Główne wątki Chłopów

W Chłopach brak przewodniego wątku, ciągnącego się przez wszystkie kolejne tomy. Tytuł powieści
doskonale odzwierciedla treść utworu, który jest przede wszystkim próbą (udaną!) uchwycenia życia
chłopskiej zbiorowości we wszelkich jej aspektach. Poznajemy losy wielu bohaterów, które
przeplatają się ze sobą nawzajem. Najważniejszy w powieści wydaje się ród Borynów, wokół którego
otwiera się kilka istotnych wątków:
1)Konflikt miedzy synem (Antkiem) a ojcem o przepisanie gruntu, a potem również o kobietę, piękną
Jagnę;
2)Walka Hanki o uratowanie małżeństwa i rodziny;
3)W pierwszym tomie ważną rolę odgrywa wzruszająca historia życia Borynowego parobka – Kuby;
4)Historia burzliwej i namiętnej historii romansu Antka i Jagny;

W powieści pojawia się kilka wątków dotyczących całej zbiorowości Lipeckiej:

1)Walka z dworem o las, a potem o Polesie;
2)Kwestia edukacji: próba wymuszenia na chłopach podatku na wybudowanie rosyjskiej szkoły oraz
patriotyczne nauczania Rocha;
3)wątek, który można nazwać obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym, a na który składa się ciąg opisów
powtarzanych każdego roku elementów życia chłopskiego, takich jak zwyczaje i obrzędy wielkanocne
czy odpustowe;

Ponadto należy wspomnieć o następujących wątkach dotyczących poszczególnych bohaterów:

1)Historia upadku Jagny;
2)Miłość Szymona i Nastusi oraz wytrwała walka mężczyzny o ziemię;
3)Historia Tereski „żołnierskiej”;
4)Wójtowe oszustwa;
5)Dziwne losy Pana Jacka;

„Chłopi” jako powieść mitologizująca chłopską egzystencję

W przestrzeni tego niezwykłego dzieła, jakim sąChłopi Reymonta dokonuje się mitologizacja
chłopskiej, a może nawet w ogóle ludzkiej, egzystencji. Mitologizacją nazywamy nadanie dziełu cech
mitu, a więc wprowadzenie go w porządek uniwersalny.

Rozważania na ten temat warto rozpocząć od kwestii czasu w powieści. Akcja rozgrywa się w ciągu
jednego roku, czytelnik ma okazję obserwować wszystkie kolejne, powtarzające się co roku święta,
obrzędy, zwyczaje, prace. Mieszkańcy lipiec podporządkowani są dwóm porządkom czasowym –
czasowi biologicznemu (czas zmian zachodzących w naturze) oraz czasowi obrzędowemu (kalendarz
świąt kościelnych). Oba te porządki mają charakter kolisty, cechuje je powtarzalność. W ten sposób
podkreśla się wieczystość chłopskiego i ludzkiego bytu. Warto też zwrócić uwagę, że opowieść o
Lipcach, choć utrzymana w konwencji realistycznej, nie są umieszczone w konkretnej przestrzeni
czasowej, dającej się określić do roku, bo też „odwieczna powieść chłopska” dzieje się w
swoistym bezczasie.
Mitologizacji podlegają również niektóre postaci i wydarzenia w Chłopach. Powieść zawierającej
archetypy postępowania oraz uczuć: miłość, zazdrość, walka o kobietę, wierność, itd. Najwyraźniejsza
jest próba mitologizacji Boryny, kreowanego na chłopa-Piasta.

Lipce to też przestrzeń mitologiczna. Zauważmy, ze praktycznie cała akcja powieści toczy się właśnie
w Lipcach, czasem ktoś gdzieś wyjeżdża, skądś wraca, ale przestrzeń poza wsią jest jakby nieistotna.
Nawet Podlesie, które chłopi chcą wykupić od dziedzica ma stać się drugimi Lipcami. W ten sposób
podkreślony zostaje również szczególny związek chłopów z ojczystą ziemią.

Narracja w „Chłopach”

Według Kazimierza Wyki w Chłopach mamy do czynienia z trzema odrębnymi narratorami:

- „realistycznym obserwatorem” – chłop opisujący zdarzenia z pewnego dystansu, posługujący
językiem literackim z domieszką gwary.

- „wsiowym gadułą” - gawędziarz charakteryzujący się dużym zaangażowaniem uczuciowym w
relacjonowane zdarzenia. Jego wypowiedzi nasycone są mnogością elementów gwarowych.
- „młodopolskim stylizatorem” – jego domeną są przede wszystkim poetyckie opisy przyrody,
przeżyć, ludzkich namiętności, charakteryzujące się liryzmem, subiektywizmem, emocjonalizmem,
plastycznością. Często narrator wciela się w jakiegoś bohatera i mówi z jego perspektywy. W tym
rodzaju mamy do czynienia z językiem literackim, czasem nawet wyrafinowanym.

Tezie o trzech narratorach przeciwstawia się Franciszek Ziejka, twierdząc, że utwór majednego
opowiadacza wchodzącego co rusz w nowe role. Po dokładnej analizie stwierdził, że żaden z
wymienionych przez Wykę narratorów nigdy nie występuje w formie czystej. Reymont często stosuje
mowę pozornie zależną, ujawnia się również tendencja do „bogatego mówienia” (gromadzenie obok
siebie słów równoznacznych, zestawianie zdań synonimicznych, liczne powtórzenia). W
narracji Chłopów pobrzmiewają tradycje klasyczne, romantyczne oraz młodopolskie. „To swoista
synteza, summa doświadczeń prozy polskiej początku wieku XX” (Ziejka, LXXV).

Język „Chłopów”

,Józef Weyssenhoff po ukazaniu się Chłopów napisał:

Kapitalnym pomysłem Reymonta w „Chłopach” jest stworzenie sobie udzielnego języka,
zastosowanego do przedmiotu. Chłopi mówią z chłopska, a nawet narzeczem mazursko-łowickim.
Autor jednak przemawia od siebie nie zwykłą, górną polszczyzną, lecz mową ułożoną ad hoc,
wzorowaną na mowie włościan, nieskończenie tylko obfitszą, wzbogaconą zwrotami z innych
stron kraju, nawet archaizmami, z trafnym smakiem wznowionymi. Nie jest to narzecze
„księżaków”, lecz piękna, poetyczna, giętka mowa polska, nasiąknięta sztuczną gminnością, która
sprawia złudzenie, że autor jest idealnie wydoskonalonym chłopem.

Język Chłopów to przedmiot zainteresowania wielu językoznawców oraz historyków literatury. Ten
niesłychanie ważki twór, nie jest odpowiednikiem żadnej ze znanych gwar, powstał na potrzeby
właśnie tej powieści. Słownictwo gwarowe dominuje oczywiście w partiach dialogowych, natomiast
w ograniczonej formie występuje w częściach narracyjno-opisowych.

Jak podaje Franciszek Ziejka dialektyzacja obejmuje w „Chłopach” wszystkie warstwy językowe,
wśród nich najczęstsze są:

1) w zakresie fonetyki:
prejotacjia (np. Jantoś, Jewka)
przydech (np. hale zamiast ale)
mieszanie „ch” i „k” (np. chto i kto)
liczne ściągnięcia (np. pódę, pedzieć, trza, ździebko)

2) w zakresie morfologii:
użycie form niemęskoosobowych w miejcu męskoosobowych (np. ludzie kochane, braty rodzone)
stosowanie pluralis maiestaticus (np.ociec mówili, matula idą)
w 2. os. l. mn. występuje gwarowa końcówka -ta (np. lećta, choćta)
(niekonsekwentne) wprowadzenie końcówki -ch ( np. byłech)

Poza stylizacją gwarową w Chłopach odnajdziemy inne zabiegi. Reymont często stosował inwersje,
powtórzenia oraz paralelizmy zdaniowe, które miały nadać powieści cech dostojeństwa oraz
podniosłości. Natomiast dla przydania dziełu dawności, autor wplatał w tok narracji przysłowia,
sentencje oraz porzekadła.

Rola przyrody i sposób jej ukazania

Przyroda, tak pięknie nakreślona przez Reymonta wChłopach, pełni w powieści kilka istotnych funkcji:

1) Natura determinuje życie całej społeczności – to od pory roku oraz pogody zależy, jaką pracę
danego dnia chłop podejmie i czy praca będzie przyjemnością czy udręką (np. z powodu deszczu). 2)
Przyroda (pora roku, pogoda, krajobraz) wpływa na ludzi, na ich samopoczucie, nastrój, sposób
odczuwania rzeczywistości. Przypomnijmy sobie Jagnę patrzącą za okno i poddającą się
obserwowanemu nastrojowi.

3) Natura wyznacza odwieczny rytm życia mieszkańców Lipiec, który nie powinien zostać zaburzony.
W powieści przykładem zaburzenia rytmu wyznaczanego przez naturę są nieobrobione pola z
powodu nieobecności we wsi mężczyzn.

4) Impresjonistyczne opisy przyrody bywają „uwerturą bądź finałem ukazywanych spraw ludzkich”.

Egzystencjalny wymiar śmierci w "Chłopach"

W świecie, którego porządek wyznaczają przemijające pory roku oraz cykl liturgiczny, śmierć jest
czymś naturalnym, tak samo jak narodziny, dorastanie, starzenie się. W Chłopach ze śmiercią mamy
do czynienia kilkakrotnie, dotyka ona na kartach powieści kilku z głównych bohaterów – Kubę,
Borynę, Agatę. Każda z tych śmierci jest inna, każda nadaje inne znaczenie życiu bohatera.
Kuba umiera niespodziewanie i w dość dziwnych okolicznościach. Postrzelony w czasie kłusowniczej
wyprawy, umiera z powodu upływu krwi z samodzielnie amputowanej nogi. Jego śmierć trwa dość
długo, mniej więcej tyle co wesele Boryny i dokonuje się w stajni, na sianie, w towarzystwie zwierząt.
Jego śmierć ukazuje okrucieństwo świata, nie tyko dlatego, że towarzyszy jej olbrzymie cierpienie
fizyczne, ale przede wszystkim dlatego, że przygrywają jej radosne skrzypki Borynowgo wesela. Kuba
umierając ma jeszcze wielkie pragnienie życia. Scena śmierci najpełniej obnaża sposób widzenia

siebie przez Kubę – nie chce on aby posłano po księdza, bo nie godzi się go przyjmować w takich
warunkach, poza nie posyła się księdza do parobka, co innego do gospodarza; - rozważając amputację
nogi, myśli, tylko o tym, że bez nogi nikt go nie zatrudni. Kuba umiera cicho, niezauważalnie, tak
samo jak wyglądała jego egzystencja w Lipcach – był cenionym parobkiem, ale tylko parobkiem.
Śmierć Kuby nie jest jednak końcem jego ziemskiego życia – jego dusza, jeszcze kilkakrotnie zostanie
przywołana w zabobonnym świecie powieści, poza tym bohater żyje we wspomnieniach
poszukującego go Pana Jacka.

Śmierć Boryny – największego gospodarza we wsi – ma wymiar symboliczny. Jego wyjście na pole,
dopełnia jego los jako Chłopa-Siewcy. Śmierć staje aktem ostatecznego zjednoczenia z ziemią-
żywicielką. Jednak warto zauważyć, że śmierć Boryny to nie tylko ostatnie scena III tomu Chłopów.
Boryna umiera przez całą wiosnę, leżąc bezwolnie w łóżku – jego umieranie ukazuje tego
niezłomnego, surowego gospodarza jako zwykłego, podlegającego prawom biologii człowieka.
Boryna leżący cicho w łóżku, czasem nie zauważany przez rodzinę zajętą pracami gospodarskimi, w
pewnym sensie dzieli los Kuby.

Śmierć Agaty jest nieco inna. Przede wszystkim bohaterka była na śmierć gotowa. Właściwie ostatnie
lata życia ta stara dziadówka spędziła na przygotowaniach do ostatniej godziny życia, która miała
uwznioślić jej ciężkie, ziemskie bytowanie. Marzeniem Agaty była śmierć w łóżku pod władną
pierzyną, po uprzednich odwiedzinach księdza. Kobiecina pragnęła choć w chwili ostatecznej poczuć
się zakorzeniona i bezpieczna. I rzeczywiście Agata umarła, jak chciała.

Rola pracy w życiu mieszkańców Lipiec

Praca w Chłopach Reymonta została ukazana jako podstawa ludzkiej egzystencji. To ona nadaje sens i
rytm chłopskiemu życiu. Każda pora roku niesie ze sobą inne zadania. Praca to również obowiązek
wobec ziemi i ojców. Przypomnijmy sobie, jak wielkim nieszczęściem było dla Lipczaków była
niemożliwość obrobieniem wszystkich pól, gdy mężczyźni trafili do więzienia. Cała wieś była
pogrążona w smutku, że ziemia się marnuje. Puste pola w u początków wiosny to coś zupełnie
nienaturalnego. Oczywiście praca, pozwalała chłopom również wyżywić rodziny, była źródłem
utrzymania. Z tego powodu ziemi-żywicielka otaczana była niezwykłym szacunkiem, ponadto była
przedmiotem pragnień większości ludzi. Antek i Hanka dobrze czuli, że nie mogą sprzeniewierzyć
Borynowej gospodarki, chcieli, aby po jego śmierci, trwał ona w swojej świetności.
Postać Szymona pokazuje, że zdolność do ciężkiej pracy stanowiła największą siłę chłopów.
Wygoniony przez matkę z domu, wydziedziczony Szymon nie miał nic. Dzięki pomocy Antka i
Mateusza udało mu się wziąć na spłaty kilka morgów zapuszczonej ziemi od dziedzica. Ciężka praca
stała się sensem jego życia, drogą do wolność i niezależności. Stosunek bohaterów do pracy decyduje
o tym, jak widzą go inni. Ludzie dostrzegając, jak ciężko Szymon pracuje, podziwiali go i chętnie mu
pomagali. Hanka bardzo zyskała w oczach teścia, gdy ten zobaczył, że jest ona zdolna do wielu
poświęceń na rzecz gospodarki.

Praca w życiu Lipczaków jest wszechobecna w różnych formach, ale nie zawsze towarzyszy jej mozół i
zmęczenie. Często wykonanie jakiejś pracy – na przykład krojenia kapusty – staje się pretekstem do
zabawy. Taka praca zamienia się w radosną schadzkę ludzi z okolicy, kobiety kroją kapustę,
rozmawiając, śmiejąc się, a mężczyźni przygrywają wesoło. Praca spełnia rolę spajającą
społeczeństwo. Buduje poczucie wspólnoty.

Na koniec trzeba dodać, że praca to również coś świętego, wprowadzającego życie ludzkie w wyższy
wymiar, najlepiej ukazuje to symboliczna scena śmierci Boryny, który ostatni raz wychodzi na pole i
tam zjednoczywszy się z ukochaną ziemią, umiera.

Naturalizm w "Chłopach"

Naturalizm to jedna z poetyk, które znalazły swoją realizacje w Chłopach Reymonta. Największym
teoretykiem tego prądu literackiego był francuski powieściopisarz Emil Zola, według niego „dzieło
sztuki jest tylko skrawkiem natury widzianym przez pryzmat temperamentu”, wiec każdy artysta
przedstawia inny świat, który jest do przyjęcia o tyle, o ile będzie on „żywym wyrazem serca”. Mimo
subiektywizmu pisarza literatura ma podobne zadania do nauki. Do prymarnych założeń naturalizmu
zaliczamy:
- dokumentalizm, czyli obiektywny i precyzyjny opis świata przedstawionego, pisarz był swoistym
faktografem danej rzeczywistości. Dla naturalistów powieść miała być narzędziem poznania.
- deterministyczną koncepcję człowieka i jego losów. Człowiek w swoim działaniu jest
zdeterminowany przez czynniki biologiczne i społeczne.

Nie należy utożsamiać estetyki naturalistycznej z brzydotą. To, że w powieściach tego nurtu
odnajdujemy tyle wręcz brutalnych opisów ludzkiej fizjologii i nie tylko, wynika nie z umiłowania
brzydoty, a z zainteresowania zjawiskami patologicznymi.

Reymont w Chłopach zrealizował wiele z naturalistycznych postulatów. Ukazał świat przefiltrowany
przez jego osobowość, widziany jego oczami. Okazał się doskonałym faktografem, przejawia się to
szczególnie w opisach ludowych obrzędów i zwyczajów. Już samo przedstawienie życia zbiorowości
jest realizacją jednego z założeń naturalizmu.

Najpełniejszy jednak wyraz osiągnęła tu koncepcja deterministyczna, przecież to uwarunkowania
biologiczne i społeczne kierują życiem mieszkańców Lipiec. Zachowanie bohaterów wypływa z
konieczności walki o byt, działania instynktów oraz fatalizmu dziedziczności. W naturalistycznej
konwencji pisarz obmalował śmierć Kuby, nie szczędząc przy tym najdrastyczniejszych szczegółów.
Ważne okazuje się ukazanie życia chłopów, jako zgodnego z naturą, zmieniającego się wraz z porami
roku. Zmiany w przyrodzie wpływają nie tylko na rodzaj wykonywanych przez chłopów prac, ale
również na ich nastrój i samopoczucie.

Trzeba pamiętać, że elementy naturalizmu w Chłopach zostały podporządkowane ogólnej koncepcji
dzieła, są raczej narzędziem, niż celem.

Znaczenie ziemi w "Chłopach"

Szczególne znaczenie w życiu lipieckich chłopów ma ziemia. Po pierwsze posiadanie gruntu świadczy
o wysokim statusie społecznym danego gospodarza. Im więcej morgów, tym większe poważania w
gromadzie oraz bogactwo – uprawa była jednym z głównych źródeł dochodu chłopów. Nie posiadać
ziemi, znaczy tyle, co być skazanym na ciągłą poniewierkę, na dobroć innych ludzi.
Bardzo silnie podkreślane jest w powieści znaczenie ziemi, jako żywicielki, tej,która daje życie. Jednak
aby dostać coś od ziemi, trzeba najpierw coś w nią zainwestować, ofiarować jej trud pracy. Między
chłopem a ziemią, na której pracuje istnieje szczególny związek. Pisze się o niej często jak o istocie
żyjącej, przez co jeszcze bliższej człowiekowi, który w pewnym sensie upodabnia się do ziemi:
„podnosili szare, jak ta ziemia, twarze” lub jednoczy z nią: „serca tętniały w jedno z tą ziemią świętą”

Szczególna wartość ziemi sprawiała, że stawała się ona przedmiotem konfliktów, między dziećmi a
rodzicami – tak jak to było u Borynów. Antek chciał, żeby ojciec przepisał na niego gospodarkę, bo
pragną być na swoim, czuć się niezależnym. Chłopi jako gromada walczyli o ziemię z panami:

Pan, ścierwo, na chłopskich ziemiach siedzi, chłopski las sprzedaje, z chłopskiej łaski żyje, a będzie
się tu na naród zmawiał!

W końcu ziemia to również przedmiot ze sfery sacrum, w powieści przynależy jej stały epitet

„święta”. Świętość ziemi oraz jej bliskość człowiekowi została najpełniej ukazana w symbolicznej
scenie śmierci Macieja Boryny.

Folklor w Chłopach

Dzieło Reymonta jest również nieporównanym studium folkloru polskiego. Zawarty na jego kartach
drobiazgowy opis obyczajów i zabaw ludowych sprawił, że dla wielu czytelników są „Chłopi” nade
wszystko pełną uroku, ale i konkretnej wiedzy encyklopedią kultury ludowej. Krytyka literacka od
samego początku zwracała uwagę na wręcz unikalny charakter tej powieści jako właśnie dokumentu
folklorystycznego.(Ziejka, XCVIII)
Dzięki swojej ogromnej wiedzy z zakresu kultury ludowej oraz talentowi literackiemu Reymont
wymalował niezwykle wierny obraz chłopskiego życia, w całym jego kolorycie i różnorodności. Widać
na różnych poziomach powieści. Po pierwsze wypowiedzi bohaterów co i rusz przeplatane są
ludowymi powiedzeniami, przysłowiami i sentencjami, np.:

Powiadają, że Pan Jezus dał kobiecie ino pół duszy i musi być to prawda... a drugą połówkę diabeł
miał narządzić...

Dobra żona głowy mężowej korona

Skoro człowiek łąkę kosi, leda baba deszcz uprosi

Z ust takich bohaterów ja Roch i Jagustynka płyną ludowe bajania. Roch wyraźnie jest tu
przedstawiony jako ludowy mędrzec, często opowiada on niekanoniczne przypowieści o życiu Pana
Jezusa, akie jak ta o dzikim psie. Jagustynka słynąca z prześmiewania ludzi i z ostrego języka czasem
posługuje się żartobliwymi przyśpiewkami lub rymowankami:

Pan Bóg stworzył byka.
I byk był.
A chłop wziął kozika,
Urznął mu u dołu
I stworzył wołu-
...i wół jest!

Niezwykle cenne są opisy obrzędów i zwyczajów, towarzyszących świętom religijnym oraz innym
ważnym uroczystościom, takim jak np. śluby. Sam watek małżeństwa Jagny i Boryny daje okazję do
dokładnego opisu obrzędów związanych z zaślubinami, miedzy innymi: posyłania dziewosłębów,
wykupywania panny, jak jałówki, oczepin, czy przenosin. Wesele to też okazja do zrelacjonowania
ludowych zabaw, takich jak „chodzi lisek kolo drogi”.

Wiedzę o życiu dawnej wsi dają również opis chałup, narzędzi i strojów chłopskich.

Problem gatunku

Władysław Reymont nadał Chłopom podtytuł„powieść współczesna”, jednak chętnie wskazuje się na
związki Chłopów z epopeją. Oczywiście nie sposób nie zgodzić się, że istnieje wiele pośrednich i
bezpośrednich nawiązań do tego gatunku literackiego. Wystarczy powiedzieć, że mamy do czynienia
z utrzymaną w konwencji realistycznej panoramą życia wsi na przełomie wieków (powieść
realistyczna!!!). Występuje tu bohater zbiorowy, czyli chłopska społeczność przedstawiona w
szerokim kontekście obyczajowym, w momencie budzenia się jej świadomości klasowej i narodowej.
Inne cechy eposu występujące w dziele Reymonta to:
- szczegółowe opisy przedmiotów, postaci, miejsc, wydarzeń, przeżyć, nierzadko o funkcji
retardacyjnej (wstrzymującej akcję, aby zwiększyć napięcie w chwili oczekiwania na następne
wydarzenie);
- opis bitwy o las został wystylizowany na homerycką modłę, występują charakterystyczne zbliżenia
na walkę między przywódcami, która ostatecznie decyduje owyniku całej bitwy;
- wielopłaszczyznowość i wielostronność widzenia postaci i sytuacji;
- elementy fantastyki, ludowości
- wielowątkowa, rozgałęziona akcja

Mimo powyższych argumentów nie powinno się zamykać rozważań dotyczących gatunku tego dzieła
na stwierdzeniu, że jest to epopeja. Chłopi to również doskonała realizacjapowieści
społecznej oraz powieści narodowej. Można też uznać powieść za ciekawe studium psychologiczne
(gatunek bardzo modny w Młodej Polsce), w którym na pierwszy plan wysuwają się tacy bohaterowie
jak Maciej, Antek, Jagna i Hanka. Ponadto bez wątpienia Chłopi są „nieporównywalnym studium
folkloru polskiego” oraz „traktatem o życiu religijnym ludu polskiego”. Można ciągnąć rozważania
dotyczące gatunku tej niezwykłej powieści, Ziejka jednak zamyka je następującym stwierdzeniem:

Jedno jest pewne: stworzył Reymont powieść, którą można uznać za syntezę wiedzy o wsi polskiej,
a także wsi w ogóle.