie rezultatów zamierzonych (lub bliskich) oraz unikni
ę
cie
negatywnych skutków ubocznych
4. Oddziaływania uczestników stosunków mi
ę
dzynarodowych
•
Oddziaływania dzielimy na:
o
Nieukierunkowane, niezamierzone
o
Celowe, ukierunkowane,
ś
wiadomie wybrane i realizowane przez podmiot – czyli działania
•
Działania podmiotów w sferze mi
ę
dzynarodowej maj
ą
najcz
ęś
ciej charakter po
ś
redni – nie kształtuj
ą
bezpo
ś
rednio tej sfery, ani jej nie kontroluj
ą
; s
ą
realizowane przez po
ś
redników (np. przedstawiciele pa
ń
stw,
organy organizacji) za pomoc
ą
„mi
ę
kkich” metod (np. wyra
ż
anie stanowisk, wymiana pogl
ą
dów, negocjacje,
perswazja, wywieranie presji
ś
rodkami pokojowymi)
•
Rzadsze s
ą
działania bezpo
ś
rednie lub do nich zbli
ż
one – np. kontrolowanie, urabianie, wydawanie polece
ń
,
stwarzanie sytuacji przymusowych – zwykle kwestionowane, krytykowane i odrzucane przez adresatów, ale mog
ą
zyska
ć
legitymacj
ę
mi
ę
dzynarodow
ą
np. w przypadku decyzji RB ONZ
•
Rodzaje działa
ń
bezpo
ś
rednich:
o
Stosowanie siły zbrojnej wobec innego podmiotu lub gro
ż
enie sił
ą
Interwencja zbrojna
Okupacja cało
ś
ci lub cz
ęś
ci obcego terytorium
Demonstracje zbrojne
Ostrzał terytorium innego pa
ń
stwa
Ultimatum
Akty terrorystyczne
o
Manipulowanie
ś
rodkami (dobrami materialnymi i niematerialnymi), które s
ą
niezb
ę
dne dla innego podmiotu,
w celu wywołania po
żą
danych zmian w jego działaniach, postawach, koncepcjach – np.:
Zrywanie lub ograniczanie stosunków gospodarczych, politycznych
Zamkni
ę
cie granic
Zawieszenie wymiany osobowej
Wyra
ż
anie gró
ź
b
o
Tajne akcje wywiadowcze – gł.:
Infiltracja aparatu pa
ń
stwa
Kontrola działalno
ś
ci partii politycznych
Oczernianie i przekupywanie polityków
Działalno
ść
wywiadowcza
Sabota
ż
Organizowanie zamachów stanu
•
Trudno przypisa
ć
jaki
ś
rodzaj działa
ń
konkretnym uczestnikom SM – s
ą
wspólne
•
Najbogatszy repertuar
ś
rodków działania posiadaj
ą
oczywi
ś
cie pa
ń
stwa – polityczne, gospodarcze, wojskowe,
psychospołeczne, wywiadowcze, normatywne, instrumentalne wykorzystanie innych uczestników SM
5. Ewolucja uczestników stosunków mi
ę
dzynarodowych
•
Dwa procesy charakteryzuj
ą
ewolucj
ę
podmiotów mi
ę
dzynarodowych:
o
Wzrost ich liczby
o
Rozwój ich ró
ż
norodno
ś
ci
•
Dot. to wszystkich typów uczestników SM, ale najsilniej podmiotów pozapa
ń
stwowych
•
Pa
ń
stwa
o
Wzrost liczby (1945 – 71; obecnie – ponad 190)
Przyczyny:
Dekolonizacja – 98 pa
ń
stw
13
Podział pa
ń
stw wielonarodowych na pocz
ą
tku lat 90. – rozpad ZSRR, Jugosławii, Czechosłowacji
Nadal wiele grup narodowych i etnicznych walczy o utworzenie własnych pa
ń
stw
o
Ogromne zró
ż
nicowanie – utrzymywanie si
ę
odmienno
ś
ci gospodarczych, etnicznych, religijnych,
kulturowych, cywilizacyjnych
•
Organizacje mi
ę
dzynarodowe:
o
Ogromny rozwój po II w
ś
, potem zahamowanie i spadek od połowy lat 80. – dzi
ś
(244) jest ich prawie trzy
razy wi
ę
cej ni
ż
w 1944 (82)
o
Nowe rodzaje organizacji:
Integracyjne i ponadnarodowe – np. Wspólnoty Europejskie
Sojusznicze – np. NATO
Regionalne o wszechstronnych kompetencjach – np. OPA, LPA
Finansowe – np. MFW
Energetyczne – np. IAEA
o
Pojawienie si
ę
nowych typów zwi
ą
zków mi
ę
dzy pa
ń
stwami, o zró
ż
nicowanym stopniu instytucjonalizacji –
unikatowa UE
•
Podmioty prywatne – olbrzymie zmiany!
o
Rozwój ilo
ś
ciowy – liczba NGOs wzrosła prawie dziesi
ę
ciokrotnie od 1951 (z 832 do 7261) – oznacza to
wzrost zaanga
ż
owania społecze
ń
stw w
ż
ycie mi
ę
dzynarodowe; rozwin
ę
ły si
ę
te
ż
inne typy podmiotów
prywatnych – w tym przedsi
ę
biorstwa mi
ę
dzynarodowe
o
Wzrost zró
ż
nicowania podmiotów -> nowe typy podmiotów ró
ż
ni
ą
ce si
ę
od wcze
ś
niejszych przedmiotem
działania (antyglobalistyczne, antynuklearne, ekumeniczne), sposobem organizacji i metodami osi
ą
gania celów
(sieci mi
ę
dzyspołeczne), zasi
ę
giem oddziaływania (globalne)
•
Proces zwi
ę
kszania liczby i ró
ż
nicowania podmiotów pozapa
ń
stwowych uległ przyspieszeniu po zako
ń
czeniu
zimnej wojny – najwa
ż
niejsze powody:
o
Liberalizacja, gł. gospodarcza
o
Rewolucja komunikacyjna
o
Poszerzenie obszaru wolno
ś
ci obywatelskich w wyniku zako
ń
czenia zimnej wojny i demokratyzacji
o
Rozwój edukacji
•
Skutki – rozszerzenie zakresu przedmiotowego SM, wkraczanie podmiotów niepa
ń
stwowych na obszary
dotychczas zarezerwowane dla pa
ń
stwa, wi
ę
ksze skomplikowanie SM, zwi
ę
kszenie pluralizmu SM, wg niektórych
równie
ż
erozja pa
ń
stwa
14
IV. Procesy globalizacji a stosunki mi
ę
dzynarodowe (E. Hali
ż
ak)
1. Poj
ę
cie procesów globalizacji
GLOBALIZACJA wielowymiarowy proces zmiany warunków
ż
ycia ludzi, grup społecznych i społecze
ń
stw w skali
całego
ś
wiata (globu), zmiany, która obejmuje sfer
ę
ś
wiadomo
ś
ci, wzorce zachowa
ń
i reguły funkcjonowania
instytucji społecznych – tak
ż
e pa
ń
stw i stosunków mi
ę
dzy nimi.
•
kariera globalizacji w ostatnich latach – tj. od zako
ń
czenia zimnej wojny; o globalizmie mówimy od lat 60/70
XXw. (globalna polityka
ś
wiatowych supermocarstw – USA i ZSRR; ich doktryny wojskowe zakładały konflikt w
skali globalnej; dwie odmienne wizje <=> walka o prymat ideologiczny => USA – liberalizm, wolny rynek; ZSRR –
komunizm w skali
ś
wiatowej); koniec zimnej wojny – zwyci
ę
stwo zachodu = czas liberalnej demokracji w skali
globalnej = koniec historii (F. Fukuyama)
•
1971r. słownik Webstera: „globalny” – zjawisko geograficzne obejmuj
ą
ce cały
ś
wiat
•
1972r. G. Modelski – „globalizacja” – ekspansja europejskiego modelu integracji w
ś
wiecie (EWG – system
handlowy poprzez układy stowarzyszeniowe)
•
F. Braudel (FRA) – badaj
ą
c ewolucj
ę
kapitalizmu stwierdził,
ż
e globalizm przyczynił si
ę
do powstania
gospodarki
ś
wiatowej (economie-monde)
•
zako
ń
czenie ZW => uwolnienie si
ę
wszelkich rodzajów aktywno
ś
ci ludzi, grup społecznych, grup interesów,
pa
ń
stw <=> przyspieszenie
•
koniec podziału na pierwszy, drugi i tzreci
ś
wiat => pa
ń
stwa drugiego i trzeciego
ś
wiata zaczynaj
ą
budow
ę
gospodarek rynkowych
•
post
ę
p techniczny (obni
ż
enie kosztów transportu i komunikacji) ułatwia komunkowanie si
ę
– M. McLuhan –
dzi
ę
ki
ś
rodkom ł
ą
czno
ś
ci ludzie maj
ą
wra
ż
enie,
ż
e
ż
yj
ą
w globalenj wiosce
•
kompresja czasu – przestrzeni (time-space compression)–
ś
wiat postrzegany jako jedno miesjce (single
place), zamieszkiwane przez jedn
ą
współnot
ę
•
w rzeczywisto
ś
ci nie proces, a wiele procesów globalizacji w róznych dziedzinach (np. g. zagro
ż
e
ń
ekologicznych, g. w sferze finansów, handlu etc.); wzgl
ę
dy praktyczne -> poj
ę
cie „procesu globalizacji” jako
uogólnienie cało
ś
ciowej zmiany w stosunkach mi
ę
dzynarodowych
•
postrzeganie globalizacji przez ró
ż
ne narody – zasadniczo odmienne
•
ró
ż
ne oblicza procesów globalizacji ł
ą
czy przestrze
ń
geograficzna, istot
ą
globalizacji jest wyj
ś
cie interakcji
społecznych poza zasi
ę
g lokalny (=> regionalny => globalny); wi
ąż
e si
ę
to ze zmniejszeniem rangi granic
(politycznych, ekonomicznych, kulturowych) => K.Ohmae (JP)
ś
wiat bez granic („The Bordless World”) => st
ą
d w
mierzeniu globalizacji bierzemy pod uwag
ę
: ruch osobowy i turystyczny, handel mi
ę
dzynarodowy, przepływ
kapitału
•
mimo kompresji czasoprzestrzennej -> ujawnia si
ę
specyfika poszczególnych przestrzeni geograficznych (np.
koncentracja inwestycji kapitałowych czy produkcja przemysłowa)
•
ISTOTA GLOBALIZACJI: zmiana charakteru interakcji – przej
ś
cie: internacjonalizacja o charakterze
lokalnym w danym pa
ń
stwie => o zasi
ę
gu krajowym => mi
ę
dzypa
ń
stwowe => transgraniczne o charakterze
pa
ń
stwowym => mi
ę
dzynarodowe regionalne => globalne tj. cały glob (wszystkie pa
ń
stwa lub znakomita
wi
ę
kszo
ść
) [M.Mann]
•
Globalizacja a stosunki mi
ę
dzynarodowe => przedmiot globalizacji: interakcje społeczne i procesy zmian,
za
ś
przedmiot SM => pa
ń
stwa i ich działania (pol. zagr.) i oddziaływania mi
ę
dzy nimi; istnieje zwi
ą
zek
przyczynowo – skutkowy:
1. zmniejszenie roli granic (impuls glob.) jako wynik suwerennej woli pa
ń
stw upatruj
ą
cych w tym
mo
ż
liwo
ść
zaspokojenia potrzeb i interesów, decyzje te: podstawy liberalizacji obrotu mi
ę
dzynarodowego,
pa
ń
stwa adaptuj
ą
si
ę
do mi
ę
dzynarodowych standardów (Chiny – 2001r -> WTO)
2. stopniowe przenikanie si
ę
polityki wewn
ę
trznej i zagranicznej pa
ń
stwa -> internacjonalizacja
(umi
ę
dzynarodowienie): sfera polityki wewn
ę
trznej podlega internacjonalizacji = zewn
ę
trzne standardy i warto
ś
ci
s
ą
przyjmowane/modyfikowane – internalizowane (np. stosowanie prawa mi
ę
dzynarodowego w krajowym
porz
ą
dku)
•
internacjonalizacja jako skutek globalizacji – w ka
ż
dym pa
ń
stwie przejawia si
ę
w sposób odmienny, za
ś
INTERNACJONALIZM => poj
ę
cie odnosz
ą
ce si
ę
do ideologii/ doktryn/ koncepcji, w których kładzie si
ę
nacisk na
uniwersalny charakter pewnych zjawisk (ruchy pokojowe, ekologiczne, uniwersalny charakter praw człowieka) –
jest to zatem przejaw pewnego idealizmu – wiary w istnienie wspólnoty interesów i warto
ś
ci w skali
ś
wiatowej;
zatem: rozwojowi stosunków mi
ę
dzynarodowych towarzyszyły procesy globalizacji, których dynamika i
zakres były i s
ą
wyznaczane przez liberalizacj
ę
i internacjonalizacj
ę
(!)
•
Poj
ę
cia determinuj
ą
ce zwi
ą
zek mi
ę
dzy globalizacj
ą
a SM:
GLOBALIZM (dwa znaczenia): a) cecha polityki zagranicznej mocarstw (jedno z kryteriów uznania za
mocarstwo globalne); b) zwi
ą
zany z problemami o charakterze globalnym: terroryzmem, pomoc
ą
rozwojow
ą
,
zagro
ż
eniami ekologicznymi, wy
ś
cigiem zbroje
ń
, głodem etc.)
GLOBALIZACJA/ procesy globalizacji: proces zmian z stosunkach mi
ę
dzynarodowych
GLOBALNO
ŚĆ
: cecha powi
ą
za
ń
/interakcji mi
ę
dzy uczestnikami stosunków mi
ę
dzynarodowych -> atrybut coraz
wi
ę
kszej liczby zjawisk i procesów (np. Globalno
ść
kultury masowej, globalny charakter stosunków USA – Chiny)
15
2. Dziedziny globalizacji – kluczowa rola globalizacji ekonomicznej
•
zakres przedmiotowy globalizacji obejmuje niemal wszystkie dziedziny
ż
ycia społecze
ń
stw i pa
ń
stw:
najwa
ż
niejsze to globalizacja komunikacyjna, technologiczna, kulturowa, informacyjna, polityczna i ekonomiczna
– która ujawniła si
ę
najwcze
ś
niej, charakteryzuje si
ę
najwi
ę
ksz
ą
dynamik
ą
i w najwi
ę
kszym stopniu oddziałuje na
SM
•
M. Veseth: glob. ekonom. = integracja rynków finansowych i alokacja w skali
ś
wiatowej kapitału
produkcyjnego
•
M. Pluci
ń
ski – glob. ekonom. ma miejsce, gdy tradycyjnie pojmowane eksport, import oraz tworzenie
zagranicznych przedstawicielstw firm przechodz
ą
w trwałe współzale
ż
no
ś
ci produkcyjno-handlowe, ponad
granicami pa
ń
stw narodowych (przez kanały zbudowane przez globalne firmy w
ę
druj
ą
w ró
ż
nych kierunkach
cz
ęś
ci, podzespoły, czynniki wytwórcze oraz know-how); proces glob. ł
ą
czy rynki czynników wytwórczych,
produkcji, zbytu, finansowe całego
ś
wiata, zatarcie granicy mi
ę
dzy wewn
ę
trzn
ą
a zagraniczn
ą
pol.
gospodarcz
ą
•
przyczyny: istnienie klienta globalnego, liberalizacja rynków, wzrost wymiany mi
ę
dzynarodowej,
przemieszczanie si
ę
kapitałów (bezpo
ś
rednie inwestycje zagr., inwestycje portfelowe, po
ż
yczki), istnienie
transnarodowej konkurencji, rozwój nowoczesnych technologii, post
ę
p w transporcie, elektronice i telekomunikacji
(Internet), rosn
ą
ca mobilno
ść
społecze
ń
stw
•
powstaje: gospodarka globalna
≠
gospodarka
ś
wiatowa (
∑
gospodarek
ś
wiatowych); np. mimo znacznej
otwarto
ś
ci i licznych powi
ą
za
ń
w gospodarce
ś
wiatowej okresu przed IW
Ś
poziom globalizacji był b. niski –
bowiem produkcja poszczególnych towarów w cało
ś
ci zorganizowana była w ramach gospodarek narodowych,
handel mi
ę
dz. polegał na wymianie wyrobów gotowych, tymczasem gospodarka globalna to taka, która
rozwija si
ę
i funkcjonuje jako cało
ść
w danym czasie w skali całego
ś
wiata
•
zatem: internacjonalizacja ekonomiczna: proces umi
ę
dzynarodowienia działalno
ś
ci ekonomicznej w granicach
pa
ń
stwa, natomiast globalizacja to integrowanie poszczególnych rodzajów ju
ż
umi
ę
dzynarodowionej
działalno
ś
ci ekonomicznej. -> te dwa procesy wyst
ę
puj
ą
równocze
ś
nie, ale w ró
ż
nych sekwencjach czasowych,
prawie wszystkie gospodarki s
ą
umi
ę
dzynarodowione w wyniku internacjonalizacji (w róznym stopniu), oceniamy
to na podstawie udziału eksportu/importu w dochodzie narodowym, wielko
ś
ci eksportu/importu na jednego
mieszka
ń
ca, wielko
ś
ci napływu kapitału, udziału pa
ń
sta w mi
ę
dz. instutucjach gosp.
•
Jeszcze wi
ę
ksze jest zró
ż
nicowanie, je
ś
li chodzi o proces globalizacji ekonomicznej
•
tylko nieliczne aktywno
ś
ci s
ą
zglobalizowane: kryteriom definicji obecnie odpowiadaj
ą
dwa przykłady:
mi
ę
dzynarodowy rynek walutowy (forex) i globalna sie
ć
produkcji (global production chain);
•
mi
ę
dz. rynek walutowy – działa nieprzerwanie 24/7 w skali globalnej, operacje polegaj
ą
na wymianie
walut narodowych (zgodnie z kryteriami MFW wi
ę
kszo
ść
walut jest wymienialnych, st
ą
d rynek globalny; dzienna
warto
ść
obrotów ok. 1,8 bln $!)
•
globalna sie
ć
produkcji – taki system powi
ą
za
ń
mi
ę
dzy gospodarkami, gdzie ka
ż
da z nich specjalizuje si
ę
w
pewnej cz
ęś
ci procesu produkcyjnego (np. komputer – projekt w USA, podzespoły Japonia, monta
ż
Chiny,
dystrybucja Singapur); charakterystyczne jest to, ze dany kraj mo
ż
e by
ć
na stałe przypisany do tego, co w
dłu
ż
szej perspektywie czasowej nie jest korzystne => zatem przedsi
ę
biorstwa mi
ę
dz. wyznaczaj
ą
poszczególnym
pa
ń
stwom miejsce w systemie powi
ą
za
ń
produkcyjnych, rozwój pa
ń
stw jest zale
ż
ny od obcych podmiotów
•
Cztery zasadnicze przesłanki współczesnej globalizacji ekonomicznej:
1)
post
ę
p techniczny (zwł. elektronika) – umo
ż
liwiaj
ą
cy przesyłanie coraz wi
ę
kszej ilo
ś
ci informacji +
pieni
ą
dz elektroniczny (karty kredytowe) = rewolucja w systemie rozlicze
ń
mi
ę
dz., przepływie
ś
rodków
pieni
ęż
nych i kapitału
2)
liberalizacja handlu mi
ę
dzynarodowego – powołanie w 1995r. WTO, obj
ę
to ni
ą
równie
ż
sfer
ę
finansów
mi
ę
dz. – ułatwienie przepływu kapitału
3)
rozwój przedsi
ę
biorstw mi
ę
dzynarodowych i zwi
ę
kszenie ich rangi w gospodarce
ś
wiatowej – one
wraz z pa
ń
stwami inicjuj
ą
globalizacj
ę
ekonomiczn
ą
– pa
ń
stwa odpowiadaj
ą
za liberalizacj
ę
, za
ś
przeds. za
przepływ kapitału w formie inwestycji bezpo
ś
rednich i portfelowych, rozwój handlu mi
ę
dzynarodowego (>50%
ś
wiatowego handlu = handel wewn
ą
trzfirmowy tj. mi
ę
dzy central
ą
a filiami w innych pa
ń
stwach)
4)
pojawienie si
ę
ideologii ekonomicznej globalizacji: głoszona przez instytucje wchodz
ą
ce w skład
WASHINGTON CONSENSUS tj. Mi
ę
dzynarodowy Fundusz Walutowy + Bank
Ś
wiatowy + agendy rz
ą
du
federalnego USA => tworz
ą
liczne o
ś
rdoki analityczne (think-tank) ulokowane w Waszyngtonie: inspiruj
ą
procesy globalizacji wdr
ąż
aj
ą
c GLOBALNY KAPITALIZM
•
Zasadnicza zmiana we współczesnej gospodarce
ś
wiatowej wi
ąż
e si
ę
z zawieszeniem przez USA
wymienialno
ś
ci dolara na złoto (15 sierpnia 1971r., R. Nixon) = upadek systemu z Bretton Woods =
pocz
ą
tek nowej, bardziej intensywnej fazy globalizacji = impuls do deregulacji i liberalizacji – w ramach
klasycznego systemu funkcjonowały kursy stałe walut wszystkich uczestników, (za
ś
nie jest mo
ż
liwe utrzymanie
stałego parytetu poprzez interwencj
ę
), w dawnym systemie, aby kraj o ujemnym deficycie handlowym dokonał
dewaluacji (by uatrakcyjni
ć
eksport) musiał mie
ć
zgod
ę
MFW ; konferencja MFW w 1976r. w Kingston –
zmieniono tre
ść
IV art. Statutu MFW – danie poszczególnym krajom całkowitej swobody wyboru mechanizmu
kursowego => POWSTANIE KURSÓW PŁYNNYCH (Banki Centralne mog
ą
jedynie ogranicza
ć
wahania poprzez
interwencje walutowe, ale w dłu
ż
szym czasie decyduje rynek); jako
ś
ciowa zmiana w postaci pojawienia si
ę
nowego systemu konkurowania mi
ę
dz. z udziałem instrumentów takich, jak: stopy procentowe i kurs walutowy;
mechanizm rynkowy stał si
ę
czynnikiem stymuluj
ą
cym globalizacj
ę
rynków finansowych
16
•
Lata 70. XXw.: zmiany w ekonomii, dostrze
ż
enie,
ż
e ekonomia Keynes'a kład
ą
ca nacisk na popytow
ą
stron
ę
zarz
ą
dzania gosp. narodow
ą
nie przystaje do nowych warunków i nie odpowiada na wyzwania zwi
ą
zane z inflacj
ą
=> do głosu doszli zwolennicy ekonomii poda
ż
owej, odwołuj
ą
cy si
ę
do pogl
ą
dów Fridricha Hayek'a – rynek jako
regulator procesów gospodarowania (neoliberalna ideologia rynkowa), wiara w racjonalne pa
ń
stwo jest
fałszywa => mo
ż
na polega
ć
jedynie na racjonalno
ś
ci wynikaj
ą
cej z indywidualnych działa
ń
jednostek w
warunkach politycznej i ekonomicznej wolno
ś
ci (wsparcie pa
ń
stwa jest potrzebne, by tworzy
ć
warunki dla
efektywnego funkcjonowania rynku: tworzenie reguł, instytucji chroni
ą
cych prawa własno
ś
ci); pa
ń
stwo nie
powinno działa
ć
bezpo
ś
rednio na rynku, a jego monopol jest szkodliwy; nie powinno odpowiada
ć
za
polityk
ę
pieni
ęż
n
ą
, bo prowadzi do psucia pieni
ą
dza i inflacji (lata 80. – te pogl
ą
dy przyj
ę
ły MFW i B
Ś
)
•
upadek komunizmu = potrzeba opracowania oferty programowej dla gospodarek postkomunistycznych:
sformułowały j
ą
instytucje wchodz
ą
ce w skład Washington Consensus; cel: ustanowienie jednolitego w skali
globalnej systemu gospodarowania w oparciu o liberaln
ą
gosp. rynkow
ą
•
Warto
ś
ci konsensusu, mówi
ą
ce o tym, jak
ą
tre
ść
powinna mie
ć
ka
ż
da konwencjonalna polityka
makroekonomiczna (by J. Williamson):
1. dyscyplina fiskalna = przybli
ż
ona równowaga wpływów i wydatków publicznych
2. ukierunkowanie wydatków publicznych do dziedzin promuj
ą
cych rozwój w długim czasie (o
ś
wiata, ochrona
zdrowia, infrastruktura)
3. reforma podatków – zwi
ę
kszenie bazy opodatkowania przy zmniejszeniu stawek
4. liberalizacja finansowa
5. ujednolicenie kursów walutowych
6. liberalizacja handlu
7. promocja inwestycji bezpo
ś
rednich
8. prywatyzacja sektora publicznego
9. deregulacja produkcji (przy uwzgl
ę
dnieniu dobra
ś
rodowiska naturalnego)
10. wła
ś
ciwa ochrona praw własno
ś
ci intelektualnej
•
ten zestaw = podstawa promowania i narzucania zasad polityki gospodarczej przez MFW i B
Ś
(przyczyna
krytyki ze strony antyglobalistów – nieuwzgl
ę
dnienie specyfiki pa
ń
stw słabo rozwini
ę
tych)
3. Procesy globalizacji a pa
ń
two - Procesy globalizacji a rozwój i funkcjonowanie pa
ń
stwa, jako
najwa
ż
niejszego uczestnika SM.
•
bilans efektów globalizacji dla poszczególnych pa
ń
st jest zró
ż
nicowany, najwi
ę
kszymi beneficjentami s
ą
USA
(zwi
ę
kszyły przewag
ę
nad wszystkimi pozostałymi pa
ń
stwami) oraz Chiny (dzi
ę
ki reformom od 1979r.
wykorzystały efekt globalizacji i utrzymuj
ą
wysokie tempo wzrostu), dzi
ę
ki post
ę
powi w Chinach (>20%
mieszka
ń
ców
ś
wiata) – ogólno
ś
wiatowy bilans globalizacji jest nader pozytywny; jednak w niektórych regionach
post
ę
p jest nieznaczny (Ameryka Łaci
ń
ska), a jeszcze w innych notujemy wzrost ubóstwa (Afryka Subsaharyjska,
Europa i Azja
Ś
rodkowa – pa
ń
stwa poradzieckie i Rosja)
•
pogl
ą
dy liberalne głosz
ą
,
ż
e globalizacja przejawia si
ę
w upowszechnianiu zasad gospodarki rynkowej i
demokracji, i
ż
e s
ą
to procesy współzale
ż
ne (wzrost ilo
ś
ciowy pa
ń
stwa uznawanych za demokratyczne: 1990 –
39% => 2003 – 55%); nale
ż
y jednak pami
ę
ta
ć
,
ż
e spora grupa pa
ń
stw nie b
ę
d
ą
cych beneficjentami globalizacji
(pa
ń
stwa Ameryki Łaci
ń
skiej czy Afryki) to własnie pa
ń
stwa demokratyczne (tj. takie, w których wyst
ę
puje system
wielopartyjny); za
ś
np. Chiny, o ustroju okre
ś
lanym jako „mi
ę
kki autorytaryzm” odnosz
ą
sukces oparty na
wykorzystaniu efektów globalizacji
•
procesy globalizacji -> znaczne zró
ż
nicowanie pa
ń
stw pod wzgl
ę
dem rozwoju i ubóstwa, nie wszystkie
pa
ń
stwa stały si
ę
beneficjentami, znaczna ich cz
ęść
została zmarginalizowana w SM
•
inny aspekt: jak zmieniaj
ą
si
ę
procesy globalizacji i jak zmieniaj
ą
natur
ę
pa
ń
stwa: Keinichi Ohamae „Koniec
pa
ń
stwa narodowego” – w gospodarce globalnej pa
ń
stwa narodowe stały si
ę
niepotrzebnymi jednostkami
politycznymi, które uniemo
ż
liwiaj
ą
dokonywanie racjonalnych wyborów ekonomicznych przez przedsi
ę
biorstwa
•
Suzan Strange – rynki, nie pa
ń
stwa reguluj
ą
procesy globalizacji => przepływ inwestycji portfelowych i
transakcje na mi
ę
dzynarodowym rynku walutowym dokonywane s
ą
niezale
ż
nie od władz pa
ń
stw i oddziałuj
ą
na
parametry gospodarek tak,
ż
e pa
ń
stwa musz
ą
to uznawa
ć
jako zewn
ę
trzny i niezalezny czynnik w swojej
polityce gospodarczej
•
granice ekonomiczne pa
ń
stwa tr
ą
c
ą
na znaczeniu w procesie podejmowania decyzji o alokacji czynników
produkcji => odterytorialnienie (deterritorializoation) – tj. oderwanie od obszaru danego pa
ń
stwa decyzji
ekonomicznych przez przeds. mi
ę
dzynarodowe, banki i pozabankowe instytucje finansowe:
ś
wiatowa sie
ć
produkcji przecina granice i tworzy now
ą
przestrze
ń
gospodarowania (delegitymizacja pa
ń
stwa w ustalaniu
własnych narodowych celów polityki ekonomicznej i rozwoju gospodarczego)
•
GLOKALIZACJA: proces ł
ą
czenia podej
ś
cia globalnego i lokalnego w działalno
ś
ci gospodarczej => polega na
lokowaniu, w ramach strategii globalnej, poszczególnych elementów i faz produkcji,
ś
wiadczenia usług oraz
transferu kapitału w wybranym regionie lub mie
ś
cie danego pa
ń
stwa; o miejscu lokalizacji decyduj
ą
zagraniczne
podmioty (wymuszaj
ą
c zgod
ę
rz
ą
dów) => fragmentacja pa
ń
stwa i pogł
ę
bianie si
ę
ró
ż
nic rozwojowych
•
zwi
ę
kszenie współzale
ż
no
ś
ci mi
ę
dzy wewn
ę
trzn
ą
i zewn
ę
trzn
ą
sfer
ą
aktywno
ś
ci pa
ń
stwa jako wynik
liberalizacji form obrotu mi
ę
dzynarodowego, logika polityki wewn
ę
trznej kształtuje si
ę
pod wpływem
czynników zewn
ę
trznych, ograniczenie aktorów politycznych w wyborach i decyzjach
•
redefinicja interesów ró
ż
nych grup społecznych => globalizacja oddziałuje na zachowania, postawy i
losy jednostek w społecze
ń
stwie, ich karier
ę
zawodow
ą
, dochody i poziom
ż
ycia
17
•
G
LOBALIZACJA A WŁADZA
,
SUWERENNO
ŚĆ
,
TO
ś
SAMO
Ś
C PA
Ń
STWA
A
)
WŁADZA
– efektywna władza zmniejszona w wyniku deregulacji uprawnie
ń
i wycofania si
ę
pa
ń
stwa z
działalno
ś
ci gospodarczej w wyniku powszechnej prywatyzacji, wiele uprawnie
ń
decyzyjnych przekazanych
innym podmiotom – lokalnym i uczestnikom rynku; J. Sztaniskis: globalizacja, ograniczaj
ą
c faktyczn
ą
władz
ę
pa
ń
stwa demokratycznego na rzecz innych podmiotów (zwłaszcza przedsi
ę
biorstw mi
ę
dz.) stwarza zagro
ż
enie
dla demokracji => zmniejsza zakres kontroli wobec pozapa
ń
stwowych o
ś
rodków decyzyjnych, rola pa
ń
stwa =
bierna adaptacja do procesów mi
ę
dz. i dostosowanie si
ę
do norm narzucanych przez inne pa
ń
stwa i instytucje
mi
ę
dz.
B
)
SUWERENNO
ŚĆ
– uwa
ż
a si
ę
,
ż
e pomimo wzrostu współzale
ż
no
ś
ci ekonomicznych, politycznych, wojskowych
nie nast
ą
piło ograniczenie zakresu podmiotowo
ś
ci pa
ń
stwa w SM – tym samym – suwerenno
ś
ci; J.
Symonides: pa
ń
stwa b
ę
d
ą
suwerenne tak długo, jak długo b
ę
d
ą
istnie
ć
; [tj. b
ę
d
ą
posiada
ć
niezale
ż
no
ść
,
zdolno
ść
do samoograniczania i okre
ś
lania swojej kompetencji oraz podmiotowo
ść
(zdolno
ść
do wyst
ę
powania
w SM)], suwerenno
ść
znikn
ę
łaby tylko w razie utworzenia pa
ń
stwa czy rz
ą
du globalnego –
fundamentalnego przekształcenia społeczno
ś
ci mi
ę
dzynarodowej
C
)
TO
ś
SAMO
ŚĆ
– liczne wyzwania, w
ś
ród nich tendencja do homogenizacja
ś
wiata i ujednolicania wzorów
kulturowych; rosn
ą
ca apolityczno
ść
i komercjalizacja postaw => pojawienie si
ę
człowieka o mentalno
ś
ci
globalnej (homo mundiali), dla którego punktem odniesienia s
ą
globalne wzorce konsumpcyjne;
•
„uniwersalizacja partykularyzmów” – ł
ą
czenie podej
ś
cia globalnego z lokaln
ą
specyfik
ą
, adaptacja
globalnych zasad działania do lokalnych warunków
•
globalizacja (sprzyjaj
ą
c odnawianiu si
ę
partykularyzmów) mo
ż
e przyczynia
ć
si
ę
do wzmocnienia narodowej
to
ż
samo
ś
ci, która jeszcze dodatkowo wzmacnia si
ę
na bazie krytyki i opozycji wobec globalizacji
•
G. Michałowska: globalizacja poci
ą
ga za sob
ą
w kulturze trzy równoległe (nie kompatybilne!) procesy:
1) upodabnia infrastruktur
ę
kulturow
ą
, upowszechnia materialne elementy kultur ró
ż
nych (na ogół wy
ż
ej
rozwini
ę
tych) pa
ń
stw, rozszerza oddziaływanie kultury masowej
2) promuje warto
ś
ci etyczne kultury zachodniej
3) wyzwala opór przeciwników dominacji kulturowej i homogenizacji kultury, wyra
ż
aj
ą
cy si
ę
w tendencjach
narodowych, nacjonalistycznych i kolektywnym działaniu na rzecz zachowania to
ż
samo
ś
ci
•
PROCESY GLOBALIZACJI NIE PROWADZ
Ą
DO POMNIEJSZENIA ROLI PA
Ń
STWA NARODOWEGO
:
NAJWI
Ę
KSZE PA
Ń
STWA S
Ą
INICJATORAMI UPATRUJ
Ą
C W TYM KORZY
Ś
CI DLA SIEBIE
,
POZOSTAŁE PA
Ń
STWA MOG
Ą
SI
Ę
ADAPTOWA
Ć
W SPOSÓB
TWÓRCZY
,
INNOWACYJNY
;
TE
,
KTÓRE TEGO NIE CZYNI
Ą
–
ZOSTAJ
Ą
ZMARGINALIZOWANE W SM
(
JEDNA Z PRZYCZYN
POWSTANIA GRUPY PA
Ń
STW UPADŁYCH
–
FRAGILE STATES
)
•
globalizacja: zmienia warunki zewn
ę
trzne rozwoju i funkcjonowania pa
ń
stw: nowe mo
ż
liwo
ś
ci zarówno
rozwoju, jak i zagro
ż
e
ń
; rola pa
ń
stwa nie zmniejsza si
ę
, wr
ę
cz ro
ś
nie => potrzebna jest wiedza i wysokie
kompetencje, by stawi
ć
czoła wyzwaniom globalizacji i wykorzysta
ć
mo
ż
liwo
ś
ci, jakie ona oferuje; nale
ż
y
pami
ę
ta
ć
te
ż
,
ż
e mimo liberalizacji i braku granic, post
ę
p techniczny daje pa
ń
stwu nowe narz
ę
dzia regulacji i
kontroli transakcji mi
ę
dz.
4. Procesy globalizaji a porz
ą
dek mi
ę
dzynarodowy
•
globalizacja przyczyn
ą
radykalnych zmian w SM => ogromny ilo
ś
ciowy wzrost transakcji (handel, przepływ
kapitału, informacji i ludzi)
•
ż
ywiono nadzieje,
ż
e procesy globalizacji przyczyni
ą
si
ę
do ograniczenia nierówno
ś
ci mi
ę
dzy pa
ń
stwami i
wyeliminowania zagro
ż
e
ń
=> stworzenie nowego, bardziej demokratycznego porz
ą
dku mi
ę
dzynarodowego
•
dyskusja o konsekwencjach globalizacji: koniec lat 60. XX w. „Człowiek i
ś
rodowisko” (raport przygotowany pod
auspicjami U Thanta Sekretarza Generalnego ONZ) => 1972r. Sztokholm: pierwsza wielka konferencja
mi
ę
dzynarodowa po
ś
wi
ę
cona globalnym zagro
ż
eniom dla ekologii
•
1974r. Dwaj członkowie Klubu Rzymskiego: M.Mesarovic i R. Pestel: „Ludzko
ś
c w punkcie zwrotnym” – idea o
współzale
ż
no
ś
ci rozwoju wszystkich pa
ń
stw na
ś
wiecie, podobny w wymowie był raport D. Meadow:
„Granice wzrostu”
•
1987r. G. Brundland : przewodnicz
ą
ca
Ś
wiatowej Komisji ds. Rozwoju i Ochrony
Ś
rodowiska: „Nasza wspólna
przyszło
ść
” => przejaw wł
ą
czenia si
ę
do dyskusji o globalizacji ONZ-u; pod jej auspicjami zorganizowano wiele
konferencji, m.in. 1992r. Rio de Janeiro, gdzie przyj
ę
to Globalny Program Działa
ń
– czyli realizacji 21 celów
do realizacji zrównowa
ż
onego globalnego rozwoju i ochrony zasobów Ziemi
•
F. Fukuyama, badaj
ą
c problematyk
ę
globalizacji i jej skutków dla SM, w „Ko
ń
cu historii” stwierdził,
ż
e dla
ekonomicznego liberalizmu nie ma alternatywy, a wszystkie pa
ń
stwa na
ś
wiecie s
ą
zdane na zachodnie
wzorce rozwoju i warto
ś
ci => krytyka takiej postawy m.in. przez A. Giddens'a (GB), twórc
ę
nowej koncepcji
rozwoju, okre
ś
lonej mianem „Trzeciej Drogi” -> wariantu po
ś
redniego odrzucaj
ą
cego klasyczn
ą
polityk
ę
interwencjonizmu pa
ń
stwowego, ale poddaj
ą
cego te
ż
krytyce neoliberalizm => rozs
ą
dne wyj
ś
cie to umiej
ę
tne
poł
ą
czenie, umo
ż
liwiaj
ą
ca stabilny rozwój, równo
ść
i dobrobyt dla wszystkich pa
ń
stw i obywateli: globalizacji nie
da si
ę
uciec, ale trzeba podda
ć
j
ą
kontroli i regulacji, aby wykorzysta
ć
jej pozytywne efekty
•
M. Castells: twórca koncepcji „społecze
ń
stwa sieci” (the network society) rola współczesnych technologii
informacyjnych; rewolucja informacyjna zmienia relacje społeczne ze wzgl
ę
du na powstanie globalnej sieci,
ł
ą
cz
ą
cej za pomoc
ą
komputerów i Internetu jednostki, lokalne wspólnoty, regiony i pa
ń
stwa; tradycyjne
interakcje s
ą
wypierane przez te z u
ż
yciem nowych technologii
•
Ko
ś
ciół Katolicki: pocz
ą
tek lat 90. XX w. – aktywne uczestnictwo Stolicy Apostolskiej w konferencjach
mi
ę
dzynarodowych po
ś
wi
ę
conych globalizacji, 1991 r. Encyklika JPII „Centesimu Annus” zawieraj
ą
ca postulat
18
ustanowienia w
ś
wiecie sprawiedliwego ładu społecznego i gospodarczego, z czasem narastanie krytyki ze
wzgl
ę
du na zwi
ę
kszenie si
ę
nierówno
ś
ci i pojawienie nowych form ubóstwa, a tak
ż
e niebezpiecze
ń
stwo
uniformizacji kulturowej
•
badacze o rodowodzie lewicowym: (S.Amin): globalizacja = dominacja ideologii liberalnej uzasadniaj
ą
cej
panowanie kapitalizmu, zbyt pospieszne narzucanie wzorców liberalnych pa
ń
stwom nieprzygotowanym nie
przynosi po
żą
danych rezultatów => dostrzegły to tak
ż
e organizacje tworz
ą
ca Washington Consensus: nowe
podej
ś
cie w przezwyci
ęż
aniu ró
ż
nic rozwojowych: nale
ż
y zwi
ę
ksza
ć
rol
ę
pa
ń
stwa: sprawnego, silnego,
umiej
ą
cego sprosta
ć
wyzwaniom globalizacji (nowa formuła rozwoju: post-Washington Consensus; nie tylko
wzrost gosp., ale tak
ż
e ochrona
ś
rodowiska, zwi
ę
kszenie dochodu na 1mieszk.)
•
istnieje grono polityków/ekspertów uwa
ż
aj
ą
cych, ze niezb
ę
dnym warunkiem pozytywnych rezultatów glob. jest
realizowanie według liberalnego modelu => wskazanie na korelacje mi
ę
dzy wolno
ś
ci
ą
w duchu liberalnym a
tempem rozwoju ekon. (raport publikowany przez A.T Kearney & Foregin Policy – w postaci tzw. Indeksu
Globalizacji)
•
Podsumowuj
ą
c: nie jest mo
ż
liwa jednoznaczna ocena, natomiast istniej
ą
pewne elementy daj
ą
ce si
ę
zaobserwowa
ć
i potwierdzi
ć
empirycznie:
1) pogł
ę
bienie si
ę
współzale
ż
no
ś
ci globalnych, o czym
ś
wiadczy logika działania rynku walutowego i
finansowego; ma to miejsce równie
ż
w niematerialnych dziedzinach SM: kulturze, stosunkach
mi
ę
dzyspołecznych, sporcie
2) przenikanie si
ę
sfery polityki wewn
ę
trznej i zewn
ę
trznej pa
ń
stw
3) zmiana układu sił w wyniku zwi
ę
kszenia pot
ę
gi USA i Chin, b
ę
d
ą
cych głównymi beneficjantami globalizacji,
rekonfiguracja struktur
ż
ycia mi
ę
dz. => wzrost roli organizacji pozarz
ą
dowych w tym przedsi
ę
biorstw
mi
ę
dzynarodowych
4) nowy paradygmat SM = GEOEKONOMIKA; pa
ń
stwa kieruj
ą
si
ę
wył
ą
cznie interesami ekonomicznymi –
przejawia si
ę
to w d
ąż
eniu do zdobywania wi
ę
kszej przestrzeni ekonomicznej: wi
ę
ksze rynki zbytu, dochody,
zyski, korzy
ś
ci z wymiany mi
ę
dz., wi
ę
ksza konkurencyjno
ść
; ale nie! koniec geopolityki (tradycyjnego
wi
ą
zania PZ pa
ń
stwa z obszarem geograficznym)
5) nowe zagro
ż
enia dla bezpiecze
ń
stwa narodowego i mi
ę
dzynarodowego, wzrost znaczenia poj
ę
cia
bezpiecze
ń
stwa ekonomicznego (zagro
ż
enie kryzysami, dominacj
ą
) i ekologicznego; proliferacja broni
masowego ra
ż
enia, terroryzm, rozprzestrzenianie si
ę
chorób w skali globalnej, narastanie konfliktów
wewn
ę
trznych: ich cech
ą
jest asymetryczno
ść
•
zmiany => zapotrzebowanie na mechanizmy reguluj
ą
ce funkcjonowanie SM, od 1991r. Komisja do Spraw
Globalnego Zarz
ą
dzania (ta + ONZ + organizacje => wej
ś
cie do teorii i praktyki SM nowych paradygmatów:
rozwój społeczny, bezpiecze
ń
stwo ludzkie, trwały rozwój
19
V. Mi
ę
dzynarodowe stosunki polityczne (R. Ku
ź
niar)
1. Nadrz
ę
dno
ść
mi
ę
dzynarodowych stosunków politycznych
•
Mi
ę
dzynarodowe stosunki polityczne = stosunki mi
ę
dzy pa
ń
stwami (w pewnym uproszczeniu)
•
Stosunki polityczne s
ą
pierwotne i nadrz
ę
dne w całokształcie
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego – wynika to z
pierwotno
ś
ci i nadrz
ę
dno
ś
ci pa
ń
stwa jako uczestnika SM
•
Wszystkie SM maj
ą
przede wszystkim polityczny charakter
•
Wobec innych dziedzin
ż
ycia mi
ę
dzynarodowego stosunki polityczne pełni
ą
funkcje regulacyjne i kreacyjne –
prymat polityki nad innymi sferami społ. aktywno
ś
ci
•
Nadrz
ę
dno
ść
polityki w SM bierze si
ę
z suwerenno
ś
ci pa
ń
stw
o
Suwerenno
ść
pa
ń
stw jest podstawow
ą
zasad
ą
nowo
ż
ytnego porz
ą
dku mi
ę
dzynarodowego
o
Jedynie pa
ń
stwa s
ą
suwerenne – tylko one s
ą
całowładne i samowładne
o
To pa
ń
stwa decyduj
ą
o zakresie swej suwerenno
ś
ci – np. dobrowolne ograniczenia suwerenno
ś
ci zew. i
wew. przez zawierane przez pa
ń
stwo traktaty; próby niezgodnego z wol
ą
pa
ń
stw ograniczania ich
suwerenno
ś
ci s
ą
sprzeczne z prawem mi
ę
dzynarodowym
•
Prymat MSP jako SM nie jest tylko formalny (wynikaj
ą
cy z zasad prawa mi
ę
dzynarodowego) – wynika te
ż
z
podstawowych potrzeb człowieka, takich jak bezpiecze
ń
stwo, rozwój, urzeczywistnianie praw człowieka i
podstawowych wolno
ś
ci (jedynie pa
ń
stwo jest w stanie je skutecznie zapewni
ć
); stosunki polityczne wpływaj
ą
na
pozostałe dziedziny SM (im silniejsze pa
ń
stwo, tym bardziej ma to miejsce)
•
Tak jak nie istnieje „czysta polityka” tak nie ma „czystych MSP” – np. im bardziej pokojowe stosunki mi
ę
dzy
dwoma pa
ń
stwami, tym wi
ę
kszy wpływ spraw gospodarczych na ich stosunki polityczne
•
Nie ma potrzeby, by rz
ą
dy kontrolowały wszystkie rodzaje kontaktów mi
ę
dzynarodowych, zwłaszcza
mi
ę
dzyspołecznych, ale zachowuj
ą
sobie one prawo do skutecznego ich ograniczania w sytuacjach
nadzwyczajnych; wszystkie pa
ń
stwa staraj
ą
si
ę
zachowa
ć
pełn
ą
kontrol
ę
nad dziedzinami, które s
ą
dla nich
najbardziej
ż
ywotne
•
Moc sprawcza instrumentów polityki rz
ą
dów została w ostatnich dziesi
ę
cioleciach ograniczona przez np.
globalizacj
ą
, interakcje transnarodowe, niekontrolowany przepływ kapitałów, działalno
ść
mediów o globalnym
zasi
ę
gu czy wzrost liczby i wielko
ś
ci NGOs – wszystkie one „okrawaj
ą
” suwerenno
ść
pa
ń
stwa „od góry” i „od
dołu”
o
Czasem postuluje si
ę
„relokacj
ę
władz/uprawnie
ń
” – 1. przekazanie uprawnie
ń
rz
ą
du samorz
ą
dom i NGOs; 2.
przekazywanie uprawnie
ń
rz
ą
du instytucjom ponadnarodowym
Zjawisko dezagregacja pa
ń
stwa – poddawanie ró
ż
nych sfer jego aktywno
ś
ci rozmaitym regulacjom,
zobowi
ą
zaniom i zale
ż
no
ś
ciom zewn
ę
trznym, które zdaj
ą
si
ę
„rozrywa
ć
” system decyzyjny pa
ń
stwa
•
Mimo wszystkich zjawisk i problemów podkopuj
ą
cych suwerenno
ść
pa
ń
stwa, wiele z nich mo
ż
e by
ć
rozwi
ą
zane
tylko dzi
ę
ki sprawno
ś
ci aparatu pa
ń
stwowego; „nawet je
ś
li autonomia i funkcje pa
ń
stwa uległy erozji pod
wpływem trendów transnarodowych, nie pojawił si
ę
ż
aden odpowiedni substytut, który mógłby je zast
ą
pi
ć
w roli
głównego podmiotu, stawiaj
ą
cego czoło globalnym wyzwaniom” (P. Kennedy)
2. Polityka zagraniczna – uwarunkowania i instrumenty
•
Polityka zagraniczna jest integraln
ą
cz
ęś
ci
ą
polityki pa
ń
stwowej, ale posiada swoj
ą
specyfik
ę
, która polega na:
o
Mo
ż
e by
ć
uprawiana tylko przez pa
ń
stwa; polityka „zwykła” mo
ż
e by
ć
uprawiana tak
ż
e przez aktorów
„podpa
ń
stwowych” (partie polityczne i inne organizacje)
o
Jest uprawiana w
ś
rodowisku niezhierarchizowanym i poliarchicznym (współzale
ż
no
ś
ci w ramach
pluralistycznej zbiorowo
ś
ci uczestników)
o
Posiada odmienn
ą
tre
ść
, instrumenty i zasi
ę
g działania oraz cechuje si
ę
wi
ę
ksz
ą
ci
ą
gło
ś
ci
ą
•
Polityka zagraniczna – zorganizowany i skierowany na zewn
ą
trz wysiłek pa
ń
stwa, podporz
ą
dkowany osi
ą
ganiu
jego
ż
ywotnych interesów, który wyra
ż
a si
ę
w kształtowaniu jego zewn
ę
trznego otoczenia (tworzeniu i sprzyjaniu
relacji oraz sytuacji korzystnych, zapobieganiu i usuwaniu sytuacji niekorzystnych)
•
Historia polityki zagranicznej:
o
Najwcze
ś
niej wykształciła si
ę
z całokształtu polityki
o
Przez wieki powszechna była teza o prymacie polityki zagranicznej nad wewn
ę
trzn
ą
o
Od XVIII w. mamy do czynienia z uspołecznianiem polityki zagranicznej – przestaje by
ć
domen
ą
monarchy i
dworu, staje si
ę
domen
ą
społecze
ń
stw i narodów – pa
ń
stwo ma oczywi
ś
cie nadal monopol na PZ, ale jest
kontrolowane za pomoc
ą
demokratycznych procedur (wyra
ż
a interesy „rz
ą
dzonych”, a nie jedynie
„rz
ą
dz
ą
cych”)
•
Mi
ę
dzy polityk
ą
zagraniczn
ą
a wewn
ę
trzn
ą
istnieje sprz
ęż
enie zwrotne – obie na siebie wpływaj
ą
!!!
•
Uwarunkowania PZ – czynniki, decyduj
ą
ce o tre
ś
ci PZ, jej celach i instrumentach, a rezultacie o tym, w jaki
sposób pa
ń
stwo współtworzy SM – najwa
ż
niejsze z nich:
o
Uwarunkowania obiektywne:
Terytorium (
ś
rodowisko geograficzne pa
ń
stwa)
Wielko
ść
terytorium
Przebieg granic – ich oparcie lub nie o granice naturalne
S
ą
siedztwo
Ludno
ść
Jej liczebno
ść
(potencjał)
20
Struktura ludno
ś
ci, zwłaszcza narodowo
ś
ciowa
G
ę
sto
ść
zaludnienia
Poziom rozwoju gospodarczego i g
ę
sto
ść
zaludnienia jako
ź
ródło migracji
Eksplozja demograficzna
Starzenie si
ę
społecze
ń
stwa
Uwarunkowania ekonomiczne
Bogactwa naturalne
Ogólny potencjał ekonomiczny
Poziom rozwoju
Zaawansowanie technologiczne
Typ ustroju i polityki gospodarczej
Polityka pieni
ęż
na
Inwestycje i handel zagraniczny
Przynale
ż
no
ść
do okre
ś
lonych ugrupowa
ń
gospodarczych
Potencjał militarny –
ś
ci
ś
le powi
ą
zany z uwarunkowaniami ekonomicznymi
Mo
ż
liwo
ś
ci obronne pa
ń
stwa
Mo
ż
liwo
ś
ci ekspansywne
Czynnik ustrojowy – szczególnie widoczny podczas Zimnej Wojny
Ustrój wewn
ę
trzny bywa kryterium przynale
ż
no
ś
ci do organizacji mi
ę
dzynarodowych – np. RE, UE
Uwarunkowania kulturowe i religijne
o
Uwarunkowania subiektywne
Uwarunkowania kulturowe i religijne – cz
ęś
ciowo
Koncepcje i doktryny PZ
Ś
wiadomo
ść
społeczna
Zjawisko percepcji i mispercepcji
Czynnik osobowo
ś
ciowy
o
I inne – bo klasyfikacji jest mnóstwo, a
ż
adna nie jest wyczerpuj
ą
ca
•
Struktura PZ – jej cele, zasady oraz jej kierunki w sensie geograficznym i geopolitycznym
•
Klasyfikacje celów PZ:
o
Wg kryterium horyzontu czasowego:
Długookresowe
Ś
redniookresowe
Krótkookresowe
o
Wg znaczenia
Podstawowe –
ż
ywotne
Główne – wa
ż
ne w danym okresie
Drugorz
ę
dne
o
Wg tre
ś
ci
Egzystencjalne – bezpiecze
ń
stwo, przetrwanie
Koegzystencjalne – zaspokajaj
ą
ce potrzeby pa
ń
stwa w zakresie jego roli, przynale
ż
no
ś
ci i współpracy
mi
ę
dzynarodowej
Funkcjonalne – odnosz
ą
ce si
ę
do ró
ż
nych form regulacji, informacji, procedur decyzyjnych itp.; słu
żą
skuteczno
ś
ci osi
ą
gania pierwszych dwóch typów celów
o
Klasyfikacja R. Zi
ę
by – zbiorcze cele PZ wszystkich pa
ń
stw
Bezpiecze
ń
stwa pa
ń
stwa w SM, czyli jego przetrwania, integralno
ś
ci terytorialnej, niezale
ż
no
ś
ci politycznej,
poziomu i perspektyw rozwoju
Wzrostu jego siły materialnej i moralnej, czyli wzrostu jego potencjału i wpływu, rozwoju gospodarczego,
technicznego, naukowego, kulturalnego, tak
ż
e przez udział we współpracy mi
ę
dzynarodowej
Wzrostu pozycji mi
ę
dzynarodowej pa
ń
stwa, czyli zaspokajaj
ą
cego jego aspiracje uczestnictwa w ró
ż
nych
formach SM (zawiera si
ę
w tym presti
ż
pa
ń
stwa)
Kształtowania i optymalizacji reguł funkcjonowania
ś
rodowiska mi
ę
dzynarodowego, czyli celów
„nieegositycznych”,
zwi
ą
zanych
np.
ze
sprawno
ś
ci
ą
i
skuteczno
ś
ci
ą
prawa
oraz
organizacji
mi
ę
dzynarodowych, ochron
ą
praw człowieka, ochron
ą
ś
rodowiska, pomoc
ą
humanitarn
ą
•
Czasem wyodr
ę
bnia si
ę
zasady PZ, ale z reguły pokrywaj
ą
si
ę
one z celami – czasem s
ą
one zawarte w
oficjalnych dokumentach, w tym w konstytucjach; zwykle s
ą
to odniesienia do Karty NZ
•
Kr
ę
gi (kierunki) PZ zale
żą
od poło
ż
enia geopolitycznego i wielko
ś
ci (potencjału) pa
ń
stwa – pa
ń
stwo utrzymuje
najbardziej intensywne stosunki z najbli
ż
szymi s
ą
siadami, potem z pa
ń
stwami tego samego regionu, dalej z
pa
ń
stwami innych regionów; czasami wynikaj
ą
one ze wzgl
ę
dów historycznych, kulturowych, religijnych czy
j
ę
zykowych)
o
Układ kierunków PZ Polski:
Kierunek euroatlantycki – członkostwo w NATO i UE
Regionalny – polityka wobec pa
ń
stw Europy
Ś
rodkowej i Wschodniej
Stosunki z pa
ń
stwami pozaeuropejskimi
21
•
Instrumenty PZ –
ś
rodki, metody, sposoby post
ę
powania stosowane przez pa
ń
stwo dla osi
ą
gni
ę
cia zało
ż
onych
celów; rozmaite klasyfikacje; historyczna ewolucja wraz z rozwojem społecze
ń
stw (np. wzrost znaczenia
ś
rodków
„mi
ę
kkich” kosztem „twardych”)
•
Klasyfikacja instrumentów PZ wg dziedzin
ż
ycia społecznego, z których one pochodz
ą
:
o
Instrumenty polityczne – podstawowe; „dysponuj
ą
” pozostałymi instrumentami PZ pa
ń
stwa; np.:
Wszelkie kontakty mi
ę
dzy oficjalnymi przedstawicielami pa
ń
stw (szefami pa
ń
stw, rz
ą
dów, ministrami)
Cała sfera stosunków dyplomatycznych
o
Instrumenty gospodarcze –
ś
rodki i metody gospodarcze staj
ą
si
ę
instrumentem PZ, gdy pa
ń
stwo za ich
pomoc
ą
chce osi
ą
gn
ąć
polityczne cele
Metody negatywne (pa
ń
stwo stara si
ę
zaszkodzi
ć
innemu) – całkowite lub cz
ęś
ciowe embargo w wymianie
gospodarczej, odmowa udzielania kredytów, ró
ż
ne formy dyskryminacji w obrocie handlowym, blokada
gospodarcza
Metody pozytywne – ró
ż
ne formy pomocy
o
Instrumenty wojskowe – wobec zakazu u
ż
ycia siły w SM, stosowane w ostateczno
ś
ci
o
Instrumenty psychospołeczne – wykorzystanie nauki, kultury, informacji, atrakcyjno
ś
ci ideologii czy modelu
społecznego w działalno
ś
ci promocyjnej, propagandowej i informacyjnej prowadzonej przez dane pa
ń
stwo
wobec swego otoczenia
o
Instrumenty normatywne – zabiegi na rzecz ustanawiania takich reguł prawnych oraz mechanizmów ich
egzekwowania
3. Dyplomacja
•
Dyplomacja pojawia si
ę
w staro
ż
ytno
ś
ci (2 tys. lat p.n.e.); I w. n.e. – pierwsza zachowana instrukcja dla
dyplomaty (Indie)
•
Diploma (gr.) – zło
ż
ony na dwoje dokument; swego rodzaju listy uwierzytelniaj
ą
ce; w czasach rzymskich
pojawia si
ę
zasada nietykalno
ś
ci posła
•
Regularne kontakty dyplomatyczne upowszechniaj
ą
si
ę
w pó
ź
nym
ś
redniowieczu – pierwsze stałe misje
dyplomatyczne wprowadziły włoskie pa
ń
stwa-miasta
•
Pierwsze „MSZ” – XVI w. na dworze francuskim
•
Pokój westfalski (1648) – ustalenie,
ż
e zgodnie z zasad
ą
suwerenno
ś
ci prawo legacji przysługiwało suwerenowi
(pocz
ą
tkowo monarchowie, potem pa
ń
stwa)
•
Prawo dyplomatyczne jako element ius gentium (prawo narodów) kształtuje si
ę
od pó
ź
nego
ś
redniowiecza –
klasyczne prace Grocjusza i Emera de Vattela (XVII/XVIII w.); a
ż
do kongresu wiede
ń
skiego jest to prawo
zwyczajowe
•
Z tego okresu pochodz
ą
pierwsze podr
ę
czniki dyplomatyczne oraz katalog zada
ń
dyplomaty (negocjowanie,
obserwowanie i informowanie)
•
Do
ść
podejrzliwe spojrzenie na dyplomatów i traktowanie ich jak szpiegów – np. Polska
•
1815 – pierwsza cz
ęś
ciowa kodyfikacja prawa dyplomatycznego – 17. zał
ą
cznik do Aktu ko
ń
cowego Kongresu
Wiede
ń
skiego (Regulamin wiede
ń
ski) – uporz
ą
dkowanie stopni dyplomatycznych i zasady precedencji
o
Klasy przedstawicieli dyplomatycznych (szefów misji) (1815)
1. ambasadorowie oraz (papiescy) legaci lub nuncjusze – akredytowani przy suwerenach
2. posłowie i ministrowie – jw.
2a. ministrowie-rezydenci – wprowadzeni w Protokole akwizgra
ń
skim w 1818
3. charge d’affaires – akredytowani przy ministrach odpowiedzialnych za sprawy zagraniczne
o
Zasada precedencji – decydowała (w ramach tej samej klasy) data zawiadomienia o przybyciu do kraju, w
którym dyplomata był akredytowany; oczywi
ś
cie pierwsze
ń
stwo klas wy
ż
szych nad ni
ż
szymi
•
Potoczne uto
ż
samienie dyplomacji z polityk
ą
zagraniczn
ą
jest bł
ę
dne – dyplomacja jest instrumentem, za
pomoc
ą
którego pa
ń
stwo wyra
ż
a i prowadzi swoj
ą
polityk
ę
zagraniczn
ą
w stosunkach zewn
ę
trznych
•
Na dyplomacj
ę
jako struktur
ę
składaj
ą
si
ę
:
o
Podstawy prawne
o
Organizacja
o
Kadry
o
Procedury i metody działania
o
Ś
rodki materialne
•
Czyli w sumie minister SZ wraz z podległym mu urz
ę
dem
•
Do oficjalnego reprezentowania pa
ń
stwa na zewn
ą
trz i działania z urz
ę
du w jego imieniu bez
ż
adnych
dodatkowych pełnomocnictw upowa
ż
nieni s
ą
(zakres tych uprawnie
ń
regulowany jest przez prawo wewn
ę
trzne
poszczególnych pa
ń
stw; w czasie pobytu za granic
ą
przysługuj
ą
im szerokie immunitety i przywileje):
o
Minister spraw zagranicznych
o
Szef rz
ą
du
o
Głowa pa
ń
stwa
•
W tym sensie dyplomacja pełni funkcj
ę
integruj
ą
c
ą
wszystkie wysiłki pa
ń
stwa w dziedzinie polityki zagranicznej
•
Konwencja wiede
ń
ska o stosunkach dyplomatycznych z 16 kwietnia 1961 – najwa
ż
niejsze uregulowania:
o
Ustanowienie stosunków dyplomatycznych i wysyłanie stałych przedstawicieli za wzajemn
ą
zgod
ą
zainteresowanych pa
ń
stw
o
Funkcje misji dyplomatycznej (art. 3):
22
Reprezentowanie pa
ń
stwa wysyłaj
ą
cego w pa
ń
stwie przyjmuj
ą
cym
Ochrona interesów własnego pa
ń
stwa i jego obywateli
Prowadzenie rokowa
ń
z rz
ą
dem pa
ń
stwa przyjmuj
ą
cego
Zaznajamianie si
ę
w legalny sposób z sytuacj
ą
w pa
ń
stwie pobytu i informowanie o tym swojego rz
ą
du
(tzw. biały wywiad)
Popieranie przyjaznych stosunków mi
ę
dzy oboma pa
ń
stwami
o
Notyfikacja przedstawiciela dyplomatycznego, uzyskiwanie zgody w pa
ń
stwie przyjmuj
ą
cym dla osoby szefa
misji (agrement)
o
Zasady uznawania dyplomaty za persona non grata (w razie prowadzenia działalno
ś
ci niezgodnej ze
statusem dyplomaty)
o
Klasy szefów misji (art. 14):
Ambasadorowie i nuncjusze – akredytowanie przy głowach pa
ń
stw
Posłowie, ministrowie i internuncjusze – jw.
Charge d’affaires – akredytowani przy ministrach spraw zagranicznych
o
Precedencja – zgodnie z dat
ą
obj
ę
cia funkcji (zło
ż
enie listów uwierzytelniaj
ą
cych)
o
Nietykalno
ść
pomieszcze
ń
misji i rezydencji
o
Nietykalno
ść
korespondencji
o
Nietykalno
ść
przedstawiciela dyplomatycznego, pozostałych dyplomatów i ich rodzin
o
Immunitet od jurysdykcji karnej
o
Przywileje w postaci zwolnienia od podatków i ró
ż
nych opłat, zwłaszcza celnych
•
Konwencja nowojorska o misjach specjalnych z 1969
o
Dot. „misji czasowo reprezentuj
ą
cych pa
ń
stwo, wysyłanych przez jedno pa
ń
stwo do drugiego pa
ń
stwa za
jego zgod
ą
w celu wspólnego rozpatrzenia w nim okre
ś
lonych spraw albo wypełnienia wobec niego
okre
ś
lonego zadania” – np. podró
ż
e i spotkania szefów pa
ń
stw
o
Zakres przywilejów i immunitetów członków misji specjalnej odpowiada temu, co konwencja wiede
ń
ska
ustanawia dla szefów misji stałych
•
Konwencja wiede
ń
ska w sprawie statusu przedstawicieli pa
ń
stw przy uniwersalnych organizacjach
mi
ę
dzynarodowych z 1975 – równie
ż
uregulowania wzorowane na wiede
ń
skich z 1961
•
Dyplomacja dwustronna – wci
ąż
ma podstawowe znaczenie
o
Prowadzona za pomoc
ą
stałych misji dyplomatycznych, czyli ambasad
o
Liczba dwustronnych placówek dyplomatycznych zale
ż
y od wielko
ś
ci pa
ń
stwa, jego zamo
ż
no
ś
ci i skali
interesów mi
ę
dzynarodowych
o
Powszechna jest praktyka,
ż
e ambasador oprócz pierwszego kraju swego pobytu, jest tak
ż
e akredytowany w
kilku s
ą
siednich pa
ń
stwa
o
Akredytowanie ambasadora musi by
ć
poprzedzone nawi
ą
zaniem stosunków dyplomatycznych, za
ś
nawi
ą
zanie stosunków dyplomatycznych nie oznacza konieczno
ś
ci akredytowania ambasadora
o
Szefem misji dyplomatycznej bywa dyplomata ni
ż
szej rangi albo z powodów politycznych (zły stan stosunków
dyplomatycznych, sankcje nało
ż
one przez organizacje mi
ę
dzynarodowe), albo z powodów finansowych
(koszty)
o
Wielko
ść
placówki zale
ż
y od wielko
ś
ci interesów i znaczenia stosunków z danym pa
ń
stwem – zgodnie z
konwencj
ą
z 1961 liczebno
ść
placówki powinna by
ć
utrzymana „w rozs
ą
dnych granicach”
•
Dyplomacja wielostronna
o
Rozwija si
ę
ż
ywiołowo od XIX w. – kongres wiede
ń
ski 1815
o
Dot. gł. spraw bezpiecze
ń
stwa zbiorowego. Równowagi, rozbrojenia, ochrony praw człowieka, ochrony
ś
rodowiska naturalnego
o
Trudniejsza od dyplomacji dwustronnej – negocjacje z wieloma partnerami na raz, konieczno
ść
tworzenia
koalicji, szukania wspólnego mianownika, odwzajemnienia uzyskanego poparcia wobec partnerów
o
Pierwsza uniwersalna organizacja mi
ę
dzynarodowa (trwałe ramy instytucjonalne dla dyplomacji
wielostronnej) – Liga Narodów 1920; potem ONZ 1945
•
Misje specjalne – dot. zarówno dyplomacji dwustronnej, jak i wielostronnej
o
Odbywaj
ą
si
ę
regularnie lub ad hoc
o
Mog
ą
mie
ć
miejsce mi
ę
dzy pa
ń
stwami, które nie utrzymuj
ą
ze sob
ą
normalnych stosunków dyplomatycznych
•
Cele dyplomacji – to
ż
same z celami PZ pa
ń
stwa, aczkolwiek s
ą
bardziej konkretne i krótkoterminowe
(cz
ą
stkowe wobec celów PZ)
•
Funkcje dyplomacji (najbardziej ogólnie rzecz ujmuj
ą
c jest to reprezentowanie swego kraju w stosunkach
zewn
ę
trznych, czyli triada observer – negocier - proteger):
o
Funkcja obserwacyjna – obserwowanie
ż
ycia politycznego i innych wa
ż
nych wydarze
ń
w ró
ż
nych sferach
ż
ycia społecznego kraju pobytu – sporz
ą
dzanie analiz i wniosków, przekazywanie tych informacji i sugestii do
centrali; musi by
ć
prowadzony w sposób zgodny z prawem (tzw. biały wywiad); stosunkowo dobrze w tej funkcji
wyr
ę
czaj
ą
dyplomatów media
o
Funkcja negocjacyjna – monopol dyplomacji!; doprowadzanie do „spotkania si
ę
” stanowisk pa
ń
stw w
poszczególnych kwestiach, by doprowadzi
ć
do pozytywnych uzgodnie
ń
(np. umów dwu- i wielostronnych itp.),
unikanie u
ż
ycia siły w SM (unikanie wojny)
23
o
Funkcja ochrony interesów swego pa
ń
stwa i jego obywateli przebywaj
ą
cych za granic
ą
– zapobieganie lub
reagowanie na poczynania władz i innych czynników w kraju pobytu, które s
ą
nieprzyja
ź
nie nastawione albo
szkodz
ą
interesom lub dobremu imieniu kraju wysyłaj
ą
cego oraz niezgodnemu z prawem czy
dyskryminacyjnemu traktowaniu jego obywateli; dzisiaj ochron
ę
interesów rozumie si
ę
ofensywnie – jako ich
promowanie; za ochron
ę
interesów pa
ń
stwa i jego obywateli s
ą
te
ż
odpowiedzialne słu
ż
by konsularne
(Konwencja wiede
ń
ska o stosunkach konsularnych z 1963)
•
Aktywno
ść
mediów zwi
ę
kszyła jawno
ść
spraw publicznych, w tym polityki zagranicznej i dyplomacji – w sferze
„tajne” pozostaj
ą
gł. sprawy bezpiecze
ń
stwa, rokowania (instrukcje negocjacyjne)
•
Coraz cz
ę
stsza jest konieczno
ść
współpracy dyplomatów z NGOs – zazwyczaj jest korzystna (prawa człowieka,
rozbrojenie, ochrona
ś
rodowiska), ale bywa niebezpieczna, bo nie zawsze interesy NGO s
ą
zbie
ż
ne z interesami
rz
ą
du itp.
•
Coraz bardziej zaawansowana integracja europejska – wspólne polityki w ró
ż
nych dziedzinach, reprezentacja
pa
ń
stw członkowskich UE przez placówki Komisji Europejskiej np. przy WTO (wył
ą
cznie przedstawicielstwo
Komisji), placówki UE w krajach członkowskich i stowarzyszonych, wspólne wyst
ą
pienia na forum ONZ (w imieniu
pa
ń
stw UE działa dyplomacja kraju, który aktualnie sprawuje przewodnictwo w Unii)
•
Dzi
ś
dyplomaci to raczej urz
ę
dnicy
4. Stosunki dwu- i wielostronne
4A. Stosunki dwustronne
•
Traktaty dwustronne (niektóre pa
ń
stwa zast
ę
puj
ą
je uroczystymi deklaracjami) – reguluj
ą
zwykle całokształt
stosunków dwustronnych, np.:
o
Współpraca polityczna
o
Podstawy współpracy gospodarczej
o
Kwestie prawne
o
Stosunki w dziedzinie kultury
o
Współpraca młodzie
ż
owa
o
Współpraca wojskowa
o
Sprawy wspólnej granicy (mi
ę
dzy s
ą
siadami)
o
Okresowe polityczne konsultacje na ró
ż
nych szczeblach
•
Zdarzaj
ą
si
ę
te
ż
umowy dwustronne reguluj
ą
ce kwestie szczegółowe – np. o ekstradycji, unikaniu podwójnego
opodatkowania, jakiej
ś
pomocy (wojskowej, technicznej)
•
Zdarzaj
ą
si
ę
te
ż
stosunki dwustronne pozbawione podstawy, jak
ą
jest uroczysty traktat – mog
ą
by
ć
one
ś
ci
ś
lejsze ni
ż
te, które s
ą
uregulowane traktatowo
☺
•
Dwustronne SM musz
ą
by
ć
zgodne z postanowieniami art. 2 Karty Narodów Zjednoczonych oraz jego
rozwini
ę
ciem w Deklaracji zasad prawa mi
ę
dzynarodowego dotycz
ą
cej przyjaznych stosunków i współpracy
mi
ę
dzy pa
ń
stwami zgodnie z Kart
ą
NZ – Rezolucja ZO ONZ nr 2526 z 24 pa
ź
dziernika 1970 – zasady:
o
Powstrzymywanie si
ę
w SM od gro
ź
by u
ż
ycia siły lub jej u
ż
ycia przeciwko integralno
ś
ci terytorialnej lub
niepodległo
ś
ci politycznej innych pa
ń
stw – w tym zakaz wojny agresywnej jako zbrodni przeciwko pokojowi,
zakaz okupacji terytorium innego pa
ń
stwa, zakaz uczestnictwa w wojnie domowej w innym pa
ń
stwie po
którejkolwiek ze stron
o
Rozstrzyganie sporów mi
ę
dzynarodowych
ś
rodkami pokojowymi – powszechnie uznanymi w prawie
mi
ę
dzynarodowym lub wg swobodnego wyboru zainteresowanych pa
ń
stw
o
Obowi
ą
zek nieingerencji w sprawy nale
żą
ce do wew. kompetencji pa
ń
stw, w tym zakaz stosowania
ś
rodków
przymusu w celu podporz
ą
dkowania sobie innych pa
ń
stw oraz wspieranie organizacji d
ążą
cych do obalenia sił
ą
władz (re
ż
imu) innego pa
ń
stwa
o
Obowi
ą
zek pa
ń
stw współpracy ze sob
ą
zgodnie z Kart
ą
NZ – w celu utrzymania mi
ę
dzynarodowego pokoju i
bezpiecze
ń
stwa, przyczyniania si
ę
do rozwoju gospodarczego, post
ę
pu w dziedzinie nauki, kultury i o
ś
wiaty
o
Zasada równouprawnienia i samostanowienia narodów – wszystkie narody maj
ą
prawo swobodnie
decydowa
ć
o swym statusie politycznym i rozwoju gospodarczym, a sposobem realizacji prawa do
samostanowienia jest utworzenie niepodległego pa
ń
stwa, stowarzyszenie si
ę
lub poł
ą
czenie z innym
pa
ń
stwem, lub swobodny wybór innego statusu
o
Zasada suwerennej równo
ś
ci pa
ń
stw – równo
ść
pa
ń
stw pod wzgl
ę
dem prawnym, poszanowanie
podmiotowo
ś
ci innych pa
ń
stw, nietykalno
ść
integralno
ś
ci terytorialnej i niepodległo
ś
ci politycznej
o
Zasada wykonywania w dobrej wierze zobowi
ą
za
ń
przyj
ę
tych zgodnie z Kart
ą
NZ
4B. Stosunki wielostronne
•
Realizacja pewnych interesów pa
ń
stw lub rozwi
ą
zanie niektórych problemów wymaga poł
ą
czonego wysiłku
wielu pa
ń
stw – mo
ż
e on mie
ć
charakter jednorazowy lub bardziej trwały
•
Stosunki wielostronne ad hoc – np. koalicje wojenne (przestaj
ą
istnie
ć
po osi
ą
gni
ę
ciu zakładanego celu)
•
Konferencje mi
ę
dzynarodowe
o
Zwoływane np. w celu wypracowania wspólnego stanowiska w odniesieniu do konkretnego problemu (np. w
formie deklaracji lub traktatu, który nakłada na uczestnicz
ą
ce pa
ń
stwa jakie
ś
zobowi
ą
zania)
o
Mog
ą
powoływa
ć
jak
ąś
form
ę
instytucji mi
ę
dzynarodowej, a nawet organizacj
ę
mi
ę
dzynarodow
ą
w celu
implementacji przyj
ę
tych zobowi
ą
za
ń
o
Rozwój konferencji mi
ę
dzynarodowych liczy si
ę
od lat 70. XX w. – przykłady: KBWE, Ruch Pa
ń
stw
Niezaanga
ż
owanych (konferencje co 3 lata od lat 50.)
24
o
Obecnie wiele konferencji odbywa si
ę
w ramach organizacji mi
ę
dzynarodowych – np. ONZ, G-8, UE
o
Cz
ęść
odbywa si
ę
regularnie co jaki
ś
czas (KBWE, G-8), inne s
ą
jednorazowe (np. konferencja 2+4 dot.
zjednoczenia Niemiec w 1990 (kilka spotka
ń
))
•
Organizacje mi
ę
dzynarodowe
o
Działaj
ą
na podstawie uzgodnionego przez pa
ń
stwa statutu (umowy mi
ę
dzynarodowej)
o
Posiadaj
ą
swoje organy – współpracy mi
ę
dzynarodowej (rada, zgromadzenie, komitety) oraz
mi
ę
dzynarodowy sekretariat (administracja, obsługa organów mi
ę
dzyrz
ą
dowych)
o
Dysponuj
ą
podmiotowo
ś
ci
ą
prawnomi
ę
dzynarodow
ą
i przynajmniej biernym prawem legacji
o
Najbardziej zaawansowan
ą
forma organizacji mi
ę
dzynarodowych s
ą
organizacje integracyjne, w tym organy
ponadnarodowe, którym pa
ń
stwa przekazuj
ą
cz
ęść
swoich uprawnie
ń
•
Ugrupowania pa
ń
stw nie działaj
ą
ce na podstawie umów czy statutów, lecz na podstawie dokumentów
programowych oraz praktyki polegaj
ą
cej na niezbyt regularnych spotkaniach przedstawicieli pa
ń
stw (szefów
rz
ą
dów, ministrów, ekspertów) – np. Grupa 77, APEC (Stowarzyszenie Pa
ń
stw Azji i Pacyfiku), Grupa
Wyszehradzka, Inicjatywa
Ś
rodkowoeuropejska
25
VI. Bezpiecze
ń
stwo w stosunkach mi
ę
dzynarodowych (R. Ku
ź
niar)
•
Bezpiecze
ń
stwo to podstawowa kwestia stosunków mi
ę
dzynarodowych – centralne zagadnienie, problem
fundamentalny etc.
•
Proces dochodzenia do bezpiecze
ń
stwa wydaje si
ę
nie mie
ć
ko
ń
ca, bowiem stale pojawiaj
ą
si
ę
nowe
zagro
ż
enia
1. Poj
ę
cia ogólne
•
Brak jest pozytywnej definicji bezpiecze
ń
stwa mi
ę
dzynarodowego
•
Definicja negatywna – bezpiecze
ń
stwo istnieje, gdy brak jest zagro
ż
e
ń
w postaci u
ż
ycia siły, gro
ź
by b
ą
d
ź
prawdopodobie
ń
stwa u
ż
ycia siły
o
Chodzi gł. o sił
ę
zbrojn
ą
– gro
ź
ba wojny, interwencji, okupacji lub szanta
ż
u zagra
ż
aj
ą
ce istnieniu pa
ń
stwa czy
innym jego interesom
o
Przetrwanie dot. zarówno interesów egzystencjalnych, jak i koegzystencjalnych pa
ń
stwa – bezpiecze
ń
stwo
jest zwi
ą
zane z
ż
ywotnymi interesami narodowymi (bywaj
ą
one okre
ś
lane jako racja stanu)
•
Bezpiecze
ń
stwo jest pierwszym i podstawowym celem polityki pa
ń
stwa – bez niego nie ma mowy o realizacji
pozostałych celów
•
Podmiotowy i przedmiotowy zakres bezpiecze
ń
stwa stale si
ę
powi
ę
ksza – ju
ż
nie dot. tylko zagro
ż
enia
militarnego
o
Po zimnej wojnie bezpiecze
ń
stwo zacz
ę
ło obejmowa
ć
zagadnienia gospodarcze, społeczne, ekologiczne
o
Pojawiaj
ą
si
ę
koncepcje cało
ś
ciowego bezpiecze
ń
stwa (comprehensive security; nie tylko bezpiecze
ń
stwo w
sensie militarnym) albo wspólnego bezpiecze
ń
stwa
o
Znakiem uznania,
ż
e czynnik militarny stracił znaczenie, jest zast
ę
powanie terminu „bezpiecze
ń
stwo”
okre
ś
leniem „wyzwania i ryzyka”
o
Bezpiecze
ń
stwo straciło te
ż
swój czysto narodowy charakter i zostało
ś
ci
ś
le powi
ą
zane z bezpiecze
ń
stwem
mi
ę
dzynarodowym – powrót do koncepcji i praktyki bezpiecze
ń
stwa kooperatywnego
o
Przechodzi si
ę
od bezpiecze
ń
stwa negatywnego (brak zagro
ż
e
ń
) do pozytywnego (kształtowanie
ś
rodowiska
mi
ę
dzynarodowego tak, by zminimalizowa
ć
ryzyko pojawienia si
ę
zagro
ż
e
ń
i wyzwa
ń
) – pojawiaj
ą
si
ę
takie
poj
ę
cia jak:
Dyplomacja prewencyjna
Conflict management – nie tłumaczy
ć
tego jako „zarz
ą
dzanie kryzysowe/kryzysami”, lecz jako „radzenie
sobie z kryzysami”
Zapobieganie konfliktom
•
Pozimnowojenne wymiary/rodzaje bezpiecze
ń
stwa:
o
Polityczny
Współpraca pa
ń
stw w ramach instytucji wielostronnych
Dialog polityczny ad hoc prowadzony przez przywódców pa
ń
stw
Dyplomacja prewencyjna
Respektowanie norm prawnych i politycznych stabilizuj
ą
cych bezpiecze
ń
stwo
(!) Standardy wewn
ę
trznego
ż
ycia politycznego pa
ń
stw oparte na respektowaniu zasady praworz
ą
dno
ś
ci,
procedur demokratycznych i praw człowieka (autorytarne/totalitarne rz
ą
dy
→
niestabilno
ść
i napi
ę
cia
wewn
ę
trzne
→
kryzysy/konflikty wewn
ę
trzne
→
zagro
ż
enie dla innych pa
ń
stw lub konieczno
ść
mi
ę
dzynarodowej reakcji) (!)
o
Ekonomiczny
Prawidłowo
ść
/zaburzenia procesów makroekonomicznych
Struktura gospodarki i jej wpływ na stratyfikacj
ę
społeczn
ą
(strefy biedy i bogactwa)
Stan finansów pa
ń
stwa
Uzale
ż
nienie od działalno
ś
ci korporacji mi
ę
dzynarodowych
Uzale
ż
nienie od dostaw surowców energetycznych
Uzale
ż
nienie od kapitału zagranicznego (zwłaszcza przez zaci
ą
ganie kredytów nadmiernych w stosunku do
mo
ż
liwo
ś
ci ich spłaty)
To wszystko nie tylko zaburza procesy makroekonomiczne, lecz tak
ż
e czyni pa
ń
stwo podatnym na
zewn
ę
trzne
naciski
polityczne,
ogranicza
jego
polityczn
ą
suwerenno
ść
(tak
ż
e
w
aspekcie
mi
ę
dzynarodowym)
o
Społeczny
Poziom społecznej akceptacji systemu politycznego i materialnych warunków bytowania
Gotowo
ść
do czynnej kontestacji istniej
ą
cego ustroju politycznego i porz
ą
dku ekonomicznego
Spoisto
ść
społecze
ń
stwa pod wzgl
ę
dem narodowo
ś
ciowym (obecno
ść
mniejszo
ś
ci etnicznych d
ążą
cych do
samodzielno
ś
ci), rasowym, kulturowym czy religijnym, w tym stosunki mi
ę
dzy poszczególnymi grupami
Procesy migracyjne zwi
ą
zane z bied
ą
, konfliktami i tendencjami demograficznymi
o
Ekologiczny – sprawy zwi
ą
zane z wpływem stanu
ś
rodowiska naturalnego na bezpiecze
ń
stwo nie tylko grup
ludzi czy krajów, lecz wr
ę
cz na przetrwanie całej ludzko
ś
ci
Katastrofy zawinione przez człowieka – np. Czarnobyl 1986
Katastrofy naturalne – np. tsunami 2004, trz
ę
sienia ziemi
Zagro
ż
enia w dłu
ż
szej perspektywie – efekt cieplarniany, zanikanie warstwy ozonowej
26
o
Militarne
Wy
ś
cig zbroje
ń
Konsekwencje asymetrii potencjałów w zakresie zbroje
ń
Kontrola i ograniczenie zbroje
ń
•
Prób
ą
syntezy wszystkich rodzajów bezpiecze
ń
stwa jest koncepcja human security – jeszcze niedopracowana,
ale ju
ż
popularna w ONZ
•
Bezpiecze
ń
stwo jest procesem bardzo zmiennym i dynamicznym – np. po zako
ń
czeniu zimnej wojny Europa
obawiała si
ę
konfliktów narodowo
ś
ciowych typu b. Jugosławia, potem był okres optymizmu (niedopuszczenie do
wojny w Kosowie przez mi
ę
dzynarodow
ą
interwencj
ę
), po czym doszło do ataków z 11 wrze
ś
nia 2001 i zacz
ę
ła
si
ę
globalna wojna z terroryzmem
•
Bezpiecze
ń
stwo nie jest nigdy stanem trwałym, osi
ą
gni
ę
tym raz na zawsze
•
Aspekt subiektywny bezpiecze
ń
stwa – odczuwanie zagro
ż
enia i sposób reakcji w zale
ż
no
ś
ci od adekwatno
ś
ci
percepcji zagro
ż
enia oraz wra
ż
liwo
ś
ci na nie; uwarunkowany kulturowo i psychologicznie
o
Np. Europa nigdy tak gwałtownie jak Ameryka nie zareagowałaby na atak z 11 wrze
ś
nia 2001, bo czym
ż
e jest
str
ą
cenie 4 samolotów pasa
ż
erskich, zburzenie dwóch budynków w NYC i w sumie niecałe 3 tys. ofiar
☺
•
Kultura strategiczna – sposób w jaki poszczególne pa
ń
stwa staraj
ą
si
ę
zapewni
ć
sobie bezpiecze
ń
stwo; wynika
z uwarunkowa
ń
kulturowo-psychologicznych, mo
ż
liwo
ś
ci budowy potencjału militarnego oraz charakterystyki
otoczenia (w tym do
ś
wiadcze
ń
historycznych)
•
Dylemat bezpiecze
ń
stwa (security dilema) – pod wpływem niewła
ś
ciwej percepcji zagro
ż
e
ń
i potrzeby
podwy
ż
szonego standardu bezpiecze
ń
stwa (d
ąż
enia do absolutnego bezpiecze
ń
stwa) pa
ń
stwa, poprzez rozwój
potencjału zbrojnego, naruszanie wzgl
ę
dnej równowagi czy agresywne zachowania wobec otoczenia, wywołuj
ą
reakcje u innych pa
ń
stw, polegaj
ą
ce na zwi
ę
kszeniu sił zbrojnych czy zawieraniu równowa
żą
cych sojuszy; nie
sprzyja to poczuciu bezpiecze
ń
stwa tych pierwszych, ani bezpiecze
ń
stwu w regionie, ani całej społeczno
ś
ci
mi
ę
dzynarodowej. Nierzadko taki wy
ś
cig prowadzi do wzrostu napi
ę
cia, kryzysu czy te
ż
wojny
•
Polityk
ę
bezpiecze
ń
stwa prowadz
ą
jedynie pa
ń
stwa, ale nie s
ą
one jedynymi uczestnikami SM, którzy maj
ą
wpływ na mi
ę
dzynarodowe bezpiecze
ń
stwo – licz
ą
si
ę
te
ż
:
o
Korporacje mi
ę
dzynarodowe – ich interesy (gł. dost
ę
p do rynków i zasobów) wymagaj
ą
pa
ń
stwowej ochrony,
nierzadko przy u
ż
yciu siły militarnej i daleko od granic kraju macierzystego
o
Mi
ę
dzynarodowe grupy terrorystyczne i przest
ę
pcze
•
Na polityk
ę
bezpiecze
ń
stwa prowadzon
ą
przez pa
ń
stwa składaj
ą
si
ę
koncepcje i działania na rzecz ochrony i
obrony interesu narodowego (warto
ś
ci, które stanowi
ą
jego tre
ść
), czyli przeciwstawianie si
ę
realnym i
potencjalnym zagro
ż
eniom – cz
ę
sto koncepcje i dyrektywy działania s
ą
zawarte w specjalnym dokumencie
nazywanym strategi
ą
bezpiecze
ń
stwa narodowego, który okre
ś
la:
o
Zasoby materialne – wielko
ść
i charakter sił zbrojnych, zaplecze gospodarcze
o
Organy, instytucje i słu
ż
by odpowiedzialne za bezpiecze
ń
stwo kraju
o
Strategi
ę
czysto obronn
ą
na wypadek zagro
ż
enia zewn
ę
trznego (napa
ś
ci, interwencji itp.)
o
Aspekt zewn
ę
trzny strategii bezpiecze
ń
stwa narodowego – obejmuje wysiłki pa
ń
stwa w zakresie
bezpiecze
ń
stwa, skierowane na zew.:
Kształtowanie
ś
rodowiska mi
ę
dzynarodowego – np. nale
ż
yte układanie stosunków dwustronnych,
tworzenie sojuszy, mechanizmy prawno-instytucjonalne obni
ż
aj
ą
ce mo
ż
liwo
ść
stosowania siły
Zapobieganie kryzysom i ich rozwi
ą
zywanie,
Współpraca słu
ż
b specjalnych
Ofensywne działania zbrojne o charakterze prewencyjno-wyprzedzaj
ą
cym
2. Sojusze i wspólnoty bezpiecze
ń
stwa – NATO i UE
2A. Sojusze – ogólnie
•
Sojusz jest najstarszym znanym instrumentem zewn
ę
trznej polityki bezpiecze
ń
stwa pa
ń
stw
•
Sojusz oznacza wzajemne dodanie do własnego potencjału siły partnera/partnerów (innych pa
ń
stw)
•
Wa
ż
na jest liczba stron zaanga
ż
owanych w sojusz – wyró
ż
niamy sojusze/gwarancje:
o
Jednostronne – tzw. bandwagoning, czyli oddanie si
ę
pod opiek
ę
dominuj
ą
cemu mocarstwu w zamiana za
bezwarunkowe popieranie jego polityki zagranicznej; mo
ż
e mie
ć
charakter defensywny lub ofensywny
o
Dwustronne
o
Kilkustronne – anga
ż
uj
ą
kilka pa
ń
stw (3-4)
o
Wielostronne (grupowe) – w ich skład wchodzi znaczna grupa pa
ń
stw; pojawiły si
ę
po II w
ś
•
Istot
ą
sojuszu jest zobowi
ą
zanie do przyj
ś
cia z pomoc
ą
pa
ń
stwu, w stosunku do którego nast
ą
piła agresja, lub
któremu agresja zagra
ż
a
•
Klauzula casus foederis – zdefiniowanie aktu (zdarzenia) uruchamiaj
ą
cego realizacj
ę
zobowi
ą
za
ń
sojuszniczych
o
Chodzi o na tyle
ś
cisłe okre
ś
lenie tej sytuacji, na ile pozwalaj
ą
intencje pa
ń
stw umawiaj
ą
cych si
ę
oraz trybu i
ś
rodków przychodzenia z pomoc
ą
o
Formuła casus foederis oraz
ś
rodki zapewniaj
ą
ce jej wiarygodno
ść
zmienia si
ę
w czasie oraz w zale
ż
no
ś
ci od
charakteru sojuszu (obronny. zaczepny, zawarty ad hoc, na czas wojny, czy te
ż
na czas pokoju)
o
Obecnie sojusze oznaczaj
ą
równie
ż
coraz dalej id
ą
ce formy konkretnej współpracy – od stałych konsultacji po
ś
cisł
ą
współprac
ę
wojskow
ą
i w innych dziedzinach
27
•
Model sojuszu, który wykonuje prawo do indywidualnej i zbiorowej samoobrony zgodnie z art. 51 Karty NZ –
pa
ń
stwa zawieraj
ą
układ sojuszniczy, w którym:
o
Przyjmuj
ą
zasad
ę
,
ż
e atak zbrojny na jedno z nich równoznaczny jest z atakiem na wszystkich (chroniona jest
geograficznie cało
ść
terytoriów pa
ń
stw stron sojuszu, w tym wysp oraz ewentualnie obiektów pływaj
ą
cych i
lataj
ą
cych w okre
ś
lonej strefie)
o
Przyjmuj
ą
zobowi
ą
zanie udzielenia w takiej sytuacji pomocy pa
ń
stwu napadni
ę
temu, indywidualnie lub w
porozumieniu z innymi pa
ń
stwami sojuszu, wszelkimi
ś
rodkami, w tym militarnymi
o
Powołuj
ą
do
ż
ycia wspólne organy polityczne, wojskowe i inne, które zapewniaj
ą
stałe konsultacje,
koordynacj
ę
stanowisk, wymian
ę
ocen i informacji, lub inaczej zapewniaj
ą
stały charakter współpracy pomi
ę
dzy
pa
ń
stwami członkowskimi na rzecz ich bezpiecze
ń
stwa
o
Powołuj
ą
wspólne, mieszane oddziały wojskowe, stacjonuj
ą
ce w ró
ż
nych miejscach na terytorium pa
ń
stw
sojuszniczych, ł
ą
cznie ze zintegrowanym dowództwem wojskowym
•
Przykład casus foederis – art. 5 Paktu Północnoatlantyckiego (nie ma tu automatyzmu – ka
ż
dy z sojuszników
„podejmie tak
ą
akcj
ę
, jak
ą
uzna za konieczn
ą
”; mankament ten nadrobiono stworzeniem w latach 50.
zintegrowanej struktury wojskowej)
•
Automatyzm wyst
ę
puje w traktacie UZE (udzielenie pomocy i poparcia wszelkimi
ś
rodkami pozostaj
ą
cymi w
dyspozycji pa
ń
stw stron, w tym wojskowymi) i Układzie Warszawskim (udzielenie natychmiastowej pomocy
wszelkimi
ś
rodkami, jakie zostan
ą
uznane za niezb
ę
dne, ł
ą
cznie z u
ż
yciem siły zbrojnej)
2B. NATO = Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego
•
Powstała na podstawie Traktatu waszyngto
ń
skiego z 4 kwietnia 1949 – 12 pa
ń
stw zało
ż
ycielskich (dzi
ś
– 26
członków)
•
Okoliczno
ś
ci powstania: szczytowy okres zimnej wojny, tu
ż
po kryzysie berli
ń
skim i przej
ę
ciu władzy przez
komunistów w Czechosłowacji, Europa Zachodnia czuła si
ę
zagro
ż
ona ze strony Zwi
ą
zku Sowieckiego i uwa
ż
ała,
ż
e Pakt Brukselski (Francja, Wielka Brytania + Benelux) jest niewystarczaj
ą
cy, za
ś
USA wcielało w
ż
ycie strategi
ę
powstrzymywania komunizmu, rozwini
ę
cie współpracy krajów poło
ż
onych po obu stronach Atlantyku z czasów II
w
ś
, a nawet wcze
ś
niejszych
•
W latach 50. nast
ą
piła szybka rozbudowa instytucji Sojuszu (wymuszona przez sytuacj
ę
mi
ę
dzynarodow
ą
) –
art. 9 Traktatu waszyngto
ń
skie tworzył Rad
ę
, której nadał uprawnienia do powoływania innych niezb
ę
dnych
organów [dzi
ś
sojusz jest bardzo mocno zinstytucjonalizowany – porównaj ni
ż
ej]
•
Organy polityczne NATO:
o
Rada Północnoatlantycka – gł. organ polityczny NATO, uprawniony do powoływania innych organów; składa
si
ę
z przedstawicieli wszystkich pa
ń
stw członkowskich (działa stale przez Stałych Przedstawicieli
akredytowanych przy Kwaterze Głównej NATO w Brukseli, dwa razy do roku zbiera si
ę
na szczeblu ministrów
SZ, a co najmniej co 2 lata – na szczeblu szefów pa
ń
stw lub rz
ą
dów); programuje i nadzoruje bie
żą
c
ą
działalno
ść
NATO, okre
ś
la gł. kierunki jego strategii polityczno-wojskowej, jest forum bie
żą
cej konsultacji i
wymiany pogl
ą
dów i ocen nt. bezpiecze
ń
stwa mi
ę
dzynarodowego; decyzje podejmuje w drodze jednomy
ś
lnie
o
Komitet Planowania Obrony – składa si
ę
z ministrów obrony pa
ń
stw członkowskich
o
Grupa Planowania Nuklearnego – zajmuje si
ę
sprawami polityki nuklearnej
o
Mnóstwo komitetów i grup ró
ż
nego szczebla
•
Organy wojskowe NATO:
o
Komitet Wojskowy – zło
ż
ony z szefów sztabów pa
ń
stw członkowskich; podporz
ą
dkowany organom
politycznym; jemu oraz Mi
ę
dzynarodowemu Sztabowi Wojskowemu podlegaj
ą
zintegrowane siły zbrojne NATO
o
Głównodowodz
ą
cy zintegrowanymi siłami zbrojnymi NATO w Europie (SACEUR) i na Atlantyku (SACLANT)
oraz dowództwa subregionalne i wyspecjalizowane
o
Zintegrowane siły zbrojne NATO – wydzielone kontyngenty narodowe pa
ń
stw członkowskich: siły
reagowania, siły obronne i siły wsparcia
Podlegaj
ą
procesowi internacjonalizacji – wielonarodowy skład oddziałów, zintegrowane mi
ę
dzynarodowe
dowództwo, wspólne szkolenie,
ć
wiczenia, standaryzacja uzbrojenia, wspólny wywiad, zintegrowana sie
ć
komunikowania, rozmieszczenie ró
ż
nych elementów sił zbrojnych na terytorium wszystkich sojuszników itp.
•
Mi
ę
dzynarodowy Sekretariat w Kwaterze Głównej NATO – zajmuje si
ę
logistycznym i merytorycznym
wsparciem działalno
ś
ci NATO; na jego czele stoi cywilny polityk, wybierany na czteroletni
ą
kadencj
ę
; tradycyjnie
jest to Europejczyk (tak samo jak tradycyjnie SACEUR jest Amerykaninem)
•
Mnóstwo ró
ż
nych pomocniczych agencji i organizacji, które wspieraj
ą
Sojusz w ró
ż
nych dziedzinach
•
Zgromadzenie Północnoatlantyckie – gromadzi przedstawicieli parlamentów narodowych; ciało niezale
ż
ne od
NATO, ale „wa
ż
ne i po
ż
yteczne”
•
NATO jest uznawane za najskuteczniejszy sojusz polityczno-wojskowy w historii
ś
wiata – gł. chodzi o
skuteczno
ść
strategii wobec Zwi
ą
zku Radzieckiego i jego sojuszników, która doprowadziła do upadku bloku
komunistycznego; ponadto NATO „skutecznie przetrwało swoje zwyci
ę
stwo” (udało mu si
ę
znale
źć
now
ą
formuł
ę
działania po osi
ą
gni
ę
ciu celu, dla którego zostało stworzone, czyli upadku komunizmu – ewolucja strategii,
przeobra
ż
enia wewn
ę
trznej struktury oraz dwa rozszerzenia – 1999 i 2004)
•
Podstaw
ą
wiarygodno
ś
ci NATO jako sojuszu i jego strategii jest militarna obecno
ść
USA w Europie i
ameryka
ń
ski potencjał nuklearny oraz wielonarodowa, zintegrowana struktura i integracja sił zbrojnych (a
fundamentem tego wszystkiego jest wspólnota cywilizacyjna oraz interesów strategicznych i gospodarczych
Zachodu)
28
•
Kluczowe znaczenie dla pozimnowojennej
ż
ywotno
ś
ci sojuszu miało podj
ę
cie zada
ń
zwi
ą
zanych z
nieklasycznymi zagro
ż
eniami bezpiecze
ń
stwa pa
ń
stw członkowskich, równie
ż
poza stref
ą
okre
ś
lon
ą
w art. 6
Traktatu waszyngto
ń
skiego jako strefa działania NATO (tzn. poza obszarem na północ od Zwrotnika Raka)
•
Ewolucja strategii NATO:
o
1949 – podkre
ś
lanie obronnego charakteru sojuszu, odstraszaj
ą
cego waloru potencjału nuklearnego USA,
zasady solidarno
ś
ci transatlantyckiej oraz konieczno
ś
ci integracji wysiłku zdolno
ś
ci wojskowych NATO; lata 50.:
„to keep Americans in, Germans down and Soviets out”
o
W czasie Zimnej Wojny stopniowa ewolucja wraz ze zmianami w polityce ZSRR
o
Po zako
ń
czeniu Zimnej Wojny i znikni
ę
ciu egzystencjonalnego zagro
ż
enia dla Zachodu – przyj
ę
cie Nowej
Koncepcji Strategicznej w 1999 i potrójne rozszerzenie NATO:
Otwarcie si
ę
na członkostwo byłych krajów komunistycznych
Rozszerzenie zainteresowania (odpowiedzialno
ś
ci) NATO sytuacj
ą
bezpiecze
ń
stwa w całej strefie
euroatlantyckiej, tzn. tak
ż
e na obszarze b. ZSRR – obj
ę
cie ró
ż
nymi formami współpracy politycznej
wszystkich zainteresowanych pa
ń
stw tej strefy, utworzenie Euroatlantyckiej Rady Współpracy (EAPC –
1997), specjalne porozumienia z Rosj
ą
i Ukrain
ą
, uruchomienie programu współdziałania w sferze czysto
wojskowej – Partnerstwo dla Pokoju (1995)
NATO postanowiło działa
ć
w sposób operacyjny na rzecz stabilno
ś
ci i bezpiecze
ń
stwa poza traktatow
ą
stref
ą
swej odpowiedzialno
ś
ci (operacje out of area) – operacje reagowania kryzysowego, zwłaszcza w
sytuacji dramatów humanitarnych i masowych narusze
ń
praw człowieka – interwencja humanitarna w Bo
ś
ni i
Hercegowinie w 1995 (za zgod
ą
RB ONZ), operacja przeciwko Jugosławii w zwi
ą
zku z konfliktem w Kosowie
w 1999 (bez zgody RB ONZ), misja stabilizacyjna w Afganistanie (mandat RB ONZ), zaanga
ż
owanie (gł.
szkoleniowe) NATO w Iraku, plany odegrania roli w konflikcie izraelsko-palesty
ń
skim
o
A wi
ę
c: niezale
ż
nie od funkcji obronnych NATO zacz
ę
ło nabiera
ć
charakteru ofensywnego
2C. Unia Europejska
•
Nie jest klasycznym sojuszem polityczno-wojskowym, ale z pewno
ś
ci
ą
jest wspólnot
ą
bezpiecze
ń
stwa
•
Wspólnota bezpiecze
ń
stwa – taki typ stosunków mi
ę
dzy pa
ń
stwami, w którym konflikt pomi
ę
dzy nimi jest
całkowicie niemo
ż
liwy; poj
ę
cie to powstało w odniesieniu do NATO, ale bardziej pasuje do UE
•
Zamysł zapobiegania konfliktom towarzyszył powstaniu Europejskiej Wspólnoty W
ę
gla i Stali w 1951 i
Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (traktaty rzymskie 25 marca 1957) – cel ten osi
ą
gni
ę
to przez daleko id
ą
c
ą
współzale
ż
no
ść
, otwarcie si
ę
na siebie oraz wzajemne uwzgl
ę
dnienie potrzeb pa
ń
stw tworz
ą
cych wspólnot
ę
oraz
poddanie wspólnej ponadnarodowej (wspólnotowej) polityce wielu dziedzin
ż
ycia gospodarczego i społecznego
[wszechstronna integracja i jej ponadnarodowe, czyli wspólnotowe organy]
•
W ramach wspólnoty bezpiecze
ń
stwa nie tylko nie jest mo
ż
liwe u
ż
ycie siły w stosunkach wzajemnych, lecz
tak
ż
e nie jest mo
ż
liwe do ukrycia przygotowanie do jej u
ż
ycia
•
Konieczna do zaistnienia wspólnoty bezpiecze
ń
stwa jest istnienie ustrojowej homogeniczno
ś
ci tworz
ą
cych j
ą
pa
ń
stw (demokracja, rz
ą
dy prawa, prawa człowieka) wynikaj
ą
ca ze wspólnoty warto
ś
ci
•
Ponadto pa
ń
stwa zało
ż
ycielskie Wspólnot Europejskich i niektóre inne pa
ń
stwa zostały poł
ą
czone traktatem
sojuszniczym z 1954, który legł u podstaw Unii Zachodnioeuropejskiej i który nie uległ rozwi
ą
zaniu mimo
rozwi
ą
zania samej UZE
•
Klauzula sojusznicza została zawarta tak
ż
e w traktacie konstytucyjnym UE z 2004 – nie wszedł w
ż
ycie
•
UE posiada instrumenty, które pozwalaj
ą
na aktywn
ą
zewn
ę
trzn
ą
polityk
ę
bezpiecze
ń
stwa – UE nie jest
klasycznym sojuszem defensywnym (brak klasycznej klauzuli o wspólnej obronie, casus foederis), ale stała si
ę
swego rodzaju sojuszem ofensywnym za spraw
ą
swojej Wspólnej Polityki Bezpiecze
ń
stwa i Obrony (ESDP, od
1999), która stała si
ę
cz
ęś
ci
ą
Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpiecze
ń
stwa (CFSP) ustanowionej Traktatem z
Maastricht
•
Operacje w ramach ESPD – na Bałkanach i w Kongu
3. Systemy bezpiecze
ń
stwa zbiorowego – ONZ i OBWE
•
Pierwsz
ą
prób
ą
stworzenia systemu bezpiecze
ń
stwa było ustanowienie Ligi Narodów w 1920
•
W odró
ż
nieniu os sojuszy system bezpiecze
ń
stwa nie słu
ż
y obronie przed zewn
ę
trzn
ą
agresj
ą
w stosunku do
pa
ń
stw członkowskich, lecz ma zapobiega
ć
konfliktom pomi
ę
dzy nimi; od wspólnoty bezpiecze
ń
stwa odró
ż
nia go
ró
ż
norodno
ść
i zakres uczestnictwa – system bezpiecze
ń
stwa obejmuje wszystkie pa
ń
stwa (niezale
ż
nie od ich
ustroju) na danym obszarze
•
Elementy modelu systemu bezpiecze
ń
stwa zbiorowego:
o
Zakaz wojny (u
ż
ycia siły zbrojnej) pomi
ę
dzy jego uczestnikami
o
Nakaz pokojowej regulacji sporów mi
ę
dzy nimi
o
Przestrzeganie ogólnych zasad stosunków mi
ę
dzynarodowych (wa
ż
nych ze wzgl
ę
du na utrzymanie
bezpiecze
ń
stwa)
o
Agresor (pa
ń
stwo naruszaj
ą
ce przyj
ę
te wspólnie zasady) spotyka si
ę
z reakcj
ą
w postaci sankcji, których
charakter b
ę
dzie zale
ż
e
ć
od natury jego „przewinienia”, czyli zagro
ż
enia dla pokoju i bezpiecze
ń
stwa
o
Decyzja o zastosowaniu sankcji, w tym zwłaszcza o u
ż
yciu siły, w stosunku do pa
ń
stwa naruszaj
ą
cego
zasady i zagra
ż
aj
ą
cego bezpiecze
ń
stwu innych, jest podejmowana przez uprawnione do tego organy,
powołane przez członków systemu
o
Mechanizmy ograniczania lub kontroli zbroje
ń
na obszarze systemu
29
o
Cało
ść
systemu jest uj
ę
ta w organizacj
ę
mi
ę
dzynarodow
ą
, która jest forum rozwoju stosunków współpracy
pomi
ę
dzy pa
ń
stwami członkowskimi; jej podstaw
ą
jest traktat lub inne porozumienie mi
ę
dzynarodowe,
podpisane przez wszystkich bez wyj
ą
tku członków systemu
•
Liga Narodów:
o
Była niemal kompletnym systemem bezpiecze
ń
stwa – brakowało mechanizmów stosowania sankcji
o
Mocarstwa, które ponosiły odpowiedzialno
ść
za jej funkcjonowanie, traktowały j
ą
wył
ą
cznie jako instrument
realizacji swych imperialnych interesów, nie za
ś
instrument zapewniania bezpiecze
ń
stwa zbiorowego
o
Nie do pomy
ś
lenia było stosowanie siły wobec mocarstw naruszaj
ą
cych zasady przyj
ę
te w Pakcie Ligi (dzi
ś
jest podobnie)
3A. Organizacja Narodów Zjednoczonych
•
Jej powołanie zapowiedziano ju
ż
podczas pierwszego spotkania ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki
w pa
ź
dzierniku 1943 w Moskwie – negocjacje nad jej kształtem toczyły si
ę
w Dumbarton Oaks w pa
ź
dzierniku
1944 (z udziałem Chin), Jałcie w lutym 1945 i San Francisco tu
ż
przed podpisaniem Karty
•
Karta Narodów Zjednoczonych podpisana 26 czerwca 1945 w San Francisco – warstwy systemu Karty NZ:
o
Regulacje i zobowi
ą
zania traktatowe
o
Organy podejmuj
ą
ce decyzje i nadzoruj
ą
ce ich wykonanie
o
Procedury i instrumenty realizacyjne
•
Głównym celem ONZ jest utrzymanie mi
ę
dzynarodowego pokoju i bezpiecze
ń
stwa (art. 1 i Preambuła)
•
Członkowie ONZ zobowi
ą
zuj
ą
si
ę
do (art. 2):
o
Załatwiania swoich sporów mi
ę
dzynarodowych
ś
rodkami pokojowymi
o
Powstrzymywania si
ę
w swych SM od gro
ź
by u
ż
ycia siły, lub jej u
ż
ycia przeciw integralno
ś
ci terytorialnej lub
niezawisło
ś
ci politycznej innych pa
ń
stw
o
Okazania ONZ wszelkiej pomocy w akcjach na rzecz utrzymania pokoju i bezpiecze
ń
stwa
o
ONZ ma obowi
ą
zek zapewnienia, aby zasady Karty NZ były przestrzegane przez wszystkie pa
ń
stwa (tak
ż
e
nieczłonkowskie) w stopniu niezb
ę
dnym dla utrzymania pokoju i bezpiecze
ń
stwa
•
Główna odpowiedzialno
ść
za utrzymanie mi
ę
dzynarodowego pokuj i bezpiecze
ń
stwa została nało
ż
ona na Rad
ę
Bezpiecze
ń
stwa ONZ – przy wykonywaniu swych obowi
ą
zków wynikaj
ą
cych z tej odpowiedzialno
ś
ci RB ONZ
działa we wspólnym imieniu członków ONZ (art. 24)
o
W skład RB ONZ wchodzi 15 pa
ń
stw, w tym 5 członków stałych (USA, Rosja, Francja, Wielka Brytania,
Chiny) oraz 10 niestałych wybieranych na dwuletni
ą
kadencj
ę
o
RB ONZ działa stale – posiedzenie mo
ż
na zwoła
ć
w trybie natychmiastowym
o
Tryb podejmowania decyzji:
W sprawach proceduralnych – wi
ę
kszo
ś
ci
ą
9 głosów
W sprawach merytorycznych (zwi
ą
zanych z mandatem RB ONZ) – wi
ę
kszo
ś
ci
ą
9 głosów, w tym wszystkich
jej stałych członków (art. 27)
o
Rdz. VI Karty NZ okre
ś
la rol
ę
RB ONZ w kontek
ś
cie pokojowego rozstrzygania tych sporów, których trwanie
mo
ż
e zagra
ż
a
ć
bezpiecze
ń
stwu mi
ę
dzynarodowemu
RB mo
ż
e wezwa
ć
pa
ń
stwa członkowskie do uregulowania ich sporu za pomoc
ą
ś
rodków okre
ś
lonych w art.
33 (
ś
rodki pokojowego rozstrzygania sporów)
RB mo
ż
e sama doprowadzi
ć
do rozstrzygni
ę
cia sporu
RB mo
ż
e zaleci
ć
okre
ś
lony sposób uregulowania sporu
o
Rdz. VII Karty NZ („Akcje w razie zagro
ż
enia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji”) – okre
ś
lenie
uprawnie
ń
oraz instrumentów, za pomoc
ą
których RB ONZ ma realizowa
ć
swoj
ą
odpowiedzialno
ść
za
utrzymanie pokoju i bezpiecze
ń
stwa
Stwierdzenie istnienia lub naruszenia pokoju, b
ą
d
ź
aktu agresji i udzielanie stosownych zalece
ń
lun
decydowanie o tym, jakie konkretnie
ś
rodki nale
ż
y w danej sytuacji podj
ąć
(art. 39)
Podj
ę
cie kroków (sankcji) niewymagaj
ą
cych u
ż
ycia siły zbrojnej w stosunku do pa
ń
stwa, które – zdaniem
Rady – stwarza takie zagro
ż
enie (art. 41)
Je
ś
li sytuacja tego wymaga lub zawiodły wcze
ś
niejsze
ś
rodki, RB ONZ mo
ż
e zarz
ą
dzi
ć
akcj
ę
zbrojn
ą
, przy
u
ż
yciu takich sił l
ą
dowych, morskich i powietrznych, jak
ą
uzna za konieczn
ą
(sankcje zbrojne, art. 42)
W razie zastosowania przez RB ONZ sankcji jakiegokolwiek rodzaju, wszystkie pa
ń
stwa członkowskie
maj
ą
obowi
ą
zek podporz
ą
dkowania si
ę
jej decyzjom, respektowania wydanych zarz
ą
dze
ń
, ł
ą
cznie z
udost
ę
pnieniem niezb
ę
dnych sił zbrojnych czy ich terytorium, które mo
ż
e okaza
ć
si
ę
niezb
ę
dne do
przeprowadzenia takiej akcji
o
Na mocy Karty NZ członkowie zostali zobowi
ą
zani do wydzielenia i utrzymywania w gotowo
ś
ci takich sił,
których wielko
ść
i struktura mały by
ć
okre
ś
lone przez Wojskowy Komitet Sztabowy – organ pomocniczy RB
ONZ – ze wzgl
ę
du na zimn
ą
wojn
ę
nie wydzielono sił, a Komitet jest kadłubowy
o
Działalno
ść
RB ONZ nie narusza prawa pa
ń
stw do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej, jednak s
ą
one
zobowi
ą
zane do informowania RB ONZ o działaniach podejmowanych w realizacji tego prawa, a RB ONZ nadal
ma prawo do podj
ę
cia akcji ju
ż
w trakcie tocz
ą
cego si
ę
konfliktu (z wyj
ą
tkiem prawa do samoobrony, RB ONZ
ma monopol na legalne stosowanie siły zbrojnej w SM – w praktyce RB ONZ autoryzuje konkretne przypadki
u
ż
ycia siły zbrojnej, bo nie ma własnych sił wojskowych)
•
Konkretne przypadki u
ż
ycia siły w SM w czasach funkcjonowania RB ONZ:
30
o
Odparcie napa
ś
ci Korei Północnej na Kore
ę
Południow
ą
w latach 1950-53 (za zgod
ą
RB ONZ) – decyzja RB
ONZ podj
ę
ta dzi
ę
ki nieobecno
ś
ci delegata radzieckiego (protest przeciw nieobecno
ś
ci komunistycznych Chin w
ONZ i RB ONZ – od tego czasu uwa
ż
a si
ę
,
ż
e nieobecno
ść
przedstawiciela członka stałego lub jego
wstrzymanie si
ę
od głosu pozwala na podj
ę
cie decyzji) – akcja została przeprowadzona przez niewielk
ą
koalicj
ę
mi
ę
dzynarodow
ą
pod wodz
ą
USA
o
Wyzwolenie Kuwejtu spod okupacji irackiej w 1990-91 – RB ONZ zgodziła si
ę
, by akcj
ę
przeprowadziła
koalicja pa
ń
stw, które chc
ą
wzi
ąć
udział w tej operacji (w praktyce koalicji przewodziły USA)
o
Interwencja USA w Afganistanie w 2001 i obalenie talibów – za zgod
ą
RB ONZ
o
Operacja NATO przeciwko Jugosławii w zwi
ą
zku z konfliktem w Kosowie w 1999 – bez zgody RB ONZ
o
Atak USA i koalicjantów na Irak w 2003 – bez zgody RB ONZ
•
Operacje utrzymania pokoju – peacekeeping – czyli operacje wojskowe przeprowadzane pod szyldem i
najcz
ęś
ciej pod dowództwem ONZ
o
Bardzo cenny, cho
ć
niezapisany w wprost w Karcie NZ instrument
o
Pocz
ą
tkowo były to akcje, których gł. zadaniem było utrzymanie pokoju w strefach konfliktu – np.
rozgraniczenie walcz
ą
cych stron po zawieszeniu broni, nadzorowanie porozumienia o zaprzestaniu ognia,
neutralizacja pasa terytorium rozdzielaj
ą
cego skonfliktowane strony
o
Zasady operacji pokojowych:
Zgoda zwa
ś
nionych stron na wprowadzenie rozdzielaj
ą
cych je sił ONZ
Bezwzgl
ę
dna neutralno
ść
sił ONZ
Zakaz u
ż
ywania siły przez oddziały ONZ inaczej ni
ż
w samoobronie
Nieprzes
ą
dzanie o sposobie rozwi
ą
zania sporu
o
Operacje pokojowe wywodz
ą
si
ę
z art. 39 Karty NZ – Rada „decyduje, jakie
ś
rodki nale
ż
y zastosowa
ć
w my
ś
l
artykułów 41 i 42 w celu utrzymania albo przywrócenia mi
ę
dzynarodowego pokoju i bezpiecze
ń
stwa”
o
Do tej poty przeprowadzono kilkadziesi
ą
t operacji pokojowych ONZ
o
Po zako
ń
czeniu Zimnej Wojny jest kłopot z operacjami pokojowymi, bo spadała liczba klasycznych konfliktów
zbrojnych, a wzrosła liczba konfliktów wewn
ę
trznych, zwłaszcza wewn
ą
trz tzw. pa
ń
stw upadłych –
peacekeeping ju
ż
nie wystarcza potrzeba peacemaking lub peace enforcement (narzucania czy wr
ę
cz
wymuszania pokoju), a tego typu operacje wi
ążą
si
ę
z wi
ę
kszym ryzykiem i konieczno
ś
ci
ą
udziału w walkach;
ponadto trzeba od razu przyst
ę
powa
ć
do misji typu peace-building oraz nation-building, czyli odtwarzania
stabilno
ś
ci społecznej i odbudowy struktur pa
ń
stwowych na terytorium danego pa
ń
stwa po zako
ń
czonym
konflikcie
Rozwa
ż
ania na ten temat zapocz
ą
tkował raport Sekretarza Generalnego NZ Boutrosa Boutrosa-Ghali
Agenda for Peace (Program dla Pokoju) z 1992
•
Rdz. VIII Karty NZ – porozumienia i organizacje regionalne jako instrument bezpiecze
ń
stwa mi
ę
dzynarodowego
o
Dot. gł. pokojowego rozstrzygania sporów i takiego rozwijania SM w regionie, który umacnia ich
kooperatywny i pokojowy charakter
o
RB ONZ mo
ż
e posłu
ż
y
ć
si
ę
organizacj
ą
regionaln
ą
dla u
ż
ycia siły przeciwko pa
ń
stwu, które jest uznane za
zagro
ż
enie dla pokoju – organizacja regionalne nie mo
ż
e sama u
ż
y
ć
siły bez zgody RB ONZ
3B. Organizacja Bezpiecze
ń
stwa i Współpracy w Europie
•
Kontynuatorka Konferencji Bezpiecze
ń
stwa i Współpracy w Europie, która pojawiła si
ę
w 1975, czyli w okresie
odpr
ęż
enia
•
Po zako
ń
czeniu Zimnej Wojny KBWE została przekształcona z konferencji w regionalny system
bezpiecze
ń
stwa zbiorowego – od 1990 posiada stałe organy, a w 1995 zmieniła nazw
ę
na OBWE i została
zgłoszona do ONZ jako organizacja regionalna w rozumieniu rdz. VIII Karty NZ
•
Posiada rozbudowany i dobrze zdefiniowany katalog zasad, słu
żą
cych stabilizowaniu SM i bezpiecze
ń
stwa w
regionie („od Vancouver do Władywostoku”)
•
Posiada rozbudowan
ą
struktur
ę
instytucjonaln
ą
– ogólnopolityczn
ą
i wyspecjalizowan
ą
w sprawach
bezpiecze
ń
stwa, z sekretariatem i siedzib
ą
w Wiedniu, oraz całkiem rozwini
ę
te instrumentarium działania w
ramach swego mandatu
•
Brak mu mo
ż
liwo
ś
ci podejmowania decyzji o u
ż
yciu siły (monopol RB ONZ)
•
Brak własnych sił zbrojnych – w odró
ż
nieniu od NATO i UE
•
OBWE jako system bezpiecze
ń
stwa zbiorowego sprawdza si
ę
gł. w działaniach prewencyjnych (zapobieganie
mo
ż
liwo
ś
ci pojawienia si
ę
zagro
ż
enia bezpiecze
ń
stwa) i szybkim, nie militarnym reagowaniu na pojawiaj
ą
ce si
ę
zagro
ż
enia
•
Działania prewencyjne:
o
Wprowadzanie wspólnych standardów
ż
ycia politycznego (ustrojów) pa
ń
stw członkowskich, zwłaszcza w
odniesieniu do praworz
ą
dno
ś
ci, demokracji, poszanowania praw człowieka i mniejszo
ś
ci narodowych („ludzki
wymiar”)
o
W OBWE doszło do rozwini
ę
cia dyplomacji prewencyjnej – cz
ę
ste stosowanie misji długoterminowych i ad
hoc OBWE, których celem jest pomoc pa
ń
stwu zagro
ż
onemu wewn
ę
trzn
ą
niestabilno
ś
ci
ą
w wyj
ś
ciu z kryzysu
o
Kroki z zakresu rozbrojenia i budowy zaufania – patrz ni
ż
ej
•
Obecnie mamy do czynienia z regresem i marginalizacj
ą
OBWE
4. Ograniczenie, kontrola zbroje
ń
i rozbrojenie
•
Mo
ż
liwe działania z kategorii ograniczenie, kontrola zbroje
ń
, rozbrojenie:
31
o
Rozbrojenie sensu stricto
o
Wyznaczenie pewnych ogranicze
ń
na ilo
ś
ciowy i jako
ś
ciowy rozwój potencjałów militarnych
o
Zakaz upowszechniania pewnych rodzajów broni i uzbrojenia
o
Kontrola rozwoju i upowszechniania okre
ś
lonych technologii
o
Zakazy i ograniczenia odnosz
ą
ce si
ę
do handlu pewnymi rodzajami broni (zwłaszcza w szczególnych
sytuacjach – konfliktu, lub jej sprzeda
ż
y okre
ś
lonym krajom, re
ż
imom)
o
Kroki słu
żą
ce przejrzysto
ś
ci sytuacji militarnej – budowanie stabilno
ś
ci i zaufania w sferze bezpiecze
ń
stwa
mi
ę
dzynarodowego
•
Pierwsze kodyfikacje dot. rozbrojenia znajdujemy na konferencjach haskich (1899 i 1907) – zakaz u
ż
ywania kul
dum-dum i pocisków gazowych
•
Po I w
ś
rozbrojeniem zajmowała si
ę
Liga Narodów – bez rezultatów
•
Konferencja waszyngto
ń
ska 1922 – ograniczenie zbroje
ń
morskich
•
Po II w
ś
sprawa rozbrojenia nabrała tempa
•
W 1966 w Szwecji powstał Sztokholmski Mi
ę
dzynarodowy Instytut Bada
ń
nad Pokojem
•
Negocjacje rozbrojeniowe toczyły si
ę
zarówno na forum ONZ, jak i poza nim – rozbrojenie jest jedn
ą
z cz
ęś
ci
ONZ-owskiego systemu bezpiecze
ń
stwa
•
Najwa
ż
niejsze organy ONZ w kwestii rozbrojenia:
o
Konferencja Rozbrojeniowa – organ negocjuj
ą
cy z siedzib
ą
w Genewie
o
Komitet Rozbrojeniowy w ZO – organ deliberuj
ą
cy
•
Na forum ONZ dyskutowano nawet ambitny i całkowicie nierealistyczny program całkowitego i powszechnego
rozbrojenia
•
Porozumienia dotycz
ą
ce broni j
ą
drowej (Dyskutowane na forum ONZ, inicjowane przez pa
ń
stwa posiadaj
ą
ce
bro
ń
atomow
ą
, ale dla ich uniwersalizacji zawierane na forum ONZ):
o
Traktat o zakazie prób z broni
ą
j
ą
drow
ą
w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wod
ą
z 5 sierpnia 1963
podpisany przez USA, Wielk
ą
Brytani
ę
i ZSRR
o
1968 – Układ o nierozprzestrzenianiu broni j
ą
drowej (NPT) – zawarty przez 5 pa
ń
stw nuklearnych (tzw. klub
nuklearny (P-5) – stali członkowie RB ONZ), a nast
ę
pnie doł
ą
czyły do niego inne pa
ń
stwa – klub nuklearny
zobowi
ą
zał si
ę
do nieprzekazywania broni i technologii innym pa
ń
stwom, a pozostali zobowi
ą
zali si
ę
nieubiega
ć
si
ę
o dost
ę
p do tej broni; ponadto mocarstwa j
ą
drowe zobowi
ą
zały si
ę
do stopniowego ograniczania swych
potencjałów (w praktyce idzie do słabo); wprowadzanie w
ż
ycie układu jest nadzorowane przez
Mi
ę
dzynarodow
ą
Agencj
ę
Energii Atomowej, która działa przy ONZ
Monopol atomowy P-5 na pewno przełamały Indie i Pakistan, prawdopodobnie zrobiły to lub wkrótce zrobi
ą
Izrael, Korea Północna i Iran
Zagro
ż
enie,
ż
e bomba atomowa dostanie si
ę
w r
ę
ce terrorystów
o
1974 i 1976 – traktaty ograniczaj
ą
ce moc próbnych wybuchów z broni
ą
j
ą
drow
ą
do 150 kiloton
o
Traktat o całkowitym zakazie prób z broni
ą
j
ą
drow
ą
– wynegocjowany przez Konferencj
ę
Rozbrojeniow
ą
NZ i
podpisany 24 wrze
ś
nia 1996 – nie wszedł w
ż
ycie przez brak ratyfikacji przez USA
o
Regionalne porozumienia o tworzeniu stref wolnych od broni atomowej:
Tlateloco 1967 – Ameryka Łaci
ń
ska i Karaiby
Raratonga 1985 – południowo-wschodni Pacyfik
Bangkok 1995 – południowo-wschodnia Azja
Kair/Pelindaba 1996 – Afryka
Angloj
ę
zyczna Wikipedia podaje jeszcze traktat z Semipalatinska o strefie bezatomowej w b. sowieckich
republikach w Azji
Ś
rodkowej z 2006
Waszyngton 1959 – układ o zakazie wszelkich przedsi
ę
wzi
ęć
wojskowych w Antarktyce
1967 – wył
ą
czenie przestrzeni kosmicznej z aktywno
ś
ci wojskowej anga
ż
uj
ą
cej bro
ń
j
ą
drow
ą
i jak
ą
kolwiek
inn
ą
bro
ń
masowego ra
ż
enia
1971 – to samo w odniesieniu do dna mórz i oceanów oraz pod ich dnem
•
Bro
ń
Masowego Ra
ż
enia (BMR) = bro
ń
j
ą
drowa (atomowa) + biologiczna + chemiczna (czyli ABC)
•
Zostały podpisane przez wi
ę
kszo
ść
pa
ń
stw i weszły w
ż
ycie nast
ę
puj
ą
ce konwencje dot. BMR:
o
Konwencja o zakazie bada
ń
, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksyn oraz o
ich zniszczeniu z 1972
Nie posiada rozwini
ę
tego systemu implementacji i kontroli przestrzegania przez pa
ń
stwa strony
o
Konwencja o zakazie i zniszczeniu broni chemicznej z 1993
Nad realizacj
ą
konwencji przez pa
ń
stwa strony czuwa OPCW
•
Nieformalne (tzn. nie traktatowe, a oparte na wielostronnych uzgodnienia) porozumienia odgrywaj
ą
ce istotn
ą
rol
ę
w uszczelnianiu re
ż
imów, zakazuj
ą
cych posiadania, produkcji, magazynowania i transferu (proliferacji)
ró
ż
nego rodzaju BMR:
o
Grupa Australijska (1985) – kontrola broni chemicznej, substancji i urz
ą
dze
ń
do jej produkcji
o
Porozumienie o Kontroli Technologii Rakietowych (MTCR; 1987) – dot. rakiet balistycznych o zasi
ę
gu
powy
ż
ej 300 km zdolnych przenosi
ć
głowice o wadze powy
ż
ej 500 kg – w 2002 MTCR przyj
ę
ło
Mi
ę
dzynarodowy Kodeks Post
ę
powania dla zwalczania proliferacji technologii rakietowych (ICOC –
International Code of Conduct)
32
o
Porozumienie z Wassenaar w Holandii (1995) – promocja w przejrzysto
ś
ci wymiany informacji i ocen w
odniesieniu do broni konwencjonalnych oraz technologii słu
żą
cych do jej produkcji, zwłaszcza technologii
podwójnego przeznaczenia (cywilno-wojskowych), w celu zapobie
ż
enia destabilizacji na tle ich nadmiernego
gromadzenia
o
Grupa Dostawców Nuklearnych (1978) – nieformalnie wspomaga NPT, podobnie działa tzw. Komitet Zangera
o
Inicjatywa na rzecz bezpiecze
ń
stwa w kontek
ś
cie proliferacji broni masowego ra
ż
enia (Proliferation Security
Initiative – PSI; Kraków 2003) – ustanowienie
ś
rodków zakazuj
ą
cych przekazywania i uniemo
ż
liwiaj
ą
cych
przechwytywanie nielegalnych technologii i
ś
rodków słu
żą
cych do produkcji broni masowego ra
ż
enia, aby nie
trafiły one w r
ę
ce podmiotów pozapa
ń
stwowych lub pa
ń
stw nieodpowiedzialnych; w tym samym roku przyj
ę
ła
tzw. Zasady Zakazu; grupuje stosunkowo niewiele pa
ń
stw
•
Kroki jednostronne podejmowane przez kraje i organizacje mi
ę
dzynarodowe w celu zapobie
ż
enia u
ż
yciu BMR –
np.:
o
Narodowa Strategia zwalczania BMR w USA (2002)
o
Kodeks Post
ę
powania w sprawie Eksportu Broni
•
Rezolucja 1540 RB ONZ z 2003 – przyj
ę
ta w trybie rdz. VII Kraty NZ, wezwanie pa
ń
stw do nieprzekazywania i
nieułatwiania, w jakiejkolwiek formie, dost
ę
pu do BMR podmiotom pozarz
ą
dowym oraz wypracowania zgodnych z
prawem barier uniemo
ż
liwiaj
ą
cych im nabycie BMR
•
Mi
ę
dzynarodowe porozumienia w sferze kontroli zbroje
ń
i rozbrojenia dot. broni konwencjonalnej (w Europie gł.
w ramach KBWE i OBWE):
o
Traktat CFE podpisany w Pary
ż
u w 1990 przez pa
ń
stwa nale
żą
ce do Układu Warszawskiego i NATO
Redukcja liczby czołgów, opancerzonych wozów bojowych, artylerii powy
ż
ej 100 mm, samolotów i
helikopterów
Pułapy w poszczególnych kategoriach ustanowiono dla poszczególnych bloków i pa
ń
stw
Dla uzupełnienia podpisano w 1992 w Pary
ż
u CFE 1A – Akt ko
ń
cz
ą
cy rokowania w sprawie stanów
osobowych sił konwencjonalnych w Europie
W 1999 podpisano porozumienie modyfikuj
ą
ce ten traktat – ustanowienie pułapów narodowych
o
Porozumienia typu CSBM (Confidence and Security Measures;
ś
rodki budowy zaufania pomi
ę
dzy stronami,
za pomoc
ą
wi
ę
kszej przejrzysto
ś
ci w sferze wojskowej)
Porozumienia CSBM ustanawiaj
ą
obowi
ą
zek:
Informowania
Wymiany informacji
Mo
ż
liwo
ś
ci wzajemnej obserwacji poczyna
ń
(manewrów, ruchów wojsk)
Zasady post
ę
powania i komunikowania si
ę
w nieprzewidzianych sytuacjach
Podpisane porozumienia CSBM:
Dokument ko
ń
cowy konferencji sztokholmskiej nt. CSBM (1986)
Dokumenty rozszerzaj
ą
ce CSBM z Wiednia (1992 i 1994) – wzajemna notyfikacja z odpowiednim
wyprzedzeniem o manewrach i ruchach wojsk, zapraszanie obserwatorów, wzajemne inspekcje i inne
kontakty wojskowe, wzajemne informowanie si
ę
o wielko
ś
ci sił zbrojnych, ich strukturze, dyslokacji,
wyposa
ż
eniu itp.
Traktat o otwartych przestworzach (Treaty on Open Skies) z Ottawy (1992) – umo
ż
liwia prowadzenie
inspekcji z powietrza w uzgodnionych terminach, dowolnego terytorium innego pa
ń
stwa strony układu, przy
u
ż
yciu sprz
ę
tu lotniczego i okre
ś
lonej aparatury pokładowej
o
Rejestr Zbroje
ń
Konwencjonalnych ustanowiony przez ONZ w 1992 – dot. wi
ę
kszych broni, próbuje si
ę
nim
obj
ąć
i mniejsze; gromadzi informacje o mi
ę
dzynarodowym handlu ci
ęż
sz
ą
broni
ą
konwencjonaln
ą
o
RB ONZ mo
ż
e nakłada
ć
embargo na dostawy broni do miejsc obj
ę
tych konfliktem lub do pa
ń
stw
stwarzaj
ą
cych zagro
ż
enia bezpiecze
ń
stwa mi
ę
dzynarodowego
o
Konwencja o zakazie u
ż
ycia, gromadzenia, produkcji i transferu min przeciwpiechotnych i ich zniszczeniu z
Ottawy (1997) – powstała dzi
ę
ki mi
ę
dzynarodowej kampanii z silnym udziałem organizacji pozarz
ą
dowych; nie
została podpisana przez USA; Polska nie ratyfikowała
•
Negocjacje rozbrojeniowe USA – ZSRR/Rosja w czasie zimnej wojny i pó
ź
niej – gł. dot. broni nuklearnej i
ś
rodków jej przenoszenia:
o
Układ SALT I z Moskwy (1972) – pierwsze ograniczenia dot. liczby głowic j
ą
drowych i
ś
rodków ich
przenoszenia (rakiety, samoloty i łodzie podwodne)
o
Układ ABM podpisany równocze
ś
nie z SALT I – ograniczenie liczby systemów antyrakietowych po obu
stronach do dwóch (od 1974 do jednego); USA odst
ą
piły od niego w 2002 w zwi
ą
zku z programem budowy
tarczy antyrakietowej
o
Układ SALT II (1979) – dalsze ograniczenia w odniesieniu do zbroje
ń
strategiczno j
ą
drowych
o
Układ START I (1991) i START II (1993) – wprowadzenie naprawd
ę
du
ż
ych redukcji w dziedzinie zbroje
ń
j
ą
drowych
o
Układ INF (1987) o eliminacji rakiet
ś
redniego zasi
ę
gu – chodziło gł. o Europ
ę
o
Ponadto zawierano porozumienia o „czerwonej linii” – szybka komunikacja na wypadek kryzysu gro
żą
cego
wybuchem wojny nuklearnej (vide kryzys kuba
ń
ski)
o
SORT (2002) – układ o ograniczeniu strategicznych zbroje
ń
ofensywnych
33
5. Nowe problemy bezpiecze
ń
stwa mi
ę
dzynarodowego (czyli sytuacja po zimnej wojnie)
•
W czasie zimnej wojny wiele zagro
ż
e
ń
bezpiecze
ń
stwa było zamro
ż
onych przez bipolarny układ
ś
wiata – po
1989 nast
ą
piło odmro
ż
enie, zwłaszcza konfliktów na tle etnicznym, nacjonalistycznym i przebiegu granic
•
Zmienił si
ę
układ sił na
ś
wiecie: wzrost znaczenia USA i Chin(!), gwałtowny spadek Rosji
5A. Nowe zagro
ż
enia
•
Po upadku ZSRR dały o sobie zna
ć
konflikty etniczno-religijne – Bałkany i Kaukaz
•
Przez pewien czas USA upatrywała zagro
ż
enia w tzw. pa
ń
stwach hultajskich (rouge states) – Libia, Irak
•
Krwawe walki w Afryce – Rwanda 1994: ponad 0,5 mln ofiar
•
Terrorystyczny atak z 11 wrze
ś
nia 2001 i podobne do niego z 11 marca 2004 z Madrytu i 7 lipca 2005 z
Londynu – od tego czasu islamski terroryzm jest uznawany za najwa
ż
niejsze zagro
ż
enie dla
ś
wiatowego
bezpiecze
ń
stwa
•
Raport Koffiego Annana z 2005 (dot. reformy ONZ, ale w cz
ęś
ci dot. ONZ-owskiego systemu bezpiecze
ń
stwa
diagnozuje sytuacj
ę
u progu XXI w.) wymienia:
o
Wojny i konflikty mi
ę
dzynarodowe
o
Wojny i konflikty wewn
ę
trzne
o
Zorganizowan
ą
przest
ę
pczo
ść
o
Terroryzm!
o
Bro
ń
masowego ra
ż
enia i jej rozpowszechnianie!
Brudna bomba atomowa = konwencjonalny ładunek wybuchowy + radioaktywne materiały
o
N
ę
dza!
o
Ś
miertelne choroby zaka
ź
ne – szczególnie pandemia HIV/AIDS!
o
Degradacja
ś
rodowiska naturalnego
•
Strategia bezpiecze
ń
stwa UE z grudnia 2003 wymienia:
o
Terroryzm
o
Proliferacja BMR
o
Konflikty regionalne poza Europ
ą
o
Upadek i rozkład pa
ń
stw
o
Przest
ę
pczo
ść
zorganizowana
•
Panuje przekonanie co do niskiego zagro
ż
enia klasycznymi konfliktami mi
ę
dzypa
ń
stwowymi – ich liczebno
ść
spada, a pa
ń
stwa skutecznie staraj
ą
si
ę
kontrolowa
ć
ich skal
ę
; ostatnio najpowa
ż
niejsze s
ą
Etiopia-Erytrea i
ci
ą
gle
ż
ywy, ale kontrolowany (dzi
ę
ki posiadaniu broni nuklearnej przez oponentów) Pakistan-Indie
•
Za najwi
ę
ksze zagro
ż
enie uznaje si
ę
kompleks: pa
ń
stwa upadłe – terroryzm – bro
ń
masowego ra
ż
enia
o
Liczb
ę
pa
ń
stw upadłych ocenia si
ę
na 40-50, czyli 1/5 ogólnej liczby pa
ń
stw
o
Pa
ń
stwo upadłe to takie, w którym nie istniej
ą
lub nie działaj
ą
instytucje i słu
ż
by pa
ń
stwowe; ludno
ść
tych
krajów mo
ż
e przetrwa
ć
wył
ą
cznie dzi
ę
ki pomocy zewn
ę
trznej, a jednocze
ś
nie jest ofiar
ą
działaj
ą
cych wzgl
ę
dnie
swobodnie band, partyzantek, terrorystów, narkotykowych mafii i karteli
o
Z takich miejsc wychodz
ą
ró
ż
ne zagro
ż
enia dla otoczenia – migracje, uchod
ź
cy, przemyt broni,
przygotowywanie ataków terrorystycznych
o
Aktywne zaanga
ż
owanie Zachodu w stabilizowanie sytuacji w tych pa
ń
stwach jest kosztowne i nara
ż
a na
zarzuty neokolonializmu, a powstrzymywanie si
ę
od zaanga
ż
owania jest pi
ę
tnowane jako brak wra
ż
liwo
ś
ci i
egoizm bogatej Północy
5B. Układ sił
•
Na bezpiecze
ń
stwo mi
ę
dzynarodowe powa
ż
nie wpływa gł
ę
boka asymetria potencjałów zbrojnych i zdolno
ś
ci do
prowadzenia działa
ń
militarnych mi
ę
dzy krajami wysoko rozwini
ę
tymi, zwłaszcza zachodnimi, a reszt
ą
ś
wiata
•
USA wydaje rocznie na zbrojenia niemal tyle (455 mld $ – 47% globalnych wydatków; 1,5 tys. $ per capita), ile
pozostałe kraje razem wzi
ę
te (wszystkie pa
ń
stwa, ł
ą
cznie z USA wydaj
ą
975 mld $)! – USA po zimnej wojnie
notuje te
ż
najwi
ę
kszy na
ś
wiecie wzrost rocznych wydatków na zbrojenia
o
Pierwszych 15 pa
ń
stw wydaj
ą
cych najwi
ę
cej na zbrojenia ma na koncie 82% globalnych wydatków
o
NATO wydaje 700 mld $
o
Wydatki zbrojeniowe per capita: dla USA – 1,5 tys. $; Chiny – 35 $; Afryka – 18$
•
Ta asymetria jest pochodn
ą
obecnej fazy rewolucji w sprawach wojskowych (Revolution in Military Affairs –
RMA), o której mówi si
ę
,
ż
e jest rewolucj
ą
opart
ą
na informatyce (information led revolution)
o
Tak naprawd
ę
obj
ę
ła tylko kilka krajów, które dysponuj
ą
wystarczaj
ą
cym potencjałem naukowo-
technologicznym i finansowym
o
Beneficjenci tej rewolucji (gł. USA) uzyskali zdolno
ść
do projekcji siły wojskowej w odległe rejony
geograficzne (power projection) – oznacza to radykalne zwi
ę
kszenie szybko
ś
ci, mocy i precyzji zadawanych
uderze
ń
w skali globalnej
o
Dzi
ę
ki niej poprawia si
ę
skuteczno
ść
wywiadu, rozpoznania, rekonstrukcji realnego obrazu walki, dowodzenia
i ł
ą
czno
ś
ci na dalek
ą
odległo
ść
o
Poprawia si
ę
te
ż
bezpiecze
ń
stwo (nietykalno
ść
) beneficjentów tej rewolucji w toku prowadzonych przez nich
operacji – radykalnie malej
ą
zdolno
ś
ci odwetowe przeciwnika
Rozwój systemów antyrakietowych, które zapewniaj
ą
panowanie w powietrzu i swobod
ę
zadawania
bezpiecznych dla atakuj
ą
cych uderze
ń
z powietrza
34
o
Najbardziej zaawansowan
ą
ilustracj
ą
mo
ż
liwo
ś
ci RMA jest plan ameryka
ń
skiej tarczy antyrakietowej (National
Missle Defense – NMD)
•
Brak ryzyka dotkliwego odwetu sprawia,
ż
e najwy
ż
ej rozwini
ę
te wojskowo kraje
ś
wiata (USA, NATO, Rosja) s
ą
bardziej skłonne do podejmowania interwencji militarnych oraz wykazuj
ą
mniejszy szacunek dla zasad prawnych,
ograniczaj
ą
cych u
ż
ycie siły w SM
o
A to budzi słuszny niepokój pa
ń
stw biedniejszych, które z kolei przeznaczaj
ą
na zbrojenia wi
ę
ksze sumy, co z
kolei szkodzi ich gospodarkom i społecze
ń
stwom
o
Takie „nadzbrojenia” stymuluj
ą
wy
ś
cig zbroje
ń
i powoduje erozj
ę
re
ż
imów kontroli zbroje
ń
•
Za dominacj
ą
militarn
ą
najbogatszych pa
ń
stw idzie dominacja ekonomiczna oraz presja cywilizacyjna –
odpowiedzi
ą
s
ą
ataki terrorystyczne itp. (zagro
ż
enia asymetryczno
ś
ci)
5C. Dylematy polityki bezpiecze
ń
stwa pa
ń
stw
•
Obecnie zagro
ż
enia bezpiecze
ń
stwa maj
ą
raczej przedmiotowy ni
ż
podmiotowy charakter – ich no
ś
nikami s
ą
konkretne zjawiska i podmioty pozapa
ń
stwowe, a nie pa
ń
stwa
•
Niebezpiecze
ń
stwa nowego typu nie zagra
ż
aj
ą
ju
ż
raczej niepodległo
ś
ci i integralno
ś
ci terytorialnej pa
ń
stw,
lecz ich obywatelom lub infrastrukturze
•
Nowe zagro
ż
enia nie pojawiaj
ą
si
ę
w formie klasycznego naruszenia granicy pa
ń
stwa, lecz przenikaj
ą
granice i
ujawniaj
ą
si
ę
od wewn
ą
trz
•
Spektrum zagro
ż
e
ń
obecnego porz
ą
dku mi
ę
dzynarodowego, które zmuszaj
ą
Zachód do reakcji poszerzyło si
ę
i
obejmuje m.in.:
o
Dramaty humanitarne
o
Stawiania czoła terroryzmowi – równie
ż
prewencyjnie
o
Usuwanie zagro
ż
e
ń
zwi
ą
zanych z proliferacj
ą
BMR
o
Zapewnienie bezpiecznych dostaw surowców, podstawowych dla funkcjonowania gospodarek (gł.
energetycznych)
•
Sytuacja obecnie jest tak skomplikowana,
ż
e trudno jest zdefiniowa
ć
natur
ę
zagro
ż
e
ń
i wybra
ć
wła
ś
ciw
ą
odpowied
ź
•
W obecnej sytuacji zagro
ż
e
ń
asymetryczno
ś
ci trudno jest wybra
ć
wła
ś
ciwy rodzaj siły, przy pomocy których
nale
ż
y je zwalcza
ć
– pomysły:
o
Rozwój konwencjonalnych sił zbrojnych o mo
ż
liwo
ś
ciach ekspedycyjnych, by mogły stanowi
ć
siły szybkiego
interweniowania w dowolnych miejscach
ś
wiata
o
Rozwój słu
ż
b specjalnych, wywiadowczych, imigracyjnych, reagowania kryzysowego i policyjnych
•
Nie wiadomo, jaki potencjał militarny uzna
ć
za wystarczaj
ą
cy oraz kiedy d
ąż
enie do absolutnego
bezpiecze
ń
stwa wywołuje u innych poczucie zagro
ż
enia i skłania ich do rozbudowy własnego potencjału, który
staje si
ę
dla nas zagro
ż
eniem
•
Istnieje te
ż
problem z adekwatn
ą
ocen
ą
geograficznego zasi
ę
gu zagro
ż
e
ń
– czy nale
ż
y przyj
ąć
pogl
ą
d o
globalnej współzale
ż
no
ś
ci zagro
ż
e
ń
i konieczno
ś
ci stawiania czoła wszystkiemu przez wszystkich, czy te
ż
zagro
ż
enia zale
żą
od zasi
ę
gu interesów poszczególnych pa
ń
stw, gł. mocarstw – vide wojna w Iraku 2003 i udział
Polski w działaniach wojennych
•
Kwestia zbrojnych akcji prewencyjnych i wyprzedzaj
ą
cych:
o
Doktryna USA mówi
ą
ca o uderzeniach wyprzedzaj
ą
cych i ogłoszona przed wojn
ą
z Irakiem jest sprzeczna z
prawem mi
ę
dzynarodowym i kompetencj
ą
RB ONZ
o
Z drugiej strony byłyby one uprawnione do takich uderze
ń
, gdyby mogło to zapobiec atakom z 11 wrze
ś
nia
2001
•
Istnieje te
ż
problem, jak dalece mo
ż
na ogranicza
ć
prawa i wolno
ś
ci obywatelskie w zwi
ą
zku z zagro
ż
eniami
nowego rodzaju, gł. terroryzmem – nie tylko ograniczanie swobód obywatelskich wewn
ą
trz kraju, ale i naruszanie
prawa humanitarnego w stosunku do osób podejrzanych o działalno
ść
terrorystyczn
ą
, a nawet ludno
ś
ci cywilnej
na obszarze obj
ę
tym konfliktem na tle nowych zagro
ż
e
ń
(np. Kosowo, Irak)
o
Nieprzestrzeganie prawa godzi zarówno w legitymizacj
ę
podejmowanych działa
ń
militarnych, zmierzaj
ą
cych
do opanowania zagro
ż
enia, jak i rodzi po drugiej stronie poczucie krzywdy, domagaj
ą
ce si
ę
odpowiedzi czy
zemsty