1

Wrocław – Wojnowice – Miękinia –

Środa Śląska – Lubiąż – Prochowice –

Kwietno – Legnica – Bolesławiec –

Nowogrodziec – Uniegoszcz – Lubań –

Pisarzowice – Henryków Lubański –

Sławnikowice – Gronów – Jędrzychowice

– Zgorzelec

2

1. Katedra w Santiago de Compostela

Droga św. Jakuba, nazywana często „Camino de Santiago” (hiszp.) to szlak pielgrzymkowy

do katedry w Santiago de Compostela w Galicji (północno-zachodnia Hiszpania), w której znajduje

się grób św. Jakuba (Starszego, Większego Apostoła).

Historia odnalezienia grobu św. Jakuba Apostoła sięga prawdopodobnie roku 813. Wiąże

się z nią wiele legend m.in. autorstwa Izydora z Sewilli. Mówi ona, że pustelnik o imieniu Pelagiusz

zauważył pewnej nocy deszcz gwiazd spadających na zalesione wzgórze. Powiadomił on o tym

biskupa, który na podstawie śladów ustalił, że w tym miejscu znajdują się szczątki Apostoła.

Prawdopodobnie od tego legendarnego wydarzenia pochodzi nazwa miejscowości- Compostela-

„campus stellae”- „pole gwiazd”, „Santiago de Compostela”- „Święty Jakub na Polu Gwiazd”.

Jakiś czas po tym król Alfons II zalecił budowę pierwszego sanktuarium. Wkrótce wokół świątyni

powstało miasto, do którego została przeniesiona siedziba biskupa. Miasto rozwinęło się wówczas

dynamicznie. Powstało wiele obiektów architektury

świeckiej i sakralnej; poświęcenie świątyni

wzniesionej ku czci Apostoła odbyło się 899 roku.

Niestety w roku 997 miasto zdobyli muzułmanie,

którzy zniszczyli je doszczętnie, oszczędzając

jedynie grób św. Jakuba. Ocalenie to uznane zostało

za cud, stanowiło zachętę do odbudowania

zniszczonego sanktuarium. Miasto w krótkim

czasie odbudowano, stało się ono jeszcze większe i piękniejsze. W roku 1078 powstała nowa,

romańska świątynia.

Początki kultu religijnego do Santiago de Compostela sięgają IX w. W roku 950

udokumentowano przybycie pierwszego pielgrzyma- francuskiego biskupa Le Puy Godescalco.

Największe jednak nasilenie ruchów pielgrzymkowych przypada na XI -XIV w. Akt papieski z XII w.

uznał Compostelę za trzecie po Rzymie i Jerozolimie miejsce święte chrześcijaństwa, oraz

najważniejsze miejsce pielgrzymkowe zachodniej Europy. Dawniej pielgrzymki miały przede

wszystkim charakter religijny. W średniowieczu pielgrzymowano dla umocnienia wiary, spełnienia

ślubowania, odbycia pokuty, w celach dziękczynnych czy z prośbą o uzdrowienie czy jako odbycie

wyroku sądowego. Liczne miasta i parafie wysyłały pielgrzymów w intencjach ważnych dla danego

społeczeństwa, np. prosząc o koniec suszy czy ustąpienie dżumy.

Kilkadziesiąt kilometrów od Santiago de Compostela, nad wybrzeżem Oceanu Atlantyckiego

znajduje się miejscowość Finisterre (łac „Finis Terrae” - „koniec ziemi”), gdzie nań dopiero

niektórzy z pielgrzymujących kończy swą wędrówkę. W starożytności i średniowieczu uważano

Finisterre za prawdziwy koniec świata, poza którym ciągnie się już tylko ogrom nieprzebytego

oceanu. Tradycyjnie po dotarciu tam palono pielgrzymie szaty i obmywano się w wodach oceanu,

pozostawiając za sobą swoje dotychczasowe grzeszne życie i rozpoczynając z wiarą nowe.

3

2. Muszla św. Jakuba na
Drodze „Via Regia”

3. Muszla św. Jakuba na Drodze
Wielkopolskiej i Dolnośląskiej

Docierający nad ocean wędrowcy zabierali muszle, jako dowód przebytej drogi. Stąd właśnie

pochodzi symbol Drogi św. Jakuba – muszla – symbol

pielgrzymowania. Św. Jakub stał się patronem pielgrzymów,

wędrowców i podróżujących. Jego wezwanie otrzymały liczne

kościoły, szpitale, w których opiekę mógł znaleźć każdy

pielgrzymujący. Szlaki usiane kościołami, kaplicami, schroniskami,

figurami św. Jakuba, muszlami stworzyły w Europie późnego

średniowiecza gęstą sieć. W 2. poł. XVIII w. J. W. Goethe pisał,

że „Drogi św. Jakuba ukształtowały Europę” – świadczyło

to o ogromnej roli pielgrzymek do Santiago de Compostela. Bł.

Jan Paweł II odwiedził Santiago dwukrotnie. W 1982 r. wygłosił on tzw. „Akt Europejski”, w którym

m.in. mówił : „Ja, Jan Paweł, syn polskiego narodu, który zawsze uważał się za naród europejski, syn

narodu słowiańskiego wśród Latynów i łacińskiego pośród Słowian, z Santiago kieruję do ciebie, stara

Europo, wołanie pełne miłości: Odnajdź siebie samą! Bądź sobą! Odkryj swoje początki. Tchnij życie

w swoje korzenie”

1

. Kila lat później Rada Europy uznała Drogę św. Jakuba za drogę o szczególnym

znaczeniu dla kultury kontynentu i zachęcała do odtwarzania i utrzymywania dawnych szlaków

pątniczych. W październiku 1986 roku szlak ten został ogłoszony pierwszym Europejskim Szlakiem

Kulturowym, natomiast w roku 1993 wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

W 2005 roku nastąpiło otwarcie pierwszego odcinka Camino w Polsce, zainicjowane przez „Bractwo

św. Jakuba Apostoła”- Dolnośląska Droga św. Jakuba połączyła Głogów, Jakubów, Grodowiec,

Polkowice, Bolesławiec, Lubań i Zgorzelec, a w 2010 powstał pierwszy dolnośląski odcinek Drogi

św. Jakuba „Via Regia” łączący Opole, Wrocław, Legnicę, Lubań i Zgorzelec.

Poczynając wędrówkę od miasta Wrocław – miasta spotkań (bł. J. P. II., 1997 r.) warto

zwiedzić m.in. Halę Ludową. Została zbudowana w 1913 r. w rocznicę Bitwy Narodów pod Lipskiem,

wg projektu Maxa Berga pod nazwą „Hala Stulecia”, jako pierwsza na świecie kopuła z żelbetonu.

Wyraża zainteresowanie Berga gotykiem, kościołem Hagia Sophia w Konstantynopolu, Panteonem

i bazyliką św. Piotra w Rzymie. Hala dysponuje 10 tysiącami miejsc dla widzów koncertów, oper,

wydarzeń sportowych, wystaw. W 1948 r. w Hali zorganizowano Światowy Kongres Intelektualistów

na rzecz pokoju. Uczestniczący w nim Pablo Picasso narysował wówczas białego gołąbka z gałązką

oliwki w dziobie – znany na całym świecie symbol pokoju. Obiekt ten w roku 2006 został wpisany

na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Na placu Wróblewskiego istniej możliwość wyboru jednej z dwóch

sugerowanych tras szlaku – trasa bł. Czesława – prowadząca wprost do

1

„Droga św. Jakuba Via Regia Dolny Śląsk”,

Przewodnik Pielgrzyma, Fundacja Wioski Franciszkańskiej,
Janice 2006, str. 6

4

5. Figura św. Jana Nepomucena
we Wrocławiu

4. Katedra św. Jana
Chrzciciela we Wrocławiu

Rynku, oznakowana żółtą muszlą oraz trasa św. Jana Chrzciciela – prowadząca przez najstarszą część

miasta i jego kolebkę – Ostrów Tumski, oznakowana białą muszlą.

Najcenniejszy obiekt sakralny miasta stanowi katedra św. Jana Chrzciciela z XIV w. Jest ona

czwartą świątynią w tym miejscu. Zniszczona podczas II wojny światowej została odbudowana

i ponownie konserwowana w 1951 r. przez kardynała Stefana

Wyszyńskiego. Pochodzące z XIII w. prezbiterium świątyni jest

pierwszą w pełni gotycką budowlą w Polsce. We wnętrzu katedry

znajdują się m.in. szafkowy ołtarz autorstwa szkoły Wita Stwosza,

gotycki tryptyk w ołtarzu głównym, ambona i płaskorzeźby autorstwa

J. J. Urbańskiego, organy pochodzące z lat 1932-36 oraz cudowny obraz

„Madonna Sobieskiego” w ołtarzu bocznym. Papież Klemens XI

podarował go książętom Sobieskim w podzięce za wiedeńską wiktorię

Jana III z roku 1683. Obraz koronowany został w roku 1997

przez bł. Jana Pawła II. Z północnej wieży (obie powstały

w latach 1416-1430) podziwiać możemy panoramę Wrocławia i okolic. W cieniu katedry na Ostrowie

Tumskim znajduje się romański kościół św. Idziego pochodzący z XII w. Stanowi ciekawy przykład

architektury ceglanej. Świątynia jest jednym z najstarszych budynków Wrocławia. Kolejnym

ciekawym obiektem na Ostrowie jest gotycka kolegiata św. Bartłomieja i św. Krzyża wybudowana na

przełomie XIII i XIV w. Pierwsza świątynia w tym miejscu wzniesiona została przez Henryka

IV Probusa w latach 1288-95. Początkowo była jednokondygnacyjna, poświęcona patronowi Piastów

Śląskich – św. Bartłomiejowi. Podczas kopania fundamentów natrafiono na korzeń w kształcie krzyża,

wówczas postanowiono wybudować nad kościołem św. Bartłomieja kolejną świątynię – kościół

św. Krzyża. Ciekawostką jest, że jeden z kanoników kościoła przełożył „Dekameron” na łacinę

z dialektu, którym „opowieści dziesięciu” spisał mistrz Boccaccio.

Właśnie ten łaciński przekład (rodem z Wrocławia) stał się podstawą

tłumaczeń na całym świecie. Przy kościele stoi figura św. Jana

Nepomucena wykonana w 1731 r. przez J. J. Urbańskiego. Jest to

największy pomnik św. na świecie. Sama figura znajduje się w otoczeniu

ośmiu aniołków i czterech złotych wieloramiennych gwiazd, liczy 2 m

wysokości. Święty trzyma w lewej ręce wzniesiony ku niebu krucyfiks.

W zachodniej części Ostrowa Tumskiego znajduje się gotycki kościół

św. Marcina stanowiący jedną z najstarszych istniejących budowli

kościelnych Wrocławia. Jest on jedyną ocalałą budowlą po dawnym

zamku piastowskim. Został zbudowany w XIII w.

Początkowo kościół składał się z prezbiterium

i przylegającej do niego ośmiobocznej nawy. Odbudowa kościoła w latach 1957-1960 przez Tadeusza

5

6. Kościół NMP we Wrocławiu

7. Katedra św. Wincentego
i św. Jakuba we Wrocławiu

Kozaczewskiego silnie zmieniła jego formę. Nadbudowano partię naw i nakryto dachem

namiotowym, co nadało jej kształt wieży. Nieopodal Ostrowa Tumskiego, znajduje się warty

zwiedzenia Ogród Botaniczny z 1811 r. Został założony przez systematyka, fizjologa roślin – prof.

Heinricha Friedricha Linka i profesora historii naturalnej i rolnictwa – F. Heyde. Obecnie obszar

Ogrodu obejmuje około 7,5 ha i znajduje się w nim blisko 7,5 tysiąca gatunków roślin szklarniowych

i gruntowych. W Ogrodzie można także podziwiać zbudowany w 1856 r. na terenie alpinarium

przekrój geologiczny wałbrzyskich złóż węgla kamiennego. W ekspozycję tę wkomponowano

skamieniałe odciski wymarłych roślin, skamieniałe pnie drzew, itp. Spośród rosnących na terenie

Ogrodu drzew za pomniki przyrody uznano 27 z nich: dęby, cisy, miłorzęby, buki i platany.

Następnym ciekawym obiektem na Drodze jest gotycki kościół NMP na Wyspie Piaskowej.

Został wybudowany w latach 1334-1425. W południowej

nawie znajduje się górna część romańskiego portalu

odzyskana z wcześniejszego kościoła. W ołtarzu północnym

znajduje się obraz Matki Boskiej Zwycięskiej, namalowany

w XVII w. i koronowany w roku 1989. Ołtarz główny

kościoła powstał w XV w. Pod wieżą kościelną

umieszczona jest kamienna, późnogotycka chrzcielnica także z XV w. W pobliżu kościoła znajduje

się cerkiew św. św. Cyryla i Metodego, stanowiąca dawny kościół św. Jakuba Starszego. Na fasadzie

świątyni jest figura patrona szlaku pielgrzymkowego – św. Jakuba. W pobliżu znajduje się szpital

św. Ducha przeznaczony także dla podróżujących i pielgrzymujących. Kolejnym obiektem sakralnym

na trasie jest katedra greckokatolicka św. Wincentego i św. Jakuba, ufundowana przez Henryka

Pobożnego w XIII w. W latach 1662-1674 kościół otrzymał bogate wyposażenie barokowe,

m.in. w 1667 r. Franz Zeller i Georg Czermak zbudowali nowy

ołtarz. W roku 1997 bł. Jan Paweł II i kard. Henryk Gulbinowicz

przekazali świątynię kościołowi greckokatolickiemu jako siedzibę

eparchii wrocławsko-gdańskiej. W latach 1997-1999 ostatecznie

ukończono renowację kościoła. Na kolumnie maryjnej znajdującej

się przed katedrą umieszczono muszlę – znak

pielgrzymujących do Santiago de Compostela. Niedaleko

znajduje się dawny klasztor klarysek, obecnie urszulanek z Mauzoleum Piastów wrocławskich oraz

kościół św. Macieja z XIII/XIV w. Jest to jednonawowa świątynia ceglana z transeptem i wieżą,

zbudowana na planie krzyża. W kościele pochowany został Jan Scheffler znany jako Angelus Silesius

– Anioł Ślązak (1624 – 1677) mistyk, autor „Cherubinischer Wandersmann” („Cherubowy

Wędowiec”), urodzony we Wrocławiu w protestanckiej rodzinie pochodzącej z Krakowa. W wieku

29 lat przeszedł na katolicyzm. We wrocławskim klasztorze spędził ostatnie lata życia. W sąsiedztwie

kościoła św. Macieja znajduje się siedziba „Ossolineum”. W tworzonych od roku 1817 zbiorach

6

8. Katedra św. Marii
Magdaleny we Wrocławiu

9. Ratusz we Wrocławiu

Zakładu Narodowego im. Ossolińskich swoje miejsce ma m.in. rękopis „Pana Tadeusza”

oraz „Chłopów” a od niedawna również archiwum Jana Nowaka Jeziorańskiego. Dawniej

„Ossolineum” stanowiło m.in. klasztor oraz gimnazjum, do którego uczęszczał nauczyciel Fryderyka

Chopina – Józef Elsner. Trasa oznakowana białymi muszlami kończy się na gotyckim, dwuwieżowym

kościele św. Marii Magdaleny (1243 – 1260). Obecna katedra kościoła od roku 1521 była pierwszym

kościołem ewangelickim we Wrocławiu. W roku 1556 w południową

ścianę wmurowano romański portal pochodzący ze starego opactwa

benedyktyńskiego na Ołbinie. Powstanie tychże jednych

z najwspanialszych portalowych rzeźb w Polsce datuje się na lata 1150-

1175. Przedstawiają one sceny z życia Jezusa i Maryi oraz ornamenty

roślinne, zwierzęce i geometryczne. Przy katedrze odcinek szlaku

oznakowany białymi muszlami łączy się ponownie z Drogą znakowaną

żółtymi. Na trasie tej znajduje się m.in. warta zwiedzenia Panorama

Racławicka. Powstałe we Lwowie w 1894 r. malowidło o 120-metrowej

długości przedstawia bitwę z okresu Insurekcji

Kościuszkowskiej. W roku 1946 Panorama została

przewieziona do Wrocławia jednak z przyczyn politycznych udostępniono ją dopiero po renowacji,

tuż po powstaniu „Solidarności” w 1985 r. Malowidło przedstawia bitwę oddziałów polskich

z rosyjskimi a oficjalnie mówiono o „odwiecznym braterstwie” obu narodów. Ciekawy obiekt stanowi

gotycki kościół św. Wojciecha. W 1226 r. objęli go dominikanie, którzy temu miejscu wierni są

do dziś. Założycielem świątyni był Czesław Odrowąż – uznany za patrona miasta (prawdopodobnie

w czasie najazdu Tatarów w roku 1241 uratował mieszkańców). Został pochowany w kaplicy

kościoła. Pomiędzy Panoramą Racławicką a kościołem św. Wojciecha znajduje się warte zwiedzenia

Muzeum Architektury będące niegdyś klasztorem bernardynów. Muzeum posiada w swych zbiorach

25 tysięcy obiektów, wystawia stale około pięciuset z nich; są wśród nich liczne detale

architektoniczne, plany, mapy, rysunki, szkice, modele, fotografie, zabytki rzemiosła związanego

z architekturą, a także modele Wrocławia z okresu średniowiecza

i z XIX wieku. Ciekawy obiekt stanowi stojący po środku rynku

Ratusz. Powstał w kilku etapach od schyłku XIII w. do pierwszych lat

wieku XVI. W latach 1949-1953 budynek przeszedł gruntowną

renowację, którą prowadził Marcin Bukowski. Obecnie w Ratuszu

mieści się siedziba Muzeum Historycznego. Południowa fasada

Ratusza skrywa wejście do najstarszej piwiarni w mieście – Piwnicy

Świdnickiej, działającej prawdopodobnie od roku 1273. Oprócz piwa ze Świdnicy sprzedawano w niej

trunek z innych śląskich miast, m.in. Bolesławca, Lwówka i Lubania. Wrocławski Ratusz jest jednym

z najlepiej zachowanych tego typu zabytków w całej Polsce. Ciekawym obiektem sakralnym jest także

7

10. Zamek na wodzie w Wojnowicach

11. Ratusz w Środzie Śląskiej

kościół św. Elżbiety, który posiada najwyższą wieżę w mieście – 96 metrową dzwonnicę. Świątynia

powstała w XIV w. Od roku 1525 poświęcona była ewangelikom, a od 1946 r. funkcjonuje, jako

kościół katolicki. Został poświęcony 1997 r. przez bł. Jana Pawła II. Od roku 2004 posiada tytuł

bazyliki mniejszej. Przed kościołem usytuowany jest pomnik Dietricha Bonhöffera – ewangelickiego

pastora, rzecznika pojednania chrześcijan, urodzonego w 1906 r. Pastor otwarcie przeciwstawiał się

reżimowi nazistów, za co uwięziony został w obozie koncentracyjnym Flössenburg, w którym zginął

podczas II wojny światowej. Interesująca jest także ul. Kazimierza Wielkiego, zwana Dzielnicą

Czterech Wyznań. Znajdują się na niej: sobór Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy – katedra

diecezji wrocławsko-szczecińskiej Kościoła Prawosławnego, ewangelicko-augsburski kościół

Opatrzności, Synagoga pod Białym Bocianem oraz katolicki kościół św. Antoniego.

Kolejną miejscowością Dolnośląskiej Drogi św. Jakuba „Via Regia” są Wojnowice. Znajduje

się tam otoczony fosą późnogotycko-renesansowy zamek myśliwski na wodzie. Pochodzi z pierwszej

połowy XVI w. Należał do wielu wrocławskich rodzin patrycjuszowskich. Obiekt ten należy

do bardzo rzadkich przykładów nawodnych siedzib obronnych

Polski, które do dziś zachowały swój kształt, swoją dawną formę i

pierwotny układ przestrzenny. Początkowo założenie składało się

z trzech skrzydeł, do których wkrótce dobudowano czwarte,

zamykające dziedziniec. W ten sposób powstał ceglany zamek,

otoczony fosą, z mostem od północy. W poł. XVI w. przy bramie

wjazdowej postawiono wysmukłą wieżyczkę

a poszczególne skrzydła uzyskały schodkowe szczyty z wolutami. Około 1560 r. niewielki dziedziniec

wewnętrzny wzbogacono o renesansowe arkady; w obrębie dziedzińca postawiono wówczas studnię

z ozdobną czworoboczną cembrowiną. W przeciągu następnych stuleci architektoniczny charakter

gmachu pozostał właściwie nienaruszony. Obecnie mieści się tam dom pracy twórczej Stowarzyszenia

Historyków Sztuki, prowadzony przez Franciszka Oborskiego.

Miejscowość Miękinia to następny punkt szlaku. W centrum wsi znajduje się kościół p.w.

Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1335 r., przebudowany w roku 1710 po wielkim pożarze.

Obecnie jest to otoczony murem barokowy kościół. W Miękini znajduje się

największa, czynna winnica w Polsce. Ślady winiarskich tradycji znajdujemy

w herbie następnego miasta na szlaku – Środzie Śląskiej, w którym orzeł

Piastów dolnośląskich dzieli miejsce z winnym krzewem. Warty zwrócenia

uwagi w mieście jest gotycki ratusz z dekoracją malarską u jego szczytu

i odnowionymi wnękami okiennymi. Najstarszą część budynku stanowi

wieża. W ratuszu znajduje się jeden z największych i

najstarszych zbiorów precjozów w Europie Środkowej, odkryty w 1988 roku.

8

12. Opactwo Cystersów w Lubiążu

13. Zamek w Prochowicach

Kolejną cenną dla pielgrzymującego miejscowością jest Lubiąż znany z największego zespołu

klasztornego na Dolnym Śląsku. Ten pierwszy cysterski klasztor na Dolnym Śląsku ufundował w roku

1163 książę wrocławski Bolesław Wysoki. Ciekawostką jest, że budynek klasztorny jest większy

od zamku na Wawelu (długość fasady wynosi 223m) i zalicza się go do cudów barokowej architektury

Śląska. Całe Opactwo miejscowości prócz

klasztoru składa się z gotyckiej bazyliki z lat

1307 – 1340 i pałacu opatów z przełomu XVII

i XVIII w. Imponująca jest Sala Księżycowa,

w której znajdują się m.in. rzeźby mistrza

wrocławskiego Józefa Mangoldta oraz

malowidła ścienne Krystiana F. Benthuma.

Opactwo należy do Szlaku Cysterskiego, na którym znajdują się najważniejsze na Dolnym Śląsku

obiekty pocysterskie (m.in. Trzebnica, Krzeszów, Henryków). W Lubiążu znajduje się także ciekawy

kościół św. Jakuba – najstarszy pod wezwaniem Apostoła na Śląsku. Swą dzisiejszą barokową formę

uzyskał po przebudowie w końcu XVII w. Po sekularyzacji (1810 r.) pełnił rolę arsenału a później

przekazany został ewangelikom. Obecnie poddawany jest pracom zabezpieczającym. W miejscowości

przyszedł na świat, wychował się, pracował, zmarł i został pochowany słynny malarz – Michał

Willmann, zwany śląskim Rembrandtem. Jego dzieła znajdują się m.in. w Muzeum Narodowym

we Wrocławiu oraz w kościele św. Józefa w Krzeszowie.

Droga prowadzi dalej do miasta Prochowice, które rozwijało się w sąsiedztwie zamku nad

Kaczawą, pierwotnie otoczonego wodą. Zamek zbudowany został w stylu gotyckim przez

piastowskich książąt legnickich, jako ich rezydencja na planie

czworoboku z kwadratową wieżą. Rozbudowano go w stylu

renesansowym w XVI w. Do dziś zachował się główny korpus

zamku z XVI-XVII w. z wieżą oraz wały z bastejami. Dalszym

obiektem sakralnym na Drodze jest kościół p.w. Chrystusa Króla

we wsi Kwietno. Zbudowany został w roku 1891.

Neogotyckie wyposażenie pochodzi z XIX w. We wsi

postawiono pomnik upamiętniający fakt nocowania tam oddziałów II Armii Wojska Polskiego

z 5 na 6 kwietnia 1945 r. Nieco dalej od pomnika znajduje się zespół dworski fabrykanckiej rodziny

Scheiblerów w stylu neorenesansu niderlandzkiego. Następny cenny punkt na Drodze św. Jakuba

stanowi miasto Legnica. Znajduje się tu zamek piastowski, powszechnie uważany za najstarszą

warownię leżącą na obszarze współczesnej Polski. Założenie pochodzi z połowy XIII w.

Następny cenny punkt na Drodze św. Jakuba stanowi miasto Legnica. Znajduje się tu zamek

piastowski, powszechnie uważany za najstarszą warownię leżącą na obszarze współczesnej Polski.

Założenie pochodzi z połowy XIII w. Ostatecznie w latach 1962 – 1969 obiekt gruntownie

9

14. Zamek Piastowski w Legnicy

15. Kościół św. Jana
Chrzciciela w Legnicy

16. Katedra św. Piotra
i Pawła w Legnicy

odbudowano – odsłonięto ceglane mury romańskiego palatium Henryka I Brodatego, wzniesiono dwie

wieże – św. Jadwigi i św. Piotra. Przeznaczono go wówczas na

siedzibę miejskich instytucji oświatowych. Stan obecny zamku to

dwie wieże, relikty kaplicy oraz bryła pałacu. Zamek nie jest

przeznaczony do celów poznawczych – znajdują się w nim instytucje

oświatowe – Kolegium Języków Obcych, Gimnazjum oraz Wyższa

Szkoła Menadżerska. Niedaleko zamku stoi kościół p.w.

NMP, wzmiankowany już w 1192 r. Obecną formę kościół

przyjął w XIV w. i po odbudowie w 1828 r. Od roku 1524 należy do legnickiej gminy ewangelickiej.

Warty zwiedzenia jest także pojezuicki kościół św. Jana Chrzciciela,

w którym mieści się Mauzoleum Piastów powstałe w latach 1677-1679.

Pierwsza na Śląsku barokowa grobowa kaplica należy do najważniejszych

zabytków epoki łączących w harmonijną całość dziedziny sztuki –

architekturę, rzeźbę i malarstwo. W nowo wzniesionym mauzoleum

ustawiono wydobyte z krypty sarkofagi księcia Christiana i jego syna

Jerzego Wilhelma. Do oryginalnych barokowych elementów wyposażenia

Mauzoleum obok sarkofagów należą: posągi, tablica fundacyjna, kraty,

oraz fragmenty fresków przedstawiające apoteozę całego królestwa

i książęcego rodu. Cenny zabytek miasta stanowi także katedra

św. Piotra i Pawła, która od roku 1992 jest główną świątynią

rzymskokatolickiej diecezji legnickiej. Wzmiankowana po raz pierwszy w roku 1208. Obecną formę

przyjęła w latach 1328-1378 jednak gruntowna przebudowa w latach 1892-1894 zatarła

średniowieczny charakter budowli. Katedra była częściowo rekonstruowana

w latach 1961-1962. Największą wartość wnętrza stanowi brązowa

chrzcielnica, która zdobiona jest dwunastoma płaskorzeźbami ze scenami

z życia Chrystusa. W południowej kaplicy katedry zachowało się kilka

gotyckich, kamiennych figur, pochodzących z ok. 1400 r. Wśród nich

występuje postać św. Jakuba z mieczem. Ciekawostką jest, że w okresie

reformacji w mieście powstał pierwszy uniwersytet na Śląsku. Wprawdzie

przetrwał on tylko 3 lata, jednak o 300 lat wyprzedził wrocławską

uczelnię. Z Legnicą silnie związana jest postać Witelo (także

Witelon) - jeden z największych umysłów swojej epoki. Jego dzieło „De Perspectiva” jeszcze w

XVII w. uznawano za najdokładniejszy wykład z zagadnień optycznych.

Kolejną miejscowością Drogi, którą opiszę w mojej pracy jest „Miasto Ceramiki” – bliskie mi

miasto Bolesławiec. Należy do najszybciej rozwijających się miast Dolnego Śląska.

10

17. Sanktuarium
Wniebowziętej Matki Kościoła
w Bolesławcu

18. Ratusz w Bolesławcu

19. Kościół p.w. Matki Bożej Nieustającej
Pomocy w Bolesławcu

Popularność w całej Europie w największej mierze przynosi mu ceramika produkowana przez Zakłady

Ceramiczne „Bolesławiec” oraz Fabrykę Naczyń Kamionkowych „Manufaktura”. Słynne biało-

niebieskie wzory rodem z Bolesławca można znaleźć w salonach Salzburga, w domach amerykańskich

oficerów stacjonujących w Niemczech, w warszawskim studio „telewizji śniadaniowej” oraz w stolicy

europejskiej porcelany – Miśni. Najciekawszym zabytkiem architektury sakralnej miasta jest

Sanktuarium Wniebowziętej Matki Kościoła. Jego obecna bryła powstała po zniszczeniu przez

Husytów poprzedniej, murowanej świątyni w 1429 r. Ponowna przebudowa nastąpiła po wojnie 30-

letniej. Z tego okresu pochodzi także barokowe wyposażenie świątyni (z

cenną chrzcielnicą i amboną z II połowy XVIII w.). Uwagę zwraca „Zegar

Słoneczny” (południowa strona kościoła) z roku 1907, na którym jest

napisane „Czas ucieka, śmierć przychodzi, ciemność przemija, światło

zostaje”. Niedaleko kościoła, po środku Rynku znajduje się renesansowy

Ratusz powstały w latach 1523-1525 pod kierunkiem Wendela Rosskopfa.

Dzisiejszy kształt budowli uzyskany został po wielu przebudowach

w 1776r. Obecnie Ratusz spełnia funkcję urzędu

miasta. Najpiękniejszą częścią jest Pałac Ślubów.

Budowla posiada wieżę. Od strony zewnętrznej warty

poświęcenia uwagi jest ornament – winieta roślinna z motywem winorośli zdobiąca wejście

do ratusza. We wschodniej ścianie znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca moment rozbrojenia

francuskiego marszałka G. M. A. Brune przez Bolesławiankę Rozalię Joannę von Bonin. Ciekawym

w pobliżu obiektem jest budynek obecnego muzeum

miejskiego. W 1813 r. w pokoju na pierwszym piętrze zmarł

marszałek wojsk carskich – Michaił I. Goleniszczew-Kutuzow.

Na oknie pokoju, w którym zmarł wmurowano niewielką

kamienną płytę z datą śmierci i nazwiskiem marszałka.

Po wojnie zorganizowano tam Muzeum Kutuzowa, w którym

eksponowano pamiątki nie tylko z czasów napoleońskich,

ale także z ostatniej wojny. Można

było zobaczyć mundury i broń z ostatnich 200 lat, przedmioty należące

do Kutuzowa oraz te, które znajdowały się w pokoju jego śmierci. Wszystkie

eksponaty zostały wywiezione do Rosji przez wyjeżdżające oddziały wojsk

radzieckich na początku lat 90-tych. Dalszym obiektem już sakralnym

na Drodze jest po-ewangelicki kościół obecnie p.w. MB Nieustającej Pomocy.

Powstał w latach 1752-1756 na terenie dawnego zamku (spalonego w 1642).

W latach 1833-35 powstała wieża projektu

E. Gansela. Od roku 1945 świątynia należy do

11

21. Ruiny Klasztoru św. Marii
i Magdaleny w Nowogrodźcu

22. Kościół św. Piotra i Pawła
w Nowogrodźcu

23. Ratusz w Nowogrodźcu

20. Wiadukt kolejowy w Bolesławcu

parafii rzymskokatolickiej. W mieście nad rzeką Bóbr występuje najdłuższy i najwyższy wiadukt

kolejowy na Śląsku a jeden z najdłuższy tego typu

konstrukcji w całej Europie. Obiekt w całości wykonany został z kamienia w latach 1844-1846

według projektu E. Gansela. Liczy on sobie

490 m, 26 m wysokości i 8 m szerokości.

Od sierpnia 2006 r. wiadukt oświetlają

projektory kompaktowe. W roku 2009

zakończono prace nad generalnym remontem

obiektu. W Bolesławcu w roku 1597 urodził

się Martin Opitz – poeta, dworzanin i sekretarz króla polskiego Władysława IV. Był założycielem

Śląskiej Szkoły Poetyckiej. Jego poezja aż po czasy Goethego stanowiła punkt odniesienia dla

większości niemieckich poetów. Nie należy także zapomnieć o garncarskiej tradycji miasta. W roku

1753 mistrz garncarski J.G.Joppe wykonał największy na świecie Wielki Garniec (wys. 2m), który

do końca II wojny światowej znajdował się na bolesławieckim rynku. Dziś zastępuje go kopia,

wykonana z końcem XX w.

Kolejną cenną dla pielgrzymującego jak i dla mnie samej miejscowością jest Nowogrodziec.

Znajdują się tu ruiny klasztoru zakonnic św. Marii i Magdaleny.

W miejscu tym stał pierwotnie zamek myśliwski wzniesiony

przez Henryka Brodatego a na prośbę księżnej Jadwigi Śląskiej

w roku 1217 zamieniony został na klasztor. Dzisiejszy układ

budynków klasztornych jest pozostałością po ostatniej

wielkiej przebudowie, która miała miejsce w XVIII w.

Następny ciekawy obiekt stanowi kościół św. Piotra i Pawła z wieżą

nawiązującą do elektorskiego zamku w Dreźnie. Pierwsze wzmianki o kościele

pochodzą z XIII w. W roku 1717 w wyniku wielkiego pożaru miasta kościół

został zniszczony, a wieża ocalała i jak pisał o niej proboszcz Micke w 1844 r.-

„była ona jedynym pomnikiem – świadectwem dawnej świętości miasta, który

przetrwał wojny, pożary i kataklizmy”. Kościół został odrestaurowany w 1964

r. zachowując jego barokową formę z rokokowo-

klasycystycznym ołtarzem

głównym i barokową amboną. Pomiędzy gzymsami u szczytu ołtarza

w medalionie znajdują się słowa Jezusa do Piotra- „Ty jesteś Piotr (czyli

skała) i na tej skale zbuduję kościół mój a bramy piekielne go nie

przemogą”. Dalszym interesującym obiektem w Nowogrodźcu jest

ratusz. Został zbudowany w 1656 r. (spłonął w 1726 r. w wyniku

wielkiego pożaru miasta). Współczesny wygląd uzyskał w 1795 r. przez mistrza murarskiego Mencla

20. Wiadukt kolejowy w Bolesławcu

12

24. Ratusz w Lubaniu

25. Kościół św. Trójcy
w Lubaniu

z Bolesławca. W górze nad wejściem do ratusza znajduje się herb miasta z 1880 r. Na południowy

zachód od ratusza stoi kamienna barokowa figura św. Jana Nepomucena. Pod figurką widnieje scenę

męczeństwa świętego (dwie osoby zrzucają kanonika z praskiego mostu na Wełtawie). Po lewej

stronie widnieje scena spowiedzi a po prawej- scena nakazania ujawnienia tajemnicy spowiedzi.

W czterech narożnikach znajdują się putta symbolicznie unoszące świętego do nieba. Generalna

konserwacja kompozycji nastąpiła w 1997 r. W mieście znajduje się element saskiego systemu

pocztowego – słup milowy poczty saskiej. W roku 1721 król polski August II Sas nakazał ustawienie

słupów milowych na trasach funkcjonowania poczty. Słup z Nowogrodźca jest jedynym zachowanym

w całości słupem milowym w Polsce. Uroczyste odsłonięcie odrestaurowanego słupa nastąpiło

1.05.2004 r.

Podążając dalej za Nowogrodziec, przez Nawojów dojdziemy do Uniegoszczy będącej jedyną

śląską częścią następnego miasta – górnołużyckiego Lubania. W Uniegoszczy znajduje się niewielki

kościółek Narodzenia NMP, wzniesiony na początku XVI w. Przy kościele tym łączą się dwa szlaki –

Dolnośląska Droga św. Jakuba oraz Droga św. Jakuba „Via Regia”. Ciekawymi obiektami w mieście

Lubań są Baszta Bracka, Ratusz Miejski, Wieża Kramarska oraz kościół

św. Trójcy. Renesansowy ratusz miejski stanowi najcenniejszy zabytek

Lubania. Wzniesiony został w latach 1539-44 w stylu renesansowym.

Kilka razy uległ pożarom. Pod koniec XVII w. powstało skrzydło

wschodnie z przejazdem. Ratusz został poważnie uszkodzony w 1945 r.

Rekonstrukcja trwała do 1977 r. Obecnie mieści się tam Muzeum

Regionalne, Miejska Biblioteka Publiczna, Sala Rajców, pałac

ślubów i Sala Królewska z portretami Wettynów. Neogotycki kościół

p.w. Św. Trójcy, zbudowany w latach 1859-61 z cegły i kamienia w miejscu

bramy Nowogrodzieckiej, w pobliżu klasztoru sióstr Magdalenek. W ołtarzu

głównym znajduje się obraz św. Trójcy wykonany przez Engerta – dyrektora

szkoły artystycznej w Pradze. Baszta Bracka pochodzi z XIV w. Została

wzniesiona wraz z całym systemem obronnym miasta prawdopodobnie

w 1318 r. Pełniła rolę obronną wobec klasztoru Franciszkanów. W XIX w.

dodano ceglany krenelarz baszty. Wieża Kramarska powstała w XIV w.

Stanowi pozostałość po pierwszym ratuszu, który spłonął w 1487r. Wieżę

wyremontowano w 1693 r.. Ciekawy obiekt stanowią także odkryte

w roku 2002 pozostałości miejskiej szubienicy, która powstała

w czasie, gdy Krzysztof Kolumb dobijał do brzegów Nowego Lądu.

Następnym punktem na Drodze jest wieś Pisarzowice. Znajduje się tu kościół

p.w. Macierzyństwa NMP, pochodzący z XV/XVI w., przebudowany w XVIII w. Wnętrze kościoła

zdobi gotycki portal, klasycystyczny ołtarz i kilka kamiennych epitafiów z XVIII w. We wsi

13

26. Cis pospolity w Henrykowie
Lubańskim

27. Kościół św. Józefa Robotnika
i św. Barbary w Zgorzelcu

zachowały się ruiny pałacu zbudowanego na początku XVIII w. Obiekt został zniszczony w 1945 r.

i w takim stanie trwa do dnia dzisiejszego. We wsi występuje także zespół pałacowo-parkowy,

pochodzący z 2. poł. XVII w. W latach 60-tych XIX w. założono na terenie dworskich łąk park

krajobrazowy ze stawami. W wieku XX od strony południowo-wschodniej powstał park ozdobny.

Obecnie w pałacu mieści się szkoła podstawowa. Sąsiadujący

z Pisarzowicami Henryków Lubański posiada cenny pomnik przyrody -

najstarsze drzewo w Polsce (i być może w całej Europie Środkowej) – jest

to cis pospolity, liczący sobie ponad 1260 lat. Na terenie wsi

umiejscowiony został pomnik upamiętniający stoczoną w 1745r. bitwę

pomiędzy Prusami a Saksonią, która miała decydujący wpływ

na zakończenie II wojny śląskiej. Obiekt sakralny

Henrykowa stanowi zespół kościelny, obejmujący kościół

p.w. św. Mikołaja z XIII w., plebanię, mur cmentarny

z bramą z 2 poł. XVIII w. oraz liczne kapliczki zabytkowe. Dalszym obiektem na Drodze, już

w miejscowości Sławnikowice jest otoczony kamiennym murem kościół Najświętszego Serca Pana

Jezusa, który powstał na początku XVI w. Został gruntownie przebudowany w 1838 r. Na terenie wsi

znajduje się pałac, w którym w roku 1651 urodził się uczony i filozof – Ehrenfried Walther von

Tschirnhaus. Za Sławnikowicami jest wieś Gronów z kościołem p.w. Matki Bożej Królowej Polski.

Wybudowany został w latach 1800-1801. Wnętrze zdobią drewniane empory i wystrój z lat 30. XIX

w. W sąsiedztwie świątyni stoi krzyż pokutny z wizerunkiem noża. W miejscowości Jędrzychowice

znajduje się kościół p.w. Narodzenia NMP pochodzący z XIII w. Obiekt był wielokrotnie

przebudowywany. Nawa kościoła nakryta jest sklepieniem kolebkowym z dekoracją stiukową sprzed

1614 r. a w ołtarzu głównym i nad wejściem głównym występują motywy pielgrzymiej muszli.

Cenny punkt dla pielgrzymujących Drogą św. Jakuba stanowi miejscowość zamykająca polski

odcinek Drogi – miasto Zgorzelec. Intrygującym

zabytkiem sakralnym miasta jest kościół p.w. św. Józefa

Robotnika i św. Barbary o dość nowoczesnej budowli.

Nawiązuje on do otwartej i ustawionej grzbietem do góry

księgi. Wmurowania pod budowę świątyni dokonał

metropolita wrocławski ks. kardynał Henryk

Gulbinowicz w 1981 r. Konsekracji kościoła dokonał

1 maja 2000 roku ordynariusz diecezji legnickiej ks. Biskup Tadeusz Rybak. Ciekawy obiekt stanowi

dom związany z osobą o imieniu Jakub Böhme. Był on niemieckim teologiem i mistykiem uznanym

za prekursora idealizmu, romantyzmu i gnostycyzmu. Na ścianie Domu Jakuba Böhme wmurowano

tablicę pamiątkową z napisem „In diesem Hause wohnte Jakub Böhme von 1590 bis 1610”. Jego

Przemyślenia filozoficzne wywarły duży wpływ na późniejszych mistyków m.in. na Adama

14

28. Most Staromiejski w Zgorzelcu

Mickiewicza i Izaaka Newtona. W środku utworzono izbę pamięci poświęconą wielkiemu filozofowi.

Będąc tam można obejrzeć zbiory zdjęć, przedmiotów i pogłębić wiedzę na temat życia i twórczości

mistrza. Interesującym obiektem jest Pomnik Milenium stojący przed Sądem Rejonowym. Posiada

formę krzyża słowiańskiego z wyrytym na nim orłem w koronie. Dzieło to upamiętnia wejście Polski

w nowe Tysiąclecie. Odwołuje się do skojarzeń z polskością i chrześcijaństwem Zgorzelca. Autorem

pomnika jest rzeźbiarz Vahan Bego. Odsłonięcie obiektu nastąpiło 11 listopada 2000 r. W mieście

wybudowana została także cerkiew prawosławna, otwarta w 2002 r. Związana jest z życiem

duchowym mieszkających w Zgorzelcu Greków. Jej uroczyste otwarcie miało miejsce podczas

V Międzynarodowego Festiwalu Piosenki Greckiej. Jest to obiekt drewniany, zdobiony obrazami

i ręcznie wykonanymi przez wiernych przedmiotami.

Ostatnim punktem polskiej strony Drogi, jaki przejdzie

pielgrzymujący jest Most Staromiejski Zgorzelec-Görlitz.

Dzisiejszy wygląd uzyskał po odbudowie w 2004 r.

Przy moście znajduje się „Piwnica Staromiejska”

w budynku funkcjonującego tam od wieku XIII

trójkołowego młyn. Na jego ścianach umiejscowiona została ceramiczna, kolorowa płaskorzeźba

WAZE – Wizerunek Artystyczny Zjednoczonej Europy, wykonana w 1998 r. przez malarza Vahana

Bego oraz rzeźbiarza Michała Bulaka.

Droga św. Jakuba jest w pewnym sensie darem dla każdego pielgrzymującego. Znajdują się

na niej fundamenty kształtujące naszą egzystencję: przyroda – środowisko, w którym toczy się nasze

życie, społeczeństwo, które tworzymy my poprzez bycie ‘osobą’, oraz Bóg – stwórca nas, natury

i wszystkiego innego. Poczucie głębokiej relacji z innymi ludźmi, przyrodą i Bogiem jest tym,

co przenika kondycję egzystencji człowieka. Dlatego uważam, że jakubowe wędrowanie, nie jest tylko

fizycznym przemieszczaniem się. Owe wędrowanie jest widzialnym wyrażeniem tego, co najbardziej

w nas intymne, niewidzialne. To właśnie odróżnia pielgrzymującego od turysty. Pielgrzymka posiada

konkretny cel i kierunek. Nie wyruszamy w Drogę po to, by gubić się w sieci ścieżek czy jakimś

labiryncie. Turystyka szuka zaś atrakcji. Turysta poszukuje wciąż nowych wrażeń, podróżując

z miejsca do miejsca. Droga św. Jakuba nie jest tylko dla tych, którzy pielgrzymują w celu umocnienia

wiary, jest ona także dla tych, którzy tej wiary poszukują. „Bo przecież każdy człowiek podobnie

przeżywa spotkanie z przyrodą, z historią, z dziełami człowieka, a nade wszystko – z innymi ludźmi”

2

2

„Droga św. Jakuba Gniezno – Zgorzelec – Praga”. Część Polska. Przewodnik Pielgrzyma, Fundacja Wioski

Franciszkańskiej, Janice 2006, str. 5

15

BIBLIOGRAFIA:

1. „Droga św. Jakuba Gniezno – Zgorzelec – Praga”, Część polska: Droga Wielkopolska i

Droga Dolnośląska. Przewodnik Pielgrzyma, Fundacja Wioski Franciszkańskiej, Janice 2006

2. „Droga św. Jakuba Via Regia Dolny Śląsk”, Przewodnik Pielgrzyma, Fundacja Wioski

Franciszkańskiej, Janice 2006

3. „Wędrówki po dolinie Rzeki Kwisy”, Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo Turystyczne

„PLAN”, Lubań 2004

4. „Dolny Śląsk – mapa atrakcji turystycznych”, Wydawnictwo Kartograficzne „EKO-GRAF”,

Wrocław 2002/2003

5. „Turystyka na Dolnym Śląsku”, Redakcja naukowa Jerzy Wyrzykowski, Wrocław 2004

6. „Wrocław wczoraj i dziś”, Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1973

7. www.camino.net.pl

8. www.wroclaw.pl

SPIS ILUSTRACJI

Strona tytułowa:

 Mapa Drogi św. Jakuba „Via Regia”

Przewodnik pielgrzyma – „Droga św. Jakuba Via Regia Dolny Śląsk”, Janice 2006, str. 1

 Muszla św. Jakuba

Przewodnik pielgrzyma „Droga św. Jakuba Via Regia Dolny Śląsk”, Janice 2006, str. 109

Praca:

1. Katedra w Santiago de Compostela

Grafika Google …………………………………………………………………………… str. 2

2. Muszla św. Jakuba na Drodze “Via Regia”

„Droga św. Jakuba Via Regia Dolny Śląsk” Przewodnik pielgrzyma Janice 2006, strona

tytułowa …………………………………………………………………………………... str. 3

3. Muszla św. Jakuba na Drodze Wielkopolskiej i Dolnośląskiej

„Droga św. Jakuba Gniezno – Zgorzelec – Praga” Droga Wielkopolska i Dolnośląska.

Przewodnik Pielgrzyma, strona tytułowa. ………………………………………………... str. 3

4. Katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu,

Zdjęcie własne …………………………………………………………… ……………... str. 4

5. Figura św. Jana Nepomucena we Wrocławiu

www.fotowroclaw.pl ……………………………………………………………………... str. 4

16

6. Kościół NMP we Wrocławiu

Grafika Google …………………………………………………………………………… str. 5

7. Katedra św. Wincentego i św. Jakuba we Wrocławiu

Grafika Google …………………………………………………………………………… str. 5

8. Katedra św. Marii Magdaleny we Wrocławiu

www.turfoto.pl ………………………………………………….………………………… str. 6

9. Ratusz we Wrocławiu

www.budowle-gotyckie-webpark.pl ……………………………………………………… str. 6

10. Zamek na wodzie w Wojnowicach

www.naszlaku.com ……………………………………………………………………….. str. 7

11. Ratusz w Środzie Śląskiej

www.wikipedia.org ……………………………………………………………………….. str. 7

12. Opactwo Cystersów w Lubiążu

www.lubiaz.pl …………………………………………………………………………….. str. 8

13. Zamek w Prochowicach

www.zamki.res.pl ………………………………………………………………………… str. 8

14. Zamek Piastowski w Legnicy

Zdjęcie własne …………………………………………………………………………..... str. 9

15. Kościół św. Jana Chrzciciela w Legnicy

Zdjęcie własne ……………………………………………………………………………. str. 9

16. Katedra św. Piotra i Pawła w Legnicy

Zdjęcie własne ………………………………………………………………………….… str. 9

17. Sanktuarium Wniebowziętej Matki Kościoła w Bolesławcu

Zdjęcie własne …………………………………………………………………………. str. 10

18. Ratusz w Bolesławcu

Zdjęcie własne ………………………………………………………….……………….. str. 10

19. Kościół p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Bolesławcu

Zdjęcie własne …………………………………………………………………………... str. 10

20. Wiadukt kolejowy w Bolesławcu

www.istotne.com ……………………………………………………………………...… str. 11

21. Ruiny Klasztoru św. Marii i Magdaleny w Nowogrodźcu

www.nowogrodziec.org …………………………………………………………….…… str. 11

22. Kościół św. Piotra i Pawła w Nowogrodźcu

www.nowogrodziec.org ………………………………………………………………..... str. 11

23. Ratusz w Nowogrodźcu

Zdjęcie własne …………………………………………………………………………... str. 11

17

24. Ratusz w Lubaniu

www.polskaniezwykla.pl ………………………………………………………………... str. 12

25. Kościół św. Trójcy w Lubaniu

www.luban.pl ………………………………………………………………………….… str. 12

26. Cis pospolity w Henrykowie Lubańskim

www.czasatrakcji.pl ……………………………………………………………………... str. 13

27. Kościół św. Józefa Robotnika i św. Barbary w Zgorzelcu

www.wikipedia.pl ……………………………………………………………………….. str. 13

28. Most staromiejski w Zgorzelcu

www.polskajestfajna.wp.pl …………………………………………………………….... str. 14