~ 1 ~
Analiza i interpretacja wybranych mitów - mity antropogeniczne. ...................
Czy upadek zawsze oznacza porażkę? Dedal i Ikar postaciami tragicznymi. ...........
Mity greckie o szczególnej żywotności w kulturze. .................................
Zdefiniuj pojęcie mitu. Omów jego znaczenie i funkcjonowanie w kulturze. .........
Związek mitologii z literaturą oraz motywy i wątki mitologiczne. .................
Prometeusz, Ikar, Syzyf - jako symbole ludzkich postaw i dążeń. ..................
Transpozycja wybranego mitu w sztuce. ............................................
Ogólna charakterystyka mitologii greckiej. .......................................
"Biblia"- "książka nad książkami" (synteza). .....................................
Geneza, autorzy oraz gatunki Biblii. .............................................
Koncepcja człowieka w Biblii. ....................................................
Miłość i cierpienie jako ludzkie doznania na podstawie Biblii. ...................
Postać Boga i człowieka w Starym i Nowym Testamencie. ............................
Najciekawsze osobowości biblijne. ................................................
Kreacja świata w Biblii i mitologii. Podobieństwa i różnice. .....................
Antyk - charakterystyka epoki. ...................................................
Antyk - malarstwo, filozofia, teatr. .............................................
"Iliada" Homera jako pierwszy epos w literaturze europejskiej. ...................
Iliada Homera jako bohaterski epos. ..............................................
Kreacje Achillesa, Hektora i Priama w Iliadzie Homera. ...........................
Arystoteles - życie i idee. ......................................................
Epika antyczna i najdoskonalszy jej twórca - Homer. ..............................
Biografie ........................................................................
"Antygona" a "Odprawa posłów greckich" tematyka, problematyka i budowa dramatów. .
Antygona i Kreon - miłość i nienawiść. Konflikt tragiczny w Antygonie Sofoklesa. .
Antygona jako tragedia władzy. ...................................................
Epos homerycki i jego tradycje w literaturze polskiej. ...........................
Konflikt tragiczny w Antygonie Sofoklesa. ........................................
Konwencje dramatu starożytnego na przykładzie: Antygona Sofoklesa. ...............
Problematyka moralna "Antygony". .................................................
Tragedia antyczna. ...............................................................
Cechy eposu homeryckiego na przykładzie "Iliady" i "Odysei". .....................
Historia teatru antycznego (etapy rozwoju, twórcy, dzieła). ......................
Horacjański ideał życia. .........................................................
Jakie wartości uniwersalne przekazali spadkobiercom twórcy antyku ? ..............
Kultura starożytnych Greków pod względem ich wierzeń i religijności. .............
Lirycy starożytnej Hellady. ......................................................
Miłość niejedno ma imię - na podstawie literatury antycznej. ....................
Poezja grecka i rzymska. ........................................................
Poglądy życiowe Horacego w wybranych odach. .....................................
Stoicka koncepcja człowieka. ....................................................
Typowe cechy sztuki greckiej, helleńskiej i rzymskiej. ..........................
Pojęcia .........................................................................
~ 2 ~
Analiza i interpretacja wybranych mitów - mity
antropogeniczne.
Teorie na temat powstania rodu ludzkiego nie są w mitologii
jednorodne. Niektóre podania głosiły, iż człowiek został stworzony przez
Bogów na ich podobieństwo, według innych - ludzkość wyszła z ziemi jako jej
twór, na podobieństwo skał, mórz i roślin. Najpopularniejszą była jednak
wersja o ulepieniu człowieka z gliny i łez Prometeusza. Twórca człowieka,
tytan, ciału powstałemu z ziemi podarować miał duszę, stworzoną z
niebieskiego ognia. Twór Prometeusza, ze względu na materiał, z którego
powstał, posiadał w sobie zarówno pierwiastki ziemskie jak i boskie.
Mitologiczny człowiek nie pochodził jednak bezpośrednio od bogów. Był słaby
i nagi, nie rozumiał świata, który go otaczał. Dopiero Prometeusz, który
dał człowiekowi ogień i światło, nauczył go życia. Człowiek, według
mitologii, nie był więc z założenia istotą wyższą nad otaczającą go ziemię.
Formował się powoli pod przewodnictwem swojego mistrza - Prometeusza.
Z teorią powstania człowieka związany jest luźno mit o czterech
okresach ludzkości. Na początku panował wiek złoty, będący odpowiednikiem
raju. Człowiek żył bez trosk, nie znał starości, a jego życie było wieczną
zabawą. Potem nastał wiek srebrny, w którym ludzi bardzo powoli osiągali
dojrzałość, ich starość była przykra. Powoli odwracali się od bogów, ich
serca ogarniała pycha i złość. Aby ukarać zbrodnie i upadek obyczajów Zeus
zesłał na Ziemię potop. Odrodzona na nowo ludzkość weszła w wiek brązowy,
pełen wojen, podłości i niesprawiedliwości. Według niektórych wersji to w
tej epoce Zeus ukarał ludzi potopem. Wiek brązowy był wiekiem herosów i ich
wielkich czynów. Ostatnia epoka to czasy historyczne, nazwane wiekiem
żelaza, charakteryzujące się postępującym wciąż upadkiem moralnym i
społecznym.
Pierwszą kobietą, która pojawiła się na ziemi, była Pandora,
stworzona na polecenie Zeusa przez Hefajstosa. Obdarzona przez wszystkich
bogów wspaniałymi przymiotami (urodą, czarem, wdziękiem), była jednocześnie
fałszywa, nierozsądna i głupia. To za jej przyczyną pojawiło się na ziemi
zło, które Zeus chcąc ukarać ludzi za czyn Prometeusza (kradzież ognia)
wręczył Pandorze zamknięte w glinianej beczce. Gdy Pandora znalazła się na
ziemi, pojął ją za żonę (mimo ostrzeżeń Prometeusza) Epimeteusz. Pandora,
powodowana ciekawością, nakłoniła męża do otwarcia beczki i w ten sposób
wyleciały na ziemię nieszczęścia i klęski.
~ 3 ~
Bogowie w Greckiej mitologii są częścią świata, człowiek nie stanowi
ukoronowania ich dzieła. Zainteresowanie bogów budzi tylko w momencie, w
którym zaczyna im zagrażać.
Prometeusz, twórca i dobroczyńca człowieka, który za swój czyn
poniósł dotkliwą karę, jest symbolem buntu jednostki wobec Boga oraz
altruistycznej miłości do ludzi. Nieśmiertelny tytan, sprzeciwiając się
bogom, próbuje wydrzeć ich tajemnicę i wiedzę, aby dać człowiekowi wolność
i niezależność. Jego ofiara dla człowieka jest bezinteresowna, a kara długa
i bolesna. Od imienia bohatera pochodzą terminy prometeizm i postawa
prometejska, które oznaczają indywidualistyczny bunt skierowany przeciwko
siłom natury i Bogu w imię wolności i szczęścia ludzkości. Prometeizm to
postawa altruistyczna, skłonność do poświęcenia dla dobra człowieka, nawet
za cenę ogromnego cierpienia. Istotą prometejskiego buntu i cierpienia jest
samotność człowieka, który przerasta ludzi, a nie porównuje bogom.
Dobrowolność, bezinteresowność poświęcenia i wysoce szlachetne pobudki
czynią z Prometeusz bohatera. Motyw prometejski wielokrotnie wykorzystywany
był przez literaturę. Tematem swojej tragedii uczynił go Ajschylos
("Prometeusz skowany"). Prometeizm stał się jedną z podstawowych cech
bohatera romantycznego, indywidualisty, prowadzącego spór z Bogiem w imię
szczęścia ludzkości. Najbardziej reprezentatywnym przykładem takiej postawy
jest
Konrad
z
III
części
"Dziadów"
Adama
Mickiewicza.
Mit o Syzyfie jest wyrazem marzeń człowieka o nieśmiertelności i
niemożności jej uzyskania. Syzyf próbuje przechytrzyć bogów i odsunąć od
siebie wizję starości i śmierci. Jego poczynania zostają jednak odkryte, a
sam bohater ponosi dotkliwą karę. Boskie właściwości, za którymi człowiek
tęskni, są mu niedostępne, a wszelkie próby ich osiągnięcia skazane zostają
na porażkę. Przemijalność i śmierć są nieodłącznymi atrybutami ludzkiej
egzystencji, sprzeciw wobec boskich praw niesie za sobą karę. Syzyf za
próbę sprzeciwienia się bogom zostaje dotkliwie ukarany. Musi wtaczać na
górę głaz, który w ostatniej chwili osuwa się w dół i zmusza bohatera do
podjęcia kolejnej próby. Od imienia Syzyfa pochodzi termin syzyfowa praca,
oznaczający daremny trud i wysiłek, konieczność ponawiania tej samej
czynności, która nie przynosi żadnych efektów. Historia Syzyfa wskazuje też
na niemożność zaspokojenia ludzkich pragnień. Do tego mitu odwołał się
Stefan Żeromski w swojej powieści "Syzyfowe prace". Użyty w tytule termin
oznacza
daremny
trud
carskiego
aparatu,
bezskutecznie
usiłującego
zrusyfikować polską młodzież.
Dedal (gr. daidalos - rzemieślnik, artysta) symbolizuje doskonały
kunszt artystyczny i twórcze możliwości człowieka. Według mitologii był
~ 4 ~
wysoko ceniony przez współczesnych, którzy uważali, iż stworzone przez
niego dzieła sztuki posiadają duszę i mają w sobie życie. Dedal jest także
symbolem tęsknoty za wolnością, odwiecznego marzenia człowieka o
niezależności, swobodzie i niepodległości artysty wobec władców i państwa.
Skonstruowane przez niego skrzydła zanieść miały bohatera i jego syna z
powrotem do ojczystej ziemi. Ikar, nie słuchając przestróg ojca, wzbił się
jednak za wysoko i swoją brawurę przypłacił życiem. Wzlatujący ku słońcu
Ikar, to symbol młodzieńczej nierozwagi, zbyt dużych roszczeń, które
prowadzą do upadku i klęski. Lot ku słońcu, to chęć zbliżenia się do
ideału, próba przekroczenia możliwości i ograniczeń ludzkich, desperacki
czyn, za który zapłacić trzeba życiem. Dedal i Ikar reprezentują dwie
odmienne postawy wobec życia: pierwsza cechuje się rozwagą, rozsądkiem,
umiejętnością oceny niebezpieczeństwa, doświadczeniem życiowym, które
pozwala odpowiednio ocenić własne możliwości, w drugiej dominuje właściwa
młodości lekkomyślność, nie licząca się z niebezpieczeństwem brawura,
straceńcza chęć osiągnięcia niemożliwego celu, nieopanowana ciekawość,
która prowadzi do zguby. Mit o Ikarze i Dedalu posłużył jako temat obrazu
wybitnemu malarzowi P. Brueglowi.
Mity trojańskie to ostatni wielki cykl mityczny starożytnej Grecji.
Wchodzące w jego skład opowieści stały się podstawą dwóch wielkich eposów
Homera: "Iliady" (opisującej pięćdziesięciodniowy epizod wojny trojańskiej)
i "Odysei" (której głównym tematem jest podróż wracającego z wojny do domu
Odyseusza). Mity te mają pewną podbudowę historyczną. Według odkryć
archeologicznych Troja było to istniejące do IV wieku p.n.e. miasto w Azji
Mniejszej. Obszerny i bogaty tematycznie mit o wojnie trojańskiej zawiera
wiele wątków i motywów wykorzystywanych w kulturze i literaturze.
Najbardziej popularne z nich to:
sąd Parysa - którego celem jest wybranie najpiękniejszej spośród
trzech bogiń: Hery, Ateny i Afrodyty. Historia ma formę ludowej
opowieści, przywodzi także na myśl dzieje biblijnego króla Salomona,
który wybrać miał pomiędzy trzema wartościami: mądrością, potęgą i
sławą.
postać Heleny trojańskiej - symbol i archetyp kobiecej piękności.
koń trojański - drewniany koń, w którym ukryli się wojownicy greccy.
Wprowadzony przez mieszkańców Troi do miasta, stał się przyczyną jego
zagłady. W znaczeniu przenośnym oznacza zdobycz, która przynosi
klęskę.
~ 5 ~
Opisana przez Homera wojna trojańska oraz jej poszczególne wątki
stały się dla wielu pisarzy źródłem literackiej inspiracji. Jan Kochanowski
fiasko misji przybyłych po Helenę greckich posłów uczynił punktem wyjścia
swej tragedii pt. "Odprawa posłów greckich".
Herakles (Herkules) to jeden z najsłynniejszych bohaterów greckich,
cechujący się odwagą, ponadludzką siłą i wytrzymałością, a także dobrocią.
Jest symbolem człowieka, który za swoją niezłomną pracę i wytrwałość oraz
wyswobodzenie ludzkości od zagrażających jej nieszczęść (dwanaście prac
Herkulesa) zasłużył sobie na nieśmiertelność. Czczony w Grecji i Rzymie był
patronem kultury, a także bogiem handlu i bóstwem chroniącym od złego. Jego
dwanaście prac, z których trzy ostatnie są próbą pokonania śmierci, stało
się jednym z powodów nadania mu nieśmiertelności przez bogów. Motyw
nadludzkiej
potęgi
i
wytrwałości
bohatera,
nie
poddającego
się
przeciwnością losu, wykorzystał Adam Mickiewicz w swojej "Odzie do
młodości".
Charakterystyka oraz dzieje niektórych bohaterów
mitologicznych. Kosmogonia mitologiczna.
Początkowo
istniał
chaos
(nieskończona
otchłań,
wypełniona
bezkształtną masą, mieszaniną powietrza, ziemi, wody i ognia). Z chaosu
powstał dzień, a wraz z nim Jasność i wszelka radość. Wyłoniła się Ziemia
(Gaja) i otaczający ją Eter. Powstało niebo (Uranos). Gaja i Uranos to
pierwsze bóstwa świata. Uranos dał deszcz, a Gaja wszelką roślinność.
Ziemia wypełniła się żywymi istotami. Pojawiły się dalekie gwiazdy i blade
słońce. Z chaosu zrodzony został też bóg miłości Eros. Dzięki niemu świat
się nieustannie odradzał i odnawiał. Eros łączył ludzkie serca. Uranos i
Gaja spłodzili dzieci Olbrzymy. Po nich przyszli na świat Cyklopi -bóstwa
związane z piorunami, błyskawicami i grzmotami (Arges, Steropes i Brontes).
Gaja i Uranos wydali także na świat sześć Tytanów (Okeanos, Kojos, Krion,
Hyperion, Jarpet, Kronos) i sześć Tytanid (Teja, Rea, Temida, Mnemosyna,
Tojbe, Tetys). Uranos bał się tytanów więc strącił ich do podziemnego
świata Tartaru. Gaja zbuntowała za to najmłodszego syna przeciwko ojcu.
Kronos ugodził ojca mieczem, a jego krew (ojca) zapłodniła Gaję ponownie.
Wówczas przyszły na świat boginie zemsty Erynie. Pojawiły się też nowe
pokolenia Gigantów i Nimf. Tytani uwolnili swoich braci z Tartaru i pozbyli
władzy Uranosa. Rządzący Kronos obawiał się o swoje panowanie, więc pozbył
się cyklopów i Gaja zbuntowała się przeciwko niemu. Żoną Kronosa była Rea,
z którą miał potomstwo. Kronos przypomniał sobie słowa Uranosa, że jego
własny potomek pozbawi go władzy, więc połykał swoje dzieci. Rea uciekła na
~ 6 ~
Kretę i tam urodziła Zeusa. Cyklopi zbudowali mu pałac na Olimpie, gdzie
zamieszkali bogowie. Wokół stołu Zeusa zasiadała jego rodzina: żona Hera,
ich syn Ares (bóg wojny), siostra Zeusa Afrodyta Bogini miłości, Hefajstos
(bóg ognia), boski posłaniec Hermes, bogini urodzaju Demeter, brat Zeusa
Posejdon (bóg morza), czwórka dzieci władcy nieba: Atena (bogini mądrości),
Apollon (bóg światła i muzyki), Atrenida (bogini lasów, łowów i pól),
Dionizos (bóg winorośli, nigdy nie opuszczający pucharu z ręki). W kuchni
panowała opiekunka ogniska domowego Hestia. W królestwie podziemi przebywał
bóg ciemności Hades z żoną Persefoną. Wszyscy bogowie starali się
uporządkować świat, aby Ziemia stała się rajem. Chociaż między bogami
toczyły się zacięte boje ludzie byli wolni od zła. Nie znali starości, nie
musieli pracować bo ziemia sama rodziła. Odżywiali się dzikimi owocami:
warzywami, mlekiem, miodem, który spływał z drzew. Była to "epoka złota". W
"epoce srebrnej" ludzie zmienili się. Pojawili się prostacy i barbarzyńcy.
Zeus postanowił za nieposłuszeństwo zgładzić całą ludzkość. Nastąpiła
"epoka brązowa", ale i ci ludzie pozabijali się nawzajem, a ich dusze
trafiły do Hadesu. Pozostały tylko zwierzęta, ptaki i ryby. Bogowie
stworzyli więc bohaterów. W "epoce bohaterów" zdarzały się wielkie czyny
znane z opowieści o "Złotym panie", czy o zdobyciu Troi. Bogowie pomagali
ludziom. Demeter nauczyła ich uprawy ziemi. Zeus poprosił Prometeusza aby
uformował człowieka z czerwonej gliny i łez. Został on stworzony na
podobieństwo bogów. Zeus tchnął życie w pierwszych ludzi, a Prometeusz
pomagał im we wszystkim. Wykradł nawet z Olimpu ogień i dał człowiekowi.
Zeus ukarał go za to przykuwając łańcuchami do skał Kaukazu. Sęp
wydziobywał mu wątrobę, która co noc odrastała.
Czy upadek zawsze oznacza porażkę? Dedal i Ikar postaciami
tragicznymi.
Dedal i Ikar to bohaterowie jednego z najbardziej znanych mitów
greckich. Dedal był wszechstronnym artystą, architektem, rzeźbiarzem,
wynalazcą skomplikowanych mechanizmów. Pracował w Atenach i tam miał ucznia
Talosa, który był tak uzdolniony, że wzbudziło to zazdrość mistrza. Pewnego
dnia, gdy Talos, wzorując się na szczęce węża, wynalazł piłę, Dedal strącił
go ze szczytu Akropolu. Gdy zbrodnia została wykryta, Dedal i jego syn Ikar
zbiegli na wyspę Kretę, do króla Minosa; król zatrzymał u siebie Dedala
jako architekta i rzeźbiarza. Dedal wybudował wtedy dla Minosa Labirynt,
pałac o skomplikowanym układzie korytarzy, gdzie król zamknął potwora
Minotaura. Potem, gdy Ariadna chciała ocalić bohatera, który przybył, by
pokonać potwora, zwróciła się o pomoc do Dedala, a ten pokazał jej sposób
ocalenia Tezeusza. Polecił jej, aby dała herosowi kłębek nici, który
~ 7 ~
pozwoli mu, skoro będzie go rozwijał w miarę posuwania się krętymi
korytarzami, powrócić tą samą drogą. Dedal bardzo tęsknił za rodzinnym
miastem. Minos w obawie, aby genialny wynalazca go nie opuścił, zakazał mu
jednak opuszczać Kretę. Wtedy pomysłowy Dedal sporządził dla siebie i Ikara
skrzydła, które przymocował do ramion za pomocą wosku. Obaj wzbili się w
powietrze. Przed tą podróżą Dedal pouczył chłopca, by nie leciał zbyt
nisko, gdyż pióra nasiąkłyby wtedy wilgocią, ani zbyt wysoko, bo wosk
mógłby się roztopić w promieniach słonecznych. Ikar jednak, pełen dumy, nie
usłuchał rad ojca i wznosząc się coraz wyżej, tak bardzo zbliżył się do
słońca, że wosk stopił się i śmiałek runął do morza, które od tego czasu
nazywa się Morzem Ikaryjskim. Dedal zaś cały i zdrowy dotarł na Sycylię.
Dedal stanowi symbol rozsądku, wytrwałości w dążeniu do celu, zaś
Ikar symbolizuje bohaterstwo, romantyczny wzlot wbrew rozsądkowi. Jednak
postawy Dedala i Ikara można interpretować różnie. Ernest Bryll w wierszu
Wciąż o Ikarach głoszą podejmuje polemikę z kultem bohaterstwa, występuje w
imię
rozsądku,
trzeźwości,
czego
symbolem
jest
Dedal:
"Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal jakby to nikłe pierze
skrzydłem
uronione
chuda
chłopięca
noga
zadarta
do
nieba
- znaczyła wszystko. (... )".
Dla Brylla wartościowe jest nie to, co piękne, porywające, ale
ulotne, lecz to, co celowe, sensowne, trwałe, przynoszące widoczne efekty.
Ikar wzbił się tam, gdzie nigdy dotąd nie dotarł żaden człowiek, ale zaraz
potem zginął. Oddał rzecz tak cenną jak życie w zamian za chwilę euforii i
zachwytu. Dedal natomiast zachował zdrowy rozsądek. Przestworza, podniebna
podróż nie spowodowały, że zapomniał o właściwym celu podróży. Nie był nim
przecież lot, ale dotarcie do ojczyzny. I ten cel Dedal osiągnął. Nie
zatrzymał się nawet, gdy usłyszał rozpaczliwy krzyk syna. Wiedział, że nie
może mu pomóc, nie mógł dopuścić, żeby szansa odzyskania wolności została
zmarnowana. Gorzko opłakiwał syna, ale nie ruszył mu na ratunek, chłodno
rozważywszy wszystkie za i przeciw takiego kroku. Bryll przyznaje, że
postępował tak dlatego, że:
"(...) Wiedział, że nie gapić trzeba się nam w Ikary, nie upadkiem
smucić- choćby najwyższy... A swoje ucapić".
Retoryczne pytanie: "Czy Dedal, by ratować Ikara, powrócił?" jest
potwierdzeniem aprobaty dla trzeźwości i celowości działania Dedala.
Pewności własnych racji w wierszu Brylla przeciwstawiona jest
~ 8 ~
niepewność sumienia artysty w utworze Tadeusza Różewicza pt. Prawa i
obowiązki:
"Dawniej kiedy nie wiem
dawniej myślałem że mam prawo obowiązek
Krzyczeć na oracza
Patrz, patrz słuchaj pniu
Ikar spadu
Ikar tonie syn marzenia
porzuć pług
porzuć ziemię
otwórz oczy
tam Ikar
tonie (...)".
Podmiot liryczny mówi tu o czasach, w których wierzył, że ma "prawo i
obowiązek" budzenia sumień i otwierania oczu na dramat jednostki. Choć
zmienił swe stanowisko, ciągle nie jest pewien, "nie wie", jaką przyjąć
postawą wobec klęski Ikara:
"Lecz teraz kiedy teraz nie wiem
wiem że oracz winien orać ziemię
pasterz pilnować trzody
przygoda Ikara nie jest ich przygodą (...)".
Ujawnia się tu fascynacja postacią Ikara, jako tego, który zdobył się
na nadludzką odwagę - wzbił się jak ptak i pragnął dolecieć jak najwyżej,
nie zważając na niebezpieczeństwo. Różewicz zauważa, że Ikar jest wielkim
indywidualistą i idealistą. ale czy poeta ma prawo odrywać ludzi od
bohaterstwa ich ciężkiej, żmudnej, mozolnej, codziennej pracy, aby
zobaczyli błysk bohaterstwa skazanego na zagładę? Różewicz zdaje się
twierdzić, że każdy z nas ma swoje "przygody", każdy ma chwile swego
"wielkiego lotu". Ikar utonął, ale to nie powód, aby cały świat odstąpił od
swego naturalnego porządku i patrzył na klęskę wielkiego idealisty.
Obydwaj bohaterowie osiągnęli swoje cele, a mimo to wydaje się, że są
to postacie naznaczone piętnem tragizmu. Ikar - romantyczny buntownik
~ 9 ~
przeciw
wszelkim
ograniczeniom,
zdobywca
wolności,
człowiek-ptak
realizujący odwieczne pragnienie, aby wzbić się w przestworza, poniósł za
swą zuchwałość straszliwą karę -oddał życie za spełnione marzenia. Dedal-
racjonalista, chłodno oceniający możliwości, rozważający wszystkie za i
przeciw, osiągnął cel, ale nie dane mu było zachłysnąć się wysokością i
pędem,
nie
odczuł
w
pełni
wspaniałości
lotu,
stracił
syna.
Stanisław Grochowiak w wierszu pt. Ikar zestawia bohatera z kobietą piorącą
bieliznę - tym samym wskazuje na realia codziennego życia, na trud i
cierpienia
człowieka:
postawa
Ikara
jest
tu
bezużyteczna:
"Oto Ikar wzlatuje. Kobieta nad balią zanurza ręce.
Oto Ikar upada. Kobieta nad balią, napręża kark.
Oto Ikar wzlatuje. Kobieta czuje kręgosłup jak łunę.
Oto Ikar upada. W kobiecie jest ból i spoczynek".
Ikar jest szlachetnym idealistą, marzycielem, ale w konfrontacji z
rzeczywistością przegrywa; okazał się "cukrzaną chmurką na lepkim patyku".
Dedal jest uosobieniem trzeźwego spojrzenia na świat, zwycięstwa rozsądku
nad marzeniem. Ikar zaś uosabia fascynację człowieka tym, co nieznane; chce
zrealizować pragnie pokonania granic, które stawia człowiekowi natura. Z
powyższych analiz jasno wynika, że upadek nie zawsze oznacza porażkę. Są
jednak jednostki przeznaczone do wysokich lotów i upadków - wieczni
idealiści, których życie jest realizacją marzeń. Są i tacy, których
bohaterstwo jest ciche, skromne, nikt go nie zauważa racjonaliści,
realizujący z uporem zadania dnia codziennego. Ci zawsze osiągają swój cel,
ale być może rzadko marzą, a jeśli - ich marzenia nie są chyba tak kolorowe
i fantastyczne jak marzenia idealistów.
Mity greckie o szczególnej żywotności w kulturze.
Mit o Dedalu i Ikarze.
Dedal - ateński budowniczy, rzeźbiarz i mechanik; obciążony zbrodnią
uszedł na Kretę. Dedal był wielkim wynalazcą, w związku z tym król Krety -
Minos, nie chciał go wypuścić poza granice swego kraju. Dedal postanowił
odlecieć wraz ze swoim synem Ikarem, przy użyciu skrzydeł własnej
konstrukcji. Przed lotem Dedal ostrzegł Ikara, aby utrzymywał odpowiednią
wysokość (zbyt nisko - pióra nasiąkną wilgocią, zbyt wysoko - słońce
rozpuści wosk, którym były przyklejone pióra). Jednak Ikar zachwycony
~ 10 ~
pięknem i swobodą lotu, zapomniał o przestrogach ojca. Wzbił się wysoko, a
słońce rozpuściło wosk. Mit ten jest odzwierciedleniem życia codziennego
ludzi zafascynowanych różnymi zjawiskami, które mylnie oceniamy jako coś
wspaniałego, a one prowadzą nas do zguby.
Mit o Promteuszu.
Jest to chyba najbardziej znany z mitów. Opowiada on o tym, jak
ulubieniec Ateny zemścił się na samym Zeusie za zesłanie na ziemię nędzy,
chorób i smutku, których źródłem była beczka - posag pięknej Pandory, żony
niemądrego Epimeteusza.
Otóż Prometeusz zabił wołu i poćwiartowanego złożył do dwóch worków.
W jednym znajdowało się najprzedniejsze mięso nakryte skórą, w drugim
kości, na których widniały płaty słoniny. Poproszony o dokonanie wyboru
Zeus, wskazał łakomie na drugi worek i od tej pory ta część zwierzęcia
poświęcana była bogom. Ośmieszony władca Olimpu straszliwie ukarał śmiałka.
Prometeusza przykuto do skały Kaukazu i codziennie przylatywał do niego
wygłodniały sęp, aby wyszarpywać mu ciągle odrastającą wątrobę.
O Demeter i Persefonie.
Demeter, bogini życia i urodzaju, miała córkę Persefonę, którą
podstępem sprowadził do piekła tamtejszy władca, Hades. Nieszczęsna matka
błąkała się po Ziemi w poszukiwaniu ukochanego dziecka, lecz nie mogła go
nigdzie znaleźć. Jej smutek był tak wielki, że deszcze przestały padać,
strumienie powysychały, nie rodziły się nowe plony i głód zaczął zaglądać
do ludzkich siedzib.
Zmartwiony Zeus postanowił przebłagać Demetrę, ale nic nie skutkowały
namowy wysyłanych do niej muz i charyt. Władca Olimpu ustąpił wreszcie i
nakazał Hadesowi, aby oddał Persefonę. Król piekieł wypełnił to życzenie,
ale wręczył żonie jabłko granatu, które częściowo zjedzone, na zawsze
związało ją z państwem cieni.
Wielka radość Demeter spowodowana powrotem córki wywołała na świecie
eksplozję zieleni i śpiewu ptaków. Jednak Persefona musiała powracać do
męża na trzy miesiące w roku, wtedy to przyroda zamierała, by ponownie się
obudzić z zimowego odrętwienia. W taki właśnie sposób starożytni Grecy
tłumaczyli sobie cykliczność zmian pór roku.
Zdefiniuj pojęcie mitu. Omów jego znaczenie i funkcjonowanie w
kulturze.
~ 11 ~
Mit - opowieść o bogach, stworzeniu świata i człowieka, dziejach rodów,
ludzkich uczuciach. Wyraża wierzenia danej społeczności, jest własnością
wszystkich jej członków, obrazuje odwieczne emocje i postawy człowieka.
Mity opowiadają zwłaszcza o początkach istnienia świata, powstawaniu bogów
i ludzi. Nie funkcjonują tylko jako relikty przeszłości. Motywy, postawy,
pojęcia i wyrażenia pochodzące z nich istnieją do dziś w literaturze,
sztuce i języku. Mitologia (zbiór mitów starożytnej Grecji) jest dziś dla
nas zbiorem baśni, wyobrażeń starożytnych ludzi i wciąż, choć nie ma już
wymiaru religijnego, zawiera prawdy o nas samych.
Mity można podzielić na:
teogoniczne - mówiące o powstawaniu bogów (mit o narodzeniu Ateny z
morskich fal i piany; mit o stworzeniu świata - wraz z narodzinami
ziemi, rodzą się pierwsi bogowie: Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia, a z
nich następne pokolenia bogów)
kosmogoniczne - o powstawaniu świata (mit o stworzeniu świata -
ziemia narodziła się z chaosu, czyli z wielkiego, bezkształtnego
zawirowania kosmicznego, z otchłani, plątaniny czterech żywiołów:
ziemi, powietrza, wody, ognia)
antropogeniczne - o powstawaniu człowieka
genealogiczne - o historii rodów (mit rodu Labdakidów "Antygona")
Mity pełniły następujące funkcje:
poznawcze - dzięki nim ludzie wyjaśniali pewne niezrozumiałe zjawiska
przyrody, np. burzę z piorunami
światopoglądowe - mity były podstawą wierzeń religijnych
sakralne - mity przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały
jak czcić bogów
Poszczególni bogowie odpowiadali za różne rzeczy na ziemi:
Zeus - władca bogów i ludzi
Apollo - bóg piękna, patron sztuki, poezji, muzyki, choroby, śmierci,
przepowiedni, przewodnik muz - atrybutem jest wieniec laurowy
Eros - bóg miłości (namiętności seksualnej) raził strzałami serca
ludzkie, rozpalając w nich miłość i pożądanie
~ 12 ~
Afrodyta - bogini piękna, miłości i pożądania
Atena - bogini słusznej wojny (w zbroi), uosobienie mądrości
Hefajstos - bóg - kowal, pracowity; patron rzemieślników i pracy
ludzkiej
Ares - bóg wojny - walki i mordu, wrzawy bitewnej - patronuje każdej
wojnie, bez względu na jej sens
Hermes - bóg wędrowców i podróżnych, handlu, kupców, wymiany
Związek mitologii z literaturą oraz motywy i wątki
mitologiczne.
Mity, pierwotnie przekazywane ustnie, a następnie zapisywane,
przechodziły z czasem w formę opowieści, stając się materiałem literackim.
W ten sposób przyczyniły się do powstania i rozwoju rodzajów i gatunków
literackich. Ojcem greckiej mitologii był Homer, którego dwie wielkie
epopeje "Iliada" i "Odyseja" stanowią artystyczne opracowanie znanych mitów
oraz kodyfikują atrybuty i cechy poszczególnych bogów. Kolejnym etapem
porządkowania greckiej mitologii była twórczość Hezjoda, który interesował
się przede wszystkim początkami świata, oraz genealogią bogów. Do mitologii
sięgali poeci (Pindar), Owidiasz (twórca "Metamorfoz"), a także wielcy
tragicy greccy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides. W ten sposób mity, będące
formą zbiorowej świadomości, nie stanowiące żadnego określonego gatunku
literackiego, przyczyniły się do powstania i rozwoju eposu, będącego
zapisem mitu, oraz liryki i tragedii, która swoje tematy czerpała z
mitologii i w początkowej fazie rozwoju związana była ściśle z obrzędami
religijnymi. Z czasem mity tracąc swoje funkcje sakralne, weszły do
literatury
w
charakterze
baśniowych
i
fantastycznych
wątków.
Niektóre wątki i motywy mitologiczne za pośrednictwem baśni i
fantastyki weszły w obręb kultury ludowej, a stąd przedostały się do kultur
europejskich. Obiegowe, czyli wędrowne motywy mitologiczne odsyłają do tych
samych znaczeń w różnej formie. Opracowane na przestrzeni wieków, nabierają
nowego charakteru, służą wyrażaniu nowych idei, a często występują jedynie
jako konwencjonalne chwyty, czego przykładem może być typowy apel podmiotu
lirycznego do bóstwa, będący prośbą o natchnienie.
~ 13 ~
Prometeusz, Ikar, Syzyf - jako symbole ludzkich postaw i
dążeń.
Kultura, a zatem i literatura czasów antycznych dała podwaliny pod
dalszy rozwój twórczości światowej, a szczególnie europejskiej. To właśnie
z kultury grecko-rzymskiej pochodzą utrwalone już kanony piękna, fundamenty
estetyki, filozofii, nauki, liryki, wreszcie demokracji i wolności
człowieka .Jednym z najbardziej uniwersalnych i ponadczasowych dzieł
antycznych okazały się mity. Mitologia jest inspiracją twórczą dla wielu
pisarzy, poetów .To tam utrwalone zostały pierwsze wzory ludzkich postaw i
zachowań. Pod opisanymi postaciami i zdarzeniami kryją się ludzkie uczucia
i pragnienia, które dotyczą wszystkich i nie zmieniają się przez wieki. Są
to więc opowieści symboliczne i alegoryczne (tzn. mają głębszą, ukrytą
treść ). Nauka traktuje te wzory jako archetypy, czyli pradawne, niezmienne
wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Utrwalone głęboko w psychice ludzkiej ujawniają się w różnych dziedzinach
wiedzy i działalności. Sam archetyp jest niezmienny, nie podlega przemianom
historycznym.
Prometeusz
Prometeusz był tytanem, a imię jego znaczy właściwie "przewidujący".
Jedna z legend w mitologii Greckiej głosi że człowiek jest tworem
Prometeusza, który ulepił go z gliny pomieszanej ze łzami. Dusze zaś dał mu
z ognia niebieskiego którego skradł z rydwanu słońca.
Człowiek stworzony przez Prometeusza był nagi i bardzo słaby , nie
potrafił się sam bronić . To co go odróżniało od innych to była jego postać
, niepodobna do otaczających go stworzeń, był widocznym dziełem (obrazem)
bogów. To czego mu tylko brakowało to siły bogów bez tego ludzie byli
bezradni wobec sił przyrody, której nie jeszcze nie znali.
Prometeusz chcąc pomóc człowiekowi , ponownie zakradł się do
spichlerza ognia niebieskiego i przyniósł na ziemie pierwszy płomień ognia.
W gospodach ludzkich zapłonęły jasne ogniska które ogrzewał mieszkańców i
odstraszały groźną zwierzynę.
Jednak czyn jaki popełnił Prometeusz nie podobał się Zeusowi. Kazał on ,
Hefajstosowi stworzyć kobietę cudownej urody , na wzór pięknej śmiertelnej
bogini. Gdy już była gotowa każdy z bogów obdarzył ją jakąś szczególną
właściwością. I nazwano ja Pandorą . Darem od bogów dla ludzi. W posagu
~ 14 ~
otrzymał glinianą puszkę, szczelnie zamkniętą , której zawartości nikt nie
znał.
I tak wyposażoną Pandorę posłaniec bogów Hermes , zaprowadził na
ziemię pod chatę Prometeusza. Mądry Tytan wyszedł przed chatę i
przyjrzawszy się niewiaściee zwietrzył podstęp i odprawił nieznajomą i
każdemu innemu kazał zrobić to samo. Lecz Prometeusz miał brata (wolno
myślącego) o imieniu Epimeteusz. On jako jedyny nie wygnał Pandory ze
swojego progu ale na dodatek ożenił się z nią . Niewiasta była bardzo
ciekawa co znajduje się w bece którą jej powierzyli bogowie. Ale przyszedł
Prometeusz , wziął brata na stronę i przestrzegł go , żeby nie otwierał
beczki ani żonie ni pozwalał jej otworzyć , bo tam jakieś wielkie licho
siedzi rzekł Prometeusz. Jednak Pandora przekonała swego męża do otwarci
puszki. Ledwo podnieśli wieko , wyleciały na świat wszystkie smutki ,
troski,
nędze
choroby
i
jak
kruki
obsiadły
biedną
ludzkość.
Prometeusz chciał teraz podstępem za podstęp odpłacić. Zabił wołu ,
podzielił go na dwie części mięso owinął skórą , a kości nakrył tłuszczem i
powiedział do Zeusa którą ofiarę wybierzesz będzie ci składana przez ludzi.
Dzeus oczywiści wybrał tę część która było obtoczona tłuszczem , myślą że
tam jest najdelikatniejsze mięso. Szybko spostrzegł się że są tam tylko
same kości. Ale wyrok był nie odwracalny. Dzeus zemścił się okrutnie. Na
jego rozkaz przypięto Prometeusza do skał Kaukazu. Co dzień przylatywał
orzeł i wyjadał mu wątrobę która cały czas odrastała.
Postać tytana symbolizuje miłość i poświęcenie dla ludzi, ofiarność w
niesieniu im pomocy, bezinteresowną szlachetność. Prometeusz jest wzorcem
społecznika, który poświęca się dla ogółu.
Mit prometejski stał się inspiracja do ukształtowania się postawy
zwanej prometeizmem: skrajnego, bolesnego poświecenia się dla ludzkości.
Postawę tę przypomniano i szczególnie propagowano w dobie romantyzmu -
każdy z bohaterów romantycznych pragnie poświecić się dla ludzi i idei:
Konrad - Gustaw cierpi za miliony, Kordian zamierza wziąć na siebie
zbrodnię królobójstwa, Hrabia Henryk - oddaje życie w walce o ideały
swojej, arystokratycznej klasy społecznej.
Syzyf
Syzyf król Koryntu, był lubiany przez bogów, którzy zapraszali go na
uczty olimpijskie i zezwalali na popijanie ambrozji, odświeżającej jego
ciało. Miał zgubna przywarę - plotkował, nie umiał utrzymać boskich
~ 15 ~
sekretów dla siebie, jednak bogowie mu to zazwyczaj wybaczali. Pewnego dnia
zdradził ważny sekret Dzeusa, ten rozgniewał się na niego i posłał po boga
śmierci Tanatosa, aby zabrał króla Koryntu z tego świata. Syzyf jednak
zakuł go w kajdany, odtąd ludzie przestali umierać. Bogowie wysłali więc
Aresa aby uwolnił Tanatosa i Syzyf musiał umrzeć, ale przed śmiercią
zakazał małżonce pogrzebania jego zwłok. Dusza jego nie mogła więc wejść do
krainy cieniów, lecz błąkała się po świecie narzekając na niedobrą żonę.
Wówczas Hades, nieświadom podstępu, zezwolił Syzyfowi powrócić na ziemie na
trzy dni, aby mógł ukarać swą małżonkę. Król Koryntu poszedł, ale do Hadesu
nie wrócił. Bogowie o nim zapomnieli, a on żył cicho starając się nie
zwracać na siebie uwagi. Dopiero po latach Tanatos przypomniał sobie o
uciekinierze i zabrał go z powrotem do podziemi. W Hadesie wymierzono
Syzyfowi ciężką karę za wszystkie jego grzechy. Został skazany na wieczne
wtaczanie na wysoką górę ciężkiego głazu, który przy samym szczycie znów
spadał w dół. Syzyf musiał więc zaczynać pracę na nowo i bez skutku.
Mit ten możemy odczytywać w dwójnasób:
Syzyf jest wcieleniem chytrości i przebiegłości w takim stopniu, że
udało mu się nawet dwa razy uniknąć śmierci, będąc już po drugiej
stronie (duchem); za wszystkie winy został ukarany
Syzyfowa praca jest synonimem bezowocnej, daremnej pracy, trudu z
góry skazanego na niepowodzenie, jest Syzyf który ją wykonuje
symbolizuje upór i wytrwałość
"Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego nawiązują do tego mitu. Żeromski
w swojej powieści zastąpił Syzyfa z mitologii nauczycielami rosyjskimi,
którzy za wszelką cenę próbują pozbawić swoich uczniów pamięci o tym, który
kraj jest ich ojczyzną. Uczniowie jednak stawiają opór zaborcom i wszelkimi
możliwymi środkami zdobywają polskie książki i inne informacje o Polsce.
Trud zaborców jest bezowocny a postawa Polaków uparta, wytrwała.
Ikar
Ikar, był synem Dedala, niezwykle zdolnego konstruktora i genialnego
rzeźbiarza. Uszedł on an Kretę aby uniknąć kary za straszną zbrodnię jakiej
się dopuścił. Tu dla króla Minosa zbudował między innymi słynny labirynt, w
którym zamieszkał Minotaur. Po wykonaniu pracy, Dedal chciał powrócić do
ojczyzny, jednak król nie wyraził zgody na jego wyjazd, albowiem nie chciał
utracić tak znakomitego wynalazcy. Wówczas Dedal wymyślił niezwykły sposób
ucieczki. Z ptasich piór i wosku skonstruował skrzydła na których razem z
~ 16 ~
synem miał się wznieść i poszybować nad morzem, prosto do swej ojczyzny.
Przed lotem ostrzegł Ikara , aby ten nie leciał zbyt nisko bowiem wtedy
pióra nasiąkną wilgocią ani zbyt wysoko gdyż słońce rozpuści wosk. Jednak
pod wpływem nowo doznanych przeżyć Ikar zapomniał o przestrodze ojca i
wzbił się wysoko w górę. Wówczas słońce roztopiło wosk, pióra wypały ze
skrzydeł, a Ikar runął w dół i zginął. Po długich poszukiwaniach ojciec
odnalazł ciało chłopca na wyspie która nazwano potem Ikarią, w morze wokół
niej Ikaryjskim.
Ikar symbolizuje typ idealisty; kieruje się młodzieńczym zapałem,
entuzjazmem, ciekawością, gotów jest na największe ryzyko dla zrealizowania
marzeń.. Obrazuje on odwieczną ludzką dążność do lotu ku słońcu, do marzeń
ponad rozsądek, do ryzyka dla spełnienia swych ideałów. Reprezentuje
postawę młodzieńczą, entuzjastyczną, podejmującą ryzyko aby zgłębić tajniki
natury. Ikar to idealista, marzyciel, szaleniec - pierwowzór dla
entuzjastów wielu pokoleń. Przez jego postawę przemawiają słowa: trzeba
dążyć do niemożliwego, trzeba ryzykować, marzyć, oglądać świat przez
pryzmat swoich szalonych pragnień. Jeśli nie będziemy sięgać po niemożliwe
- nieosiągalne pozostanie niepojętym... . A jednocześnie los Ikara jest
przestrogą dla tych, którzy podejmują się karkołomnych czynów. Nawiązania
do mitu:
"Wciąż o Ikarach głoszą" Ernesta Brylla to refleksje nad tym co mógł
odczuwać Dedal podczas śmierci Ikara
"Ikar" Jarosława Iwaszkiewicza
Obraz Petera Bruegel'a "Upadek Ikara"
"Ikar" Stanisław Grochowiak
Prometeusz - ukarany za miłość do ludzi. Charakterystyka i
ocena bohatera z perspektywy końca XX wieku.
Prometeusz to jeden z najbardziej znanych bohaterów mitologii
greckiej, uważany za dobroczyńcę ludzkości, dla której dobra oszukał Zeusa.
Po raz pierwszy w Kekone, podczas uroczystej ofiary, podzielił wołu na dwie
części; z jednej strony włożył pod skórę mięso i wnętrzności, z drugiej zaś
ułożył kości odarte z mięsa i przykrył je tłuszczem. Zeus miał wybrać swą
część i skusił się na tłuszcz, reszta zaś została dla ludzi. Gdy Zeus pod
warstwą tłuszczu odkrył same kości, poczuł wielką urazę do Prometeusza i
wszystkich śmiertelnych, którzy skorzystali z tego podstępu. Aby ich
ukarać, pozbawił ziemię ognia. Wówczas Prometeusz postanowił znów przyjść
~ 17 ~
ludziom z pomocą. Skradł iskry z "koła słonecznego" i ukryte w łodydze
trzciny przyniósł ludziom. Zeus ukarał śmiertelnych i ich dobroczyńcę. Do
ludzi wysłał Pandorę, która przyniosła na ziemię puszkę pełną nieszczęść i
chorób. Prometeusza zaś przykuł stalowymi łańcuchami do skał Kaukazu i
posłał orła, który wyjadał mu stale odrastającą wątrobę. Zeus poprzysiągł
również, że nigdy nie uwolni Prometeusza. Jednak Herakles, przechodząc
przez góry Kaukazu, ujrzawszy cierpiącego Prometeusza, przeszył strzałą
orła i uwolnił bohatera z łańcuchów.
Wielkimi zaletami Prometeusza były jego cierpliwość, troskliwość i
opiekuńczość wobec człowieka, który początkowo był słaby, bezradny i
zupełnie nie umiał radzić sobie na ziemi. Nie przynosił więc Prometeuszowi,
jako swemu twórcy, żadnej satysfakcji. Mimo to dobry tytan nie opuścił go,
starał się, nawet za cenę wystąpienia przeciw bogom, dać człowiekowi to, co
niezbędne: siłę, sprawność, umiejętność pokonywanie chorób, zdolność
wykorzystania
minerałów
i
ziół,
wreszcie
ogień,
a
więc
ciepło,
bezpieczeństwo, zapach gorącej strawy i blask chroniący przed dzikimi
zwierzętami. Tytan kochał ludzi bezinteresownie, niczego od nich nie
oczekiwał, chciał, aby byli szczęśliwi i robił wszystko, aby to osiągnąć.
Prometeusz stał się symbolem poświęcenia dla dobra ludzkości.
Wielokrotnie do tego mitu nawiązywali pisarze różnych epok. Dobry tytan
uosabia te wartości, które reprezentują jednostki gotowe poświęcić życie
dla dobra narodu, człowieka. Postawę prometejską przyjął bohater III cz.
Dziadów Adama Mickiewicza, Konrad, który swym cierpieniem chciał opłacić
szczęście i wolność ludzi:
"Nazywam się Milijon - bo za milijony Kocham i cierpię katusze".
Miłość Konrada do uciemiężonego, dotkniętego okrutnymi represjami
narodu jest tak wielka, jak miłość Prometeusza do słabego, bezbronnego i
bezradnego we wrogim mu świecie człowieka. Konrad odczuwa cierpienie
każdego więźnia carskich katowni, każdej matki opłakującej zamęczone
dziecko, każdej żony udającej się na daleką Syberię za zesłanym tam mężem.
Jest gotów do najwyższych poświęceń. Szuka dróg ocalenia, pomocy. Nie jest
bierny, wie, że on być może poniesie karę, ale myśli przede wszystkim o
ratunku dla Polaków. Konrad podobnie jak Prometeusz ponosi karę. Ale Bóg
chrześcijański nie jest tak okrutny, jak mitologiczny Zeus, choć Konrad
obraził Go znacznie dotkliwiej. Mimo to prometejski bunt Konrada kończy się
ukojeniem. Bohater z pomocą Księdza Piotra powraca do równowagi i będzie
mógł nadal służyć uciemiężonemu narodowi. Bowiem w wypadku Konra da miłość
do ludzi jest wielką zaletą i godna jest najwyższych pochwał. Natomiast
~ 18 ~
Prometeusz - jedyny tytan, który kochał ludzi - właśnie za to uczucie
został przez greckich niebian znienawidzony, a w końcu okrutnie ukarany.
Podobną postawę przyjął Jan Kasprowicz, który w hymnie Święty Boże
utożsamiał się z cierpieniem ludu:
"Jestem i płaczę... Biję skrzydłami,
jak ptak ten ranny, , jak ptak ten nocny,
któremu okiem kazano skrwawionym
patrzeć w blask słońca...".
Prometeusz został ukarany przez bogów za to, iż kochał ludzi i chciał
ich życie uczynić lepszym i szczęśliwszym. Jest postacią szlachetną,
bohaterską i bezinteresowną. Swój los wybrał świadomie - wiedział, że za
działanie wbrew woli bogów czeka go kara, a jednak poświęcił szczęście
osobiste dla dobra ludzi. Ideały prometejskie realizują do dziś jednostki
wybitne, które humanitarne gesty uważają za swój naturalny obowiązek. W
imię miłości do człowieka podążają wszędzie tam, gdzie ludzie oczekują
pomocy, mimo niebezpieczeństw, ryzyka utraty życia. I dziś, we współczesnym
świecie,
istnieją
ludzie,
których
można
by
nazwać
współczesnymi
Prometeuszami.
Transpozycja wybranego mitu w sztuce.
Transpozycja pochodzi od łacińskiego słowa transpositio - przedstawienie.
Ma ono kilka znaczeń:
1)
przystosowanie
czegoś
do
innego
użytku
niż
poprzednio.
2) przeróbka zmieniająca charakter czegoś zwłaszcza utworu literackiego np.
przeróbka dzieła epickiego na dramatyczne - adaptacja "Dżumy" A. Camusa na
utwór dramatyczny "Stan oblężenia".
3) transpozycja - przekład, tłumaczenie.
4) znaczenie muzyczne - polega na przeniesieniu utworu muzycznego lub jego
części z jednej tonacji w drugą.
Mit z greckiego - mythos - opowiadanie. Fabuła epicka, narracyjna
opowieść mająca pierwotnie charakter sakralny, uzasadniająca archaiczne
wierzenia. Powstałe w zamierzchłych czasach mity próbują w symboliczny i
~ 19 ~
alegoryczny sposób wyjaśnić pochodzenie świata -Kosmogonia, bogów -
teogonia oraz ludzi i normy jakimi się należy kierować.
Na etapie społeczeństwa archaicznego mit dawał spójną wizję świata,
odpowiadał na pytania dotyczące zjawisk atmosferycznych, wyjaśniał sens
cierpienia, tajemnicę śmierci, mówił o normach itd. Mity greckie
przedstawiały uniwersalne sytuacje egzystencjalne, dlatego mogły być
skrótem, symbolem czy znakiem pewnych postaw i sytuacji. Powstały w okresie
przedpiśmiennym. Mit był opowieścią ustną, a jego sens zawarty był w
postaciach i sytuacjach. Tym się różnił od innych opowiadań, że wprowadzał
słuchacza w krąg sakrów. Na pewnym etapie stracił swą żywotność religijną i
nabrał walorów kulturowych. Mit jest pragatunkiem, stanowi rodzaj surowca,
który postać literacką uzyskuje po opracowaniu. Mity stały się podstawą
epopei i tragedii greckiej. Pierwszej kodyfikacji mitów dokonali Homer i
Hejzor, którzy w Bogach sportretowali ludzi, a reszty dokonali rzeźbiarze.
Mit antyczny w literaturze współczesnej przyjmuje głównie postać
reinterpretacji - polega to na odebraniu mitowi jego pierwotnego znaczenia
i nadania mu formy metafory lub symbolu przekazującego nowe znaczenie (ten
sam motyw zaczerpnięty z mitu, opracowany wielokrotnie przez wieki w każdej
epoce nabiera nowych znaczeń i służy do wyrażenia innej problematyki, innej
wizji świata)jest to możliwe, że problematyka mitu jest uniwersalna - dają
się w nią wpisać wszelkie odmiany losu ludzkiego, wszelkie odcienie uczuć,
pragnień, wierzeń. Mówią o miłości, przeznaczeniu, nienawiści, zemście,
obowiązku, posłuszeństwie.
Motyw Nike.
Występuje w najdawniejszych przekazach teogonicznych (mitach o Bogach).Jako
córka Zeusa, bohaterska bogini zwycięstwa ze skrzy-dłami u ramion, bardzo
często w starożytności zdobiła pomniki zwycięzców. Stopniowo na wyobrażenie
mitologicznej bogini zwycięstwa zaczęło nakładać się nowe wyobrażenie
bardziej przemawiające do ludzi czasów nowożytnych. Związane jest to ze
słynną rzeźbą hellenistyczną z II w. p.n.e. - Nike z Samotraki (Luwr).Do
naszych czasów rzeźba ta dotrwała okaleczona, zniszczona przez czas - nie
ma głowy, rąk ale ma skrzydła. To ona stała się źródłem inspiracji bardziej
niż mitologiczna bogini. Literatura polska chętnie sięga do mitu o Nike co
ma uzasadnienie w naszej dramatycznej historii, pomaga uzasadnić heroizm,
tragizm. Bardzo popularny w literaturze.
"Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki
O miłości nieuciszona
~ 20 ~
Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakim
Wyciągając odcięte ramiona."
(Maria Pawlikowska-Jasnorzewska "Nike")
Wiersz ten znajduje się w tomiku Pocałunki z 1926 r., ma typową dla
całego tomiku formę czterowiersza. Poetkę zainspirowała nie mityczna Nike,
ale okaleczona, ekspresyjna rzeźba. Motyw Nike posłużył poetce do ukazania
miłości.
Rzecz
oryginalna:
u
poetów
wcześniejszych
barokowych,
renesansowych miłość była reprezentowana przez Wenus, amorka - Kupidyna.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska patrząc z dystansem na sprawy uczuć osiąga
nowy efekt porównując miłość do kalekiej rzeźby. Miłość jest jak okaleczona
rzeźba. Wiersz ukazuje tragizm zranionej miłości. Motyw Nike staje się
pretekstem do refleksyjnego liryku o miłości. Zarazem następuje odwrócenie
topos (wzorzec) - bogini zwycięstwa jest w tym wierszu boginią osobistej
klęski, a nie boginią zwycięstwa. Można powiedzieć, że kobiecie współ-
czesnej wydaje się być bardziej właściwą patronką miłości - Nike z
Samotraki niż zbanalizowana przez literaturę Wenus.
Motyw Nike pojawia się bardzo często w poezji współczesnej mówiącej o
wojnie. Z tematyką wojenną, cierpieniem, heroizmem bohatera związane są
wiersze:
1) "Nike" - Jan Lechoń tom "Arias Kurante"
2) "Nike, która się waha" - Zbigniew Herbert
3) "Nike" - Antoni Słonimski
4) "Nike z Samotraki" - Leopold Staff
"Nike"
Nike Grunwaldu, rosła krakowska dziewczyna
Wyszła nocą na pole pod sklepione chmury
Za zbroję szmelcowaną, modre chabry wpina
I podniósłszy przyłbicę wzniosła się do góry
A za nią lekką stopą wznosząc się od ziemi
Płynie Nike spod Wiednia skrzydły husarskiemi
Słuckie pasy jak wstęgi wkoło niej się plotą
~ 21 ~
A ona dmie przeciągle w długą surmę złotą
I kiedy przelatują nad laurów szpalery
Nagle szum w wawrzynowej podniósł się gęstwinie
Srebrny orzeł wypłynął i wysoko płynie
Na wzniesionym ramieniu Nike z Samotraki
W świetle księżycowym to świecą to giną
Aż wreszcie nad Italią swe skrzydła rozwiały
I teraz sypią kwiaty we wszystkich pól chwały
Na groby i na Nike spod Monte Cassino
Jan Lechoń posłużył się motywem Nike aby oddać hołd żołnierzom
poległym pod Monte Casino. Pojawiają się tu trzy Nike symbolizujące
wielkość polskiego oręża: Nike Grunwaldu, pokazana jako krakowska
dziewczyna, Nike spod Wiednia ze skrzydłami husarski-mi, Nike spod
Samosierry na, której wzniesionym ramieniu płynie srebrny orzeł. Te trzy
boginie pokazujące bohaterstwo Polaków w przeszłości spotykają się po to
aby oddać hołd Nike bohaterów ostatniej wojny, nad talią. Inaczej pokazany
jest motyw ten w wierszu A. Słonimskiego Nike z tomu Wiersze
londyńskie. Zestawia dwa na zasadzie dysonansu wyobrażenia Nike:
mitologiczne - pełna chwały bogini zwycięstwa i Nike okaleczonej, rzeźby.
Poeta odrzuca Nike mitologiczną, gdyż Nike jest dla niego nie tylko
symbolem zwycięstwa, ale też i symbolem okrucieństwa wojny.
"Nie ty mojemu sercu jesteś bliska
We krwi brocząca przez pobojowiska
Nike zwycięskich plemion."
Słonimski uważa, że bliższa naszym doświadczeniom jest Nike z
Samotraki, której głowę zwalono z ramion, pisze, że tylko Nike z Samotraki
może prowadzić naród potwornie doświadczony przez historię do bohaterskich
zrywów.
"Za tobą Nike spod Samotraki
Wiatrem ogromnym porwani
Płyniemy oślepłe ptaki."
~ 22 ~
Zbigniew Herbert Nike, która się waha - inaczej jeszcze motywy
antyczne interpretuje Herbert, który nawiązuje do tradycji klasycznych
często odwołuje się do nich, polemizuje. Wiersz ten mówi również o wojnie.
Najpiękniejsza jest Nike w momencie kiedy się waha,
prawa ręka piękna jak rozkaz
opiera się o powietrze
ale skrzydła drżą
Widzi bowiem
samotnego młodzieńca
idzie długą koleiną
wojennego wozu
szarą drogą, w szarym krajobrazie
skał i rzadkich krzewów jałowca
Ów młodzieniec niedługo zginie
właśnie szala z jego losem
gwałtownie opada
ku ziemi
Nike ma ogromną ochotę
podejść
i pocałować go w czoło
Ale boi się
że on który nie zaznał
słodyczy pieszczot
poznawszy ją
mógłby uciekać jak inni
w czasie tej bitwy
Więc Nike waha się
~ 23 ~
i w końcu postanawia
pozostać w pozycji
której nauczyli ją rzeźbiarze
wstydząc się bardzo tej chwili wzruszeń
Rozumie dobrze
że jutro o świcie
muszą znaleźć tego chłopca
z otwartą piersią
zamkniętymi oczyma
i cierpkim obolem ojczyzny
pod drętwym językiem
Wiersz ukazał się w tomie "Struna światła" - 1956 r. Wiersz Herberta
posiada dwóch bohaterów: jednym z nich jest Nike, która w przypływie
ludzkiego uczucia pragnie zatrzymać młodzieńca, który zginie w bitwie. Ma
ochotę podejść i pocałować go w czoło, ale boi się by nie uciekł -
chłopiec, który zostanie znaleziony martwy. W tym wierszu Nike jest
postacią drugoplanową, wiersz mówi o tragizmie pokolenia Kolumbów skazanego
na śmierć przez historię. Herbert w tym wierszu polemizuje z tradycją
literacką, która mówiła o słodkiej śmierci dla Ojczyzny. Mówi, że ofiara
płacona Ojczyźnie jest gorzka, cierpka - chłopca znajdą z cierpkim obolem
Ojczyzny. Tytułowa Nike jest bardzo współczesna, daleka od mitologicznej
Nike, jest bardzo ludzka, świadoma tragizmu wojny. Herbert zastanawia się
czy jest to bogini zwycięstwa w kontekście II wojny światowej czy Nike
klęski. Odchodzi od mitu, polemizuje, uwspółcześnia. Nike wie jak zachować
się posągowo, postanawia pozostać w pozycji jakiej nauczyli ją rzeźbiarze,
ale jest w niej także bardzo silne pragnienie, zwyczajne, ludzkie, podejść
do chłopca, chce go uchronić, ma coś z matki, kochanki, ale musi odgrywać
rolę narzuconą jej przez mit. Wiersz ten jest wielką parabolą. Mówiąc o
absurdzie wszystkich wojen mit został przez Herberta zakwestionowany.
Starożytna bogini, pewna swych racji, walcząc stała się Nike sceptyczną,
niepewną swych racji, wahającą się - w tym wyraża się o wiele większy
heroizm i tragizm współczesnych bohaterów prowadzonych przez Nike, która
się waha.
"Nike z Samotraki"
~ 24 ~
W wietrznych fałdach twych wiotkich
szat słyszę muzykę
Lotu, którego nie prześcigną ptaki
Czarująca bogini triumfu, o Nike
Co od wieków zdyszana leci z Samotraki
Pośpiech potężnych skrzydeł twych powietrze chłoszcze
Niosąc zwycięstwo, sławę i liście laurowe
Nie pragnę ich. I temu jedynie zazdroszczę
Dla, których w porywie swym straciłaś głowę
Tom - Martwa pogoda. Wiersze w tym tomie wyrastają z doświadczeń
okupacyjnych poety. Wiersz ten jest świadectwem, że poeta nie chce być
Tyrteuszem (piewca bohaterów) nawet w tych wierszach, o bolesnych
doświadczeniach, pozostaje subtelnym lirykiem próbującym odkryć sens życia,
mimo wojny, na przekór wojny. W wierszu tym zostały scalone dwa motywy
Nike: motyw kulturowy = motyw rzeźby (po-tężne skrzydła, brak głowy) i
motyw mitologiczny (bogini triumfu).Jednocześnie wprowadza inny bardziej
współczesny obraz bogini, który wyraża określenie czarująca bogini
triumfu. To określenie sprowadza tę dumną boginię do postaci ludzkiej -
kobiety, odnoszącej prywatne triumfy. Nadaje jej ludzkie cechy. Posługuje
się kontrastem: zderzenie patosu początkowych wersów pierwszej zwrotki z
czwartym wersem Od wieków zdyszana lecisz z Samotraki. Ten potoczny zwrot
frazeologiczny - zdyszana lecisz, sugeruje lot oraz codzienne zabieganie.
Również żartobliwy moment zawiera druga zwrotka, w której także posłużył
się kontrastem - w dwóch pierwszych wersach nawiązuje do rzeźby i bogini,
oddaje patos bogini, a kontrastowym zaprzeczeniem jest dowcipna puenta -
podmiot liryczny zazdrości temu dla którego bogini w porywie swym straciła
głowę. Na początku strofy pierwszej i drugiej Nike jest boginią zwycięstwa
i słynnym posągiem, a w drugiej części staje się uroczą kobietą i raczej
boginią miłości.
Motyw Ikara.
Duży wpływ na interpretację i transpozycję tego mitu wywarł obraz
flamandzkiego malarza Petera Breuegela pt. Upadek Ikara, który przed
-
stawia interpretację mitu bowiem tonący Ikar ukazany jest na drugim planie
obrazu, zupełnie niewidoczny, na wodzie widać trochę piór i wystającą z
wody stopę. Jedynie podpis - tytuł wyjaśnia, że malarz chciał pokazać
~ 25 ~
tragedię Ikara. Natomiast na pierwszym planie obrazu przedstawieni są
ludzie zajęci pracą nie zauważający toczącego się obok dramatu: kobieta
pierze, chłop orze pole, pastuszek pasie owce, w zatoce stoją statki. Obraz
Breuegela i zawarta w nim interpretacja mitu często jest wykorzystywana
przez współczesnych twórców jako argument w toczących się polemikach.
Bohaterowie mitu: Ikar i Dedal stali się archetypami (wzorami) pewnych
postaw:
Ikar
-
symbol
marzeń,
tęsknot
ludzkich,
porywczości,
lekkomyślności,
młodzieńczego
entuzjazmu;
Dedal
-
symbol
rozwagi,
ostrożności, skuteczności. Do tego mitu nawiązują: Bryl, Grochowiak,
Różewicz.
1) Ernest Bryl - Wciąż o Ikarach głoszą
2) Stanisław Grochowiak - Ikar
3) Tadeusz Różewicz - Prawa i obowiązki
"Ikar" - wiersz dedykowany poecie starszego pokolenia. współtwórcy
awangardy krakowskiej Julianowi Przybosiowi jako odpowiedź na atak na młodą
poezję pokolenia współczesności Oda do turpistów. Juli
an Przyboś nazwał
młodych poetów turpistami (łac.turpis wyczzydki) - wyznawcami brzydoty,
którzy opiewają rzeczy brzydkie, zniaXajne. Przyboś był bardzo brutalny i
bezwzględny w tym ataku. Grocho-wiak w Ikarze o
dpowiada na zarzuty
Przybosia.
"Ikar"
I pomyśleć: ile tu słów by znowu trzeba
By zapach szumiał w porcelanowych nozdrzach
By język - niegdyś wilgotny - przestał być rzeźbą z soli
Oczy - dwojgiem różowych świateł
Co zrobią?
Nie widzą!
Co nas bowiem przeklina? Przeklina znaczy: oddala
Bezradnych jak na lodowisku tańczące koszule
Ta prawda co jest ciemna, lecz ziarnista jak stal
Czy skrzydła
~ 26 ~
Z ptasich pęcherzy, rozpiętych na promykach
Oto Ikar wzlatuje. Kobieta nad balią zanurza ręce
Oto Ikar upada. Kobieta nad balią napręża kark
Oto Ikar wzlatuje. Kobieta czuje kręgosłup jak łunę
Oto Ikar upada. W kobiecie jest ból i spoczynek
Jaj śpiew jest ochrypły, twarz kobiety jak pole
Usiane chrustem gonitwy, ptasich tropów - za kosów
Tu zbliż się z pędzelkiem do jaskółczenia brwi
Tu - proszę spróbuj - ptaszka wieść na promieniu
Piękno? Podobno w napowietrznych pokojach
Ale jaka chmura udźwignie nam balię
Ależ - w imię piękna - wykląć rzeczy ciężkie
Stół do odpoczynku łokci - krzesło do straży przy chorych
Breuegel malował wołu - ten był w pierwszym planie
Wykląć Breuegela - bo w drugim dopiero Ikar jak mucha
Wzbijał się?
Spadał?
Omiatał nieboskłon
Cukrzaną chmurką na lekkim patyku
1963 Agresty
Wiersz Stanisława Grochowiaka mówi o istocie sztuki, prawie artysty
do ukazywania w dziele rzeczy pięknych, posługiwania się rekwizytami
poetyckimi mieszczącymi się w kanonach poetyckiego piękna. W wierszu tym
toczy się spór o granice estetyczne, Grochowiak broniąc prawa poety do
pokazywania rzeczy niepoetyckich, pozbawionych piękna, stanowiących część
naszego życia: gdzie jest miejsce na ból, pracę. Twarz kobieca to nie tylko
piękno ale i zmarszczki, starość - nie można tego pominąć. Sięga do mitu o
Ikarze
w
sporze
o
kryteria,
granice
estetyczne,
a
ściślej
do
Breuegelowskiej interpretacji. Powołuje się na autorytet Breuegela, który
~ 27 ~
Ikara - symbol wzniosłości, wzruszeń, marzeń, tęsknot umieścił na drugim
planie, a na pierwszym malował wołu. Pyta się czy wykląć Breuegela, który
na pierwszym planie ukazywał życie codzienne. Ernest Bryll - Wciąż o
Ikarach głoszą. Wiersz ten jest dyskusją o postawach.
Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal
jakby to nikła pierze skrzydłem uronione
chuda chłopięca noga zadarta do nieba
- znaczyła wszystko. Jakby na obronę
dano nam tyle męstwa, co je ćmy gromadą
skwiercząc u lampy objawiają...
Jeśli
poznawszy miękkość wosku umiemy dopadać
wybranych brzegów - mijają nas w pieśni
Tak jak mijają chłopa albo mu się dziwią
że nie patrzy w ikaty:
Breuegel co osiwiał
pojmując ludzi, oczy im odwracał
od podniebnych dramatów. Wiedział, że nie gapić
trzeba się nam w Ikary, nie upadkiem smucić
- choćby najwyższy...
A swoje ucapić
Czy Dedal, by ratować Ikara powrócił?
Wiersz ten mówi o postawach życiowych: heroicznej, tragicznej,
bohaterskiej, romantycznej i postawie praktycznej, życiowej, utylitarnej.
Symbolem tych postaw świadomości ludzkiej stali się Dedal i Ikar. Podmiot
liryczny, że ludziom bliższy stał się Ikar, mimo iż doleciał Dedal. Wie, że
rozsądek, praktyczność, rozwaga nie są opiewane w pieśniach. Podmiotowi
lirycznemu bliższa jest postawa Dedala - występuje w jej obronie. Poeta
przywołuje obraz Breuegela, który odwracał oczy ludzi od podniebnych
dramatów, wiedział że trzeba swoje ucapić. Kończy wiersz pytaniem czy Dedal
~ 28 ~
by ratować Ikara powrócił.
"Prawa i obowiązki"
Dawniej kiedy nie wiem
dawniej myślałem że mam prawo obowiązek
krzyczeć na oracza
patrz patrz słuchaj pniu
Ikar spada
Ikar tonie syn marzenia
porzuć pług
porzuć ziemię
otwórz oczy
tam Ikar
Dawniej kiedy nie wiem
dawniej myślałem że mam prawo obowiązek
krzyczeć na oracza
patrz patrz słuchaj pniu
Ikar spada
Ikar tonie syn marzenia
porzuć pług
porzuć ziemię
otwórz oczy
tam Ikar
tonie
albo ten pastuch
tyłem odwrócony do dramatu
skrzydeł słońca lotu
~ 29 ~
upadku
mówiłem ślepcy
lecz teraz kiedy teraz nie wiem
wiem że oracz winien orać ziemię
pasterz pilnować trzody
przygoda Ikara nie jest ich przygodą
musi się tak skończyć
i nie ma w tym nic
wstrząsającego
że piękny statek płynie dalej
do portu przeznaczenia
W wierszu tym podmiot liryczny przedstawia zmianę swoich poglądów na temat
postaw życiowych. Postawy życiowej, której symbolem stał się Ikar - bohater
tragizmu. Dawniej podmiot liryczny uważał wszystkich ludzi, którzy
przechodzili obojętnie wobec Ikarów za ślepców, którzy żyli swoim życiem.
Krzyczał na nich, chciał im pokazać, że to co robią jest nieważne w obliczu
tego co robi Ikar. Straszne było dla niego, że ludzie są tacy zwyczajni,
normalni. A teraz zrozumiał, że jest w tym pewna normalność i prawidłowość
- nie ma w tym nic wstrząsającego.
Reinterpretacja mitów jest parabolą ludzkich losów.
Ogólna charakterystyka mitologii greckiej.
Najważniejszą cechą mitologii greckiej jest jej politeizm (gr. polys
- liczny, theos - bóg). W przeciwieństwie do Biblii, w której wyznaje się
wiarę w jednego Boga, religia Greków uznawała istnienie wielu bogów, którym
przypisywano określone funkcje i atrybuty. Greccy bogowie podlegali w
mitach antropomorfizacji, czyli przypisywano im ludzkie cechy, zachowania i
uczucia. Starożytni Grecy stworzyli Bogów na własne podobieństwo. Mimo
nieśmiertelności
i
ponadnaturalnych
mocy
oraz
właściwości
bóstwa
mitologiczne posiadały ludzkie wady i słabości. Włączały się w ludzkie
spory i przy okazji toczyły rozgrywki między sobą. Ich kontakty z ludźmi
miały często charakter bardzo intymny. Ze związków Bogów z ziemskimi
kobietami rodzili się herosi, półludzie, półbogowie, którzy stawali się
bohaterami kolejnych mitów. Praktycznie każde zjawisko przyrody oraz
~ 30 ~
elementy otaczającej natury miały swoje bóstwa, którym składano cześć.
Wśród greckich Bogów istniała hierarchia ważności. W mitach odbijały się
również ówczesne wydarzenia historyczne oraz stosunki społeczne. Prawda
historyczna obrastała jednak legendą, więc z perspektywy czasu trudno
odróżnić fakty od zmyślenia (przykładem może być tutaj wojna trojańska). W
mitologii greckiej, która odzwierciedlała życie i świadomość ludzi tamtego
okresu, odnaleźć można jednak wiele elementów wspólnych z mitologiami i
religiami innych kultur. Mity o powstaniu świata mają podobny charakter w
kulturze babilońskiej, sumeryjskiej i greckiej. Epoka mitów w Grecji kończy
się w zasadzie około XI w. p. n. e., po zbrojnej napaści Dorów.
Rozwój religii greckiej oraz świat bogów greckich wg
"Mitologii" J. Parandowskiego.
Mitologia jest zbiorem baśni o bogach i bohaterach. Fetyszyzm jest
najstarszą formą religii greckiej polegającą na oddawaniu czci przedmiotom
martwym. Inną formą religii był antropomorfizm czyli wyobrażenie bogów na
wzór
ludzi.
Świat bogów greckich. Bogowie olimpijscy: Dzeus - najwyższy bóg, pan nieba,
błyskawic i piorunów Hera - żona Dzeusa Atena - bogini mądrości Apollo -
bóg
wyroczni
i
wróżb,
patron
wieszczów,
poetów,
opiekun
muz.
Muzy - patronki sztuk: Kalliope - muza pieśni bohaterskiej Klio -
muza historii Euterpe - muza liryki Taleja - muza komedii Melpomene - muza
tragedii Terpsychora - muza tańca Erato - muza pieśni miłosnej Polihymnia -
muza hymnów i pieśni pobożnych Urania - muza gwiaździarstwa Artemida -
bogini łowów i lasów, płodności i śmierci Hermes - posłaniec bogów, bóg
złodziei i kupców Hefajstos - bóg ognia i kunsztu kowalskiego Afrodyta -
bogini
miłości
Ares
-
bóg
wojny.
Bogowie światła i powietrza: Helios - bóg Słońca Selene - bogini Księżyca
Iris - bogini tęczy Wiatry: Boreasz - wiatr północny Notos - wiatr
południowy
Zefir
-
wiatr
wschodni
Euros
-
wiatr
zachodni.
Bogowie ziemscy: Demeter - bogini życia, urodzaju, patronka rolników
Persefona - bogini śmierci Dionizos - bóg życia i winnej latorośli
Asklepios (Eskulap) - bóg - lekarz Westa - bogini-opiekunka ogniska
domowego.
Bogowie morza: Posejdon Proteusz nereidy Tetyda - matka Achillesa.
Bogowie
świata
podziemnego:
Hades
-
władca
piekieł
erynie.
Bóstwa doli i spraw ludzkich: Eirene - bogini pokoju Hymen - opiekun
małżeństw Hypnos - opiekun snu mojry - boginie przeznaczenia Nike - bogini
zwycięstwa Tanatos - bóg śmierci Temida - bogini sprawiedliwości Fortuna -
bogini
szczęścia.
~ 31 ~
Bogowie
i
ludzie
-
wzajemne
relacje
między
nimi.
W "Mitologii" Jana Parandowskiego poznajemy tajemniczy świat wierzeń
starożytnych Greków. Przedstawione są w niej rozmaite bóstwa, te dobre,
inne
złe
oraz
stosunki
między
nimi
i
ludźmi.
Początkowo mieszkańcy starożytnej Grecji wyznawali fetyszyzm. Była to
najstarsza forma religii, polegająca na oddawaniu czci przedmiotom martwym:
głazom, ogromnym drzewom, nie ociosanym palom i meteorytom, które spadając
z nieba były czymś niezwykłym i niepojętym.
Następny etap rozwoju religii greckiej stanowił antropomorfizm, a
więc bogowie przybierali postacie ludzkie. Byli jednak niezwykle piękni i
przerastali urodą najpiękniejszych ludzi. Zdarzały się oczywiście wyjątki.
Przykładem tego był Hefajstos, kaleki bóg ognia i kunsztu kowalskiego.
Kto uważa, że bogowie greccy, podobnie jak Bóg chrześcijański, są dobrzy,
łaskawi i mądrzy, ten jest w błędzie, ponieważ społeczność niebiańska
dzieliła się na klasy wyższe i niższe, a w każdej z nich toczyła się walka
o władzę. Stosowane były rozmaite podstępy, zawiązywały się spiski i tak
bez końca.
Jeżeli chodzi o stosunki między bogami i ludźmi, to były one
rozmaite. Prawie każda wioska i miasto miało swoje główne bóstwo, któremu
składało szczególną cześć pomijając ważniejsze i mocniejsze. Okoliczność
taka sprzyjała sporom między bogami, które w istocie uderzały w ludzi. Na
wioski sprowadzano choroby, kataklizmy i głód. Niekiedy sami bogowie
przybierali postać zwierząt i porywali lub zabijali ludzi. Byli oczywiście
i tacy, którzy pomagali zabłąkanym podróżnym w odnalezieniu drogi. Należał
do nich Hermes - opiekun złodziei i kupców.
Najmniej czczonymi bogami byli władcy piekieł i podziemia, od których
zależał los człowieka po śmierci. Byli nimi Hades i Tanatos. Najwięcej
ludzkość zawdzięczała Atenie, ponieważ uczyła ona ludzi różnych rzemiosł i
kształciła w naukach. Inną cenioną boginią była Demeter - bogini życia,
urodzaju, która była patronką rolników, Eskulap pomagający przezwyciężać
choroby, Westa - opiekunka ogniska domowego oraz Afrodyta, która
uszczęśliwiała ludzi dając im miłość
Niektóre z bóstw towarzyszyły człowiekowi w czasie zabaw i uczt. Był
wśród nich Dionizos - bóg życia i winnej latorośli, uwielbiający nad
wszystko rozrywki i wino. Poza nim należały do nich muzy: Euterpe zajmująca
się liryką, Taleja - komedią, Melpomene - tragedią, Terpsychora - tańcem i
Erato - muza pieśni miłosnej.
~ 32 ~
Czasami ludzie byli zapraszani na uczty olimpijskie, gdzie
rozkoszowali się ambrozją dającą wieczną młodość oraz innymi niebiańskimi
potrawami. Zdarzało się, że do ich uszu trafiały sprawy poufne, które nie
powinny wyjść poza bramy Olimpu, a więc bywalcy tych uczt obiecywali nic
nie powtarzać po powrocie do domu. W przeciwnym razie czekała ich okrutna
kara. Jednak nie każdy miał tak silną wolę, aby powstrzymać się od
plotkowania. Przykładem na to może być król Syzyf, który przez całą
wieczność musi wtaczać na stromą górę olbrzymi głaz wyślizgujący mu się z
rąk tuż przed wierzchołkiem. Niezwykłym faktem było to, iż bogowie
olimpijscy udawali się na ziemię, aby tam zaznać rozkoszy ze śmiertelnymi
kobietami. Ze związków takich rodzili się zwykle rośli, potężni i
przerastający siłą zwykłych ludzi osobnicy. Umierali jednak młodo
uśmierceni przez zazdrosne żony bogów. Jednym z nich był Herakles, syn
Dzeusa i królowej Alkmeny, ale udało mu się z pomocą innych bogów uniknąć
śmierci z ręki Hery, żony władcy Olimpu. Jednak całe jego życie składało
się z trosk, ciężkiej pracy i walki, aby w końcu po śmierci mógł stać się
bywalcem świętej góry.
Tak oto przedstawiały się stosunki między starożytnymi Grekami i ich
bogami, którzy w rzeczywistości nie byli wzorami dobroci i szlachetności.
"Biblia"- "książka nad książkami" (synteza).
"Biblia" inaczej pismo "Starego i Nowego Testamentu", to zbiór ksiąg
religijnych judaizmu i chrześcijaństwa. Jest to najbardziej znana księga na
świecie. Tłumaczona na około 1200 języków i narzeczy funkcjonuje na Ziemi
od ponad 3000 tysięcy lat. Doniosłość "Biblii" rozważamy w trzech
płaszczyznach. Nie tylko w płaszczyźnie religijnej, ale również w moralnej
i kulturalnej. Niezwykłość "Biblii" polega na tym, że przekazuje ona tylko
jeden system filozoficzno-moralny ( dla wyznawców- jedno spójne i
konsekwentne orędzie Boże) wypowiedziane w różnym czasie, przez różnych
ludzi, w różnych formach. "Biblia" jest księgą nad księgami, gdyż nie jest
jednolitą, pojedynczą księgą, lecz zbiorem pism, bardzo urozmaiconych pod
względem gatunkowym. Nazwy tych gatunków nie są nam obce, znamy je z
różnych przekazów literackich powstałych w różnych epokach np.:
opowiadania historyczne
listy
hymny
pieśni
modlitwy
~ 33 ~
kazania
aforyzmy
treny
sentencje
epos
poemat
kroniki
nowele
dialogi filozoficzne
saga rodu
"Biblia" jest też arcydziełem literatury światowej, ale jest ono szczególne
z wielu względów:
Biblia powstała w ciągu wielu wieków
ma wielu autorów i tłumaczy przekładających Słowo Boże na swe języki
ojczyste
autorzy biblijni posługiwali się różnymi formami wypowiedzi i
gatunkami literackimi
niektóre fragmenty Biblii mają niezwykłe walory literackie, inne
fragmenty tych walorów nie posiadają
"Biblia" jest źródłem kultury europejskiej. Najpierw w sferze
religijno-moralnej ( przykazania biblijnego dekalogu stanowią podstawę
stosunków międzyludzkich nie zależnie od wyznania i światopoglądu), potem w
sferze kulturowej ( "Pismo święte" jest natchnieniem pisarzy, myślicieli i
artystów; inspiracją dla literatury, malarstwa, muzyki i rzeźby). "Biblia"
stała się niewyczerpalnym skarbcem wzorców osobowych i postaw, a także
fabuł i anegdot, wątków i motywów, symboliki i metaforyki, frazeologii i
stylistyki. W naszej pamięci mamy zachowane liczne obrazy i wersety
biblijne. Prowadzi to do tego, że stanowią one wspólny repertuar środków
wyrazu, które po przez literaturę wchodzą w skład języka potocznego ( np. "
Sodoma i Gomora", " trąby jerychońskie", " hiobowe wieści", " salomonowa
mądrość", itp.). Szczególną rolę odegrało "Pismo święte" w rozwoju
piśmiennictwa staropolskiego. W tym samym czasie bowiem Europa stanowiła
jednolitą wspólnotę kulturową, w której "Biblia" była niepodważalnym
autorytetem.
~ 34 ~
Inspiracje i nawiązania biblijne nie ograniczają się tylko do
początków piśmiennictwa polskiego. Cała nasz literatura jest głęboko
zakorzeniona w tradycjach chrześcijańskich- od "Bogurodzicy" do pisarzy i
poetów nam współczesnych. "Pismo święte" to dobro powszechne. Jest to
kulturowe dziedzictwo literatury ogólnoświatowej wszechczasów. Wystarczy w
tym miejscu przypomnieć tylko niektóre tytuły arcydzieł jak np. "Pamiętniki
Adama i Ewy"- Marka Twaina, "Józef i jego bracia"- Tomasza Manna, czy też
"Zmartwychwstanie"- Lwa Tołstoja. Kolejnym fenomenem "Biblii" jest jej
trójjęzyczność.
"Stary Testament" został napisany w języku hebrajskim, niektóre zaś
fragmenty napisano w językach : aramejskim, greckim. Teksty Nowego
Testamentu powstały w języku greckim, z wyjątkiem "Ewangelii wg. Św.
Mateusza" napisanej prawdopodobnie po aramejsku. O "Biblii" mówi się nie
kiedy zwyczajnie, jak o innych wielkich zdobyczach ludzkości, że jest
arcydziełem literatury powszechnej. O głębi i urodzie tekstu biblijnego
decyduje bogactwo treści i sposób przekazu- język i styl biblijny jest
nasycony wieloznaczną symboliką, metaforą i alegorią, a jednocześnie
cechuje go niezwykła prostota i jasność. To również sprawia, że Pismo
święte bez wahania można nazwać "księgą nad księgami". "Biblie" możemy
czytać też jako księgę spraw człowieczych, która po przeczytaniu skłania
nas do zadawania sobie pytań o naszą godność i sens ludzkiej egzystencji. W
kulturze jednak księga ta funkcjonuje jako zbiór ksiąg "Starego i Nowego
Testamentu", które są pełne bożych tajemnic.
W licznych nawiązaniach do "Biblii", pisarze wszystkich epok i o
różnych światopoglądach nigdy nie wygasa pamięć o sakralnym charakterze
tekstów biblijnych. Aby sobie to uświadomić, wystarczy porównać obecność w
kulturze odniesień do literatury antycznej i do "księgi nad księgami".
Jeżeli postacie mitologiczne takie jak: Zeus, Herkules, Syzyf, Ikar czy
Prometeusz istnieją obecnie w literaturze jako znaki pewnych idei
humanistycznych lub estetycznych, to postacie biblijne np. Jezusa,
Abrahama, Dawida, Łazarza, Judasza, nigdy nie tracą łączności z Księgą:
zawsze wskazują na Sacrum, wartości religijne lub etyczne nawet wtedy,
jeżeli zostały użyte w trakcie polemiki lub w celu bluźnierczym.
Symbol religijny wskazuje zawsze na pewną hierarchię wartości (np.
moralnych, duchowych, spośród których wartością podstawową i najważniejszą
jest świętość). Dlatego w prezentacji "Biblii" jako tekstu, czynionej w
obliczu edukacji literackiej, nie można ograniczać się tylko do wymiaru
literackiego
"Pisma
świętego",
gdyż
symbolika
biblijna
pozbawiona
religijnych znaczeń, nie jest odpowiednia wobec biblijnych odniesień w
utworach literackich. Pismo święte tak przedstawiane i poznawane, nie
~ 35 ~
spełniałoby swojej podstawowej funkcji czyli kontekstu literatury i sztuki.
Wyrażając zdanie " Biblia jest arcydziełem literatury powszechnej" wyrażamy
więc tylko nie pełną prawdę. Co sprawia że "Pismo święte" zajmuje tak
niezwykłe
miejsce
w
dziejach
i
kulturze
ludzkości?
W pierwszym rzędzie świętość "Pisma" uznawana przez judaizm i liczne
wyznania literackie: wiara w objawione Słowo Boże; w wypadku postawy
laickiej- uznanie głębi humanistycznej refleksji i uznanie wartości
moralnych zawartych w księgach biblijnych.
"Biblia" jest przede wszystkim "Księgą"- księgą ludzkiego losu,
księgą mądrości, księgą sakralną, świętą. I w tym znaczeniu stosowany jest
w literaturze i kulturze symbol księgi.
Analiza i interpretacja wybranych fragmentów Starego
Testamentu. Księga Rodzaju, Pieśń nad Pieśniami, Księga Hioba,
Księga Koheleta.
Biblia jest niewątpliwie arcydziełem literackim. Decyduje o tym
bogactwo wątków, tematów i postaw oraz sposób ich przestawienia, bogate w
metafory i symbole obrazowanie, a także styl i język. Jako źródło kultury
stanowi ona natchnienie i inspiracje dla twórców wszystkich epok,
niezależnie od ich indywidualnych światopoglądów.
Księga Rodzaju, rozpoczynając Stary Testament, nosi nazwę Genesis
(łac. narodzenie). Opisuje ona stworzenie świata i ludzi, następnie jej
części opowiadają o patriarchach: Abrachamie, Izaaku, Jakubie i Józefie.
Biblijny opis stworzenia świata odmienny jest od starożytnych kosmogonii.
Bóg, pozostający ponad światem, stwarza go w ciągu sześciu dni, siódmy
przeznaczając na odpoczynek. Mitologie greckie i rzymskie miały charakter
politeistyczny, czyli uznawały istnienie wielu bogów. Podstawą Biblii jest
idea monoteizmu, zakładająca istnienie jednego Boga, Stwórcy i Pana całego
świata oraz człowieka. Za pomocą kolejnych obrazów Genesis ukazuje nie
tylko proces stworzenia, ale też przekazuje podstawowe prawdy religijne:
jest jeden Bóg, istniejący poza światem;
Bóg powołuje wszystko do istnienia dzięki swej wszechmocy;
stwarzanie odbywa się za pomocą nadawania imion, słowo ma w Biblii
moc kreatorską - "I rzekł Bóg: Niech się stanie Światłość, i stała
się Światłość";
dzieła stworzone przez Boga są od niego zależne;
~ 36 ~
stworzenie świata jest dobre - "I widział Bóg, że było dobre":
Bóg ustanowił dobro i zło - "I przedzielił światłość od ciemności";
człowiek został stworzony ostatni, jako ukoronowanie dzieła, na
podobieństwo boskie - "I stworzył Bóg człowieka na wyobrażenie
swoje";
Bóg ustanowił dwie odrębne płci - "mężczyznę i białogłowę stworzył";
Bóg nakazał ludziom rozmnażać się i oddał ziemię w ich władanie
"Roście i mnóżcie się, i napełniajcie ziemię, a czyńcie ją sobie
poddaną";
Stwórca nakazał pracować w ciągu sześciu dni, a siódmego odpoczywać -
"I błogosławił dniowi siódmemu, i poświęcił ji (...)". Opis
stworzenia świata stał się inspiracją dla wielu twórców polskich
m.in. Jana Kochanowskiego (Czego chcesz od nas, Panie...), Zbigniewa
Herberta (Modlitwa Pana Cogito - podróżnika), Czesława Miłosza
(Słońce).
Pieśń nad pieśniami to pieśń najdoskonalsza. Przez tradycje błędnie
przypisywana królowi Salomonowi (X wiek p.n.e.), powstała prawdopodobnie
około IV w. p.n.e., a więc w czasach, gdy naród izraelski znajdował się
jeszcze w niewoli babilońskiej. Autor Pieśni jest nieznany. Utwór stanowi
liryczny poemat o tematyce miłosnej, zawiera elementy udramatyzowanego
dialogu oraz weselnej pieśni, wykonywanej zarówno w ogrodzie oblubienicy,
jak i w domu oblubieńca przez oblubieńców, weselny orszak, braci i
przyjaciół oblubienicy oraz chór ludu. Odczytywana może być dosłownie w
warstwie fabularnej jako historia pasterki Sulamitki i jej kochanka. Dla
młodych i pięknych kochanków ziemia stanowi doskonały raj, w którym wciąż
na nowo gubią się i odnajdują w poszukiwaniu siebie. "Pieśń" to poemat o
miłości, której potęga i wartość ukazane zostały w słowach: "mocna jako
śmierć miłość, twarda jak piekło rzewliwość, pochodnie jej, pochodnie ognia
i płomieniów (...) choćby człowiek dał wszytką majętność domu swego za
miłość, wzgardzi ją jako nic". Poemat mówi nie tylko o uczuciach, ale
stanowi także hymn o miłości erotycznej.
Pomimo rozbieżności w interesach i przy pozornym braku związku z
ideami tekstów biblijnych, Kościół uznaje "Pieśń..." za jedną z ksiąg
kanonicznych. Według judaistycznej symboliki talmudycznej i kabalistycznej
"Pieśń nad pieśniami" jest alegorią stosunków łączących Boga z narodem
wybranym, czyli Izraelem. W tym znaczeniu pieśń jest opowieścią o
~ 37 ~
nawróceniu i powrocie narodu do swego Pana. W tradycji chrześcijańskiej
poemat odczytywany jest jako obraz relacji między Maryją a Bogiem. Bądź
Bogiem a duszą ludzką. Albo jako dialog prowadzony przez Chrystusa z jego
Kościołem.
"Pieśń nad pieśniami" stała się inspiracją dla wielu twórców, przede
wszystkim miała ogromny wpływ na religijną lirykę mistyczną, głównie
mityków hiszpańskich z XVI wieku - św. Teresy z Avila, św. Jana z Krzyża;
ślady tej inspiracji odnaleźć można w "Sonetach" Petrarki i "Vita Nuova"
Dantego,
a
także
wśród
twórców
polskiego
baroku
i
romantyzmu.
Księga Hioba to najdawniejszy starotestamentowy dramat o charakterze
filozoficzno - poetyckim, napisany przez nieznanego autora lub kilku
autorów, prawdopodobnie między V a III w. p.n.e. Autor księgi Hioba był
zapewne Izraelitą głęboko tkwiącym w kulturze biblijnej. Tytułowy bohater
mógł być postacią historyczną. Ziemia Uz, w której mieszkał, to tereny
dzisiejszego Izraela, Egiptu i Arabii Saudyjskiej. Księga składa się z
trzech części: prologu i epilogu pisanych prozą oraz części środkowej w
formie poetyckiego dialogu, podzielonego na sześć fragmentów. Wielu badaczy
przypuszcza, iż rozmowa przyjaciół dotycząca sensu cierpienia stanowi
późniejszy dodatek.
Tytułowy Hiob jest symbolem człowieka cierpiącego niewinnie i w tym
sensie stanowi prefigurację (zapowiedź) postaci Chrystusa. Dramat Hioba
polega na rozdźwięku między przekonaniem bohatera o własnej prawości i
niewinności i z drugiej strony pewnością, że Bóg, który go dostarcza, jest
sprawiedliwy, a nieszczęściami, które go spotykają. Bohater nie znajduje
więc wytłumaczenia dla swej sytuacji. Hiob wie, iż nie popełnij żadnego
grzechu. Początkowo kolejne spadające na niego nieszczęścia znosi z pokorą
i godnością ("Pan dał, Pan wziął"). Uważnie broni przed Bogiem swojej
niewinności - "Ty przecież wiesz, że nie zawiniłem". Ale przytłoczony
cierpieniem, dla którego nie znajduje wytłumaczenia, posuwa się do
bluźnierstwa - "Odstąp ode mnie, abym miał trochę radości". Bóg wystawił
bohatera na próbę i wynagradza go za wierność.
Księga Hioba porusza problem niezawinionego cierpienia i Bożej
sprawiedliwości, podnosi temat indywidualnej odpowiedzialności za własne
winy, ukazuje tragizm cierpienia, którego nie można pojąć i wytłumaczyć i
podkreśla, jak okrutną próbą może być wiara religijna. Przypadek Hioba uczy
bezinteresownej wierności Bogu i samemu sobie, jest lekcją ludzkiej
godności, ukazuje dramat człowieka niewinnie cierpiącego. Do literatury i
kultury
przeszło
określenie
Hiobowa
wieść,
oznaczające
tragiczną,
~ 38 ~
katastroficzną informację. Motyw Hioba odnaleźć można w literaturze
polskiej we fragmencie "Kwiatów polskich" Juliana Tuwima, w wierszu
Tadeusza Nowaka pt. "Spokój", w utworze Tadeusza Różewicza pt. "Hiob 1957",
w wierszu L. Staffa "Idziemy" oraz w cyklu Anny Kamieńskiej pt. "Drugie
Szczęście Hioba".
Księga Koheleta, zwana też Księgą Eklezjastesa, pochodzi od
Hebrajskiego kahal - zgromadzenie lub z greckiego ecclesia. Nazwa ta
oznacza
funkcję
kaznodziei,
mędrca,
przemawiającego
na
zebraniu.
Tradycyjnie i błędnie przypisywana Salomonowi "Księga..." powstała
prawdopodobnie około roku 200 p.n.e. Anonimowy twórca swoją wypowiedź
włożył w usta króla Salomona, by zaznaczyć, że jego słowa mają taką samą
wagę jak gdyby pochodziły od samego Salomona, sławnego z mądrości.
"Księga..." jest esejem filozoficznym, rozważa problem znikomości ziemskich
wartości i doczesnego życia człowieka wobec potęgi Boga. Człowiekowi nie
przynosi szczęścia ani bogactwo, ani praca, rozkosz czy mądrość. Każdy
podlega prawu przemijania ("Przemija się pokolenie i rodzi się pokolenie"),
jedynie Ziemia i natura trwają. Sens życia i świata jest nie poznawalny dla
człowieka. powtarzający się refren "Marność nad marnościami i wszystko
marność" ("Vanitas Vanitatum et omnia Vanitas") daje odpowiedź na pytanie o
ludzkie szczęście - wszystko przemija a zatem dzieła ludzkie i wartości
ziemskie, do których człowiek dąży, nie mają znaczenia. Kohelet nie popada
w całkowity pesymizm. Dostrzega również jasne strony życia, przynoszące
człowiekowi radość. Radzi jednak korzystać z nich roztropnie, gdyż ze
wszystkiego trzeba będzie kiedyś zdać sprawę przed Bogiem.
"Księga Koheleta" jest przykładem jednego z bardziej znanych tekstów
mądrościowych Starego Testamentu. Wielokrotnie inspirowała twórców. Jej
wpływ odnaleźć można w metafizycznej poezji polskiego baroku - w twórczości
Daniela Naborowskiego i Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, a także u pisarzy
współczesnych (np. w utworze Cz. Miłosza pt. Piosenka).
Fragmenty Biblii które szczególnie zachwycają i wzbogacają
wiedze o sensie życia człowieka Księga Hioba.
Hiob był najbogatszym i najszlachetniejszym człowiekiem Wschodu.
Szczerze czcił Boga i ufał mu bezgranicznie. Nie wierzył w to Szatan, toteż
za przyzwoleniem Stwórcy poddał Hioba strasznej próbie: pozbawił go majątku
oraz dziesięciorga dzieci. Hiob przyjął swój los pokornie: "Nie zgrzeszył,
nie przypisał Bogu nieprawości".
~ 39 ~
Nie mógł pogodzić się z tym, że mimo braku winy spotkało go takie
nieszczęście. Żalił się przyjaciołom, a ci przekonywali go, że musi być
winny, skoro Bóg tak go ukarał. Hiob gotów był stanąć przed obliczem
Stwórcy i dowiedzieć się prawdy o sobie. Buntując się przeciwko swemu
losowi, nie przyznając się do żadnych grzechów, nigdy nie obraził Boga.
Bóg wynagrodził Hioba przywracając i pomnażając jego dobytek oraz
obdarzając go ponownie dziesięciorgiem dzieci. Odtąd żył długo i
szczęśliwie. Hiob uosabia niezawinione cierpienie, a także godność ludzką
nakazującą dążenie do prawdy i sprawiedliwości. Jego historia poucza, że:
nigdy nie należy wątpić w dobroć Boga,
cierpienie jest naturalnym elementem ludzkiego życia,
trzeba godnie znosić swój los i wierzyć w osiągnięcie swoich racji,
wiara i cierpienie mogą być wynagrodzone.
Księga Koheleta.
Kohelet - mędrzec przemawiający na zgromadzeniu.
Treścią księgi zawierającej jego wypowiedzi są rozważania nad sensem
życia ludzkiego. Wynika z nich, że nic nie ma absolutnej wartości, nie jest
trwałe, nie potrafi w pełni uszczęśliwiać. Ani bogactwa, ani władza, sława,
nawet mądrość nie czynią człowieka pewnym i zadowolonym. Tę myśl wyrażają
słowa: "vanitas vanitatum, et omni vanitas" - marność nad marnościami i
wszystko marność. Ta filozofia życia jest bardzo pesymistyczna. Kohelet
próbuje ją złagodzić, podkreślając, że dostępne człowiekowi rzeczy to dar
Boga, którego należy używać mądrze, gdyż kiedyś trzeba będzie stanąć przed
Stwórcą i rozliczyć się ze wszystkiego.
Przypowieść o synu marnotrawnym.
Syn zażądał od ojca swojej części majątku i udał się w świat, aby
roztrwonić go bardzo szybko na rozrywka i rozpuście; ostatecznie w wielkiej
biedzie zrozumiał bezsens swojego postępowania i swoja winę i postanowił
udać się do domu i prosić o przebaczenie i chcąc się zatrudnić jako
najemnik; jednak ojciec widząc swojego utraconego syna przyjął go z wielką
radością i urządził z tego powodu ucztę; na to rozeźlił się starszy brat i
poskarżył się ojcu, a ten odpowiedział mu, że on jest zawsze obok niego i
wszystko należy również do niego, jednak należy ucieszyć się z powrotu
syna, którego uważano za umarłego; stąd płyną głębokie nauki moralne: po
~ 40 ~
pierwsze ważne zawsze jest miłosierdzie i każdy grzesznik może się starać
się o odpuszczenie grzechów; każdy powinien kształcić w sobie tę trudną
sztukę przebaczania innym
Pojęcia znaczące o ukrytym sensie:
syn marnotrawny - człowiek grzeszny, który nawrócił się, poprawił;
człowiek, który ponownie powrócił do wiary, pojednał z Bogiem;
ojciec - Bóg; człowiek przebaczający bliźniemu;
brat syna marnotrawnego - człowiek nie umiejący przebaczać, egoista,
materialista;
uczta wydana przez ojca na cześć syna - radość z powodu odzyskania
wiary, ponowne przyjęcie komunii, nagroda za zmianę postawy w życiu.
Geneza, autorzy oraz gatunki Biblii.
Biblia, czyli Pismo Święte, obejmująca Stary i Nowy Testament,
uważana jest przez judaizm i chsześcijaństwo za księgę objawioną,
natchnioną przez Boga. Stary Testament stanowi dla Żydów świadectwo
Przymierza, jakie Stwórca zawarł z narodem wybranym i jest równocześnie
zapowiedzią
nadejścia
Mesjasza,
który
przyniesie
zbawienie
ludowi
izraelskiemu i przywróci mu wolność polityczną. Dla chrześcijaństwa Nowy
Testament to symbol Nowego Przymierza Boga z człowiekiem i dowód na to, iż
prawdziwym Mesjaszem i Zbawicielem jest Chrystus.
Słowo Biblia pochodzi od greckiego wyrazu biblion, oznaczającego
książkę, zwój papirusu. Liczba mnoga wyrazu biblia to księgi. Słowo
testament wywodzi się z łaciny (testamentum), a pierwotnie z języka
hebrajskiego oznacza przymierze.
Proces powstawania Starego Testamentu trwał wiele wieków - od XIII -
I w. p.n.e. Zanim powstały księgi Pisma św., treści religijne uważane za
Objawienie Boże przekazywano ustnie, z dokładnością znamienną dla kultur
pierwotnych. Tradycja ustna obejmowała nieraz kilka stuleci, np.
pięcioksiąg Mojżesza spisany w VI - V wieku p.n.e. Oryginał Biblii
(autograf) zaginął, istniejące wersje oparte są na Septuagincie, będącej
tłumaczeniem na język grecki, pochodzącej z III w. p.n.e., i Masorze,
pierwotnie ustnych, a następnie między wiekiem IV a X spisanych
komentarzach do hebrajskiego tekstu Biblii. Nowy Testament powstał między I
a połową II wieku. Apokalipsa św. Jana pisana była prawdopodobnie między 93
a 96 rokiem. Zachowane manuskrypty Nowego Testamentu pochodzą z III i IV
wieku.
~ 41 ~
Biblia pisana była w trzech językach. Teksty Starego Testamentu
powstały w języku hebrajskim (najstarsza część), aramejskim, a niektóre
partie w hellenistycznej grece. Nowy testament pisany był prawie w całości
greką z wyjątkiem Ewangelii św. Mateusza, która prawdopodobnie została
napisana w języku aramejskim.
Stary testament pisany był przez wielu autorów, niejednokrotnie
anonimowych, należących do różnych pokoleń. Ustalenie autorstwa komplikuje
dodatkowo nawarstwianie się różnych wersji tego samego tekstu oraz liczne
uzupełnienia poczynione przez redaktorów i skrybów. Badania naukowe
podważały prawdziwość ustalonego przez wielowiekową tradycję autorstwa
poszczególnych ksiąg. Tradycyjnie za twórców Pięcioksięgu uznawano proroka
Mojżesza i Jozuego, królowi Dawidowi przypisywano autorstwo Psalmów, zaś
królowi Salomonowi - Pieśń nad pieśniami i Przypowieści. Poszczególnych
autorów łączono więc z problematyką tekstów - Mojżesza z księgami Prawa,
Salomona z tekstami tzw. mądrościowymi a Dawida z hymnami i psalmami.
Autorami Nowego Testamentu byli ludzie należący mniej więcej do tego
samego pokolenia, świadkowie działalności Jezusa, jego uczniowie. Życie i
naukę Crystusa zapisali w swoich Ewangeliach święci: Mateusz, Marek, Łukasz
oraz Jan, którego wersja różni się od poprzednich. Twórcą Apokalipsy był
św. Jan, zaś Listów Apostolskich - św. Paweł, Jakub, Piotr, Jan i Juda.
Dzieje Apostolskie spisał św. Łukasz.
Biblia pisana była na przestrzeni wielu wieków przez różnych autorów.
Jest dla Żydów i chrześcijan dziełem świętym, objawionym przez Boga. Z tego
względu trudno jest odnieść jej teksty do konkretnych rodzajów i gatunków,
ustalonych przez tradycję literacką. Według współczesnej biblistyki gatunki
biblijne
przypisuje
się
określonym
grupom
tekstów:
historycznym,
dydaktycznym i prorockim. Najpopularniejsze występujące w Piśmie Św. formy
literackiego wyrazu to: pieśni, psalmy, hymny, przypowieści, przysłowia,
aforyzmy, kazania, wyrocznie, listy, apokalipsa oraz nie należące do ksiąg
kanonicznych apokryfy i agrafy.
Hiob, Samson, syn marnotrawny, miłosierny samarytanin.
Uniwersalna wymowa opowieści i przypowieści biblijnych
.
Wszystkie zawarte w Biblii opowieści zawierają jakieś ponadczasowe
przesłania dotyczące życia ludzkiego, lub wartości rządzących nim; to
właśnie jest uniwersalność; przypowieści wyraźnie mają na celu przekazanie
jakiś wartości, gdyż ograniczono w nich do minimum opis realiów, fabuła,
choć może być rozbudowana, jest raczej schematyczna - to wszystko sugeruje
~ 42 ~
inny cel, niż tylko opowiedzenie historyjki o jakimś zdarzeniu; Hiob (patrz
punkt 15) swoim życiem udowodnił celowość wiary w Boga, oraz sensowność
istnienia cierpienia w życiu przypowieść o synu marnotrawnym opowiada o
upadku moralnym człowieka: syn zażądał od ojca swojej części majątku i udał
się w świat, aby roztrwonić go bardzo szybko na rozrywka i rozpuście;
ostatecznie w wielkiej biedzie zrozumiał bezsens swojego postępowania i
swoja winę i postanowił udać się do domu i prosić o przebaczenie i chcąc
się zatrudnić jako najemnik; jednak ojciec widząc swojego utraconego syna
przyjął go z wielką radością i urządził z tego powodu ucztę; na to rozeźlił
się starszy brat i poskarżył się ojcu, a ten odpowiedział mu, że on jest
zawsze obok niego i wszystko należy również do niego, jednak należy
ucieszyć się z powrotu syna, którego uważano za umarłego; stąd płyną
głębokie nauki moralne: po pierwsze ważne zawsze jest miłosierdzie i każdy
grzesznik może się starać się o odpuszczenie grzechów; każdy powinien
kształcić w sobie tę trudną sztukę przebaczania innym; miłosierny
samarytanin: człowiek ten, widząc rannego i obrabowanego człowieka na
drodze ludzi, nie zostawił go w potrzebie, tak jak to zrobiło paru innych,
pobożnych nawet, tylko opatrzył nieszczęśnika, zabrał do gospody, gdzie go
pielęgnował, a gdy musiał ruszyć dalej, zostawił gospodarzowi pieniądze na
niezbędną opiekę nad poszkodowanym; Samarytanin jest więc symbolem
człowieka litościwego, miłosiernego, wrażliwego na krzywdę innych ludzi,
współczującego i zawsze gotowego nieść pomoc drugiemu człowiekowi; jest to
przecież postawa ponad czasowa.
Koncepcja człowieka w Biblii.
Koncepcji jest wiele, zależą od tematyki fragmentu oraz tego, co
miało być podkreślone Księga rodzaju opisuje człowieka stworzonego na wzór
Boga i postawionego w roli korony stworzenia i władcy ziemi; dostał on
także wolną wolę, ale ograniczoną pewnymi zasadami, zawartymi m.in. w 10
przykazaniach; ponieważ życie i śmierć zależą od Boga człowiek powinien być
mu oddany; druga koncepcja jest zawarta w księdze eklezjastów (kaznodziei)
zwanej też księgą Koheleta; tu pokazany jest bardzo pesymistyczny obraz
człowieka, jako małej, słabej, bezsilnej istoty, która nie jest wstanie
pojąć wielu spraw, a jego działania nie mają żadnego znaczenia dla świata i
nie mają nań żadnego wpływu; wszystko jest dla Koheleta marnością nad
marnościami; w Nowym Testamencie pojawia się pierwszy raz rozdzielenie i
określenie duszy i ciała w człowieku, zaczerpnięte przez św. Pawła z
wierzeń starożytnych greków; pojawia się także stwierdzenie, iż człowiek
jest też najukochańszym dzieckiem Boga i w związku z tym powinien głosić
chwałę boską; niektórzy jednak, o twardym sercu odrzucali wiarę i oddawali
~ 43 ~
się rozpuście i próżności; Bóg zasmucony tą sytuacja wysyła na ziemię swego
syna, który ma nawracać, wzywać do pokuty i służeniu Bogu, a także odkupić
grzechy wszystkich ludzi; jest jeszcze inna przyczyna przybycia Jezusa na
Ziemię: człowiek nie uznając Boga, przechodzi pod kontrolę kosmosu, czyli
nicości, bo tym świat jest po względem duchowym, dlatego człowiek zaczyna
żyć docześnie nie interesując się jego losem po śmierci jednocześnie
wychwalając siebie ponad wszystko; Bóg wysyła Jezusa, aby przez jego
stracenie pokazać ludziom swoją miłość i zainteresowanie ludźmi; życie
Jezusa jest metaforą historii wiary (narodziny -> śmierć Jezusa ~ upadek
wiary -> zmartwychwstanie); ostatnie koncepcja oparta jest na Genezis, a
opisał ją św. Jan: w człowieku, o jego duszę walkę prowadzą dwie siły:
dobro ~ Bóg i zło ~ demony; aby zwyciężyło dobro, człowiek musi zapomnieć o
wszystkim co złe; św. Jan zauważa także w człowieku nieokreśloną tęsknotę
za światłem i winem, a więc za Bogiem, tak więc jedynym sposobem na życie
jest wybór wiary głoszonej przez Chrystusa; czyli wszystkie te koncepcje
mają za zadanie uporządkowanie stosunku Bóg-człowiek-świat
Miłość i cierpienie jako ludzkie doznania na podstawie Biblii.
Biblia z języka greckiego oznacza księgi i jest jednym z
najpiękniejszych dzieł literackich na świecie. Biblię charakteryzuje to, że
została napisana przez wielu ludzi.
Miłość i cierpienie były doznane na podstawię biblii przez Hioba,
Adama i Ewę oraz utworów "Pieśń nad pieśniami" i "Hymn do miłości" św.
Pawła.
Najbardziej spodobała mi się przypowieść o Hiobie. Hiob cierpiał,
ponieważ został poddany próbie wierności. Hiob był bogobojnym mężem
pozbawionym z dopustu Bożego mienia i dzieci. Bohater został również
dotknięty trądem, próbował on dociec sensu swojego cierpienia. Ukorzył się
on przed Bogiem, który przywrócił mu wszystko, co stracił. Hiob cierpiał
niewinnie jednak potrafił zachować swą godność. Bohater, mimo że cierpiał
niewinnie nie odszedł od Boga. Cierpienie Hioba można nazwać cierpieniem
niezawinionym.
W opowieści o Adamie i Ewie cierpienie nie było już niezawinione. Adam i
Ewa według księgi rodzaju była pierwszą parą ludzi stworzonych przez Boga.
Adam i Ewa żyli w raju, i mogli robić, co chcieli oprócz zrywania owoców z
drzewa poznania. Jednak Ewę do zjedzenia jabłka namówił wąż, Ewa uległa
pokusie i jabłko zjadła. Poczęstowała również jabłkiem Adama. Po zjedzeniu
~ 44 ~
owocu Adam i Ewa zostali wygnani z raju i zmuszeni do pracy. Postęp Adama i
Ewy obarczył ludzkość grzechem pierworodnym.
W "Pieśni nad pieśniami" została opisana potęga miłości. Księga ta
mówi, że miłości nie można kupić, że miłość jest niezniszczalna, ale
również jest trudna do osiągnięcia. "Pieśń nad pieśniami" wyraża
intensywność uczuć między duszą a Bogiem (Izrael a Jahwe), odwołujących się
do alegorycznego obrazu miłości między ludźmi.
"Hymn do miłości", którego autorem był św. Paweł mówi, że miłość jako
wartość i uczucie jest doskonała. Św. Paweł napisał też, że jest to uczucie
niezwyciężone, którego nie pokona nawet śmierć. Miłość jest to również
element życia ludzkiego. "Hymn do miłości" zyskał wielką sławę, ponieważ
ukazywał
miłość
w
samych
pozytywnych
i
dobrych
rzeczach.
W biblii miłość i cierpienie były doznane w różnych opowieściach.
Cierpienie było niezawinione i zawinione. Jeżeli cierpimy nie znaczy to, że
Bóg nas opuścił i nie należy od Boga odchodzić. Natomiast miłość zarówno w
"Pieśni nad pieśniami" jak i w "Hymnie do miłości" św. Pawła jest
niepokonana, najważniejsza, niezniszczalna i trudna
Postać Boga i człowieka w Starym i Nowym Testamencie.
Biblia Starego i Nowego Testamentu powstawała przez blisko 1200 lat.
Nie jest to dzieło jednorodne. Wielu autorów, którzy pisali kolejne księgi
posługiwali się różnymi gatunkami, stylami. Zmieniały się realia
historyczne i okoliczności powstawania świętych ksiąg. Tym samym odmienne
były prezentowane w Biblii koncepcje Boga, człowieka jak również relacji
między nimi.
Ze stronic Starego Testamentu wyraźnie wyłania się wizja Boga jako
surowego ojca i sędziego. Bóg jest stwórcą, który oczekuje od człowieka
absolutnego posłuchu. Człowiek wedle Księga Rodzaju jest stworzony na wzór
Boga i ma być zwieńczeniem dzieła stworzenia - najdoskonalszą istotą
stworzoną przez Boga. Autor biblijny pisze: "I rzekł [Bóg]: Uczyńmy
człowieka na obraz i na podobieństwo nasze; a niech panuje nad rybami
morskimi i nad ptactwem powietrznym, i nad zwierzętami, i nad wszystką
ziemią, i nad wszelkim płazem, który pełza po ziemi. I stworzył Bóg
człowieka na obraz swój, na obraz Boży stworzył go, mężczyzną i niewiastą
stworzył ich. I błogosławił im Bóg, i rzekł: "Rośnijcie i mnóżcie się, i
napełniajcie ziemię, a czyńcie ją sobie poddaną; i panujcie nad rybami
morskimi i nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami, które się
ruszają na ziemi."
~ 45 ~
Miał być więc człowiek władcą ziemi, a wszystkie zwierzęta miały mu
być posłuszne. Konsekwencją stworzenia człowieka na podobieństwo Boga było
obdarzenie go wolną wolą skłonną do dobrego. Bóg jednak również wymagał od
swojego dzieła posłuszeństwa. Dając do dyspozycji człowiekowi cały raj,
zakazał mu spożywania owoców z drzewa wiadomości dobrego i złego. Ten
jednak kierowany podszeptem szatana i własną pychą występuje przeciw temu
zakazowi skazując się na gniew stwórcy i wypędzenie z raju. Bóg wypędzając
ludzi z edenu mówi: "Do niewiasty (...): Pomnożę nędze twoje i poczęcia
twoje; z boleścią rodzić będziesz dziatki i pod mocą będziesz mężową, a on
będzie panował nad tobą. Adamowi zaś rzekł: Iżeś usłuchał głosu żony twojej
i jadłeś z drzewa, z któregom ci był kazał, abyś nie jadł, przeklęta będzie
ziemia w dziele twoim; w pracach jeść z niej będziesz po wszystkie dni
żywota twego. Ciernie i osty rodzić ci będzie, a ziele ziemi jeść będziesz.
W pocie oblicza twego będziesz pożywał chleba, aż się wrócisz do ziemi z
którejś wzięty; boś jest prochem i w proch się obrócisz."
Po raz pierwszy wówczas dał Bóg wyraz swej surowości lub wręcz
bezwzględności. Innym tego przykładem jest kara jaką nakazał wymierzyć
Izraelitom, gdy ci odwrócili się od niego czcząc złotego cielca. Mojżesz,
który wrócił właśnie z góry Synaj z Dziesięciorgiem Przykazań przekazał
wyrok swoim braciom: "Tak mówi Pan, Bóg Izraelów: Niech każdy przypasze
miecz do biódr swoich. Idźcież i wracajcie się od bramy do bramy przez
pośrodek obozu, a zabijajcie każdy brata i przyjaciela, i bliźniego swego!
I uczynili synowie Lewiego według słowa Mojżesza, i poległo w ów dzień
około dwudziestu trzech tysięcy ludzi."
Bóg Starego Testamentu posuwał się często do aktów okrucieństwa,
które współczesnemu człowiekowi wydają się wręcz niewyobrażalne, jak choćby
próba Abrahama, któremu Bóg nakazuje złożyć sobie w ofierze swego syna.
Najlepszym jednak przykładem niezawinionego cierpienia jest postać Hioba.
Księga Hioba ukazuje nam życie człowieka szlachetnego, sprawiedliwego i
bogatego. Szczęśliwego ojca siedmiu synów, który został wystawiony przez
Boga na próbę wierności. Bóg pozbawił go całej rodziny, majątku, na samego
Hioba zesłał zaś trąd. Mimo wszystko nie odwrócił się on od Boga, narzekał
co prawda na swój los, przeklinał dzień swoich narodzin, ale wiary nie
utracił. Przeczuwał poza tym, że nie jest to karą za grzechy, gdyż nie
zawinił niczym w swoim życiu. Nie poczuwał się też do winy. Za swoją
stałość w uczuciu do Boga został sowicie wynagrodzony: odzyskał majątek,
doczekał się potomstwa i dożył późnej starości. Jest więc Hiob symbolem
cierpliwości w cierpieniu i trwania w wierze niezależnie od okoliczności.
Hiob mówił: "Dobro przyjęliśmy z ręki Boga. Czemu zła przyjąć nie możemy?".
Księga ta uczy, że cierpienie nie musi wcale być karą za grzechy, mogą
~ 46 ~
doznawać go również ludzie prawi, szlachetni i uczciwi, co ma czynić ich
bardziej ludzkimi, wyrozumiałymi, lepszymi.
Najbardziej pesymistyczną wizję człowieka odkrywa przed nami Księga
Koheleta. Jej motto to słowa: "Marność nad marnościami i wszystko marność.
Marność i gonienie za wiatrem." Kohelet przedstawia człowieka jako istotę
kruchą, która przemija. Człowiek jest mały, jest marnością. Jego życie i
dobra doczesne są praktycznie nic nie warte, ponieważ po śmierci i tak
wszystko przeminie. Wieczny i nieprzemijalny jest tylko wszechświat.
Z wizją ludzi słabych i marnych kontrastuje wizja człowieka
potężnego, umiłowanego przez Boga, zawarta w Psalmach. Zgodnie z Psalmami
ludzie są wielcy - władają wszystkimi stworzeniami na Ziemi. Psalmy
przedstawiają pozytywny sens istnienia człowieka oraz podnoszą jego godność
i pozycję we wszechświecie. Najpiękniejszy z psalmów: "Pieśń nad pieśniami"
opisuje potęgę miłości. Księga ta mówi, że miłości nie można kupić, że
miłość jest niezniszczalna, ale również jest trudna do osiągnięcia. "Pieśń
nad pieśniami" wyraża intensywność uczuć między duszą a Bogiem (Izrael a
Jahwe), odwołujących się do alegorycznego obrazu miłości między ludźmi.
Wizja dialogu między Bogiem i człowiekiem zaprezentowana w "Pieśni nad
Pieśniami" zbliża nas do nowotestamentowej prezentacji tego problemu. Bóg z
Nowego Testamentu nie jest już okrutną siłą. Jest kochającym ojcem, jest
pasterzem który dba o swe owce. Jest wreszcie barankiem, który gotów jest
zginąć za grzeszników, aby samemu odkupić ich winy.
Bóg potrafi wybaczać błądzącym ludziom. Pokazuje nam to w
przypowieści o synu marnotrawnym. Przypowieść ta opowiada historię syna,
który otrzymawszy od ojca majątek wyrusza w świat. Świat sprowadza go na
złą drogę. Mężczyzna traci majątek, godność. Postanawia wrócić pokornie do
rodzinnego domu. Tak czyni, prosząc ojca by ten przyjął go jako pastucha do
pracy. Ojciec szczęśliwy z powrotu syna wybacza mu jednak wszystko, każąc
zgotować z okazji jego powrotu wielką ucztę. Bóg jest tu pokazany jako
miłosierny ojciec, który przebacza bez względu na to, jaki grzech popełnimy
- oczekuje w zamian skruchy, bowiem Bóg cieszy się z każdego nawróconego
człowieka.
Nowotestamentowy Bóg jest nauczycielem, a nawet przyjacielem
człowieka. Tym właśnie mianem określa Jezus zmarłego Łazarza. Pojawia się
także stwierdzenie, iż człowiek jest też najukochańszym dzieckiem Boga.
Istotną zmianą w odróżnieniu od Starego Testamentu, jest to iż
spośród przykazań których przestrzegać ma człowiek na pierwsze miejsce
wysuwa się przykazanie miłości. W "Hymnie do miłości" św. Paweł pisze: "Tak
~ 47 ~
więc trwają wiara, nadzieja i miłość, te trzy: największa z nich [jednak]
jest miłość." Miłość staje się tym co nadaje godność człowiekowi i stawia
cel jego istnieniu. To w pierwszych słowach Hymnu św. Paweł wskazuje:
"Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się
jak miedź brzęcząca, albo cymbał brzmiący." Chodzi mu oczywiście przede
wszystkim o uczucie do Boga. Niemniej jednak to właśnie w Nowym Testamencie
padają ważne słowa wypowiedziane przez Jezusa: "Cokolwiek bliźniemu
czynicie - mnie czynicie." Nakazuje więc w każdym człowieku dostrzegać
Boga.
Jak widzimy wizja Boga i człowieka zawarta w Biblii ewoluowała.
Zmieniała się zgodnie z czasem i mentalnością ludzi, do których kierowała
swoje posłannictwo. Izraelitom wychodzącym z Egiptu zapewne trudno byłoby
uwierzyć w Boga troskliwego, który wybacza, który gotów jest zginąć za swój
lud. Człowiek nie był gotowy do przyjęcia takiej wiary. Z czasem jednak
ludzie dojrzewali. A przyjście Jezusa na świat i zaprezentowana przez niego
wersja Boga Pasterza doskonale odpowiadała potrzebom ludzi, którzy zmęczeni
byli okrutnymi, rozpasanymi i nieczułymi bóstwami rzymskiego świata. I
faktycznie wkrótce nastąpił ich koniec, a panteon Rzymskich Bogów musiał
odejść na karty mitologii zastąpiony przez chrześcijaństwo.
Najciekawsze osobowości biblijne.
Samson- od dziecka był siłaczem. Nigdy nie pił, ani nie strzygł
włosów. Gdy zapragnął ożenić się z piękną Filystynką, popadł w konflikt z
jej współplemieńcami i poprzysiągł im zemstę. Wkrótce też jej dokonał-
spalił całe miasto. W odwecie Filystyni zabili mu byłą żonę i teścia.
Wkrótce Samson zakochał się w Filystynce Dalili. Jak okazało się była to
pułapka. Dalila miała dowiedzieć się skąd Samson czerpie siłę. Po wielu
prośbach i namowach Samson przyznał, że jego sekret jego siły znajduje się
we włosach. Dalila obcięła mu włosy i wydała Filystynom, którzy wyłupili mu
oczy i poprowadzili do swojej świątyni, aby ich zabawiał swoim widokiem.
Samson ze spokojem znosił żarty. Nikt nie zauważył, że włosy już mu
odrosły. Pomodlił się do Boga, z prośbą o przywrócenie sił i krzyknął:
Niech umrze dusza moja z Filystynami. Samson, używając wszystkich sił,
przewrócił słupy podpierające świątynię. Wszyscy uczestnicy zabawy zginęli
wraz z nim.
Dawid- Dawid wsławił się pokonaniem Goliata- filistyńskiego olbrzyma.
Dokonał tego za pomocą zwykłej procy. Dawid stał się dowódcą wojsk,
jednocześnie wzbudzając zazdrość króla Saula. Władca kilka razy próbował
zabić młodego bohatera. W efekcie Dawid musiał uciekać ze dworu
~ 48 ~
królewskiego. Po długich prześladowaniach ofiarował swoje usługi królowi
filistyńskiemu. W czasie kolejnej wojny z filistynami zginął Saul i jego
synowie. Po śmierci króla nowym władcą został Dawid. Przeniósł on arkę
Przymierza do Jerozolimy. Stworzył on silne i potężne państwo Izrael. Na
swojego następcę wyznaczył syna Salomona, któremu nakazał budowę świątyni
dla Boga.
Salomon- Syn Dawida. Stał się słynny ze swojej mądrości i zręczności
politycznej. Przeprowadził szereg reform. Siedem lat zajęła Salomonowi
budowa świątyni w Jerozolimie. Król gromadził coraz większe bogactwa. Na
starość jednak jego wola osłabła i dał skusić się na poparcie innych bogów.
Jahwe ukarał króla powodując podział Izraela na dwie części.
Kreacja świata w Biblii i mitologii. Podobieństwa i różnice.
Kwestia Biblia a mitologia.
bóstwo monoteizm - jeden Bóg-stwórca, władca świata i ludzi, który
jest doskonałym, sprawiedliwym opiekunem człowieka, uosobieniem
miłości, dobroci, dobry ojciec całego stworzenia politeizm - wielu
bogów, którzy wyłonili się z Chaosu, nie stworzyli świata - powstali
równocześnie z nim, mają wiele ludzkich cech - zalet i wad, nie są
doskonali, wobec człowieka mogą zachowywać się agresywnie i wrogo
człowiek został stworzony z prochu na obraz i podobieństwo Boga, Bóg
obdarzył go duszą, - pierwiastkiem nieśmiertelności, pierwotnie
człowiek (kobieta i mężczyzna) żyli w raju - Edenie, w stanie
doskonałego szczęścia, sami ściągnęli na siebie nieszczęście
przekraczając zakaz Boga ustanowiony dla ich dobra (grzech pierwotny)
został ulepiony przez Prometeusza z gliny z domieszką łez, od
początku borykał się ze smutkiem i niebezpieczeństwami, nigdy nie był
absolutnie szczęśliwy, żył od zawsze na ziemi, z której bogactw nie
potrafił korzystać, musiał strzec się gniewu bogów, którzy nie byli
mu przychylni
świat został stworzony w ciągu sześciu dni kreatywnej pracy Boga i
oddany człowiekowi we władanie (Adam nazywa jego składniki, co równa
się objęciu ich w posiadanie narodził się wraz z bogami, którzy nigdy
nie czuli się a ziemi całkowicie pewnie, człowiek również musiał
pokonywać tutaj różne niebezpieczeństwa, nie był gospodarzem ziemi
po śmierci dusza ludzka odchodzi w zaświaty, "do domu Ojca", aby
pogrążyć się w wiecznym szczęściu, grzesznicy zostają osądzeni -
~ 49 ~
czeka ich kara dusza odchodzi do Hadesu - królestwa podziemi, jeśli
nie ciążą na niej poważne przewinienia odchodzi na Pola Elizejskie -
do miejsca niezmąconego spokoju i szczęścia
Według mitologii, w której opisane są wierzenia starożytnych Greków,
narodziny świata wyglądały następująco:
Z wielkiego Chaosu wyłoniły się dwa bóstwa: Uranos - Niebo i Gaja -
Ziemia. Z ich związku narodzili się tytani, cyklopi i sturęcy
hekatonchejrowie. Niezadowolony ze szkaradnego i okrutnego potomstwa
ojciec strącił je w czeluście Tartaru. Gaja zgorszona poczynaniami
męża uknuła przeciwko niemu spisek z najmłodszym z tytanów, Kronosem,
który wkrótce po zrzuceniu ojca z tronu stał się władcą świata. Ale i
na niego spadł cios przeznaczenia. Jedyny z jego ocalałych synów,
Zeus, upomniał się o tron niebieski. Rozpętała się straszliwa wojna,
w której zmagały się dwie siły nieśmiertelne. Z jednej strony Zeus
wraz z uwolnionymi z wnętrzności ojca braćmi, zaś z drugiej Kronos ze
swoimi sprzymierzeńcami. W wyniku walk, w czasie których ziemia
drżała pod nogami tytanów, a niebo było zasnute nieprzeniknionymi
chmurami, zwycięski, gromowładny Zeus zasiadł na tronie niebieskim.
Jednak ludzie istnieli już dużo wcześniej niż władzę nad światem
objął Zeus. O powstaniu rodu ludzkiego zachowało się wiele odmiennych
podań. Jedne mówiły o tym, że człowiek wyszedł wprost z ziemi wraz z
innymi stworzeniami, inne, że lasy i góry wydały ludzi na
podobieństwo drzew i skał, a jeszcze inne, uznawane w szczególności
przez rody królewskie i szlachtę, że ludzie pochodzą od bogów. Jednak
najczęściej przyjmowano baśń o czterech wiekach ludzkości: złotym -
za panowania Kronosa, srebrnym - po jego upadku, brązowym - okresie
dominacji herosów oraz żelaznym, który trwa do dziś. Według jeszcze
innych podań człowiek był stworzony przez Prometeusza, który ulepił
go z gliny i nauczył wielu sztuk oraz rzemiosł. Ludzkość była do tego
stopnia zafascynowana i żądna życia i poznania świata, że nawet potop
nie był w stanie jej zgładzić.
Natomiast według Biblii świat i człowiek są stworzone przez jednego
Boga, który kolejno przez sześć dni tworzy Ziemię, Niebo oraz Dzień i Noc,
następnie Morze, z którego wyszły pierwsze istoty żyjące. Na jego rozkaz
ziemia rodziła drzewa, zioła i krzewy dające owoce. Na koniec Bóg stworzył
człowieka, któremu podporządkował wszystko, co chodzi po ziemi, fruwa w
powietrzu i ukrywa się w głębinach morskich.
~ 50 ~
Porównując obydwie wersje powstania świata i człowieka, można wskazać
elementy wspólne:
niewiedza ludzi o ewolucji przyrody i podstawach astronomii powoduje,
że zaczynają oni wierzyć w bogów, którzy dali początek światu,
podobna jest także kolejność narodzin świata.
Jedyna różnica dotyczy samej natury bytu, filozofii oraz tego, że w
Biblii wszystko jest tworzone przez jednego tylko Boga.
Kontynuacje i nawiązania do mitologii i biblii w literaturze,
sztuce i w życiu współczesnym.
EPOKA INSPIRACJE MITOLOGICZNE
Antyk Tragedia antyczna, której tematy i bohaterowie wywodzą się
wyłącznie z mitologii (Sofokles: Edyp król, Antygona); epos Homera : Iliada
i Odyseja, w obydwu utworach przedstawione zostały historie mitologiczne
(wojna trojańska, wędrówka Odyseusza do Itaki); obecność motywów i wątków
mitologicznych w liryce greckiej i rzymskiej
Renesans J. Kochanowski Treny - motywy mitologiczne z kręgu śmierci,
zaświatów (Persefona, wyspy szczęśliwe - mitologiczne Elizjum), Odprawa
posłów grckich temat z mitologii (Grecy pod murami Troi, posłowie greccy
:Menelaos i Ulisses żądają od Parysa oddania Heleny); liczne motywy i
postaci mitologiczne w pieśniach i fraszkach poety
Barok Liczne motywy mitologiczne w liryce barokowej : motywy erosa
(bożka miłości), motywy mitologicznych herosów (Hekora, Achillesa)
Romantyzm A. Mickiewicz III cz. Dziadów - motyw prometejskiego buntu
(przeciw Bogu dla dobra własnego narodu i całej ludzkości), J. Słowacki
Grób Agamemnona (motywy zaczerpnięte z mitu o wojnie trojańskiej)
Literatura współczesna Motyw Ikara : E. Bryll Wciąż o Ikarach głoszą,
S. Grochowiak Ikar, J.Iwaszkiewicz Ikar, T.Różewicz Prawa i obowiązki;
motyw Nike : Z.Herbert Nike z Samotrakii; inne motywy : Z.Herbert Apollo i
Marsjasz, B.Ożóg Homer, K.I.Gałczyński Niobe
EPOKA INSPIRACJE BIBLIJNE
~ 51 ~
Średniowiecze Motyw piety, czyli Matki Boskiej opłakującej zmarłego
syna Żale Matki Boskiej pod krzyżem; motyw Męki Pańskiej i zmartwychwstania
- dramat liturgiczny
Renesans J.Kochanowski Czego chcesz od nas Panie - motyw Boga jako
doskonałego architekta, twórcy harmonijnego świata, Treny - motyw raju
Barok Bóg i Szatan w poezji M. Sępa Szaryńskiego - Sonety
Oświecenie Biblijni bohaterowie w literaturze : Judyta, Estera, Saul
- podkreślenie ich heroizmu
Romantyzm Postać Chrystusa - koncepcja mesjanizmu A. Mickiewicz III
cz. Dziadów; motyw Boa, Szatana, Aniołów; motyw widzenia - biblijnego
środka kontaktu między Bogiem i ludźmi : III cz. Dziadów - Widzenie ks.
Piotra
Młoda Polska Postać Szatana : L.Staff Deszcz jesienny; postać Adama i
Ewy, Szatana : J.Kasprowicz Hymny; motyw Sądu Ostatecznego, orazy
inspirowane Apokalipsą św. Jana : J.Kasprowicz Hymny
Literatura współczesna W.Szymborska Na wieży Babel, żona Lota;
Z.Herbert
Modlitwa
Pana
Cogito-Podróżnika,
A.Rymkiewicz
Dekalog;
S.Grochowiak Kanon; T.Różewicz Ocalony
Antyk - charakterystyka epoki.
Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów
artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano
ją za wzór doskonały - klasyczny. Literaturę grecką można podzielić na
cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym
czasie: - epika (VIII wiek p.n.e.) - liryka (VII-VI wiek p.n.e.) - dramat
(V wiek p.n.e.) - epigramat (III wiek p.n.e.)
Gatunki
literackie
pochodzące
ze
starożytności:
epopeja - 'Iliada' i 'Odyseja' Homera (epopeje greckie), 'Eneida'
Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą,
ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w
przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie
bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji
pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie
społeczeństwa; anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki
głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków
mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w.
~ 52 ~
p.n.e.);
epigramat - zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się
aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze
niespodzianki, kontrastu lub paradoksu; hymn - pieśń błagalna lub/i
narracyjna,
zawierająca
pochwałę
bóstwa,
legendarnych
bohaterów,
upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół
rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego
zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości,
snują
rozważania
moralne,
niekiedy
wyznania
osobiste;
pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem
zwycięska, pełna patosu; dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w
starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie
późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się
tragedia i komedia antyczna; pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze
starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki;
pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny,
występowanie
refrenów;
tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje
bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt
dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa
państwowego w 'Antygonie' Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę
nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak
ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu,
cechowało ją bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z
obrzędowych
dytyrambów
na
cześć
Dionizosa;
mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyrażającej wierzenia
danej społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk,
niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone,
otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym; np. przemienność pór
roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację
przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym
formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity
pełniły funkcje poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody;
światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez
powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów. Głównymi bohaterami mitów
są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi
właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i
~ 53 ~
człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie
(np. Olimp). Podziału literatury dokonał Arystoteles, dzieląc ją na: epikę
- epopeja (Grecy);
przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) - w
epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem;
dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) -
w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na
scenie; liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy),
pean (Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren
(Biblia).
Antyk - malarstwo, filozofia, teatr.
Kultura i literatura grecka kojarzy nam się głównie z atenami właśnie
tam w V i IV w pne nastąpił rozkwit filozofii, i niezwykłą harmonię
osiągnęła rzeźb, architektura powstały największe dokonania dramatu i
teatru, zrealizował się później niedościgniony ustrój społeczny -
demokracja ateńska. Grecja nie stanowiła nigdy jednolitego organizmu
państwowego obok siebie współistniały panstwa-miasta rozsiane po całym
półwyspie Peloponeskim u wybrzeża Azji mniejszej i na wyspach morza
egejskiego. Sztuka grecka jest pełna harmonii, piękna, spokoju oraz słońca.
główne budowle architektury Grecji: zespół budowli na akropolu w Atenach,
Panteon ( świątynia bogów ), świątynia Nike, Eechtejon, Propyleje, Panteon
(świątynia Ateny ), teatr Dionizosa w Atenach.
Rzeźba Fidiasz: :posąg Ateny, Zeusa; Neron: dyskobol; poliklet: doryforos;
Lizyp: posągi Nike, Wenus
Malarstwo
Polignot - wprowadził technikę czterech barw, kompozycja o tematyce
historycznej i mitologicznej. Apelles - mistrz koloryki i perspektywy
Filozofia
SOKRATES -żył latach 469 -399 pne, pochodził bogatej rodziny
mieszczańskiej zajmował się filozofia matematyką, był politykiem moralistą,
ośrodkiem jego zainteresowań był człowiek i zagadnienia moralne, uważał, że
należy uświadamiać człowiekowi dobro, specyficzna postać brzydkiego
dziwaka, żyjącego w niedostatku nauczającego na ulicach; w podartym
odzieniu ze świta uczniów wokół siebie kojarzy się z nieznośną żoną
~ 54 ~
ksantypą i haniebnym procesem, w którym oskarżono jego o demoralizację
młodzieży; skazano go na śmierć przez wypicie trucizny; Sokrates wystąpił z
płomienną mową, odrzucił pomoc przyjaciół i wypił cykutę; do historii
przeszły nie tylko nauki spisane przez uczniów, lecz metody dyskusji:
elenktyczna i majestatyczna. Nauki Sokratesa - filozofię przed 5 wiekiem
nazywa się okresem przed Sokratejskim Jedno wiem że nic nie wiem - to
sformułowanie wyraża istotę tzw. niewiedzy Sokratejskiej, która jest
właściwie gotowością do poszukiwań prawdy, między innymi cnoty wspólnego
dobra, wiedzy której można się nauczyć Jak poznać sam siebie - tak nakazuje
filozof, którego wyrocznia delficka nazwała najmądrzejszym człowiekiem
Grecji; wystąpił przeciw sofistom, którzy twierdzili, że prawda dobroć i
sprawiedliwość
są
względne.
Ironia
sokratyczna.
PLATON- żył w latach 427-347 pne; arystokrata zdobył staranne
wykształcenie; żył w czasie rozkwitu Aten uczeń Sokratesa; autor rozprawy
obrona Sokratesa, Państwo, Uczta. Nauki; twórca pierwszego systemu
filozofii idealistycznej. Koncepcja idei i cieni zakłada, iż istnieje świat
idei, chociaż nie jest nam bezpośrednio dany. My postrzegamy tylko cienie
odbicie idei: są nimi przedmioty materialne i doznania psychiczne. świat
idei jest jednak bardziej realny co postrzegamy bezpośrednio. Idee są
światem doskonałym a naczelną wartością jest trój jednia: dobro-piekno-
prawda. Głosi koncepcję idealnego państwa, podzielonego na 3 odrębne klasy,
posiadające różne wykształcenie, zadania i obowiązki. Pierwsza grupa -
najwyższa posiada duszę rozumną; druga -wojsko, posiada duszę popędliwą;
trzecia - ludzie pracy, posiadają duszę pożądliwą. Bronił porządku
społecznego opartego na niewolnictwie. Wg Jego filozofii ś wiat poznajemy
rozumowo, a nie zmysłowo. Celem życia jest zdobywanie szczęścia
upodabnianie
się
do
idei
dobra.
jaskinia
Platona.
EPIKUR - żył w latach 341-270 pne; przedstawiciel starożytnego
materializmu; założył filozoficzna szkołę epikurejczyków zajmował się
głównie etyką; jego szkoła mieszcząca się w Atenach zwana była ogrodem
Epikura.
EPIKUREIZM -etapem wstępnym był hedonizm; epikurejczycy łączyli
przyjemności duchowe z fizycznymi; życie to podstawowy warunek szczęścia;
we wszystkim należy zachować umiar; należy łączyć szczęście jednostki ze
szczęściem ogółu; szczęście nie jest zależne od losu, ale człowiek może je
świadomie wytworzyć; ostatecznym celem ludzkiego życia jest zdobycie
pełnego, radosnego spokoju opartego na poznaniu natury i zgodnego z nią
życiem; człowieka uszczęśliwia to co jest zgodne z naturą; epikurejczycy
~ 55 ~
radzili aby żyć pełnią życia ale z umiarem. Canta rej -(wszystko płynie )-
oznacza to że nigdy nie wejdziesz do tej samej wody, czyli nie przeżyjesz
drugi raz tego samego; carpe diem (chwytaj dzień) -oznacza to że należy
umiejętnie korzystać z każdej chwili życia. Jedynym dobrem jest przyjemność
i brak bólu. Życie wśród przyjaciół zgodnie z prawami natury z dala od
wojen polityki bez lęku przed śmiercią - oto życie szczęśliwe. Należy
korzystać z radości bo życie jest jedno. śmierć niesie kres ciała i duszy.
Nieznaczny to że trzeba zaspokajać wszelkie pragnienia - umiar i rozum są
wyznacznikiem postępowania.
STOICYZM- twórcą był Zenon Kition; stoicy przyjmowali świat jako
organ; uważali że świat jest cielesny, bez bogów, człowiek to dziecko
wszechświata, duch występuje w człowieku w postaci duszy i rozumu; stoicyzm
głosił pochwałę świata jego elementów; kosmopolityzm -idea równości
wszystkich ludzi; człowiek podporządkowany jest ogólnym zasadom świata;
świat to jedna ojczyzna, należy unikać cierpienia, nie ma miejsca na
współczucie, aby być szczęśliwym trzeba być niezależnym na nieszczęścia,
poddać się żyć zgodnie z naturą. Stoik-to mędrzec, filozof odznaczający się
zrównoważoną postawą, nie lęka się przeciwności losu, potrafi opanować
swoje namiętności, kieruje się rozumem gdyż życie emocjonalne prowadzi do
zła. Postawa stoicka -spokojna zrównoważona rozsądna, często postawa bierna
połączona z apatią. Stoicyzm zyskał popularność w czasach cesarstwa
Rzymskiego -kontynuację jego koncepcji podjęli: Epikur, Marek Aureliusz,
który głosił, że to nastawienie człowieka do rzeczywistości decyduje o
szczęśliwym życiu. sam popełnił samobójstwo jako wyjście z sytuacji, gdy
trudy
życia
były
już
nie
do
zniesienia.
ARYSTOTELES -żył w384-322pne, syn lekarza, przez 20 lat był uczniem
Platona, nauczyciel Aleksandra Wielkiego, w Atenach założył własną szkołę,
w okresie średniowiecza jego filozofia była dla wszystkich niepodważalnym
autorytetem. Dzieło jego -Poetyka stało się wyznacznikiem norm dla artystów
wielu pokoleń, określił klasyczne reguły tworzenia literatury, ustalił
kategorie takie jak: Katharsis - oczyszczenie, funkcja przypisywana
tragedii. Widz śledzący zdarzania na scenie miał doznać swoistego
oczyszczenia poprzez przeżycie litości trwogi. Mimesis oznacza na
naśladowanie natury w dziele sztuki niejednoznaczna z jej wiernym
kopiowaniem. Decorum przedstawienie odpowiedniego, należytego wyglądu,
przyzwoitość przystojność, wygląd pozorny. AR. -autorom tragedii zalecał na
przestrzeganiu zasady jedności miejsca i czasu. Odrzucał platońską teorię
idei; za podstawowe pierwiastki uważał bierną materię i czynna formę,
człowieka określał jako istotę społeczną posiadającą duszę, poznającą świat
~ 56 ~
rozumowo i zmysłowo, społeczeństwo podzielone na klasy: właścicieli
(cnotliwi )i niewolnicy (ulegli), wyróżnia dwa typy sztuki: stosowana
formalna, główne pojęcie etyki to dobro. | Cynicy grecka szkoła
filozoficzna, głosząca w etyce ideały cnoty jako życia zgodnego naturą,
ideał- mędrzec kierujący się tylko rozumem, nie uznający żadnych ogólnie
obowiązujących wartości, norm, praw. Cynicy ograniczają swoje potrzeby do
minimum, życie psa to życie zgodne z naturą.
Sceptycyzm-stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i
uzasadnionej, wywodzili się ze szkoły filozoficznej Pyrrona i Elidy.
Teatr w starożytnej Grecji
Pierwowzór teatru: Amfiteatr- widownia,: Orchestra - miejsce na
którym chór wykonywał swe tańce i śpiewy;
Parodos -miejsce po prawej i lewej stronie amfiteatru i sceny,
wejście na scenę; Teatr on widowni; Proscenium- przednia część sceny: Skane
-kryta budowla do zmiany strojów; Rampe- rząd lamp oświetlających scenę;
Ekkylema - wytocznia, platforma, urządzenie wysuwane; Maska -niezbędny
element w dawnym teatrze; Oknos -wysoki wystrój głowy; Koturn -wysokie
obcasy;
Koryfeusz
-przewodnik
chóru.
Dionizje wielkie i małe -to święto na cześć Dionizosa -boga wina i
płodnej natury. Dionizje Małe -wiejskie oraz Dionizje Wielkie -charakter
wesołej ludowej zabawy. Przebieg Dionizji: trwały sześć dni; każdy dzień
wypełniony był innymi zajęciami. Dzień 1- modlitwy, obrzędy związane z
bogiem Dionizosem. 2 -prezentacja chórów, 3- wystawiano komedie polityczne,
4,5,6-
trzech
autorów
prezentowało
swój
dorobek
literacki.
Dionizje wielkie dały początek tragedii, Dionizje małe - tragedii. Grecy
dokonali podziału na tragedie i komedię
Budowa i cechy tragedii antycznej.
Tragedia - przedstawia konflikt jednostki wybitnej dążącej do wzniosłego
celu, walczącej z przeciwnościami.
Klęska bohatera budzi tragedię. Budowa tragedii- Prolog -zawiązanie
akcji, wejście aktorów; Parodos - wejście chóru, pierwsza pieśń; Epejsojdon
występy aktorów; Komentarz chóru; Epilog -ostatnie wystąpienie aktora,
zakończenie akcji; Exodus ostatnia pieśń i wejście chóru. Za pierwszego
dramaturga uważa się Tespisa on wprowadził pierwszy dialog pomiędzy
przewodnikiem chóru a chórem. Obowiązywała zasada: miejsca, czasu, akcji.
~ 57 ~
Na scenie mogło występować najwyżej trzech aktorów. Do stałych rekwizytów
należały: maska, kostium, buty. Role kobiece grali mężczyźni. Stale obecny
na scenie chór komentował rozgrywające się zdarzenia. Chór składał się ze
starców tebańskich lub panien. Poseł był łącznikiem między scena a światem
zewnętrznym, los człowieka, bohatera utworu zależał zawsze od bogów.
"Iliada" Homera jako pierwszy epos w literaturze europejskiej.
"Iliada" Homera jako pierwszy epos w literaturze europejskiej.
"Iliada" jest uważana za wzór doskonale skomponowanego eposu starożytnego
(w niektórych opracowaniach można też spotkać się z pojęciem epopei
starożytnej). Od imienia twórcy jest on również określany mianem eposu
homeryckiego. Epos jest zaliczany do gatunków epickich, charakteryzuje się
przede wszystkim dużymi rozmiarami, jest pisany wierszem (w przypadku eposu
homeryckiego jest to heksametr - wiersz rytmiczny polegający na regularnej
powtarzalności zespołu sylab krótkich i długich), ukazuje losy wybranej
grupy bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla jakiegoś narodu. Epopeję
otwiera inwokacja, czyli wierszowany zwrot do jakiegoś bóstwa, prośba
autora o pomoc w tworzeniu dzieła. W inwokacji do "Iliady" narrator zwraca
się z prośbą do muzy, która pomaga poetom i śpiewakom w ich twórczości.
Inwokacja, podobnie jak cały utwór, napisana jest językiem podniosłym,
poważnym wręcz patetycznym, bogaty w środki językowe. Najbardziej
charakterystycznym jest tzw. porównanie homeryckie (rozbudowany drugi człon
do rozmiarów odrębnej historyjki). Na plan pierwszy wysuwają się narrator i
fabuła. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. W eposie
dominuje opowiadanie i opis. Opisy są bardzo realistyczne i dokładne,
statyczne i dynamiczne. Najbardziej znanym opisem "Iliady" jest opis tarczy
Achillesa, który jest jednocześnie przykładem na epizodyczność akcji, czyli
odstępstwo od toku głównej akcji dla opisania wydarzenia mniej istotnego,
nie związanego z główną fabułą. Troja to inaczej Ilion - stąd tytuł
"Iliady". Treścią jest historia ostatnich pięćdziesięciu dni pięcioletniej
wojny. Motywem wodzącym w akcji jest gniew Achillesa. Poemat początkowo
istniał w przekazie ustnym. Podzielono go na 24 księgi. Opowieść urosła do
ogromnych rozmiarów dzięki licznym, szeroko rozbudowanym epizodom. Poemat
ma budowę symetryczną; na początku bowiem widzimy gniew Achillesa i wolę
zemsty, zaś pod koniec Achilles wyzbywa się tego uczucia. Inny przykład:
sceny bitewne przeplatają się z scenami o charakterze "pokojowym", albo
(inny przykład) bitwy rozpoczynają się zawsze rano, a kończą z nastaniem
nocy. Cały czas obserwujemy ingerencję bogów w losy ludzi (równoległość
dwóch płaszczyzn). Część bogów popiera Trojan inni Greków. Najważniejsi
bohaterowie greccy to: Achilles, Agamemnon i Odyseusz, a trojańscy to
zwłaszcza Hektor i Priam. Cały czas obserwujemy istnienie fatum (ślepy los,
~ 58 ~
przeznaczenie), a głównie chodzi tu o to, jak losy ludzi zależą od woli
bądź kaprysów bogów.
Iliada Homera jako bohaterski epos.
"Iliada" opisuje jeden z epizodów ostatniego roku trwającej 10 lat
wojny o Troję - gniew Achillesa, który został obrażony przez wodza Greków,
Aganemnona. Zabrał on Achillesowi brankę wojenną, Bryzeidę, co doprowadziło
do wycofania się herosa z udziału w walkach. Trojanie uzyskali w ten sposób
przewagę. Patrokles chciał dodać Grekom otuchy i włożył zbroję Achillesa
(swego przyjaciela), a następnie ruszył na czele wojsk greckich przeciwko
Trojanom. Patrokles został zabity i dopiero ten incydent spowodował, że
Achilles
zdecydował
się
wrócić
do
walki.
Księgi "Iliady" wypełniają bohaterskie czyny wojowników walczących o
Troję, zarówno Greków jak i Trojan. Ważną rolę w tej wojnie odgrywają
również
Bogowie,
którzy
bezustannie
mieszają
się
do
walki.
Przedstawicielami Greków są min.: Achilles, Aganemnon, Menelaos, Odyseusz i
Nestor. Z Trojan najsłynniejszymi bohaterami byli: Hektor, Parys, Priam i
Eneasz. Świat bogów miesza się ze świate ludzkim, bogowie mają wpływ na
losy poszczególnych bohaterów. Bogowie biorą udział w potyczkach, odnoszą
nawet
rany.
"Iliada jest uważana za wzór doskonale skomponowanego eposu
starożytnego. Od imienia twórcy jest on także określany mianem eposu
homeryckiego.
Epos - (epopeja) - to najstarszy gatunek epicki, którego źródłem były
ustnie przekazywane mity, baśnie i legendy. Epopeja jest rozbudowanym
utworem wierszowanym, opisującym dzieje historyczne, bądź legendarnych
bohaterów
na
tle
ważnych
i
przełomowych
wydarzeń.
W utworze występuje wszech wiedzący, obiektywny narrator, który
posługując się podniosłym stylem, obfitującym w opisy, rozbudowane
porównania i stałe epitety, przedstawia wydarzenia, rozgrywające się na
dwóch płaszczyznach: boskiej i ludzkiej. Utwór rozpoczyna się inwokacją
skierowaną do bogów z prośbą o natchnienie. Akcja ma charakter epizodyczny.
Kreacje Achillesa, Hektora i Priama w Iliadzie Homera.
Ilion - (gr.) Troja, Iliada - opowieść o Troi.
~ 59 ~
Rozpacz Achillesa po stracie Patroklosa.
Wojna trwała 9 lat. Dopiero w 10 roku zastosowano podstęp Odyseusza. Laokon
przewidujący nadchodzące nieszczęście został zabity wraz z synami przez
olbrzymie węże.
Achilles obrażony przez Agamemnona nie uczestniczył w walkach. Patroklos w
zbroi bohatera przedzierał się przez szeregi wrogów, aż wreszcie poległ z
ręki Hektora.
Achilles, najdzielniejszy wojownik grecki, postrach Trojan, po stracie
przyjaciela zachowuje się jak człowiek słaby, przypominający raczej nie
umiejące sobie poradzić w życiu dziecko, lub kobietę z natury rzeczy
uważaną za mniej odporną od mężczyzny. Tarzał się po ziemi, sypał sobie na
głowę popiół, płakał i wyrywał włosy z głowy. Był bliski odebrania sobie
życia, które straciło dla niego sens. Po rozmowie z matką zapałał chęcią
zemsty na Hektorze.
W nieszczęściu jednakowo cierpią ludzie silni i słabi, wielcy i mali,
bogaci i biedni, mądrzy i głupi. Cierpienie jest bowiem naturalnym
odczuciem ludzkim.
Pojedynek
Achillesa
z
Hektorem.
1. Achilles podobny do orła i Hektor do gołębicy przed pojedynkiem.
2. Pallas Atena wspiera duchowo Achillesa, a następnie pod postacią
Deifoba, brata Hektora, nakłania go do starcia z Achillesem.
3. Propozycja Hektora dotycząca postępowania przeciwnika z ciałem
pokonanego odrzucona przez Achillesa.
4. Początek pojedynku (walka na włócznie).
5. Walka na miecze.
6. Śmiertelna rana zadana Hektorowi w szyję.
7. Przedśmiertna prośba Hektora o oddanie jego ciała rodzinie odrzucona z
całą bezwzględnością.
8. Zbeszczeszczenie zwłok Hektora wleczonych za rydwanem Achillesa -
dokonanie okrutnej zemsty.
Wielki żal po utracie najlepszego przyjaciela zamienił się w żądzę
straszliwej zemsty. Achilles zapewniony przez Atenę o jej pomocy z jeszcze
~ 60 ~
większym uporem i bezwzględnością ścigał Hektora, ale nie mogło to trwać
wiecznie. Doszło do właściwej części pojedynku, a propozycje Trojańczyka
tylko wzmagały fale gniewu Achillesa. Ugodzony w szyję Hektor jeszcze raz
prosił o oddanie jego ciała rodzinie, lecz nic nie mogło teraz wzruszyć
twardego
jak
kamień
achillesowego
serca.
Zwycięzca
z
niezwykłą
bezwzględnością i samozadowoleniem przywiązał zwłoki do rydwanu i zaciągnął
je aż do obozu Greków.
Opis ten dowodzi, że bywają w życiu każdego człowieka momenty, w
których żadna siła ani namowy, czy próby nie mogą zmienić jego
postanowienia. Najczęściej jednak jest tak w chwilach rozpaczy i wściekłego
zapamiętania.
Przeżycia
i
reakcje
Priama
i
Achillesa
podczas
ich
spotkania.
Podczas spotkania Achillesa z Priamem, władca Troi wcale nie przypominał
swoim zachowaniem dumnego monarchy lecz załamanego i zrozpaczonego po
śmierci syna ojca. Przekradł się do samego środka obozu Greków nie
zwracając uwagi na czyhające nań niebezpieczeństwa, a gdy zjawił się przed
obliczem zabójcy własnych synów, padł przed nim na kolana i zalewając się
łzami całował Achillesa po rękach i nogach, żebrząc o łaskę i wydanie zwłok
Hektora
w
zamian
za
przywiezione
na
wozie
kosztowności.
Grek początkowo nie okazywał zainteresowania słowami Priama i
odpychał go od siebie, ale kiedy starzec wspomniał o także niemłodym ojcu
bohatera, który przez długie lata oczekuje w niecierpliwości powrotu syna,
serce Achillesa drgnęło. Nie był już bezwzględnym mścicielem uganiającym
się za zabójcą przyjaciela, tylko człowiekiem tęskniącym za domem
rodzinnym, który wie, że niedługo zginie. Wszystko to spowodowało, że
Achilles zgodził się łaskawie na wydanie Priamowi zwłok syna. Zadbał nawet
o to, aby je umyto i namaszczono olejkami, by ich widok nie sprawił bólu
starcowi.
Różne
oblicza
Achillesa
na
kartach
"Iliady"
Homera.
Człowiekiem, od którego zależało powodzenie wyprawy na Troję, był
Achilles, postać przyjmująca rozmaite oblicza zależnie od okoliczności.
Pomimo że matką jego była boginka morska, a więc istota boska, Achilles nie
panował nad swoimi uczuciami i jak zwykły śmiertelnik poddawał się emocjom.
Pierwszą chwilą, w której poznajemy część psychiki bohatera, jest
~ 61 ~
rozpacz po śmierci przyjaciela, Patroklosa. Poległ on z ręki księcia
Hektora w czasie, kiedy w zbroi Achillesa-pogromcy wojsk trojańskich
przebijał się przez szeregi umykających nieprzyjaciół. Była to zbyt wielka
strata dla greckiego bohatera. Wcześniej wytrwały i bezwzględny rycerz,
teraz przypominał bardziej małe dziecko lub słabą, załamaną kobietę. Tarzał
się po ziemi, wyrywał włosy z głowy i łkając posypywał się popiołem. Był
bliski całkowitego załamania. Chciał nawet popełnić samobójstwo, ale
odwiodła go od tego zamiaru matka. Teraz wielki żal i ból po stracie
przyjaciela zamienił się w żądzę straszliwej zemsty na jego zabójcy.
Po pewnym czasie ubrany w nową, piękną zbroję wykonaną przez boskiego
mistrza kowalskiego rzemiosła - Hefajstosa, wyruszył, aby wykonać wyrok na
znienawidzonym Hektorze. Gonił go kilka razy wzdłuż murów Troi, ale nigdy
nie zbliżył się do niego na tyle, żeby trafić go celnym pchnięciem miecza
czy włóczni. W pewnej chwili, nieoczekiwanie zjawiła się Atena. Dodawała
ona otuchy zmęczonemu długim biegiem Achillesowi, a Hektorowi, przybrawszy
postać jego brata, nakazała walkę z Grekiem.
Rozpoczął się zabójczy pojedynek. Przeciwnicy rzucali w siebie
włóczniami, ale gdy to nie poskutkowało, przeszli do walki na miecze.
Ugodzony w szyję Trojańczyk ponawiał wciąż prośby o zwrócenie jego ciała
rodzinie, ale twarde serce Achillesa nawet nie drgnęło. Z wielką
bezwzględnością i zadowoleniem z siebie ciągnął zwłoki pokonanego za swoim
rydwanem aż do obozu greckiego. Tak zbezczeszone ciało Hektora porzucił
przy wejściu do namiotu.
Wkrótce w siedzibie zwycięzcy zjawił się stary król Priam. Błagał on
na kolanach o wydanie zwłok syna za cenę przywiezionych z Troi
kosztowności. Jednak łzy starca nie były w stanie wzruszyć Achillesa.
Dopiero wspomnienie ojca oczekującego w niepewności powrotu syna wyzwoliło
w nim eksplozję żalu. W jego sercu wciąż kołatało się uczucie nostalgii i
jeszcze potężniejsze - tęsknota za rodzicem. Wszystko to spowodowało, że
Grek postanowił oddać łaskawie zwłoki Hektora i zadbał nawet o to, aby je
umyto i ubrano w dostojne szaty. W ten sposób chciał zaoszczędzić Priamowi
bólu
wywołanego
widokiem
zmasakrowanego
ciała
syna.
Opisane powyżej fragmenty "Iliady" Homera dowodzą, że nawet tacy
wspaniali rycerze i wojownicy, do których z pewnością zaliczał się
Achilles, skazani są na takie same odczucia, co ludzie słabi, nie
odznaczający się większą odwagą czy siłą woli. Bohater grecki podlega tym
samym cierpieniom i bólom. Bywa, że unosi się ogromnym gniewem lub też
~ 62 ~
płacze jak dziecko. Widać tutaj dokładnie, jak chwiejny jest nastrój i
psychika ludzka.
Arystoteles - życie i idee.
Arystoteles (384 - 322 r. p.n.e.). Pochodził z Macedonii, jednak przybył do
Aten i wstąpił do Akademii Platona, który miał już wówczas 61 lat.
Najbardziej interesowała go żywa przyroda, z uwagą obserwował wszystko co
go otaczało. W wielu przypadkach stanowił dokładne przeciwieństwo Platona,
który posługiwał się tylko rozumem. Arystoteles wykorzystywał również swoje
zmysły. Widoczna jest również różnica w ich sposobie pisania. Dzieła
Platona pełne są poetyckich obrazów i przenośni, Arystotelesa zaś są
suchymi acz szczegółowymi sprawozdaniami. Do naszych czasów zachowało się
jedynie 47 z 170 pism Arystotelesa. Nie są to książki, lecz notatki do
wykładów,. Filozofii nauczano wówczas ustnie Największym wkładem A.do
kultury europejskiej jest stworzenie profesjonalnego języka, którym nauka
posługuje się do dzisiaj. Udało mu się uporządkować poszczególne pojęcia z
rożnych dziedzin wiedzy. Platon starał się odnaleźć cos wiecznego i
niezmiennego. Nazwał to ideami, które według niego były bardziej
rzeczywiste od zjawisk przyrody. Dla przykładu : najpierw pojawia się idea
koń ,później dzięki zmysłom my możemy te konie zauważyć. Arystoteles uznał,
że Platon postawił wszystko na głowie. Przecież idea koń to jedynie pojecie
które ludzie stworzyli sobie po zobaczeniu określonej liczby koni. Dla P.
najważniejszy był rozum, dla A. Zmysły. A. uważał, ze wszystkie myśli i
idee, jakie w sobie mamy, przedostały się do naszej świadomości dzięki temu
co widzimy i słyszymy. Posiadamy jednak rozum, z którym się rodzimy i który
pozwala nam porządkować wrażenia zmysłowe na rożne grupy i klasy. Jest on
jednak całkiem pusty dopóki nie poznamy czego? zmysłami. CZŁOWIEK NIE
POSIADA WIĘC ŻADNYCH WRODZONYCH IDEI. Arystoteles stwierdził, że
rzeczywistość wokół nas składa się z rozmaitych konkretnych rzeczy które
stanowią jedność formy i materii. Materia to materiał, z którego rzecz
została zrobiona, podczas gdy forma to szczególne właściwości rzeczy.
Przykład : przez formę kury rozumie się właściwości szczególne dla tego
gatunku-czyli to, co kura robi. Kiedy kura zdycha, przestaje istnieć
również forma kury. Jedyne co pozostanie, to materia kury, ale to nie jest
już dłużej kura. Według A. każda zmiana w przyrodzie jest przekształceniem
z możliwości w rzeczywistość. Można przytoczyć tu pewną zabawną historyjkę
: Był raz sobie rzeźbiarz, który stał pochylony nad wielkim blokiem
granitu. Każdego dnia rzeźbił i rył w bezkształtnym kamieniu. Któregoś dnia
odwiedził go mały chłopczyk z zapytaniem czego szuka w tym kamieniu.
Rzeźbiarz odparł : "Poczekaj a zobaczysz". Po kilku dniach, wrócił chłopiec
i zastał prawie gotową rzeźbę konia. Z niedowierzaniem spytał rzeźbiarza ;
~ 63 ~
"Skąd wiedziałeś, ze on tam jest?". Rzeźbiarz w pewien sposób widział formę
konia w bloku granitu, bo w tym akurat kawałku kamienia tkwiła możliwość
aby nadać mu formę. A. uważał, że tak samo w każdej rzeczy w przyrodzie
tkwi możliwość realizacji czy osiągnięcia określonej formy. Arystoteles
miał dość dziwny pogląd na przyczyny działające w przyrodzie. Chodzi tu o
sposób w jaki się coś dzieje. Na prostym przykładzie można zanalizować jego
sposób myślenia. Dlaczego pada deszcz? Przyczyna materialna to ta, że para
wodna(czyli chmury) znalazły się akurat w tym miejscu, gdzie powietrze było
chłodne. Przyczyna sprawcza to fakt, że para wodna ochładza się i przyczyna
formalna to to, że formą czy naturą wody jest spadanie na ziemię. To
wiadomo. A. uzupełniłby tę wypowiedź? stwierdzeniem, że pada dlatego,
ponieważ rośliny i zwierzęta potrzebują go aby mogły rosnąć. Była to tak
zwana przyczyna celowa. Dla A. wszystko było logiczne i wszystko starał się
logicznie wyjaśnić. Przykład :konie (znowu!)nie są takie same, ale tkwi w
nich co?, co dla wszystkich koni jest identyczne. To jest właśnie forma
konia. To natomiast, co je wyróżnia, to materia konia. Tak zachowujemy się
my-ludzie, chodzimy po świecie i sortujemy rzeczy wkładając je do różnych
przegródek. Wszystko można do czego? przyporządkować, panuje ogólny ład.
Czegokolwiek nie weźmiemy do ręki możemy zawsze to sklasyfikować. Gdybyśmy
któregoś
dnia
ujrzeli
co?,
czego
nie
umielibyśmy
sklasyfikować,
przeżylibyśmy szok. "uporządkować" A. zwraca uwagę na fakt, że wszystkie
rzeczy otaczające nas możemy podzielić na dwie kategorie. Rzeczy
nieożywione, czyli pozbawione możliwości zmian, mogące jedynie być pod
wpływem oddziaływań z zewnątrz, np.: kamień, grudki ziemi, piasku. Z
drugiej strony są rzeczy ożywione , w których tkwi możliwość zmian. Do tej
kategorii należą dwie podgrupy : żywe rośliny i żywe istoty, które z kolei
można podzielić na zwierzęta i ludzi. Tu Arystoteles miał rację. Wszystkie
rzeczy ożywione(rośliny, zwierzęta i ludzie) posiadają zdolność do
pobierania pokarmu, rośnięcia i rozmnażania. Poza tym, żywe istoty mają
dodatkowo zdolność wyczuwania światła zewnętrznego i poruszania się w
naturze. Wszyscy ludzie mają jeszcze zdolność myślenia. A jak powinien żyć
człowiek ? wiadomo, ze będzie szczęśliwy, gdy wykorzysta wszystkie swoje
zdolności i możliwości. Według Arystotelesa były trzy formy szczęścia. I
aby człowiek był szczęśliwy musza być one spełnione jednocześnie. Życie w
śród namiętności i przyjemności, życie wolnego i odpowiedzialnego filozofa
i życie badacza i filozofa. Etyka A. przypomina etykę Platona : jedynie
zachowując równowagę i umiar można być Szczęśliwym i harmonijnym
człowiekiem. A. powiedział, że człowiek jest istotą polityczną. Bez tego co
nas otacza nie bylibyśmy prawdziwymi ludźmi. Był zdania, że rodzina i
wioska mogą zaspokoić potrzeby życiowe niższego rzędu, takie jak:
pożywienie i ciepło, małżeństwo i wychowanie dzieci. Najwyższą formą
~ 64 ~
ludzkiej wspólnoty jest państwo. Arystoteles wymienia trzy rożne formy
państwa : monarchia (jeden szef), arystokracja (rząd sprawuje grupa
przywódców) oraz politeja (demokracja). Dochodzimy do dość ciekawego
punktu, tzn. poglądu A. na kobiety. Uznał ja za zdeformowanego mężczyznę!
Stwierdził, że ponieważ podczas zapłodnienia to mężczyzna jest stroną
dającą, wiec dziecko dziedziczy tylko jego cechy. Kobieta jest wiec dawca
materii, mężczyzna - formy. Że tez człowiek tak rozumny jak A. mógł się tak
pomylić!!! Co gorsze, jego poglądy rozpowszechniły się w średniowieczu...
Ciekawe skąd taka pomyłka? Co jak co, ale w sprawach macierzyńskich nie
miał chyba zbyt dużego doświadczenia !!!
Epika antyczna i najdoskonalszy jej twórca - Homer.
Podczas wesela Tetydy i Pleusa bogini Eris rzuciła między siedzące
boginie złote jabłko z napisem "dla najpiękniejszej". Powstał spór, a
sędzią w tej sprawie został Parys. Wybrał Afrodytę, która obiecała mu w
nagrodę Helenę. Młodzieniec przyjechał do Sparty i porwał żonę Henelaosa. W
całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca znieważył
święte prawo gościnności. Rozpoczęto wojnę. W szeregach Hellady Naczelnym
dowódcą został Agamemnon. Według przepowiedni los wyprawy zależał od
Achillesa. Bez niego Troja nie mogła być zdobyta. On zaś został schowany
przez matkę i długo go szukano. Potem nie było wiatru na morzu. Zlikwidować
ten problem miał ofiara z córki Agamemnona. U brzegów Azji wodzowie wysłali
do Troi Odyseusza i Meneloosa żądając wydania Heleny. Działania wojenne
przebiegały opieszale. Miejscem walk była równina nad Skamandrem. Odbywały
się turnieje rycerskie. Najlepszy był Achilles. Trwało to 10 lat. W obozie
greckim wybuchła zaraza. Między Agamemnonem a Achillesem wybuch konflikt.
Achilles do jednej z bitew pożyczył swój strój Petraklosowi. Trojanie
bardzo się go bali. Powstrzymał go dopiero Hektor. Achilles mścił się za to
jeszcze okrutniej. Wygrał walkę z Hektorem, ale został zabity przez strzałę
Parys. Zginął też Parys. Helenę wydano za jego brata. Gdy Trojanie pewni
byli swojej klęski Grecy odjechali spod murów Troi. Został tylko olbrzymi
drewniany koń. Ukrytych w nim był 12 żołnierzy z Odyseuszem na czele. W
nocy wyszli i otworzyli bramy miasta. Wojska greckie wróciły. Zaczęła się
rzeź. Zginęli wszyscy Trojanie. Odzyskano Helenę, a wojska greckie wróciły
do domu.
Tematem "Odysei" są dzieje tytułowego bohatera, który przeżywa
niezwykłe przygody w czasie powrotu spod Troi do Italii. Trwało to 100 lat,
a wracał on po 20 letniej nieobecności. Utwór składa się z 24 ksiąg. Poemat
zaczyna się w V księdze od opisu wyprawy syna Odysa w poszukiwaniu ojca.
Księgi V-VIII to opowieści o jego przygodach na wyspy Ogigia, gdzie przez 7
~ 65 ~
lat był więziony (z miłości) przez Kalipso. Z niej dociera do wyspy Feakow
i znajduje się na dworze króla Alkinosa. Od IX do XII księgi zaczyna się
pierwszoosobowa narracja. Kraj Lalofogów, oślepienie Polifema, gniew
Posejdona, pobyt u Ede - pana wiatrów, kraj Lastrygonów - ludożerców, wyspa
Kriki, zejście do Hadesu, spotkanie z syrenami. Księga XII i XVI -
przybycie Odysa na Italię w przebraniu żebraka. Księga XVII do XIX - pobyt
w
domu.
Księga
XXI
do
XXIV
zemsta
na
zalotnikach.
Cechy charakterystyczne eposu homeryckiego:
1. liczne opisy, bardzo plastyczne, szczegółowe
2. obiektywizm
3. obecność inwokacji
4. ingerowanie bogów w świat ludzki
5. styl utworu podniosły i uroczysty, chwilami patetyczny
6. specyficzna charakterystyka bohaterów i ich idealizacja
7. regularność występowania mów bohaterów
8. wiersz rytmiczny (heksametr)
9. porównania homeryckie
10.
rozmach epicki polegający na pięknym, plastycznym opisie
zdarzeń
11.
psychologiczne charakterystyki bohaterów
Walory artystyczne - narrator nie narzuca się słuchaczom. Na początku
autor prosi muzy o natchnienie i zapowiada treść utworu. Paralelizm akcji
(dwa ciągi wydarzeń, równocześnie z ludźmi działali bogowie). O przebiegu
akcji w dwóch płaszczyznach decydowało przeznaczenie, nad czym czuwało
fatum, bóstwo losu, któremu podlegali nie tylko ludzie, ale też bogowie.
Kompozycja
ma
charakter
epizodyczny.
"Iliada"
zawiera
rozbudowane
porównania homeryckie. Styl narracji jest podniosły i uroczysty, pełen
szczegółowych i wyrazistych opisów zwalniających akcję. Jest to dzieło
oparte na iloczasie (istnienie samogłosek długich i krótkich). Podstawy
rytmiczności: oprócz akcentu jedna zgłoska może być długa, inna krótka.
Akcent pada tylko na zgłoski długie. Jeżeli dodamy do niej jedną lub kilka,
krótkich nieakcentowanych, powstanie stopa rytmiczna. W każdym wersie
powtarza się jednakowy układ stóp.
~ 66 ~
Biografie
HOMER - żył w VIII wieku przed naszą erą, był zapewne pieśniarzem (aojdem),
stworzył dwa wielkie eposy: Iliadę i Odyseję. Od niego zaczyna się
właściwie historia literatury naszego kręgu kulturowego. Spierano się, czy
w ogóle istniał (słynna kwestia homerycka), ale ostatnie badania
potwierdzają, że oba eposy stworzył ten sam człowiek osiem stuleci przed
naszą erą. Więc jednak był. Czy był ślepy? Taką tezę wywiedziono z imienia,
że jako starzec był ubogi i niewidomy - dziś ten fakt także jest
kwestionowany. Dla Greków i Rzymian Homer był najwyższym autorytetem w
literaturze.
SOFOKLES - wielki twórca tragedii greckiej, autor Antygony i Króla Edypa.
Był wykształcony, należał do elity ateńskiej, pełnił funkcje państwowe i
kapłańskie. Szacunek towarzyszył mu za życia (czasy Peryklesa), a także po
śmierci. To Sofokles wprowadził na scenę teatru trzeciego aktora (dotąd
występowało jednocześnie najwyżej dwóch).
SAFONA - poetka grecka, zwana Hi Safo - mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie
prowadziła szkołę dziewcząt, kształcąc je w muzyce, poezji i tańcu. To do
nich kierowała większość swojej liryki (jak mawiano nie pozbawionej
erotyzmu). Dodajmy jednak, że dziewczęta opuszczały wyspę z okazji
zamążpójścia, a sama Safona miała córkę - Kleis. Legenda głosi, że była
nieszczęśliwie zakochana w poecie Alkajosie, jeszcze inna, że rzuciła się
do morza ze Skały Leukadyjskiej po to, by uleczyć się z miłości do
przewoźnika Faona i tak zginęła. Jej poezja pozostała, a także sama Safona
stała się bohaterką późniejszej literatury - od poematów po komedie.
HORACY - wielki poeta rzymski, stworzył m.in. Carmina, czyli Pieśni (Ody),
na których wzorowały się całe pokolenia (m.in. tłumaczył je Kochanowski).
Horacy propagował epikureizm (słynne carpe diem - chwytaj dzień), a także
ideę umiaru, złotego środka aurea mediocritas. To on rozpropagował mit
nieśmiertelnego poety, nieśmiertelnego dzięki swojej sławie (non omnis
moriar - nie wszystek umrę). Horacemu przypisuje się słowa: Dulce et
decorum est pro patria mori (słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę),
oraz Nil desperandum! (Nie trać nadziei!).
~ 67 ~
WERGILIUSZ - znakomity poeta rzymski, twórca eposu Eneida, żył i tworzył za
czasów cesarza Oktawiana Augusta. Był ogromnie popularny - nie tylko wśród
współczesnych, lecz dla pokoleń potomnych. Średniowiecze widziało w nim
mędrca, astrologa - wręcz maga walczącego z demonami. Renesans i wieki
późniejsze uznawały go za autorytet poezji - trzeba pamiętać, że Dante w
Boskiej komedii właśnie Wergiliusza czyni swoim mistrzem i przewodnikiem po
czyśćcu i piekle.
EZOP - starożytny bajkopisarz - to on jest twórcą tzw bajki zwierzęcej.
Ezop był podobno kaleką, wyzwolonym niewolnikiem, miał zginąć tragicznie -
zrzucony w przepaść przez mieszkańców Delf w wyniku jakiejś kłótni.
SOKRATES - wielki filozof ateński. Specyficzna postać brzydkiego dziwaka
żyjącego w niedostatku, nauczającego na ulicach. W podartym odzieniu, ze
świtą uczniów wokół siebie - kojarzy się nieodmiennie z nieznośną żoną
Ksantypą i haniebnym procesem, w którym oskarżono Sokratesa o demoralizację
młodzieży i skazano na śmierć przez wypicie trucizny (cykuty). Sokrates
wystąpił z płomienną mową, odrzucił pomoc przyjaciół i cykutę wypił. Tak
zmarł, a do historii przeszły nie tylko jego nauki spisane przez uczniów
(m.in. przez Platona), lecz i metoda dyskusji - elenktyczna (zbijanie
argumentów, by wykazać fałsz tezy rozmówcy) i majeutyczna - wspólnego
szukania prawdy za pomocą pytań stawianych przez nauczyciela (położnicza).
PLATON - uczeń Sokratesa, założyciel szkoły filozoficznej zwanej Akademią
Platońską, twórca idealizmu obiektywnego - według Platona świat rzeczywisty
stanowi niedoskonałe odbicie istniejącego realnie, świata doskonałych idei,
prototypów rzeczy; poznanie jest przypomnieniem sobie przez duszę wrodzonej
wiedzy o ideach (anamneza). Na podstawie tej teorii Platon zbudował
doktrynę państwa idealnego.
ARYSTOTELES (384 - 322 r. p.n.e.). Pochodził z Macedonii, jednak przybył do
Aten i wstąpił do Akademii Platona, który miał już wówczas 61 lat.
Najbardziej interesowała go żywa przyroda, z uwagą obserwował wszystko co
go otaczało. W wielu przypadkach stanowił dokładne przeciwieństwo Platona,
który posługiwał się tylko rozumem. Arystoteles wykorzystywał również swoje
zmysły. Widoczna jest również różnica w ich sposobie pisania. Dzieła
~ 68 ~
Platona pełne są poetyckich obrazów i przenośni, Arystotelesa zaś są
suchymi acz szczegółowymi sprawozdaniami. Do naszych czasów zachowało się
jedynie 47 z 170 pism Arystotelesa. Nie są to książki, lecz notatki do
wykładów,. Filozofii nauczano wówczas ustnie Największym wkładem A. do
kultury europejskiej jest stworzenie profesjonalnego języka, którym nauka
posługuje się do dzisiaj. Udało mu się uporządkować poszczególne pojęcia z
rożnych dziedzin wiedzy. Platon starał się odnaleźć cos wiecznego i
niezmiennego. Nazwał to ideami, które według niego były bardziej
rzeczywiste od zjawisk przyrody. Dla przykładu : najpierw pojawia się idea
koń ,później dzięki zmysłom my możemy te konie zauważyć. Arystoteles uznał,
że Platon postawił wszystko na głowie. Przecież idea koń to jedynie pojecie
które ludzie stworzyli sobie po zobaczeniu określonej liczby koni. Dla P.
najważniejszy był rozum, dla A. Zmysły. A. uważał, ze wszystkie myśli i
idee, jakie w sobie mamy, przedostały się do naszej świadomości dzięki temu
co widzimy i słyszymy. Posiadamy jednak rozum, z którym się rodzimy i który
pozwala nam porządkować wrażenia zmysłowe na rożne grupy i klasy. Jest on
jednak całkiem pusty dopóki nie poznamy czego? zmysłami. CZŁOWIEK NIE
POSIADA WIĘC ŻADNYCH WRODZONYCH IDEI. Arystoteles stwierdził, że
rzeczywistość wokół nas składa się z rozmaitych konkretnych rzeczy które
stanowią jedność formy i materii. Materia to materiał, z którego rzecz
została zrobiona, podczas gdy forma to szczególne właściwości rzeczy.
Przykład : przez formę kury rozumie się właściwości szczególne dla tego
gatunku-czyli to, co kura robi. Kiedy kura zdycha, przestaje istnieć
również forma kury. Jedyne co pozostanie, to materia kury, ale to nie jest
już dłużej kura. Według A. każda zmiana w przyrodzie jest przekształceniem
z możliwości w rzeczywistość. Można przytoczyć tu pewną zabawną historyjkę
: Był raz sobie rzeźbiarz, który stał pochylony nad wielkim blokiem
granitu. Każdego dnia rzeźbił i rył w bezkształtnym kamieniu. Któregoś dnia
odwiedził go mały chłopczyk z zapytaniem czego szuka w tym kamieniu.
Rzeźbiarz odparł : "Poczekaj a zobaczysz". Po kilku dniach, wrócił chłopiec
i zastał prawie gotową rzeźbę konia. Z niedowierzaniem spytał rzeźbiarza ;
"Skąd wiedziałeś, ze on tam jest?". Rzeźbiarz w pewien sposób widział formę
konia w bloku granitu, bo w tym akurat kawałku kamienia tkwiła możliwość
aby nadać mu formę. A. uważał, że tak samo w każdej rzeczy w przyrodzie
tkwi możliwość realizacji czy osiągnięcia określonej formy. Arystoteles
miał dość dziwny pogląd na przyczyny działające w przyrodzie. Chodzi tu o
sposób w jaki się coś dzieje. Na prostym przykładzie można zanalizować jego
sposób myślenia. Dlaczego pada deszcz? Przyczyna materialna to ta, że para
wodna(czyli chmury) znalazły się akurat w tym miejscu, gdzie powietrze było
chłodne. Przyczyna sprawcza to fakt, że para wodna ochładza się i przyczyna
formalna to to, że formą czy naturą wody jest spadanie na ziemię. To
~ 69 ~
wiadomo. A. uzupełniłby tę wypowiedź stwierdzeniem, że pada dlatego,
ponieważ rośliny i zwierzęta potrzebują go aby mogły rosnąć. Była to tak
zwana przyczyna celowa. Dla A. wszystko było logiczne i wszystko starał się
logicznie wyjaśnić. Przykład :konie (znowu!)nie są takie same, ale tkwi w
nich co?, co dla wszystkich koni jest identyczne. To jest właśnie forma
konia. To natomiast, co je wyróżnia, to materia konia. Tak zachowujemy się
my-ludzie, chodzimy po świecie i sortujemy rzeczy wkładając je do różnych
przegródek. Wszystko można do czego? przyporządkować, panuje ogólny ład.
Czegokolwiek nie weźmiemy do ręki możemy zawsze to sklasyfikować. Gdybyśmy
którego?
dnia
ujrzeli
co?,
czego
nie
umielibyśmy
sklasyfikować,
przeżylibyśmy szok. "uporządkować" A. zwraca uwagę na fakt, że wszystkie
rzeczy otaczające nas możemy podzielić na dwie kategorie. Rzeczy
nieożywione, czyli pozbawione możliwości zmian, mogące jedynie być pod
wpływem oddziaływań z zewnątrz, np.: kamień, grudki ziemi, piasku. Z
drugiej strony są rzeczy ożywione , w których tkwi możliwość zmian. Do tej
kategorii należą dwie podgrupy : żywe rośliny i żywe istoty, które z kolei
można podzielić na zwierzęta i ludzi. Tu Arystoteles miał rację. Wszystkie
rzeczy ożywione(rośliny, zwierzęta i ludzie) posiadają zdolność do
pobierania pokarmu, rośnięcia i rozmnażania. Poza tym, żywe istoty mają
dodatkowo zdolność wyczuwania światła zewnętrznego i poruszania się w
naturze. Wszyscy ludzie mają jeszcze zdolność myślenia. A jak powinien żyć
człowiek ? wiadomo, ze będzie szczęśliwy, gdy wykorzysta wszystkie swoje
zdolności i możliwości. Według Arystotelesa były trzy formy szczęścia. I
aby człowiek był szczęśliwy musza być one spełnione jednoczsnie. Życie w
śród namiętności i przyjemności, życie wolnego i odpowiedzialnego filozofa
i życie badacza i filozofa. Etyka A. przypomina etykę Platona : jedynie
zachowując równowagę i umiar można być Szczęśliwym i harmonijnym
człowiekiem. A.powiedział, że człowiek jest istotą polityczną. Bez tego co
nas otacza nie bylibyśmy prawdziwymi ludźmi. Był zdania, że rodzina i
wioska mogą zaspokoić potrzeby życiowe niższego rzędu, takie jak:
pożywienie i ciepło, małżeństwo i wychowanie dzieci. Najwyższą formą
ludzkiej wspólnoty jest państwo. Arystoteles wymienia trzy rożne formy
państwa : monarchia (jeden szef), arystokracja (rząd sprawuje grupa
przywódców) oraz politeja (demokracja). Dochodzimy do dość ciekawego
punktu, tzn. poglądu A. na kobiety. Uznał ja za zdeformowanego mężczyznę!
Stwierdził, że ponieważ podczas zapłodnienia to mężczyzna jest stroną
dającą, wiec dziecko dziedziczy tylko jego cechy. Kobieta jest wiec dawca
materii, mężczyzna - formy. Że tez człowiek tak rozumny jak A. mógł się tak
pomylić!!! Co gorsze, jego poglądy rozpowszechniły się w średniowieczu...
Ciekawe skąd taka pomyłka? Co jak co, ale w sprawach macierzyńskich nie
miał chyba zbyt dużego doświadczenia !!!
~ 70 ~
SYMONIDES - żyjący na przełomie VI i V wieku p.n.e., jako twórca związany
był z dworami władców i tyranów. Pisał dytyramby, peany, treny i
epigramaty. Jest autorem słynnego epigramatu poświęconego poległym pod
Termopilami:
"Przechodniu,
powiedz
Sparcie:
tu
leżym,
jej
syny,
Prawom jej do ostatniej posłuszni godziny".
Jego utwory cechuje patos i bogactwo emocji. Utwór Symonidesa pt. "Los"
wyraża przekonanie o nietrwałości i przemijalności ludzkiego szczęścia,
zmienności ludzkiego losu. Człowiek nigdy nie może być pewny tego, co go
spotka, nie zna swojej przyszłości, nie jest w stanie przewidzieć, jak
długo będzie trwało jego szczęście: "Los odmieni się zanim/ lotna mucha w
powietrzu/ Zdąży przemknąć przed tobą".
TYRTAJOS - zwany po łacinie Tyrteuszem, to żyjący w VII wieku p.n.e.,
poeta, głównie autor elegii pisanych w języku jońskim. Do naszych czasów
dochowały się jedynie fragmenty jego utworów. Teksty Tyrtajosa wyrażały
ideologię spartańską, w której za najwyższe uznawano cnoty wojskowe. Od
imienia poety pochodzą terminy tyrteizm i poezja tyrtejska, oznaczające
twórczość nawołującą do walki w obronie zagrożonej niepodległości państwa.
Osoba Tyrteusza stała się symbolem patrioty-wojownika. Model poezji
tyrtejskiej był popularny w Polsce w XIX wieku, w okresie zaborów. Fragment
utworu "Rzecz to piękna" jest apoteozą zbrojnej walki w obronie ojczyzny.
Ci, którzy uciekają przed spełnieniem obowiązku patriotycznego, na zawsze
okryci zostają hańbą. Dlatego poeta wzywa do mężnej walki, nawet
prowadzonej z narażeniem życia. Ojczyzna jest dla Tyrtajosa wartością
nadrzędną, a służba wojskowa najwyższą cnotą:
"Walczymy
mężnie
w
obronie
tej
naszej
ziemi
i
dzieci,
Choćbyśmy zginąć musieli, życia swojego nie szczędźmy".
ANAKREONT - Anakreont z Teos żyjący w VI w. p.n.e. to liryczny poeta
grecki, którego wiersze, wykwintne i melodyjne, znalazły wielu naśladowców
wśród poetów doby aleksandryjskiej i rzymskiej, a także poetów nowożytnych.
Od imienia Anakreonta pochodzi termin anakreontyk określający poetycki
utwór, którego głównym tematem jest pochwała zabawy, wina, biesiady,
erotyki. Anakreontyki pisali J. Kochanowski, J. Morsztyn, A. Naruszewicz. W
~ 71 ~
utworach Anakreonta pojawia się często motyw miłości, symbolizowanej przez
Erosa oraz motyw walki z bożkiem miłości. Tak jest w utworze pt. "Słodki
bój":
"przynieś wodę, przynieś wino,
(...) bym z Erosem
stoczył słodki bój na pięści".
"Antygona" a "Odprawa posłów greckich" tematyka, problematyka
i budowa dramatów.
Najpierw trzeba wspomnieć, iż są to utworu powstałe w zupełnie innych
czasach: "Antygona" jest utworem napisanym w starożytnej Grecji przez
Sofoklesa i miała na celu tylko rozrywkę i doprowadzenie widzów do
katharsis (co było celem tragedii jako takiej); natomiast "Odprawa posłów
greckich" jest utworem powstałym w renesansie, napisał ją jeden z twórców
języka polskiego Jan Kochanowski; był to już utwór o wydźwięku bardziej
dydaktycznym; miał między innymi pokazać, że wewnętrzne problemy Polski
mogą doprowadzić kiedyś do jej upadku (jak Troi); "Antygona" opowiada o
losach córki Edypa, która postanawia pochować zwłoki swego brata
Polinejkesa, który został uznany za zdrajcę ojczyzny przez Kreona i jego
zwłoki zostały porzucone w ramach pokuty; to grozi jej karą śmierci;
pojawia się konflikt tragiczny (patrz punkt 3) racji: boskiego obowiązku
chowania zmarłych i ziemskiego prawa państwowego; pokazany jest też tu
problem prawa jednostki i jego konfliktu z prawem państwowym; "Odprawa
posłów greckich" zajmuje się również prawem jednostki i konfliktem z prawem
państwowym, lecz na nieco innym podłożu: tu chodzi o prywatę, przekupstwo,
niesprawiedliwość, nieodpowiedzialność i nie dbanie o losy kraju: Parys dla
własnej przyjemności (związane z obietnicą Afrodyty) porywa Helenę grekom,
co staje się przyczyną konfliktu i w efekcie zagrożenia wojną (przegraną);
w utworze pokazany jest moment przyjęcia i odprawienia posłów greckich
przybyłych aby odebrać Helenę albo poinformować o wojnie; przez
przekupienie posłów (element polski), którzy mają zadecydować od oddaniu
bądź pozostawieniu Heleny w Troi, Parys załatwia sobie poparcie większości
posłów; utwory oparte zostały na zupełnie różnych mitach: jeden oparty jest
na historii rodu Labdakidów obciążonych klątwą, drugi opiera się na małym
wycinku historii wojny trojańskiej; o ile w pierwszym następuje moment
katastrofy (skazanie i śmierć Antygony), o tyle w "Odprawie..." jest tylko
przepowiednia klęski Troi; "Antygona" jest dramatem klasycznym i
charakteryzuje się bardzo konkretną konstrukcją: zachowane są jedności
~ 72 ~
czasu, akcji i miejsca; ograniczona jest liczba aktorów na scenie (3);
treści nieprzedstawialne ze względu na jedności prezentowane są przez
posłańców; sceny drastyczne zostały wyeliminowane; bohaterowie pochodzą z
rodzin królewskich; chór pełniący rolę komentatora; i występuje oczywiście
tragizm związany z kolejnymi postaciami; bardzo ściśle przestrzegany
podział na kolejne elementy tragedii; "Odprawa..." jest już lekką przeróbką
standardu: pominięte zostają niektóre elementy konstrukcyjne (początkowa i
końcowa pieśń chóru); tragedia zostaje przesunięta poza ramy utworu.
Antygona i Kreon - miłość i nienawiść. Konflikt tragiczny w
Antygonie Sofoklesa.
Sofokles to, obok Ajschylosa i Eurypidesa, jeden z największych
tragików starożytnej Grecji. Żył w latach 496-406 p.n.e., w okresie
najświetniejszego rozwoju Aten, za panowania Peryklesa. Napisał 120 sztuk,
z czego do naszych czasów przetrwało zaledwie 7, m.in. Antygona, powstała w
441 r. p.n.e.
W utworze tym zachodzi konflikt pomiędzy dwiema władzami uznanymi
powszechnie za najpotężniejsze - władzą boską i królewską. Obie strony
reprezentują równe racje, obie ponoszą klęskę. Antygona walczy o prawo do
pogrzebania brata, czego jej odmówiono. Kreon swym zakazem wykroczył
przeciw boskiemu i ludzkiemu prawu. Ale i Kreon ma swoje racje i jego
postępowanie jest równie szlachetne, jak czyn Antygony. On również przeżywa
wewnętrzne rozterki. Jako władca nie okazuje tego, nie przystoi mu bowiem
okazywać swych słabości. Wydał surowe prawo, według którego bohater ma być
uczczony, a zdrajca straszliwie ukarany. Kreon jest sprawiedliwy, nie chce
zmienić postanowienia w obawie, że zostanie posądzony o traktowanie
członków rodziny królewskiej w sposób uprzywilejowany. Kreon musi być
przede wszystkim władcą, później mężem, ojcem, opiekunem. Ma na uwadze
dobro państwa i nie potrafi dostrzec, że nad nim rów nież ciąży prawo -
prawo boskie. Jest to postać tragiczna - zostaje sam wśród trupów swoich
najbliższych, ogarnięty szaleństwem rozpaczy. Antygona i Kreon to postacie
wielkie w swej odwadze, determinacji, gotowe na największe poświęcenia w
imię wyznawanych wartości. Stoją naprzeciw siebie: prawo jednego z nich
jest bezprawiem drugiego. Obydwie racje, jak zwykle w tragedii antycznej,
są równorzędne. Nie ma rozwiązania, dlatego koniec jest nieszczęśliwy.
Za Kreonem stoi państwo i interes państwa, musi on dbać o jego dobro i
prestiż. Polinejkes jest według niego wrogiem państwa, wrogiem ojczyzny,
popełnił najcięższy grzech - grzech zdrady. Ktoś, kto tak postąpił, musi
~ 73 ~
zostać przykładnie ukarany. Chciał wydać ojczyznę w ręce wroga, więc nie
jest wart pochówku. Według Kreona i bogowie powinni odwrócić się od
zdrajcy:
"Wiem, że do szczęścia ten prawo utracił,
który ojczyznę własną podle zdradza,
niewart przyjaźni ludzkiej, łaski boga".
Dla Antygony zaś Polinejkes to brat, któremu należy się pogrzeb.
Antygona nie widzi w nim zbrodniarza, ale istotę nieszczęsną, która zginęła
w okrutnej walce, a teraz błądzi przed bramami Hadesu, nie mogąc osiągnąć
spokoju. Dla niej obydwaj bracia są już wyjęci spod prawa ludzkiego i
należy to respektować. Kreon obawia się, że cześć, którą Antygona odda
Polinejkesowi, zaszkodzi Eteoklesowi, natomiast Antygona uważa, że obaj
bracia podlegają obecnie tylko prawu umarłych:
"W Hadesie równe prawa mają oni".
Dla Kreona nawet po śmierci istnieje różnica pomiędzy obrońcą
ojczyzny i wrogiem, zaś Antygona wierzy, że takiej różnicy już nie ma;
wszyscy zmarli mają jednakowe prawa. Kreon walczy o nowe prawo, które
ustanowił jako przejaw swej woli, Antygona - o prastare niepisane prawo
bogów. Motywuje ona swój czyn miłością i wiernością wobec brata.
Pogrzebanie zmarłego to boski obowiązek, wypływający jednocześnie z uczuć
siostrzanej miłości. Temu nakazowi religii posłuszna będzie bez względu na
to, że grozi jej za to kara śmierci:
"A za to, że cię pogrzebałam, bracie,
taka okrutna czeka mnie zapłata".
Kreon
reprezentuje
prawo
ziemskie.
Uważa,
że
decyzje
władcy
są
niepodważalne, że wyrażają wolę całego narodu. On sprawuje opiekę nad
państwem, utożsamia się z nim, uważa, że on i państwo to jedno, że wola
jego jest wolą całego narodu
"Państwo - to jestem ja, nie słucham tłuszczy".
W rozmowie z Hajmonem poucza swego syna:
"Wybrańcom ludu posłusznym być trzeba
W dobrych i słusznych - nawet w innych sprawach".
~ 74 ~
Dla Antygony największym cierpieniem byłoby niepogrzebanie brata. Idzie na
śmierć przekonana o niesprawiedliwości wyroku Kreona, twierdzi, że ci,
którzy ją wydali na śmierć, powinni zginąć tak, jak zginie ona. W trakcie
swej ostatniej drogi bohaterka po raz pierwszy przeżywa chwilę słabości.
Spełniła wolę bogów, bo tak nakazywała wiara i tradycja przodków, ale
przecież jest młoda, piękna, pochodzi z królewskiego rodu, ma poślubić
Hajmona, królewskiego syna - przed nią piękna przyszłość. Wydaje się, że
Antygona do końca liczyła, iż Kreon odwoła okrutny rozkaz. Teraz, kiedy
idzie na śmierć, przeżywa, jak każdy człowiek, przerażenie, rozpacz, żal.
Wiara w bogów także nie dała bohaterce oparcia, przyniosła tylko wyrok
śmierci. Stąd monolog Antygony:
"Jakież to bogów złamałam ustawy
Zaprawdę, można przestać wierzyć bogom,
jeśli za podły uznają czyn prawy,
Lecz nie, na sąd się oddaję niebiosom,
cierpieć chcę, jeśli mnie winną osądzą,
lecz także niechaj ci karę poniosą,
jeśli zbłądzili, co mnie potępiają
i prześladują zemsty dziką żądzą".
Słowa Antygony są prorocze, bo cierpienie Kreona przewyższy jej ból.
Kreon skazawszy Antygonę, czuł się władcą silnym, a przecież sam na siebie
i swoich najbliższych sprowadził katastrofę. Jest potomkiem Edypa, wisi nad
nim klątwa zagłady. Tejrezjasz ostrzegał go przed następstwami takiego
postępowania:
"Widzę biegnące ku tobie erynie,
boga Hadesu okropne mścicielki,
wyroków losu straszne współtwórczynie,
i słyszę lament w twoim domu wielki,
mężów i kobiet płacz i narzekanie,
i całe miasto przeciw tobie stanie...".
~ 75 ~
Wreszcie, pod wpływem Tejrezjasza, Kreon zmienia stanowisko, pragnie
przebłagać bogów, ale jest już za późno. Posłaniec donosi mu o samobójczej
śmierci Hajmona, wkrótce zrozpaczona Eurydyka również popełnia samobójstwo.
Kreon korzy się, oskarża swą pychę, obwinia się za śmierć najbliższych mu
osób, sam pragnie jak najszybciej umrzeć, połączyć się z żoną i synem:
"Przyjdź, przyjdź,
okaż się, ostatni mój losie.
Śmierci żądam,
abym mógł zebrać mych nieszczęść pokłosie
ostatnim znojem".
Obydwoje - Antygona i Kreon - ponoszą straszliwą klęskę. Antygona popełnia
samobójstwo, podobnie Hajmon i Eurydyka, Kreon szaleje z rozpaczy. Dopełnia
się przepowiednia, według której ród Edypa objęty jest klątwą, ujawnia się
działa nie siły najbardziej złowrogiej i tajemniczej - fatum. Trudno w tym
wypadku mówić o miłości czy nienawiści. Z pewnością jednak obie postaci
naznaczone są tragizmem, a ich życie potwierdza, że każdy może
niespodziewanie zaznać nieubłaganej siły przeznaczenia.
Antygona jako dramat sprzecznych racji ( budowa tragedii,
postacie Antygony i Kreona ).
Sofokles jest jednym z najwybitniejszych dramatopisarzy starożytnej Grecji.
Pisał tragedie. Wśród nich jest "Antygona"- tragedia najbardziej znana i
ceniona. Tytułowa bohaterka tego dramatu jest młodą dziewczyną, pochodzącą
z rodu, nad którą cięży klątwa. W pewnym momencie swego życia staje wobec
trudnej sytuacji. Jej brat Polinik ginie, ale nie może mieć pogrzeby,
ponieważ jest uznany za zdrajcę. Takie stanowisko reprezentuje władza
państwowa w osobie Kreona, zgodnie z prawem ustanowionym w tym państwie.
Ale istnieje jeszcze inne prawo, prawo religijne. Boski porządek nakazuje
pochowanie zmarłego. Antygona staje przed wyborem, któremu prawu ma być
posłuszna? Wybiera prawo boskie, mimo zakazu grzebania brata. Za to zostaje
wydany na nią wyrok śmierci. Antygona umiera. Bohaterowie tragiczni są to
osoby nieprzeciętne stające przed pewnym konfliktem, którego nie można
rozwiązać i spotyka ich katastrofa. Konflikt między Antygoną, a Kreonem
rozgrywa się na płaszczyźnie moralno - religijnej. Kreon reprezentuje
interesy władzy państwowej, kierujący się ustanowionymi przez siebie
ustawami. Ich bezwzględność często zakrawa na okrucieństwo, a chęć ukarania
~ 76 ~
kogoś dla "przykładu" powoduje niechęć otoczenia. Antygona ma do wyboru
dwie drogi i każda przynosi nieszczęście. Gdyby zdecydowała się postąpić
zgodnie z rozkazem Kreona, uniknęłaby śmierci, ale sprzeciw wobec boskiego
prawa mściłby się na niej dręczącymi wyrzutami sumienia i świadomością
moralnej winy. Postępowania zgodnie z prawem boskim i własnym przekonaniem
przynisło jej karę śmierci. Ale Antygona nie może zrezygnować z tego, co
uważa za słuszne. Kreon także uważa, że racja jest po jej stronie, jednakże
musi dochować wierności swemu przekonaniu. W tragicznym konflikcie między
dwiema biegunowo różnymi postaciami, jakimi są Antygona i Kreon, Sofokles
ujawnia przekonanie, iż człowiek winien szanować prawa boskie, jak i
ludzkie. Winę Kreona stanowiło nieposzanowanie praw zwyczajowych, boskich,
błędem zaś Antygony było samowolne sprzeciwienie się zarządzeniom władzy, z
woli bogów musiała ich przeto spotkać kara.
Racje Kreona
chciał ukarać przejaw zdrady ojczyzny, przestrzec przed podobnymi
czynami w przyszłości,
chciał inaczej potraktować obrońcę - Eteoklesa i zdrajcę -
Polinejkesa,
kierował się troską o dobro państwa,
jako władca miał prawo wydawać prawa obowiązujące obywateli.
wydając swe decyzje, Kreon powinien szanować prawa i zakorzenione od
dawna tradycje obyczajowo-religijne. Mógł swój cel osiągnąć inaczej:
różnicując charakter pogrzebów dwóch braci,
kazać pochować Polinejkesa za murami miasta.
Jego błędy były wynikiem niedoświadczenia w sprawach władzy.
Racje Antygony
jednakowa miłość do obu braci,
przestrzeganie praw obyczajowo-religijnych utożsamianych z wolą
bogów,
obawa przed zemstą erynii,
duma królewska bohaterki upominającej się o cześć brata - królewicza,
~ 77 ~
obrona godności człowieka - brata.
W przedstawionym konflikcie nie ma zwycięzcy, co dowodzi, że żadna ze stron
nie miała racji absolutnych.
Budowa tragedii
Tragedię zaczynał prolog, który wprowadzał w akcję. Prolog kończył się
węzłem dramatycznym, tzn. wydarzeniem rozpoczynającym właściwą akcję. Akcja
dzieliła się na epejsodiony (sceny), które z kolei przedzielone były
stasimonami, czyli pieśniami chóru. Punktem szczytowym tragedii była
perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej i kończąca się katastrofą,
czyli klęską bohatera. Ostatnia część tragedii to epilog, który zwykle
wyjaśniał sprawę do końca i dokonywał podsumowania.
Istotą tragedii był konflikt tragiczny, który wynikał z istnienia
przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać
wyboru, gdyż każda decyzja przynosi klęskę bohaterowi. Ta niemożność
dokonania właściwego wyboru, który nie skończyłby się katastrofą, nosi
nazwę tragizmu.
Tragedię cechowała zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji.
Podstawowym
pojęciem
tragedii
greckiej
jest
katharsis
(wewnętrzne
oczyszczenie), gdyż dzieło antyczne miało oddziaływać na przeżycia
odbiorców.
Charakterystyka postaci
ANTYGONA - córka Kreona, siostra Hajmona i Ismeny; postać aktywna, wierząca
(do Ismeny: A ty znieważaj bogów świętą wolę), stawia czynny opór, kocha
brata, ma odwagę sprzeniewierzyć się prawu ludzkiemu; dla niej prawo
moralne jest bardzo silne; uparta, konsekwentna w działaniu, przekonana o
słuszności swego postępowania, nie działa pod wpływem chwili, rozważna,
heroiczna, nie boi się śmierci (a ja brata pogrzebię sama, potem zginę z
chlubą)
KREON - król; stara się rządzić sprawiedliwie, zawsze przestrzegać praw;
wytrwały i nieustępliwy w postanowieniach; sprawy państwa stawia na
pierwszym miejscu, nie zważając na tradycję; Gdy wróżbita przestrzega przed
klęskami i kłopotami kraju, Kreon ustępuje. Nie chce zgubić swego państwa:
"nieszczęście ściągnąć na kraj jeszcze gorzej."
uparty, dumny, pyszny, despota, zarozumiały, rządny władzy, dąży do
ogólnego posłuchu: Państwo - to jestem ja, nie słucham tłuszczy.;
~ 78 ~
porywczy, niekonsekwentny, nieustępliwy, skory do gniewu; według niego
przyznanie się do błędu podważa autorytet; podejrzliwy wobec poddanych, nie
słucha (nawet dobrych rad). Odbiera narzeczoną synowi, co prowadzi Hajmona
do samobójstwa;
Antygona jako tragedia władzy.
Tragedie greckie miały misję rozważania zagadnień moralnych. Antygona także
rozpatruje problem moralny, wynikający ze sporu, jaki zaistniał pomiędzy
tytułową bohaterką a Kreonem.
Racje Antygony i Kreona (na przemian):
kierowała się zasadami religijnymi
występuje w obronie prawa państwowego, pisanego
broniła praw religijnych, zwyczajowych, niepisanych
uznał Polinejka za zdrajcę ojczyzny, wroga państwa, dynastii i bogów
pragnęła zapewnić bratu spokój duszy, ważny dla życia pozagrobowego
wydawało mu się że każąc zwłoki, nagradza Etoeklesa za wierność
ojczyźnie
nie chciała by jej rodzina okryła się hańbą za to, że nie pochowała
zwłok
uważał,
że
wszyscy
obywatele
bez
wyjątku
powinni
mu
się
podporządkować (uważa to za warunek praworządności)
wykazała miłość siostrzaną wymagającą ofiary życia
postępowanie Antygony uczy, jego zdaniem, nieposłuszeństwa wobec
władzy
ocenę postępku Polinejkosa pozostawiła bogom
chce uchodzić za władcę sprawiedliwego, traktującego jednakowo nawet
członków rodziny
twierdziła, że zmarli mają jednakowe prawo do pogrzebu, nie widziała
różnicy między braćmi - uważała, że śmierć zmazuje winy, a zmarły nie
może już nic uczynić i nie może się bronić
~ 79 ~
boi
się
o
swój
autorytet
jako
przedstawiciela
władzy.
Obie strony reprezentują prawo i bezprawie. Prawo jednego bohatera
jest bezprawiem drugiego. Dlatego Antygona i Kreon muszą upaść i ponieść
klęskę. Autor dramatu wyraźnie stoi po stronie Antygony. Świadczy o tym
ostatnia pieśń chóru oraz sposób prezentacji tej bohaterki. Twórca stara
się wywołać w nich współczucie dla siostry Polinejkosa. Naczelną ideą
dramatu jest przekonanie, że zmarli mają prawo do pogrzebu.
W
tragedii
tej
wystąpił
konflikt
na
trzech
płaszczyznach:
dwoistość prawa interesów państwa i jednostki prawdy, rozumu i uczuć
Antygona (Sofokles)Tragedia grecka z V w p.n.e. autorstwa Sofoklesa. Dramat
ten stanowi kontynuację tragedii "Król Edyp", opowiadającej dzieje
dotkniętego klątwą bogów syna króla Teb. Historia Edypa: Edyp, przybrany
syn króla i królowej Koryntu, odwiedzając wyrocznię delficką usłyszał, że
zabije ojca i ożeni się z własną matką. Nie znając swej przeszłości sądził,
że władcy Koryntu są jego prawdziwymi rodzicami. Chcąc uciec przeznaczeniu,
opuszcza Korynt na zawsze. Na jednej z dróg zabija człowieka nie wiedząc,
że był to Lajos, jego prawdziwy ojciec. Przybywa do Teb, gdzie rozwiązuje
zagadkę straszliwego sfinksa i uwalnia od niego miasto. Zostaje królem Teb
i żeni się z wdową po Lajosie, własną matką. Ma z nią dwóch synów -
Eteoklesa i Polinejkesa oraz dwie córki - Antygonę i Ismenę. Gdy odkrył
prawdę o sobie, oślepił się i opuścił Teby.
Akcja "Antygony": Dwaj synowie, na których spadł obowiązek rządzenia
państwem, nie mogli pogodzić się ze sobą i Eteokles zmusił brata do
opuszczenia miasta. Ten, pragnąc zemsty, udał się do Argos i doprowadził do
najazdu wrogich Tebom sąsiadów. W czasie walki bracia stoczyli śmiertelny
pojedynek i obaj polegli. Napaść odparto, królem Teb został Kreon, brat
królowej. Nakazał pogrzebać z honorami Eteokla, który zginął w obronie
ojczyzny, zaś ciało zdrajcy Polinejkesa pozostawić nie pochowane na pastwę
psom i sępom. Tę decyzję Kreona poznajemy z rozmowy Antygony z Ismeną,
rozmowy, która rozpoczyna akcję "Antygony". Obie siostry wiedzą, że kto nie
usłucha nakazu Kreona, temu grozi śmierć. W imię praw boskich i miłości
siostrzanej Antygona postanawia pogrzebać ciało brata. Rezygnuje z pomocy
siostry, która owładnięta strachem, chce odwieść ją od tego zamiaru.
Antygona złamała rozkaz Kreona i została skazana na śmierć. Konflikt
tragiczny w "Antygonie": Niezwykle istotny w utworze jest konflikt, czyli
starcie się dwu przeciwstawnych racji. Argumenty Kreona, uzasadniające jego
rozkaz, wydają się być słuszne. Czując się odpowiedzialnym za kraj, którym
rządzi, wie że zdrajca musi być ukarany i że o tej karze muszą wiedzieć
wszyscy. Jednak ten sprawiedliwy król popełnia grzech pychy, za co usłyszy
~ 80 ~
od własnego syna: "Niczymkrólestwo, co jednemu służy." Antygona natomiast
nie decyduje się na bunt przeciwko prawom boskim i wybiera bunt przeciwko
ludzkiemu prawu, ustanowionemu przez Kreona. Wybór ten skazuje ją na
śmierć, jednak w Hadesie czeka ją wdzięczność zmarłego brata. Jeżeli by
wybrała życie, byłoby ono równoznaczne z hańbą, a zarazem wisiałaby nad nią
groźba zemsty ze strony nie pochowanego brata, dla którego pogrzeb był
jedynym sposobem wejścia do świata zmarłych i osiągnięcia wiecznego
spokoju. Tragizm "Antygony", podobnie jak wszystkich tragedii antycznych,
polega na niezmienności wyroków Fatum (Losu) względem bohatera (nazywanego
"bohaterem
tragicznym").
Splot
wydarzeń
nieubłaganie
prowadzi
do
katastrofy, jaką jest śmierć głównego bohatera. Śmierć Antygony jest
wypełnieniem klątwy rzuconej na ród Labdakidów (ród Edypa). Ostatnim jej
aktem będzie śmierć Ismeny, tej, która nie dopełniła obowiązku względem
zmarłego brata, co przesądza jej wieczne potępienie.
Epos homerycki i jego tradycje w literaturze polskiej.
Homer - twórca najstarszych dzieł epickich Iliada i Odyseja. Żył na
przełomie IX i VIII w. p. n. e. i pochodził z Azji Mniejszej, a o jego ród
"spierało się siedem miast". Homer to imię znaczeniowe, a w tłumaczeniu
oznacza "ślepiec" i "poeta". Poeta ten uznawany jest za twórcę Eposu,
będącego gatunkiem epickim, wierszowanym, który opowiada w podniosłym stylu
dzieje mitycznych lub historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń.
Iliada - utwór epicki pisany heksametrem, podzielony na 24 księgi
(pieśni). Jest poematem wojennym eksponującym sceny batalistyczne. Opowiada
o kilku epizodach związanych z wojną trojańską. Między innymi przedstawiony
jest w nim spór Achillesa z Agamemnonem i jego konsekwencje. Utwór jest
bardzo realistyczny i symetryczny. Jest też jakby wstępem do drugiego eposu
Homera - Odysei. Jest to historia 10-letniej tułaczki Odysa, wracający spod
Troi do domu, do Itaki. W przeciwieństwie do Iliady ten utwór jest raczej
poematem baśniowo-przygodowym. Odyseusz i jego wędrówki odczytywane są jako
metafora ludzkiego życia, a bohater staje się archetypem wędrowca. Jego
podróż wykorzystana została w wielu utworach literackich, jak chociażby w
powieści Jamesa Joyca Ulisses.
Cechy eposu homeryckiego:
poemat rozpoczyna się inwokacją (Iliada - do muz z prośbą o
natchnienie)
obiektywna narracja i dystans wobec wydarzeń, narrator wszechwiedzący
~ 81 ~
podniosły styl wykorzystany do opisu ważnych wydarzeń
szczegółowość i realizm w opisach
dwa plany wydarzeń: realistyczny i fantastyczny, ale bez ich
wyraźnego podziału
rozbudowanie porównań, zabieg retardycji (podnieść napięcie), zmienna
forma podawcza, przenośnie, epitety, onomatopeje (barwność języka)
heksametr, daje efekt rytmiczności (sześć stóp metrycznych)
idealizacja,
hiperbolizacja
bohaterów
Eposy rycerskie - opowiadania o czynach bohaterskich, sławiły męstwo,
wierność,
oddanie
królowi,
ojczyźnie,
religii:
"O królu Arturze"
"Pieśń o czynach"
"Pieśń o Rolandzie"
"Pieśń o Cydzie"
W późniejszych epokach odchodziło się od tradycyjnego eposu, a zajęto
się gatunkami przez niego wykształconymi: opowiadania, opisy, powieści.
W Polsce epos pojawił się w Baroku, podejmował on tematy tamtych
czasów, wydarzenia historyczne i religijne: Władysław IV Twardowskiego,
Oblężenie Jasnej Góry, Transakcja wojny chocimskiej Potockiej (inwokacja,
sceny batalistyczne, realizm, patetyzm stylu). W Oświeceniu próbowano
zajmować sie eposem lecz stracił on swą popularność. Potem był czas eposu
romantycznego, lecz był on odmiennym gatunkiem, gdyż łączył się z innymi
gatunkami. "Pan Tadeusz" - opisy, inwokacja, ważny moment dziejowy,
narrator, walki. Pewne cechy eposu zachowała powieść, która obrazuje losy
całych grup społecznych ("Nad Niemnem", "Chłopi", "Noce i dnie").
Konflikt tragiczny w Antygonie Sofoklesa.
~ 82 ~
Pochodząca z V w. p.n.e. Antygona Sofoklesa jest przykładem
klasycznie skomponowanej tragedii antycznej. Główna bohaterka popada w
nierozwiązywalny konflikt między prawem boskim a prawem stanowionym przez
człowieka. Jest to konflikt tragiczny, bowiem każde rozwiązanie, każdy
krok, na jaki zdecyduje się Antygona, musi ją doprowadzić do nieuchronnej
klęski. Tytułowa bohaterka tragedii Sofoklesa stoi przed koniecznością
dokonania wyboru, ale wybrać może między sprzeniewierzeniem się prawu
boskiemu (nakazującemu pogrzebanie zwłok brata) a złamaniem prawa ludzkiego
(wydany przez Kreona zakaz grzebania ciała Polinejkesa). Antygona, kierując
się w swym postępowaniu nakazem religijnym, postanawia pogrzebać zwłoki
swego brata, za co spotyka ją kara śmierci. Jednak król Kreon zwycięża
tylko pozornie, moralnie tryumfuje (już niejako "zza grobu") Antygona.
Śmierć bohaterki pociąga za sobą cały szereg tragicznych wydarzeń: ginie
Hajmon, narzeczony Antygony i syn Kreona, samobójstwo popełnia także
Eurydyka, żona władcy Teb. Nieszczęścia te spadają na głowę Kreona, który
nie dopuszczając do pochówku zmarłego Polinejkesa, złamał odwieczne prawo
boże. Kreon postawił dobro państwa ponad dobro jednostki, za wszelką cenę
starał się dbać o swój królewski autorytet, byt w swym dążeniu do ukarania
zdrajcy zdecydowany i bezwzględny. To wszystko nie mogło spodobać się
bogom, którzy dotkliwie go ukarali.
konflikty tragiczne w Antygonie:
prawa boskie (Antygona) - prawa ludzkie (Kreon)
jednostka (Antygona) - państwo (Kreon)
prawo miłości (Antygona) - prawo obowiązku (Kreon)
Konwencje dramatu starożytnego na przykładzie: Antygona
Sofoklesa.
Tragedia, najstarszy gatunek dramatyczny, podobnie jak jej nazwa
(tragos-kozioł, ode-pieśń) wywodzi się z obchodów ku czci Dionizosa, boga
wina i odradzającej się natury. Uroczystości te były połączone z ludowymi
zabawami, procesjami, przedstawieniami chóralnymi.
Za twórcę tragedii greckiej uznany został Tespis, wprowadzając
pierwszego aktora, który podjął dialog z przewodnikiem chóru (wyodrębnionym
właśnie ze wspomnianych obchodów). Pierwszy z trójki wielkich tragików,
Ajschylos wprowadził drugiego aktora, jednocześnie ograniczając rolę chóru.
Sofokles wzmocnił dramaturgię akcji, wprowadził postacie kobiece i
~ 83 ~
sceniczne dekoracje. Eurypides zaś wprowadził trzeciego aktora, monolog
odsłaniający przeżycia wewnętrzne bohaterów i nieoczekiwane zakończenie
dramatu.
Szczególne miejsce w światowym dorobku dramaturgicznym zajmuje
"Antygona" Sofoklesa. Jest to dramat o charakterze uniwersalnym,
ponadczasowym, inaczej odczytywanym w każdej epoce. Polski przekład
tragedii Sofoklesa pochodzi z 1875 roku. Przyjrzyjmy się więc bliżej tej
właśnie tragedii.
Dla lepszego zrozumienia losów Antygony należy poznać losy Edypa i
związanego z tą postacią mitu Labdakidów. Antygona jest bowiem córką Edypa.
Otóż królowi Teb, Lajosowi, wyrocznia przepowiedziała, że z woli bogów
zginie z ręki własnego syna. A ten poślubi własną matkę, Jokastę. Gdy
Lajosowi i Jokaście urodził się syn, okaleczyli mu nogi i porzucili w
górach. Chłopczyka znaleźli pasterze, nadali mu imię Edyp i zanieśli do
bezdzietnej królowej Koryntu. Gdy Edyp dorósł, wyruszył do Delf, by u
wyroczni poznać imiona swoich rodziców. Po drodze Edyp napotyka możnego
pana, którego dworzanie nakazują Edypowi przepuszczenie powozu. Wynika
bójka, w której Edyp zabija nieznajomego. Był to jego ojciec, Lajos. Rządy
w Tebach obejmuje teraz Kreon, a w okolicznych górach pojawia się Sfinks-
Potwór o głowie kobiety, ciele lwa i ogonie węża. Sfinks pożera wszystkich,
którzy nie potrafią rozwiązać jego zagadki. Kreon ogłasza, że kto rozwiąże
zagadkę Sfinksa, otrzyma królestwo tebiańskie i za żonę Jokastę, wdowę po
Lajosie. Edyp rozwiązuje zagadkę i Sfinks rzuca się w przepaść. Edyp żeni
się z Jokastą, która rodzi mu córki Ismenę i Antygonę oraz dwóch synów. Nad
Tebami wisi jednak klątwa bogów, więc wezwano Terezjasza, wieszcza. Ten
wyjawił prawdę o Edypie. Edyp z rozpaczy wykłuł sobie oczy i porzucił Teby,
a Jokasta powiesiła się. Ród Edypa spotkało jeszcze wiele nieszczęść (jego
synowie Polinejkes i Eteokles wzajemnie się pozabijali), zanim bogowie
cofnęli swoją klątwę. Tragedia "Antygona" nawiązuje do tych wydarzeń, gdyż
rozpoczyna się rozmową Antygony i Ismeny o śmierci ich brata Polinejkesa,
którego Kreon zabronił pogrzebać. Ismena lęka się naruszyć zakaz Kreona.
Natomiast dla Antygony ważniejszy jest nakaz moralny oraz prawo boskie,
zabraniające zostawić ciało zmarłego psom i ptakom. Po tym prologu
następuje pięć epejsodionów przerywanych pieśniami Chóru (stasimonami) i
zakończonych
eksodosem
(wyjście
Chóru
po
końcowej
pieśni).
I epejsodion - Kreon przed Radą Starszych uzasadnia swą decyzję, by
nie
grzebać
ciała
Polonejkesa,
zdrajcy
przeklętego
przez
bogów.
Najważniejsza jest ojczyzna, której trzeba zjednać przychylność bogów.
~ 84 ~
Przybywa posłaniec, który donosi, że ktoś skrycie pogrzebał Polinejkesa.
II epejsodion - strażnik wprowadza Antygonę, która ośmieliła się
złamać zakaz Kreona i pogrzebała brata. Antygona wyjaśnia, że uczyniła to
zgodnie z prawem boskim: tylko pogrzebany zmarły wejdzie po śmierci do
Hadesu. Nie lęka się nawet kary śmierci ze strony Kreona. Tego gniewa
szczególnie fakt, że ośmieliła mu się przeciwstawić kobieta.Zjawia się
Ismena, która próbuje wziąć winę na siebie. Antygona nie zgadza się.
Stwierdza,
że
działała
świadomie
grzebiąc
brata
III epejsodion - Hajmon przybywa do swego ojca Kreona, gdyż nie
pojmuje jego zaciekłości. Uważa, że bogowie po to dali człowiekowi rozum,
by się nim kierował. Tak właśnie postępuje Antygona, dowodzi Hajmon.
Rozgniewany Kreon nazywa syna "poddanym kobiety". Ułaskawia Ismenę, ale
nakazuje
zamurować
żywcem
Antygonę.
IV epejsodion - strażnicy prowadzą Antygonę na śmierć. Kobieta
wierzy, że po śmierci spotka się z rodzicami i Polinejkesem. Kreon
twierdzi, że tylko przestrzega praw i wypełnia swój obowiązek króla.
V epejsodion - przybywa Terezjasz, ślepy wieszcz i wyjawia Kreonowi
klątwę ciążącą nad rodem Edypa. Nazywa Kreona tyranem. Przepowiada upadek
jego władzy. Władcę ogarnia strach. Postanawia wydobyć Antygonę z grobowca,
a
złożyć
do
niego
ciało
Polinejkesa.
Eksodos - przybywa posłaniec z wiadomością, że Antygona nie żyje. Gdy
zobaczył to Hajmon, wydobył sztylet i odebrał sobie życie. Na wieść o tym
jego matka, Eurydyka, wybiegła z pałacu i także popełniła samobójstwo.
Kreon wobec tragedii, której był winien, postanawia opuścić miasto.
Tak kończy się ta tragedia. Jednym z istotnych jej elementów jest
tragizm, jako najważniejsza kategoria estetyczna antycznej tragedii. Polega
on na ukazaniu nierozwiązywalnego konfliktu: starcia jednostki z
przerastającą ją siłą wyższą instancją (fatum, bogiem, ideą). Zderzenie
sprzecznych racji nieuchronnie prowadzi do katastrofy i klęski jednostki,
co z kolei jest podstawą do tzw. katharsis-oczyszczenia z uczuć litości i
trwogi, pobudzającego widza do podziwu i współodczuwania z bohaterem.
Niezbędnym elementem konfliktu tragicznego jest dojście przez bohatera do
samowiedzy o swym losie (chwila, kiedy rozpoznaje on swoje przeznaczenie).
W konflikcie tragicznym w "Antygonie" uczestniczy zarówno tytułowa
bohaterka, jak i sam Kreon.
~ 85 ~
Antygona musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są
równie ważne i sprzeczne ze sobą. Jako kochająca siostra, wierna prawu
boskiemu, czuje się zobowiązana do pochowania i uczczenia zwłok brata
Polinejkesa. Jeśli tego nie uczyni, nie tylko ciało zmarłego zostanie
pohańbione, lecz dusza Polinejkesa nie zazna spokoju. Z kolei, gdy to
uczyni, wejdzie w konflikt z prawem państwowym, gdyż Kreon zabronił pod
karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę. Wybierając
pomiędzy posłuszeństwem prawu boskiemu a rozkazowi królewskiemu, Antygona
wybierze, zgodnie ze swoim sumieniem, prawo boskie. Poniesie za to śmierć.
Kreon także musi wybierać pomiędzy działaniem, które nakazywało mu sumienie
i uczucia rodzinne, a decyzją konieczną do utrzymania autorytetu władzy.
Wydając rozkaz królewski, zabraniający pochowania Polinejkesa, miał na celu
dobro społeczne, gdyż uznawał jego czyn (zaatakowanie Teb w sojuszu z
królem Androstasem) za czyn zdrajcy. Z drugiej strony Antygona była
członkiem rodu królewskiego i narzeczoną syna Kreona, Hajmona. Mając na
celu dobro jednostki-swego syna i Antygony, Kreon mógł cofnąć rozkaz. Lecz
nadszarpnąłby tą decyzją swój autorytet i mógł zostać posądzony o
niesprawiedliwość i kumoterstwo. Wybierając zaś dobro społeczne, utrzymanie
silnej władzy i interesu państwa, naraził się bogom. Pogwałcił prawa
religijne, nakazujące pochować zwłoki zmarłego.
Mimo upływu wieków "Antygona" jest dziełem wciąż aktualnym,
przedstawione w niej konflikty i problemy, z którymi borykają się
bohaterowie mają charakter uniwersalny. Konflikt między jednostką, którą
reprezentuje Antygona, a państwem, które reprezentuje Kreon może przecież
zdarzyć się w każdym społeczeństwie i w każdym czasie historycznym. Również
uniwersalny charakter ma konflikt między prawem religijnym, boskim, a
prawem ustanowionym przez człowieka.
Starcie się racji rozumowych prezentowanych przez Kreona z pobudkami
uczuciowymi Antygony to także problem o znaczeniu uniwersalnym, ponad-
czasowym. Często i w życiu bywa tak, że sam człowiek musi wybierać między
tym, co dyktuje mu rozum i tym, co nakazuje mu uczucie.
Przyglądając się bohaterom tragedii Sofoklesa, analizując problemy
które przeżywają, odkrywamy zagadkę nieprzemijającej aktualności utworu. Z
tymi samymi problemami boryka się ludzkość od wieków, mogą stać się one
udziałem każdego z nas.
Oto bowiem Antygona, kochająca siostra, gotowa do poświęceń, wierna
nakazom religijnym. Nie lęka się śmierci, choć z żalem żegna się z życiem.
Oto Ismena, tak ludzka w swoich czynach, bliska nam, przekonana, że nie ma
sensu podejmować się takich czynów, które z góry skazują człowieka na
~ 86 ~
klęskę i prowadzą do katastrofy. Kiedy jednak nadchodzi dla niej godzina
próby okazuje się, że i ją stać na bohaterstwo. Chociaż nie uczestniczyła w
grzebaniu ciała brata, to przed Kreonem przyznaje się do współudziału w tym
czynie, chcąc na równi z Antygoną ponieść wszelkie konsekwencje.
Bracia Eteokles i Polinejkes reprezentują konflikt znany człowiekowi
od zarania dziejów. Jest to bezwzględna walka o władzę, w której przestają
liczyć się względy rodzinne, uczucia patriotyczne i prawa moralne. Eteokles
nie chce podporządkować się woli ojca Edypa, który nakazał aby bracia
dzielili się władzą: każdy miał rządzić przez rok. Eteokles został uznany
za obrońcę ojczyzny i pochowany z honorami, nie dotrzymał wszak umowy - nie
oddał bratu tronu i wypędził go z Teb. Wypędzony Polinejkes nie zrezygnował
ze swych roszczeń do tebiańskiego tronu i zorganizował wyprawę przeciw
własnemu bratu. Nic się dla niego nie liczyło, jego poczynaniami kierowała
żądza władzy.
Troską o niezachwiany autorytet władzy kierował się też Kreon. Nie
uległ on prośbom Ismeny i błaganiom syna, skazując Antygonę na śmierć.
Takich ludzi spotykamy i dzisiaj.
"Antygona" spełnia wszystkie wymogi klasycznej greckiej tragedii:
ściśle przestrzeganego kanonu budowy tragedii, obecności Chóru i jego
ważnej funkcji, koncepcji losu człowieka (człowiek bezradny wobec potęgi
fatum). Fabuła tragedii antycznej była skończona i zamknięta. Ze względu na
swą kompozycję dzieliła się na:
prologos - wejście posłańca, wprowadzenie do utworu
parodos - pierwsze wejście Chóru
pięć epejsodionów - czyli części dialogowych przeplatanych pięcioma
stasimonami, pieśniami Chóru
exodos
-
zakończenie,
ostatnia
pieśń
Chóru
W budowie akcji również wyróżniamy poszczególne elementy:
zawiązanie akcji - pierwsze wydarzenie bądź czyn bohatera decydujący
o rozpoczęciu akcji, stopniowo narastające napięcie poprzez kolejne
wydarzenia, aż następuje nagromadzenie perypetii
punkt kulminacyjny - stopień najwyższego napięcia, sytuacja staje się
maksymalnie skomplikowana
~ 87 ~
rozwiązanie akcji - gwałtowne napięcie spada, aż do całkowitego
wyciszenia
"Antygona" jako dramat antyczny spełnia wszystkie te wymogi. Jest
więc klasyczną tragedią grecką.
Problematyka moralna "Antygony".
Jedną z zasad antycznej estetyki zakładającej oddziaływanie sztuki na
odbiorcę, wprowadzonej przez Arystotelesa w szóstym rozdzia-le jego
poetyki, była zasada tzw. katharsis - oczyszczenia. Pojęcie to sformułowane
jest w sposób lapidarny i trochę zagadkowy i jest różnie interpretowane w
sensie moralnym, psychologicznym, filozoficznym. Na ogół przez katharsis
rozumie się rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie odbiorcy z uczuć pod wpływem
wstrząsu emocjonalnego nazwanego przez Arystotelesa litością i trwogą. Jego
użycie prowadzi do tego, że widz w czasie przedstawienia doznaje
oczyszczenia z emocji, które ogląda na scenie.
To zadanie narzucone przez poetykę spełnia "Antygona". Litość i
trwogę, o którą chodzi Arystotelesowi, wywołuje konflikt między osobami
bliskimi sobie: Antygoną i Kreonem. Swoich bohaterów stawia autor w
sytuacji wyboru, są to: Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon i Eurydyka. W
sytuacji w jakiej się znaleźli muszą wybierać nie między dobrem a złem, ale
między wartościami równorzędnymi. Nad bohaterami ciąży klątwa bogów,
dlatego każde ich przedsięwzięcie, każdy wybór musi skończyć się klęską.
Mimo wszystko główna postać dramatu, Antygona, stała się symbolem pewnej
postawy wobec tych, którzy w imię jakiś tam celów, np. racji państwa,
gwałcą prawa prywatne, prawa ludzkie. Antygona wbrew zakazowi Kreona
postanawia pogrzebać ciało zabitego brata. Uważa, że każdy ma obowiązek
posłuszeństwa wo-bec praw bliskich, a bogowie nakazują grzebanie zmarłych.
Antygona prawa odwieczne, boskie stawia ponad prawa, które ustanawia
śmiertelny król. Ale nie tylko tym kieruje się Antygona. Jej motywem jest
lojalność, poczucie obowiązku i wobec rodziny tak tragicznie. "Nie można
dopuścić by niepogrzebion, bez płaczu, stał się łupem dla sępich dziobów
chciwych
żerliwy".
Chce
ona
jak
sama
mówi
współkochać
a
nie
współnienawidzieć, uważa że dokonuje świętej zbrodni. Tak więc Antygona
chce być w zgodzie z samą sobą i z prawami boskimi. Uważa, że śmiertelny
nie może przekreślić praw boskich, a śmierć która jej grozi przyspieszy
jedynie to co i tak ją czeka. Nie lęka się, że wcześniej spotka się z
bliskimi.
Nie można jednak nie przyznać pewnej słuszności racjom Kreona. Król
uważa, że po bratobójczej wojnie potrzebny jest w państwie spokój. Bezrząd
~ 88 ~
i anarchia mogą stać się przyczyną upadku. Prawowity król jest zastępcą
bogów, jest uprawniony do wydawania rozkazów w imię bogów, jest utożsamiany
z państwem Czy nie uchodzi państwo za rzecz władcy. Władca nie może cenić
wyżej najbliższych od ojczyzny i dlatego powinien ukarać zdrajcę. Polinejk
sprowadził przecież wojska, które miały zniszczyć Teby. Nawet po śmierci
nie może on być potraktowany na równi z obrońcą. Ta kara ma dodatkowo
odstraszyć przyszłych buntowników. Antygona w jego oczach dopuściła się
zuchwalstwa. Kobieta nie może dyktować praw, także lud nie ma wpływu na
postępowanie króla. Nie można tolerować buntu, a niedopełnienie obietnicy
ukarania winnych rzuciło by na niego złe światło jako na niesprawiedliwego
władcę. Boi się także przyznać rację młodszemu Hajmanowi, który bierze
stronę Antygony. Twierdzi on, że rozkazy władcy powinny być mądre, mówi:
"Niczym to państwo co jednemu służy".
Stanowisko Sofoklesa jest jednoznaczne. Przyjaciel Peryklesa, znany z
budowania demokracji potępiał upór Kreona, jego przesadną ambicję i
zaślepienie. Lament władcy "Ach biada mi, złamane całe życie" jest
przyznaniem się do błędu i uznaniem racji Antygony. Wpływ na kreowane
postacie miała religijność Sofoklesa, był zwolennikiem religii delfickiej.
Potępił więc Kreona za wydawanie rozkazów sprzecznych z wolą bożą.
Tragedia antyczna.
Początek tragedii greckiej sięga misteriów dionizyjskich (Wielkie
Dionizje), podczas których ich uczestnicy, ubrani w koźle skóry, śpiewali
pieśni obrzędowe ku czci Dionizosa (boga wina i plonów). Nazwa tragedia
pochodzi od dwóch słów greckich: tragos - kozioł i ode - pieśń
(tragedia = pieśń kozła). Z pieśni obrzędowych (pochwalnych) zrodziła się
tragedia, której budowa oparła się na dialogu prowadzonym przez Koryfeusza
(przewodnika - opowiadacza) z chórem. Pierwszego aktora wprowadził Tespis,
drugiego - Ajschylos, trzeciego - Sofokles. Zespół aktorski ograniczał się
do trzech osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, grali więc też i role
kobiece. W tragedii antycznej nie ma podziału na akty i sceny:
PROLOGOS - zapowiedź
PARADOS - wkroczenie chóru
EPEJSODIONY - akcja sceniczna z aktorami
STASIMONY - wystąpienia chóru
KOMMOS - lament bohatera
~ 89 ~
EKSODOS - opuszczenie sceny przez zbiór
ZASADA DECORUM - zasada jedności treści, formy, jednorodności
stylistycznej, zgodności gatunku ze stylem, językiem bohatera
ZASADA TRZECH JEDNOŚCI :
MIEJSCA - akcja rozgrywa się w jednym miejscu
CZASU - akcja zamyka się w ciągu 12-24 godzin
AKCJI - jeden wątek
ZASADA TRZECH AKTORÓW - tylko trzech aktorów może naraz przebywać na
scenie(brak scen zbiorowych)
KATHARSIS - oczyszczenie (wywołanie u odbiorcy uczuć, litości,
współczucia) Katharsis według Arystotelesa, nie prowadziło do
uszlachetnienia uczuć, ale wyzwolenia się z nich, doprowadzało do
osiągnięcia stanu spokoju wewnętrznego.
MIMESIS - naśladownictwo. Sztuka ma odzwierciedlać rzeczywistość.
SCHEMAT AKCJI :
EKSPOZYCJA, rozwinięcie,
PUNKT KULMINACYJNY, katastrofa,
ROZWIĄZANIE AKCJI.
"ANTYGONA"
nie ma podziału na akty i sceny
kompozycja
pieśni chóru (rola chóru : ocenia bohatera, głos doradczy bohatera,
komentuje akcje, wyraża opinie ludu, wyraża prawdy uniwersalne)
tragizm postaci (konflikt między prawem boskim i ludzkim)
akcja według schematu
zasada trzech jedności
zasada decorum
~ 90 ~
zasada trzech aktorów
występuje zwiastun (strażnik)
Konflikt pomiędzy królem - KREONEM, a ANTYGONĄ jest istotą tragedii i
nosi nazwę konfliktu tragicznego. Polega na zderzeniu się przeciwstawnych,
równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru i dlatego
każde posunięcie bohatera prowadzi go do katastrofy, czyli klęski. Dla
Kreona nadrzędnymi wartościami są rozum, ład społeczny i państwo. Dla
Antygony natomiast, kierującej się wiarą i miłością, nadrzędne są
przykazania duchowe. Konflikt Antygony z Kreonem jest to więc konflikt
wartości i konieczności, bowiem bohaterowie bronią przeciwnych racji. Rozum
zostaje przeciwstawiony miłości, prawo ludzkie - prawu boskiemu, interes
zbiorowości (państwo) - obronie jednostki. Z tego względu, że racje obu
stron są równorzędne, konflikt tragiczny jest nierozwiązalny, prowadzi
nieuchronnie do klęski bohaterów. Antygona, za przeciwstawienie się
rozkazowi króla, zostaje skazana na śmierć; Kreona, który jest winien
śmierci trzech osób (Antygony, jej narzeczonego, a własnego syna - Hajmona
i swojej żony), los skazuje na wyrzuty sumienia, które będą go dręczyły do
końca życia. Tragizm jest wywołany szczególną konstrukcją losów bohaterów,
którzy niezależnie od siły charakteru i szlachetnych intencji sprowadzają
na siebie śmierć lub klęskę. Należy dodać, że o ich losie decydowało w
tragedii greckiej fatum - przeznaczenie, ślepy los. Sympatia czytelnika
(widza) jest po stronie Antygony, bo w jego odbiorze urasta ona do symbolu
wielu uniwersalnych wartości, takich jak odwaga i przeciwstawianie się
despotyzmowi oraz przemocy, wytrwałość i wierność swoim poglądom,
niezależność, miłość do brata, poczucie więzi z tradycją i religią,
szlachetność i spełnienie powinności siostrzanej i ludzkiej
Cechy eposu homeryckiego na przykładzie "Iliady" i "Odysei".
Epos (inaczej epopeja) to główny gatunek epicki wykształtowany w
starożytności, który później zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym
utworem wierszowanym przedstawiające dzieje mitycznych, legendarnych lub
historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności
narodowej. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator
wszechwiedzący i obiektywny - ujawnia się w inwokacji, całość zaś ujawnia z
epickim dystansem.
Akcja utworu "Iliada" skupia się wokół jednego wątku, który
zapowiedziany jest w pierwszych słowach inwokacji - "gniew Achilla". Cechy
niektórych poematów Homera świadczą o tym, że istniały pierwotnie jako
opowieści czy pieśni w formie ustnej (np. stałe epitety "szybkonogi
~ 91 ~
Achilles" czy "gromowładny Dzeus" powtarzają się jako sygnały początku i
końca wypowiedzianej kwestii), później zaś, gdy Grecy znali już pismo
powstały
eposy
(kompozycja
całości
i
jednorodny
temat).
Epopeja antyczna w swych założeniach była utworem o budowie epizodycznej.
Składała się z części, z których każda stanowiła odrębną jednostkę, część
fabularną. Bohater epopei antycznej był kreowany na człowieka o charakterze
ukształtowanym w sposób typowy dla okresu, środowiska w jakim żył, miał być
tak wykreowany, aby był godny podziwu. W zakresie dotyczącym treści akcji
epopei antycznej, toczyć się miała w okresie ważnych wydarzeń historycznych
dla danego narodu.
Na plan pierwszy wysuwa ,się fabuła, narrator - wszechwiedzący i
obiektywny ujawnia się w inwokacji. Styl podniosły, dostosowany do
heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne opisy ważnych
przedmiotów i sytuacji. "Iliada" była przeznaczona do głośnej recytacji -
pisana heksametrem składającym się daktyli lub spondejów. Narrator
przedstawia wydarzenia z epickim dystansem, nie komentuje ich, nie ocenia.
Rozbudowane porównanie tworzące obrazy poetyckie i podnoszące nastrój
(pojedynek Achillesa z Hektorem). Dokładność opisu, każda sytuacja
opisywana kolejno (nie przedstawia czynności równoczesnych). Każdy gest,
szczegół. Bohaterowie są herosami - półbogami, są wyidealizowani. Inwokacja
skierowana do bogów. Występuje paralelizm akcji - dwa ciągi wydarzeń,
działalność ludzi i działalność bogów (realistyczny i nadzmysłowy). O
końcowym wyniku decyduje przeznaczenie (Mojra), któremu podlegają zarówno
ludzie jak i bogowie - Mojra jest wyrazem niezmiennego porządku świata.
Brak wyraźnej pomiędzy ludźmi i bogami. Bogowie nie przewyższają ludzi pod
względem etycznym. Drobiazgowe tło polityczno-społeczne, ekonomiczne,
historyczne.
Cechy epopei:
występuje inwokacja
porównania homeryckie(czyli rozbudowane-jedna część porównania jest
samoistnym obrazem poetyckim)
epitety złożone(przym+rzecz :gromowładny Zeus)
pozycja narratora(ukazuje zdarzenia z dystansem, nie ocenia, nie
krytykuje)
dwie płaszczyzny zdarzeń(paralelizm-dwupłaszczyznowość-obok świata
realistycznego występują wydarzenia fantastyczne, obok płaszczyzny
boskiej występuje płaszczyzna ludzka, bogowie ingerują w świat ludzi)
~ 92 ~
idealizacja, heroizacja człowieka
obok bogów i ludzi występują herosi
sceny batalistyczne i bitewne
opisy pełnią funkcję retardacyjną; zatrzymują akcję
Homer stosuje zasadę mimetyzmu, ale jednocześnie ją narusza poprzez
cudowność świata przedstawionego
Heksametr w Iliadzie
podział na 24 księgi
narrator wszystkowiedzący
"ILIADA" Homer
posiada inwokację
treść utworu nie jest ściśle związana z tytułem
utwór o tematyce batalistycznej i bohaterskiej
główny bohater Achilles
porównania homeryckie
epitety złożone, zasada mimetyzmu
utwór niezwykle dojrzały artystycznie
"ODYSEJA" Homer
występowanie inwokacji
bohaterem utworu jest Odyseusz
świat przedstawiony kształtują jego baśniowe przygody
treść utworu stanowią opowiadania o 10-letniej tułaczce po morzu
Odyseusza
retrospekcje i narracja bohatera
~ 93 ~
utwór bardzo obszerny -12 000 wierszy
bogowie ingerują w świat ludzi
Historia teatru antycznego (etapy rozwoju, twórcy, dzieła).
Początki teatru antycznego są związane z kultem boga Dionizosa. W
czasie pochodu podczas Wielkich Dionizji część ludu ubrana była w koźlą
skórę, aby symbolizować leśnych przyjaciół boga Dionizosa. Śpiewali pieśń
pochwalną, opowiadającą o nim, zwaną Dytyrambą. Po dojściu korowodu do
ołtarza wszyscy stawali przy nim w półkolu. W Atenach w VII wieku p.n.e.
pojawił się legendarny człowiek Tespis. Swoją obecnością uświetniał Wielki
Dionizje i opowiadał o Dionizosie. Towarzyszył mu chór. Wprowadzało to
element dramatyczny. Pierwszym twórcą, który dokonał rozwoju teatru był
Trynichos. Zapoczątkował on zerwanie tradycji dionizyjskiej i wrócenie do
innych mitów. Aby więcej ludzi mogło oglądać przedstawienie wykorzystywano
naturalną powierzchnię. Na miejscu ołtarza Dionizosa była scena -
orchestra. Na niej był budynek będący tłem przedstawień - skene. Miejsce
dla widowni wykute było w skale - theatron. Wejście z obu stron prowadzące
na scenę to parodos. Kolejny twórca to Ajschylos. Wprowadził on na scenę
drugiego bohatera. Następny, Sofokles, wprowadził trzeciego aktora.
Eurypides wprowadził czwartego i piątego. Powstawały tragedie i komedie.
Twórcą komedii był Arystofanes Aktorzy występowali w specjalnych maskach.
Miały one wskazywać na płeć, wiek i intencje bohaterów. Maska miała też
wzmacniać siłę głosu bohatera. Aktorzy występowali w koturnami (butach na
wysokiej
powierzchnie)
i
w
wypchanych
kostiumach.
Wszystko
to
charakteryzowało bohaterów.
Horacjański ideał życia.
W odzie "O co poeta prosi Apollina" zaprezentował swoją postawę
filozoficzną. Swoje poglądy oparł na dwóch szkołach filozoficznych:
epikurejczykach (szukali szczęścia i celu życia w zaspokajaniu przyjemności
duchowych) i stoikach (głosili pielęgnowanie w sobie cnoty, rozwijanie
intelektu, uniezależnienie od pokus i smutków świata a otaczający świat
przyjmowali ze spokojem - "stoicki spokój"). W odzie tej połączył obie te
ideologie. Od stoików wziął rozum i umiar jako główne kryteria w
korzystaniu z dóbr materialnych. Poeta nie pragnie bogactw ani życia w
dostatku. Epikureizm zauważamy w chęci dożycia łagodnej starości. W życiu
najbardziej liczą się rozum, sprawny umysł, dobre zdrowie i pogodna
starość. Należy żyć zgonie z otaczającą nas naturą.
Horacjanizm - podstawowe założenia
~ 94 ~
apoteoza (uwznioślenie) i afirmacja (wychwalanie) życia, istnienia,
które samo w sobie jest wielką radością
złoty środek - zachowanie umiaru i dystansu we wszystkim co się robi,
nie zabieganie o dobra materialne ,nie popadanie w euforię lub smutek
życie chwilą - Carpe diem (chwytaj chwilę), odrzucenie trosk
przeszłości i przyszłości, optymizm i nie przejmowanie się śmiercią
Terminy :
Carpe diem (chwytaj chwilę), odrzucenie trosk przeszłości i
przyszłości, optymizm i nie przejmowanie się śmiercią
Exegi monumentum - (stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiży);
pisanie wierszy daje artyście nieśmiertelność. Pomnikiem, który
stawia sobie za życia poeta, jest jego twórczość
Non omnis moriar - (nie wszystek umrę), poeta nigdy nie umiera "do
końca", pozostają po nim wiersze i pamięć tych, którzy te wiersze
będą kiedyś czytać.
epikureizmu ( dążenie do szczęścia i zaspokajania swoich potrzeb
poprzez rozwagę i mądrość )
Heksametr - miara wiersza, rytm opierający się na istnieniu w języku
greckim akcentu w poszczególnych wyrazach. Wyrazy o podobnym akcencie
rozmieszczone są regularnie. Heksametr wpływa na rytmiczność dzieła.
Hedonizm - uznaje przyjemność cielesną (rozkosz) za najwyższe lub
jedyne dobro, cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego
postępowania. Hedonizm to inaczej skrajny epikureizm
Jakie wartości uniwersalne przekazali spadkobiercom twórcy
antyku ?
Twórczość starożytnych pisarzy do dziś zmusza człowieka do refleksji
i daje piękne przeżycia. Dzieje się tak dlatego, że od tylu wieków tak
silnie na nasze życie oddziałuje sztuka starożytnych przodków. Bohaterowie
utworów antycznych są podobni do nas, ponieważ problemy życia ludzkiego nie
zmieniły się od tamtych czasów. Zmienia się jedynie otoczenie, sytuacje,
ludzie pozostają niezmienni i maja te same potrzeby.
Współczesny człowiek czytając starożytne utwory doszukać się może
zawartych
w
ich
treści
uniwersalnych
i
ponadczasowych
wartości,
~ 95 ~
pozwalających człowiekowi zrozumieć sens życia, uczących człowieka, jak ma
postępować, by uczynić swe życie lepszym.
Wartości moralne zawarte w antycznych utworach są nadal aktualne.
Przykładem tego jest Dziesięcioro które wskazują człowiekowi bez względu na
wyznanie i światopogląd, jak ma postępować wobec bliskich i siebie, co
czynić, by jego życie było coraz lepsze i potrafił godnie je przeżyć.
Podobne wartości moralne przekazuje nam twórca " Antygony " Sofokles, który
poucza, że w życiu należy postępować zgodnie ze swoim sumieniem, czego
przykładem jest postępowanie Antygony ...Tak! Brata mego, a dodam... I
twego; bo wiarołomstwem nie myślę się kalać... , Rób po twej myśli ; ja
zaś wnet podążę by kochanemu bratu grób usypać... , Współkochać przyszłam
nie współnienawidzić , A nie mniemałam, by ukaz twój ostry tyle miał wagi
i siły w człowieku, aby mógł łamać święte prawa boże, które są wieczne i
trwają od wieku, że ich początku nikt zbadać nie może... , a także z
prawem, którego przestrzega Kreon Zmarłych czcić czcigodny czyn, ale
godny kaźni błąd łamać prawo, walić rząd. Tyś zginęła z własnych win ,
Bom skorom poznał, że z całego miasta ona jedyna oparła się prawu, nie
myślę stanąć wszem wobec jak kłamca, ale ją stracę... . Według Stanisława
Stabryły Antygona jest ... dramatem buntu przeciwko władzy łamiącej
prawa ustanowione przez bogów i naturalne prawa jedności rodowej... .
Horacy w swych pieśniach także przedstawia wartości moralne. Według niego
uczciwość, czyste sumienie i miłość stanowią dla człowieka tarczę przed
przeciwnościami losu.
Twórczość antyczna bogata jest w przykłady pouczeń, przekazujących
dzisiejszym pokoleniom wartości dydaktyczne. Każda niemal przypowieść
biblijna zawiera naukę, którą należy przyjąć. Na przykład Księga Hioba uczy
człowieka pokory, przyjmować życie takim, jakim jest, daje nadzieję na
lepsze jutro. Księga Koheleta poucza, że marnością jest rozkosz,
poświęcanie swego życia tylko na gromadzenie bogactw, dóbr materialnych,
ponieważ są to wartości przemijające, które po śmierci człowiek zostawi na
ziemi.
Kolejnym
przykładem
może
być
przypowieść
o
miłosiernym
Samarytaninie. Samarytanin nie tylko okazał współczucie dla rannego i
obrabowanego przez zbójców, ale również opatrzył go, pielęgnował i zapłacił
za jego pobyt w gospodzie. Pomocy rannemu odmówili wcześniej duchowni,
ludzie, którzy z racji swego powołania powinni pomagać innym. Przesłaniem
przypowieści jest przykazanie miłości i miłosierdzia, jakie powinni
okazywać sobie ludzie. Horacy również w swych pieśniach prezentuje wartości
moralne. Daje do zrozumienia człowiekowi, że należy umieć cieszyć się tym
co mamy, najmniejszą drobnostką, korzystać z każdego dnia , nie marnować
~ 96 ~
mijających chwil i nie zajmować się przeszłością ( nikt z nas nie ma na nią
wpływu ).
Biblia przedstawia także wartości poznawcze. Z niej możemy dowiedzieć
się o powstaniu i kształtowaniu kultury starożytnych ludów. Przykładem mogą
być dzieje Narodu Żydowskiego. Pięcioksiąg opisuje życie plemion
żydowskich, organizowanie się państwowości z królem na czele, walki z
wrogiem.
Twórczość starożytna po dzień dzisiejszy jest inspiracją dla
współczesnych twórców. Przykładem może być powieść Johna Steinbecka Na
wshód od Edenu. Utwór ten jest współczesna reprodukcją historii Kaina i
Abla. Szata Loyda C. Daglasa, której tłem jest Rzym i Jerozolima za
czasów Chrystusa, a treścią sprawy ludzi, w których życiu on się pojawił.
Wiele przypowieści biblijnych oraz opowieści mitycznych wykorzystano do
nakręcenia takich filmów jak : Jezus z Nazaretu , " Mojżesz " czy "
Herkules".
Kultura starożytnych Greków pod względem ich wierzeń i
religijności.
Początkowo mieszkańcy starożytnej Grecji wyznawali fetyszyzm. Była to
najstarsza forma religii, która polegała na oddawaniu czci przedmiotom
martwym: głazom, ogromnym drzewom, nieociosanym palom i meteorytom, które
spadając z nieba były czymś niezwykłym i niepojętym. Dopiero później
wykształcił się antropomorfizm, a więc bogowie przybierali postacie
ludzkie. Byli jednak niezwykle piękni i przerastali urodą najpiękniejszych
ludzi. Zdarzały się oczywiście wyjątki. Przykładem tego był Hefajstos,
kaleki bóg ognia i kunsztu kowalskiego.
Bogowie charakteryzowali się tymi samymi cechami, co ludzie. Byli
zazdrośni, czego najlepszym przykładem był spór Ateny, Hery i Afrodyty o
jabłko z napisem dla najpiękniejszej, które rzuciła bogini niezgody Eris.
Byli zawistni i żądni władzy np. w micie o "narodzinach świata" czytamy, że
Kronos pożerał swoje dzieci, żeby nie utracić władzy. Nie możemy jednak
mówić tylko o złych cechach, gdyż posiadali i te dobre. Byli wyrozumiali i
wrażliwi np. Hades uwalniając Eurydyce.
Jeżeli chodzi o stosunki między bogami i ludźmi, to były one
rozmaite. Prawie każda wioska i miasto miało swoje główne bóstwo, któremu
składało szczególną cześć dziękując za wyświadczone łaski lub błagając o
wybawienie z opresji. Grecy wznosili, więc sanktuaria, składali ofiary
~ 97 ~
bogom, hojnie obdarowywali świątynie, organizowali wypełnione śpiewem oraz
tańcem uroczystości religijne, brali udział w procesjach.
Bogowie nie darzyli ludzi miłością - poza tymi nielicznymi
przypadkami, kiedy łączyli się z ziemskimi kochankami i płodzili pół bogów.
Wspierali tych, którzy oddawali im cześć, i unikali czynienia wbrew ich
woli. Jeśli ludzie zawinili, bogowie zsyłali na nich klęski: głód,
trzęsienie ziemi, epidemie i klęski wojenne. Największą trudność sprawiało
właśnie ludziom przewidywanie tego, co może urazić bogów. Na szczęście
wymagania stawiane przez bóstwa były określone pewnymi normami moralnymi.
Grecy wierzyli na przykład, że bogowie wymagają okazywania gościnności
wobec obcych oraz zadbania o właściwy pochówek dla zmarłych krewnych, karzą
natomiast ludzką arogancję i przemoc. Kiedy sprawy między ludźmi a bogami
układały się źle, odpowiedzi na pytanie, co rozgniewało bogów, szukano w
wyroczniach, snach, wróżbach i przepowiedniach jasnowidzów. Przyczyną
boskiej niełaski mogło być zapomnienie o złożeniu ofiary, naruszenie
świętości okręgu świątynnego, złamanie przysięgi czy umowy z innym
człowiekiem.
Grecy wierzyli, że ich bogowie mają przyjemne życie. Niekiedy wprawdzie
cierpią z powodu sporów i konfliktów między sobą lub smucą się
niepowodzeniami ludzi, którym sprzyjają, zasadniczo jednak wiodą beztroski
żywot nieśmiertelnych. Wyobrażano sobie, że dwunastu najważniejszych bogów
zbiera się pod przewodnictwem Zeusa na ucztach na szczycie Olimpu,
najwyższej góry w Grecji.
Najmniej czczonymi bogami byli władcy piekieł i podziemia, od których
zależał los człowieka po śmierci. Byli nimi Hades i Tanatos. Najwięcej
ludzkość zawdzięczała Atenie, ponieważ uczyła ona ludzi różnych rzemiosł i
kształciła w naukach. Inną cenioną boginią była Demeter - bogini życia,
urodzaju, która była patronką rolników, Eskulap pomagający przezwyciężać
choroby, Westa - opiekunka ogniska domowego oraz Afrodyta, która
uszczęśliwiała ludzi dając im miłość.
Niektóre z bóstw towarzyszyły człowiekowi w czasie zabaw i uczt. Był
wśród nich Dionizos - bóg życia i winnej latorośli, uwielbiający nad
wszystko rozrywki i wino. Poza nim należały do nich muzy: Euterpe zajmująca
się liryką, Taleja - komedią, Melpomene - tragedią, Terpsychora - tańcem i
Erato - muza pieśni miłosnej.
Aby nawiązać kontakt z konkretnym bóstwem, wierni modlili się doń,
śpiewali hymny pochwalne ku jego czci i składali ofiary w jego świątyni. W
świątyniach człowiek mógł czcić bóstwo i dziękować mu za dobrodziejstwa,
~ 98 ~
ale także próbować je przebłagać, jeżeli doznał jakiegoś niepowodzenia,
które uznał za dowód gniewu bożego. Ofiary prywatne składano w domu, w
gronie domowników, do którego czasami dopuszczano także niewolników
będących własnością rodziny. Ofiary publiczne składali kapłani i kapłanki,
których w większości wypadków wybierano spośród ogółu obywateli i którzy,
na co dzień byli zwykłymi członkami wspólnoty. Kapłani i kapłanki w Grecji
byli zazwyczaj związani z jakąś świątynią czy innym miejscem kultu i nie
starali się wpływać na politykę czy życie społeczne. Ich specyficzna wiedza
sprowadzała się do tego, jak zgodnie z tradycją dokonać obrzędu ku czci
danego bóstwa.
Starożytny Grek chcąc podziękować bogu lub przebłagać składał mu
ofiary. Bywały one różne: od owoców, warzyw czy ciastek po duże zwierzęta.
Grecy w okresie klasycznym składali w ofierze zwierzęta wartościowe, takie
jak bydło, którego było w ich kraju bardzo niewiele. Chcieli w ten sposób
okazać szacunek majestatowi bogów, zapewnić sobie powodzenie oraz dać
symboliczny wyraz swojej dominacji nad światem zwierzęcym. Ofiarowywanie
zwierząt było też okazją do zjedzenia jakże nieczęstego mięsnego posiłku.
Samo złożenie zwierzęcia w ofierze przebiegało według sztywnych zasad
mających na celu zapewnienie czystości religijnej obrzędu. Skomplikowana
procedura pokazuje jak poważnie i uroczyście traktowali Grecy składanie
ofiary. Obrzędu dokonywano na ołtarzu usytuowanym przed świątynią. Na
ofiarę przeznaczano tylko zwierzęta udomowione i bez skazy. Ozdobione
wieńcami zwierzę skłaniano, aby podeszło do ołtarza, jak gdyby z własnej
woli. Zgromadzony wokół tłum musiał zachowywać zupełną ciszę tak, aby nie
padły żadne uwagi zakłócające powagę chwili. Sprawujący ofiarę skrapiał
wodą łeb zwierzęcia, które wstrząsając nim, wydawało się przyzwalać na
swoją śmierć. Po umyciu rąk ofiarnik sypał krupy jęczmienne w ogień płonący
na ołtarzu i na łeb ofiary, a następnie ucinał garść zwierzęcej sierści i
wrzucał ją do ognia. Po modlitwie szybko podrzynał zwierzęciu gardło,
podczas gdy muzycy przygrywali na piszczałkach podobnych do fletu, a
kobiety wznosiły okrzyki, być może wyrażając w ten sposób zbiorowy rytualny
żal z powodu śmierci ofiary. Potem krojono mięso, z którego pewną część
wrzucano do ognia, by aromatyczna woń uniosła się w górę, ku bóstwu, które
miało zostać uczczone. Reszta mięsa była rozdzielana między uczestników
obrzędu.
Z obrzędów religijnych narodziły się teatr Grecki i igrzyska. Około
IV w. P.n.e. wykształcił się trzeci rodzaj literacki - dramat dzielący się
na tragedie i komedie. Początek tym gatunkom dały obchody świąt ku czci
boga Dionizosa. Dionizje Wielkie, czyli Miejskie obchodzone były na
~ 99 ~
przełomie marca i kwietnia. W trakcie uroczystości chór wykonywał hymny na
cześć boga. Był to zalążek tragedii. Początki komedii wiążą się z obchodami
Djonizji Małych, czyli Wiejskich, które wypadały na koniec grudnia i
początek stycznia. Miały one formę zabawy ludowej związanej ze świętem
otwierania naczyń z młodym winem.
Świat starożytnych Greków był wręcz przepełniony bogami i religia.
Ich religijność dała asumpt do powstania wielu zabytków kulturowych. To
właśnie dzięki temu możemy dziś podziwiać sztukę starożytną, słynne budowle
świątyń, rzeźby, malowidła czy sztuki teatralne. Grecy żyli w zgodzie ze
swoimi wierzeniami i starali się dopełniać obowiązki wobec bogów.
Ich postawa w tym względzie jest godna podziwu. Z kolei ich
podporządkowanie prawom boskim sprawiało, że świat Greków był moim zdaniem
dużo prostszy od naszego, skomplikowanego świata. Mimo, że dawną Grecję
targały wojny tak jak i obecny świat dużo łatwiej można było znaleźć własną
drogę życia, którą między innymi wyznaczały zasady wiary. Chociaż świat
wierzeń greckich był bardzo złożony to jednak w sensie umiejętności
odróżniania dobra i zła - jednorodny.
Lirycy starożytnej Hellady.
TEMATYKA WIERSZY TYRTEUSZA (LIRYKA TYRTEŃSKA)
Tworzył w VII w.p.n.e. Pisał patriotyczne elegie. Od imienia poety wywodzi
się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki.
Porzucenie ziemi ojczystej uważał za rzecz niegodną. Napisał pięć ksiąg
zawierających pieśni wojskowe, marszowe i elegie o charakterze politycznym.
Według legendy poeta ten natchnął swoimi pieśniami Spartan do zwycięskiej
walki. Napisał np.: "Rzecz to piękna".
SUBTELNOŚĆ ANALIZY UCZUĆ – SAFONA
Tworzyła na przełomie VII i VI w.p.n.e. Była najwybitniejszą poetką
starożytnej Grecji. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie zajmowała się
wychowaniem muzycznym skupionych wokół niej dziewcząt. Napisała dziewięć
ksiąg, które obejmowały pieśni weselne, miłosne, hymny i modlitwy. Jej
wiersze są pełne poetyckiego uroku i wdzięku. Sławią przyjaźń, miłość i
życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń. Źródłem owych przeżyć
jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i
pustkę.
ANAKREONT - AUTOR UTWORÓW BIESIADNYCH
~ 100 ~
Tworzył utwory o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają radość życia i
urok beztroskich zabaw. Bożka miłości Erosa traktuje jako dobrego kompana,
którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.
Anakreontyk charakteryzuje:
1. postawa żartobliwego dystansu
2. konwencjonalna gra miłosna
3. flirt
4. charakterystyczny obraz, motyw
DOROBEK LITERACKI SYMONIDESA
W wierszach przedstawia filozofię uczącą przyjmowania życia takim jakim
jest. Odradza nadmierną troskę o przyszłość, której nikt nie zna. Każdy
dzień może przynieść zmiany na lepsze lub gorsze, zniweczyć wszelkie
osiągnięcia i zamierzenia. Znany jest jako piewca władców, uroczystości
dworskich. Autor pieśni chóralnych i epigramatów, hymnów, elegii i słynnych
trenów. Napisał np.: "Los".
Miłość niejedno ma imię - na podstawie literatury antycznej.
Miłość to jeden z najczęściej spotykanych tematów w literaturze.
Pisali o niej zarówno mężczyźni, jak i kobiety, od czasów antycznych po
współczesne. Już w okresie archaicznym (IX-VI w. p.n.e.) w Grecji zaczęła
powstawać poezja miłosna. O miłości pisała Safona, największa poetka
starożytnej Grecji, żyjąca na prze łomie VII i VI wieku p.n.e. na wyspie
Lesbos. Skupiła ona wokół siebie grono młodych dziewcząt, których
wychowaniem i kształceniem się zajmowała.
Safona była przede wszystkim poetką miłości. Temat ten powraca w
sentymentalnych wspomnieniach, w westchnieniach do Erosa i w bezpośrednich
opisach przeżywanych stanów. W pieśni 31 poetka szczegółowo wylicza
wszystkie
fizyczne
symptomy
przeżywanej
miłości:
"...w piersi mej drży serce pełne lęku,
i gdy patrzę na ciebie, głosu z krtani
dobyć nie mogę,"
"zamiera słowo, dreszcz przenika ciało
~ 101 ~
albo je w płomień łagodny ogarnia,
ciemno mi w oczach, to znów słyszę w uszach
szum przejmujący...".
Uczucie ma nad kobietą nieograniczoną władzę. Jest wszechogarniającą
siłą, która może spowodować euforyczną radość lub bezgraniczne cierpienie.
Napawa ona lękiem zakochaną, która przewiduje jak niebezpieczną jest
prawdziwa miłość. Rozterki psychiczne łączą się z cierpieniem lub rozkoszą
fizyczną. Safona wiele uwagi poświęca ciału, które, jak instrument, może
wygrywać tkliwą i radosną bądź smutną i rozpaczliwą melodię, w zależności
od powodzenia w miłości.
Przykładem miłości macierzyńskiej są utwory poświęcone córeczce Kleis:
"Oto rozkwita mi córka.
jak piękny złocisty kwiat,
pełna uroku i wdzięku,
najmilsza moja Kleis...".
Wiele tu matczynej czułości, radości i satysfakcji z urody, wdzięku
córki. Safona to również autorka pieśni weselnych, w których łączy elementy
ludowe z własnymi wizjami i wyobrażeniami sytuacji. W utworach tych oddała
nastrój zabawy połączony z refleksją nad przemijaniem życia, którego
kolejny etap wyznacza dzień weselnych uroczystości:
"Podnieście w górę dach!
Hymenaon!
Niechaj mężczyźni wyżej kładą belki!
Hymenaon!...".
Miłość opiewał również Anakreont z Teos, zwany piewcą wina, miłości i
uczty, "pogodnym uwodzicielem kobiet ". O miłości pisał z dystansem, drwiąc
i żartując, ostrzegając przed zbyt poważnym traktowaniem tego uczucia. Jego
uczucia nie są zbyt głębokie, poeta z życia chciałby wydobyć wszystkie jego
uroki, zwłaszcza, że widzi, jak z wiekiem ulatują. O ile Safona analizowała
także psychologiczne aspekty uczucia, o tyle Anakreont akcentuje wyłącznie
jego wymiar fizyczny - erotyzm, namiętności - traktuje miłość jako flirt,
igraszkę, a nie głębokie uczucie. Postawa żartobliwego dystansu,
konwencjonalnej gry i flirtu znajduje swe odbicie we frazeologii i obrazach
~ 102 ~
Anakreonta - np. walka na pięści z Erosem czy kolorowa piłka bożka miłości,
którą trafia się przyszłego amanta:
"Znów purpurową mnie pilką
Trafił Eros złotowłosy
I do igraszek z dziewczęciem
W barwnych sandałach zaprasza...".
Temat miłości poruszył też Sofokles w tragedii Antygona. Z ust
głównej bohaterki słyszymy jedno z najpiękniejszych wyznań greckich:
"Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić".
Bohaterka, w imię miłości do brata, naruszyła królewski zakaz i
spełniła
religijny
obowiązek
wobec
zmarłych
-
pogrzebała
zwłoki
Polinejkesa, co stało się przyczyną jej śmierci. W imię miłości zginął
również Hajmon - po śmierci Antygony targnął się na swoje życie, a jego
matka, Eurydyka, na wieść o śmierci syna popełniła samobójstwo.
Miłość opiewał także poeta rzymski, Owidiusz, autor m.in. takich
utworów. jak: Amores, Heroidy, Sztuka kochania, Lekarstwa na miłość.
Tematem wierszy miłosnych (Amores) jest miłość do dziewczyny, często
nazywanej imieniem Korynna. W Heroidach czytamy wyznania miłosne mitycznych
heroin do swoich kochanków lub mężów. Sztuka kochania składa się z trzech
ksiąg. W pierwszej poeta zdradza mężczyznom sztukę zdobywania uczuć
kobiecych, w drugiej uczy sposobów utrzymywania ich, w trzeciej ujawnia
środki, którymi kobiety wzbudzają miłość. W Lekarstwach na miłość poeta
podawał zakochanym bez wzajemności sposób wyzwolenia się z cierpień
miłosnych.
Temat miłości ważne miejsce zajmował też w liryce Horacego. Erotyk 5 z
księgi pierwszej skierowany jest do anonimowej Pyrry - czytamy w nim o
niebezpieczeństwie, jakie mogło spotkać podmiot liryczny, gdyby w porę nie
wycofał się z miłości do zmiennej kobiety:
"Biedny, kto z dobrą wiarą bierze twe ponęty!
Świadczy obraz wotywny, co chram zdobi święty,
Żem szatę jak, jak rozbitki,
Mórz bogu ofiarował przemokła do nitki".
~ 103 ~
Jako poeta miłości deklaruje się Horacy w odzie I, 6, w której
przeciwstawia się poecie epickiemu - Homerowi - on śpiewa o biesiadach,
radości, ale nigdy nie oddaje się miłości ponad miarę:
"Ja śpiewam uczty wpośród druchów grona,
Dziewcząt z chłopcami zatargi niekrwawe,
Zawsze lekkoduch: czy z miłości kona
Serce czy Cypru bóstwo mi łaskawe".
Miłość w poezji Horacego traktowana jest lekko, to jedna z
przyjemności życia, z której trzeba, póki czas, korzystać, o czym pisze w
odzie I, 23:
"Jam ci nie tygrys przecie ni lew.
Mojej się dziewko, nie bój pogoni!
Odejdź już od matki, bo ci już krew
Liczko dojrzałe dla męża płoni".
W literaturze antycznej jest wiele utworów o tematyce miłosnej, ale w
każdym z nich temat ten ujęty jest inaczej. Safona wielbi miłość, Anakreont
i Horacy traktują ją jak zabawę, Sofokles przedstawia ją tragicznie. Nie
brak też podręcznika ars amndi autorstwa Owidiusza.
Poezja grecka i rzymska.
Do najwybitniejszych poetów tego okresu należeli:
Safona - poetka żyjąca na wyspie Lesbos, gdzie pisała pieśni weselne,
hymny, pieśni miłosne. Poetka miała duże znaczenie dla jej współczenych,
określali ją krótkim mianem "Poetka". Ważna była rola mecenasa i opiekuna,
którą Safona przyjęła dla gromady dziewcząt, żyjących na wyspie Lesbos. Z
poetką łączył je kult bogini Afrodyty i poezji, serdeczna przyjaźń oraz
fakt, że Safona starała się wpoić im podstawy wychowania oraz nauczyć
podstaw muzyki.
Utwór
"Pogarda
dla
nie
znającej
poezji"
wyraża
przekonanie
o
nieprzemijalności poezji, o wieczności sztuki. Tylko przez obcowanie ze
sztuką, przez jej tworzenie zapewnić sobie można pamięć przyszłych pokoleń,
swoistą nieśmiertelność.
~ 104 ~
Tyrtajos - to starożytny wódz Sparty. Do pamięci potomnych przeszedł jako
symbol poety - bojownika, patrioty głoszącego hasło, że zaszczytnie jest
walczyć i umierać za ojczyznę. Od jego imienia określa się poezję czynu
jako poezję tyrtejską. Ma ona zagrzewać do walki, opiewać bohaterstwo i
wielkość tych, którzy oddali swoje życie za swój kraj.
Jednym z nielicznych, zachowanych do dzisiaj, utworów Tyrtajosa jest "Rzecz
to piękna...". Jest to wiersz - apel, wzywający do walki w obronie
ojczyzny, której wolność jest zagrożona. Poeta wzywa do wytrwania na
posterunku oraz do gotowości oddania życia za swój kraj.
Anakreont - poeta, który opiewał Erosa, bożka miłości, a także sięgał w
swych utworach po motyw tańca i ucztowania. Od jego imienia określono
gatunek literacki - anakreontyk. Jest to krótki utwór poetycki, sławiący
biesiady, uroki życia, erotykę. Anakreontyk zachowuje żartobliwy dystans do
życia. Najczęstszym motywem jego utworów są piękne kobiety, lejące się
obficie wino, muzyka i śpiew.
Symonides - jeden z najbardziej znanych twórców epigramamatów. Epigramaty
to krótkie utwory o treści poważnej lub żartobliwej (ironicznej),
zawierające jakąś myśl lub pouczenie. Jednak prócz nich pisał także hymny,
elegie, dytyramby, treny, epinicje (pieśni triumfalne), skalie (pieśni
biesiadne) oraz peany (okrzyki pochwalne i dziękczynne). Wyrażał
przekonanie o niepewności ludzkiego bytu i zmienności losu. Każdy dzień
może być odmienny, może się różnić od poprzedniego, gdyż los jest kapryśny
i lubi płatać figle.
Horacy - największy poeta rzymski. Znajdował się pod opieką Mecenasa,
dzięki czemu mógł bez przeszkód poświęcać się pisaniu. Świat, tworzony
przez Horacego jest pełen pogody i optymizmu. Poeta nawoływał do zachowania
"złotego środka", czyli umiaru, we wszystkich dziedzinach życia. Napisał
wiele epodów (utworów odnoszących się do ówczesnego życia politycznego),
satyr (w których walczył z wadami społeczeństwa) oraz listów i pieśni.
Horacy jest twórcą myśli, która bardzo często powtarzała się u późniejszych
twórców. Mianowicie ten starożytny poeta stwierdził, iż poezja nie
przemija, a jej autor może poprzez swe dzieła stać się nieśmiertelnym.
Hasło "Exegi monumentum" stworzone przez Horacego funkcjonowało w
literaturze jeszcze przez wiele wieków. Poeta zyskał sobie dwoistą naturę:
śmiertelną i nieśmiertelną. "Nie wszystek umrę" ("Non omnis moriar) mówi
Horacy, wyrażając w ten sposób przekonanie o własnej nieśmiertelności.
Poglądy życiowe Horacego w wybranych odach.
~ 105 ~
Horacy (ur. w 65 r. p.n.e.) to poeta rzymski epoki augustowskiej,
propagujący ideały moralne i polityczne cesarza Oktawiana Augusta,
wspierający jego dążenia do odnowy moralnej społeczeństwa. Twórczość
Horacego, bogata i różnorodna, obejmuje Epody, dwie księgi Satyr, cztery
Księgi Carmina zwanych odami, dwie księgi Listów.
W stanowiących trzon jego twórczości odach nawiązywał poeta do liryki
greckiej (Alkajosa, Safony, Anakreonta) i hellenistycznej. W utworach tych
stał się Horacy wyznawcą i propagatorem doktryny moralnej Epikura, który za
główny cel życia uznawał dążenie do przyjemności, zalecał życie z dala od
spraw publicznych, starał się uwolnić człowieka od strachu przed śmiercią,
przed gniewem bogów, za najwyższe dobro uznawał umiar, złoty środek, głosił
kult przyjaźni, kult wartości duchowych, podkreślał, że człowiek może
osiągnąć pełnię szczęścia przez nieustanne doskonalenie się wewnętrzne. W
poglądach na życie Horacego pojawia się też pesymistyczna refleksja, u
źródeł której leży tragiczne odczucie ludzkiego losu.
Filozofia życiowa Horacego jest eklektyczna, stanowi połączenie
elementów epikurejskich, stoickich, cyrenajskich. Bliskie poecie są idee
stoicyzmu, zgodnie z którym najwyższym dobrem jest cnota:
"...gdy ci ciężko żyć, bądź pełen ducha,
Bądź mężny, a gdyć szczęście zajaśnieje,
Nie dmij pychą, ale ściągaj wzdęte żagle i reje".
(Carmina II)
Człowiek powinien być jednakowo przygotowany na dobry i zły los. Musi
wobec nich zachować się "godnie" - mężnie znieść nieszczęście, z
umiarkowaną radością przywitać uśmiech losu. Taka postawa może uchronić i
uniezależnić człowieka od zmiennej Fortuny.
Własne pragnienia przeciwstawia poeta temu, o co ubiega się w pocie
czoła tłum: bogactwo, władzę. Pragnie żyć spokojnie i beztrosko, pragnie
swobody i niezależności oraz spokojnej starości, osłodzonej pieśnią:
"Dla mnie oliwki, sałata, ślaz lekki,
Wystarczą aż nadto, byle
swej mi Apollo nie skąpił opieki
I chował w zdrowiu i sile."
~ 106 ~
"Synu Latony, pozwól mi wesoło
Żyć na tej, co mam, chudobie,
Daj starość znośną i pogodne czolo
I lutnię o każdej dobie".
(Carmina I, 31)
Według słów Horacego każdy, kto trzyma się w życiu "złotego środka",
ten w szczęściu zachowa miarę, zawsze będzie przygotowany na zmianę
fortuny, a w chwili nieszczęścia nie upadnie na duchu. Nie należy też
sięgać myślami daleko w przyszłość, lecz cieszyć się tym, co niesie każdy
dzień, każda chwila:
"Mknie rok za rokiem, jak jedna godzina
Więc łap dzień każdy, a nie wierz ni trochę
W złudnej przyszłości obietnice płoche".
(Carmina I, 11)
W cytowanym fragmencie wykłada Horacy naczelną zasadę, którą powinien
kierować się szczęśliwy człowiek - carpe diem (chwytaj dzień). Według poety
każda chwila życia jest piękna i droga, każdą należy docenić, bo jest
niepowtarzalna i nigdy już nie powróci. Najważniejsza jest teraźniejszość i
trzeba umieć się nią cieszyć, a nie oczekiwać przyszłości. Horacy zaleca
cierpliwość i pogodę ducha, co jest gwarancją odczuwania szczęścia.
Ludzkie szczęście ograniczone jest ciasnymi granicami krótkiego życia,
dlatego radość życia przeplata się z myślą o nieuniknionej śmierci. Ale
poeta nie czuje przed nią strachu i tym bardziej cieszy się urokami życia:
"Tymczasem mija piękność i młodość wesoła.
Spiesz się zatem, gdy bowiem przyjdzie wiek zgrzybiały
I zmarszczkami pokryje pochylone czola,
Sen lekki i miłosne zginą wnet zapały".
(Carmina II, 11)
Poeta zaleca wykorzystanie w pełni każdego okresu życia. Wie, że
swoje prawa ma wiek dziecięcy, młodość, wiek dojrzały i starość. Umiejętne
czerpanie radości życia w każdym wieku daje optymizm i pogodę ducha.
~ 107 ~
Pozwala cieszyć się młodością, czerpać satysfakcję z dojrzałości, nie
obawiać się smutnej i nudnej starości. Ody Horacego są przykładem wiary
starożytnych w potęgę i nieśmiertelność pieśni:
"Cześć dla mnie budzi moja sztuka:
Natchnienia zdrój, poety talent".
(Carmina II, 18)
Artysta jest dumny ze swego talentu, uważa się za wyróżnionego
spośród ludzi. Wie, że innym obce jest poetyckie natchnienie, nie znają
satysfakcji z tworzenia wartościowej sztuki. Nieśmiertelnośe swej poezji
przepowiada Horacy w ostatniej, dwudziestej odzie księgi drugiej :
"Niezwykłe i potężne uniosą mnie skrzydła,
Mnie, poetę - łabędzia w powietrzne przestworze.
Już mnie na tym padole nic wstrzymać nie może,
Lecz porwany, gdzie zawiść nie sięga obrzydła,
Porzucę ziemskie grody. Bo wiedz, że ja wcale,
Chociaż, jestem z ubogich ojców urodzony
A twą przyjaźnią, Mecenasie, wywyższony,
Nie umrę i Styksowe nie skryją mnie fale".
Horacy w niektórych odach przedstawia się jako gorący patriota. Daje
w nich wyraz troski o losy narodu wstrząsanego wojnami domowymi; znajdujemy
w nich również radość ze zwycięstw, jakie Italia odnosiła nad wrogami. W
napisanej po zwycięstwie pod Akcjum odzie I, 37 uznaje Oktawiana za zbawcę
zesłanego z nieba.
Horacy to także piewca miłości. W swych odach przedstawia ją w sposób
lekki, żartobliwy. Miłość to u niego zabawa, igraszka; należy dbać o to,
żeby nie popaść w niewolę u jednej kobiety, na co najlepszym lekarstwem
jest inna miłostka. Wiele erotyków Horacy poświęcił miłości cudzej, zwykle
brak w nich motywu zazdrości. Horacy wie, że nie można liczyć na dozgonną
wierność, cieszy się z tego, że sam uniknął mąk zazdrości:
"Co za chłopiec w róż wieku, wysmukłej postaci,
Wonnym zroszon kadzidłem głowę dla cię traci
~ 108 ~
(...)
Dla kogo puszczasz włos płowych warkoczy,
Prosta w stroju? Hej stokroć opłacze odmianę
Wiary twojej i przysiąg, jak na rozhukane
Wichurą morskie wały
Poglgdać na cię będzie on zdumiały (...)".
(I, 5)
Horacy w swych odach głosił pochwałę radości, nakazywał cieszyć się
każdą chwilą (carpe diem), jednocześnie zalecał złoty środek (aurea
mediocritas). Uważał, że należy pamiętać o śmierci, ale nie obawiać się
jej. Jego poezja jest świadectwem życia człowieka umiejącego cieszyć się
życiem, akceptującego siebie i świat. To pogodny i mądry filozof, ceniący
ziemskie przyjemności, znający wartość sztuki, pamiętający o wieczności, w
którą kiedyś będzie musiał odejść. To wreszcie genialny artysta wierzący,
iż jego dzieła będą cieszyć następne pokolenie ludzi, którzy z niech będą
czerpać pogodę ducha, optymizm i radość życia.
Stoicka koncepcja człowieka.
W starożytnych Atenach był piękny portyk, ozdobiony malunkami
przedstawiającymi upadek Troi. Zwał się Portykiem Malowanym, Stoa Poikile.
Nauczających w nim filozofów nazywano stoikami, od słowa stoa właśnie.
Pierwszym stoarchą, czyli na dzisiejsze stosunki przełożywszy:
kierownikiem szkoły był Zenon z Kition na Cyprze (ok.336 - 264 p.n.e.),
lecz dopiero Chryzyp z anatolijskiej Cylicji (ok.280 - 206 p.n.e.) nadał
naukom stoików charakter wskazań życiowych. "Gdyby nie było Chryzypa, nie
byłoby Stoi" mawiano w uczonych kręgach starożytności. W późniejszych
wiekach, z pewną domieszką platonizmu i arystotelizmu, filozofia stoicka
stała się ulubionym światopoglądem elit rzymskich, czego pięknym przykładem
są pisma Seneki czy Marka Aureliusza (cesarza - filozofa, który w ponurym
mieście garnizonowym Carnuntum, na błotnistym brzegu Dunaju, nieopodal
dzisiejszej Bratysławy, w czasie wolnym od bitew oraz potyczek, wykwintną
greką pisał swoje Rozmyślania).
Szkoła stoicka powstała w III wieku p.n.e. i wyszła bezpośrednio z
cynickiej: założyciel szkoły należał pierwotnie do cyników, zanim wytworzył
własną teorię i założył własną szkołę. Stoicy uważali, że celem życia
~ 109 ~
człowieka powinno być dążenie do cnoty. Cnota - mówili - to harmonia z
uniwersalną naturą, siłą, boskiej opatrzności ukrytą pod postacią Losu i
kierującą wszelkim istnieniem. Rozum i doświadczenie pomagają odkryć nam
drogę do tej harmonii, która wymaga cnót "doskonałych", sprawiedliwości,
odwagi i umiaru. Według stoików życiowe wskazania Zenona ( nie mylić z
Zenonem z Elei) i Chryzypa odnosiły się zarówno do mężczyzn, jak i do
kobiet. W swoim kontrowersyjnym dziele Politeia Zenon proponował nawet, by
w idealnym, rządzonym zgodnie z zasadami filozofii społeczeństwie mężczyźni
i kobiety nosili takie same stroje, co miałoby przyczynić się do zrównania
płci. A Chryzyp zalecał m.in. samobójstwo jako najlepszy sposób unikania
cierpień (to zresztą propagowali wszyscy stoicy i sami nierzadko
stosowali),nieograniczoną poligamię jako jedyny sposób unikania grzechu
zazdrości, zezwalał także na stosunki seksualne między rodzeństwem.
Po dualistycznych systemach Platona i Arystotelesa stoicy wytworzyli system
monistyczny obrazu świata. "Wszechświat jest jeden" - pisał Marek Aureliusz
- " i bóg jeden we wszystkim, i substancja jedna, i jeden cel dla istot
jednorodnych i jednego używających rozumu". Rozum, według stoików przenikał
świat i rządził nim. Prawo rozumu i prawo przyrody było jednym i tym samym.
Rozum nie był specjalnością ludzką, lecz kosmiczną, myśl ludzka podlega tym
samym prawom, co cała przyroda. Stoicy uznawali tylko świat przyrodzony,
ale w nim dopatrywali się natury nadprzyrodzonej. Znali materię i
przypisywali jej własności duszy, rozumu, a nawet Boga. Wedle stoików
natura jest rozumna, harmonijna, boska. Największą doskonałością dla
człowieka jest dostosowanie się do tej powszechnej harmonii. Życie powinno
być przede wszystkim zgodne z naturą samego człowieka, ponieważ jedno prawo
rządzi naturą, nie wyłączając człowieka. Żyć cnotliwie i żyć zgodnie z
naturą to jedno i to samo. Stoicy dobro uzależniali od natury. W tak
pojętej cnocie widzieli największą doskonałość, jaka może przypaść w
udziale jednostce, a do której należy to poczucie doskonałości, jakie
nazywamy szczęściem. Do szczęścia i doskonałości nic poza cnotą nie jest
potrzebne. Poza cnotą jej przeciwieństwem - złem, wszystko jest obojętne, i
bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie i życie. Stoicy pragnęli
nakłonić ludzi, by stały się te rzeczy obojętne jeszcze w innym znaczeniu,
to znaczy, by nie wzbudzały ani pożądania ani wstrętu. Za rzeczy godne
wyboru, tzw. proegmena, stoicy uważali rzeczy, które dzielą się na duchowe
( talenty, pamięć, bystrość myślenia, postępy w wiedzy ), cielesne (
sprawność narządów zmysłowych, nawet samo życie ), zewnętrzne ( posiadanie
dzieci, rodziców, miłość ludzka, uznanie, dobre pochodzenie, umiarkowana
majętność). W przeciwieństwie do dobra, które jest bezwzględne, wartość
tych proegmenów jest względna, na przykład bogactwo dane nam przez los
~ 110 ~
posiada wartość, a bogactwo, którego los nam odmówił, nie posiada jej.
Wartością duchowym należy się pierwszeństwo przed cielesnymi, bo dusza, a
nie ciało jest prawdziwą wartością człowieka; (mówiąc prościej, jeżeli mamy
piękną złotą rzeźbę przedstawiającą na przykład jakąś postać mityczną to
sztuką - właściwą wartością jest ta rzeźba, a nie surowiec, z którego
została wykonana). Ludzkość dla stoików była wzniosłym hasłem, po cynikach
przejęli poglądy kosmopolityczne. Dążyli do usunięcia granic między
państwami narodowymi. Etykę tą cechowała surowa powaga, rozsądna trzeźwość,
ale także optymizm, wiara w możność, nawet łatwość osiągnięcia dobra, bo
dobro jest nie poza nami, lecz w nas i od nas tylko zależne. Filozofowie
stoiccy użyli także jako pierwsi terminu logika. Użyli go w szerokim
znaczeniu, obejmując te działy, które dawniejsi filozofowie nazywali
dialektyką, analityką, topiką. Pojmowali logikę jako naukę o rozumie i o
mowie. Stoicy przywiązywali także dużą wagę do losu. Wierzyli, że to los
jest odpowiedzialny za wszystko, co w życiu się zdarza. Czy ludzie mają w
takim razie prawdziwie wolną wolę? Rozważywszy dokładnie ten fundamentalny
problem, stoicy doszli do konkluzji, że celowe ludzkie działanie ma istotne
znaczenie. Zwolennik stoickiej filozofii powinien podejmować działania
skierowane przeciw złu, uczestnicząc na przykład w życiu politycznym.
Natura, sama w sobie dobra, nie zapobiega występowaniu zła, ponieważ gdyby
było inaczej, cnota nie miałaby znaczenia. W życiu ważne jest, zatem
dążenie do dobra, a nie jego skutki. Stoik powinien też wystrzegać się żądz
i gniewu oraz znosić cierpienie i smutek w milczeniu - czyli przyjąć
postawę
określaną
dziś
mianem
"stoickiej".
Dzięki
wytrwałości
i
samokontroli stoik osiągał spokój. Nie powinniśmy obawiać się śmierci,
ponieważ jak twierdzili stoicy - będziemy żyć jeszcze nieskończoną ilość
razy, a za każdym razem nasze życie będzie identyczne z obecnym. Wszystko
będzie się powtarzać w świecie, co pewien czas niszczonym ogniem i
odradzającym się znów po pożodze.
Szkoła stoicka przeszła przez trzy okresy: pierwszy to stara szkoła
ateńska, do której należeli twórcy stoicyzmu; druga to tzw. średnia szkoła,
która kwitła na przełomie II i I wieku p.n.e., ale nie w Atenach już, lecz
na wyspie Rodos, i która od czystej nauki stoickiej przeszła do
eklektycznej. Głównymi postaciami tego okresu szkoły stoickiej byli
Panaitios z Rodos, od którego zaczął się ten okres oraz Poseidonios z
syryjskiej Apamei - najwybitniejszy przedstawiciel tego okresu. Poseidonios
tchnął w stoicyzm nowe życie, dociągając go do najwyższego poziomu
ówczesnej nauki. Powiadano o nim, że zamyka filozofię hellenistyczną, jak
Arystoteles klasyczną. Trzecim okresem była młodsza szkoła, która rozwinęła
się w Rzymie, w okresie Cesarstwa i która częściowo powróciła do pierwotnej
~ 111 ~
doktryny stoickiej. Najsławniejsi wśród nich byli i są dziś jeszcze Seneka
( 3 - 65 n.e. ), autor wielu popularno etycznych pism, Epiktet ( ok.50 -
130 n.e. ), niewolnik pochodzący z Frygii i wreszcie cesarz Marek Aureliusz
( ok.121 - 180 ), nazywany także "filozofem na tronie", pochodził ze
starego rodu plebejskiego. Był człowiekiem spokojnym i skromnym.
Nienawidził wojen, które jeszcze bardziej pognębiały lud rzymski nękany
częstymi powodziami, pożarami, a także głodem. Rządy sprawował z niechęcią,
natomiast uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. Choćby wspomniane
wcześniej Rozmyślania. Stoicy tego okresu ograniczyli filozofię stoicką
prawie wyłącznie do zagadnień etyki i mądrości życiowej.
Reasumując, istota stoicyzmu leżała w połączeniu realizmu z
materializmem. Materialna natura jest jedynym bytem rzeczywistym, jedyną
miarą dobra w etyce i prawdy w logice. Natura jest racjonalna, podległa
prawom rozumu. Obraz świata, jaki wytworzył się na tej podstawie, był
materialistycznym monizmem, ale takim, który materię pojmował jako żywą,
rozumną,
rozwijającą
się
celowo,
boską.
Stoicyzm
wykazał
wiele
oryginalności. Zwłaszcza w etyce: oryginalna była zasada zgodności z
naturą, ideał mędrca, pojmowanie etyki, ale również i w logice: teoria
spostrzeżeń kataleptycznych, pojęć naturalnych, sądu jako aktu uznania,
językowa koncepcja logiki lub nowa wobec Arystotelesowskiej klasyfikacji
sądów.
Typowe cechy sztuki greckiej, helleńskiej i rzymskiej.
1. Domy, w których GRECY były budowane z umiarem, wszyscy prowadzili
podobny tryb życia nacechowany umiarem.
2. Bogom natomiast wznosili jak najwspanialsze świątynie.
3. Większość rzeźb greckich powstała w związku z potrzebami religijnymi,
wykonywano posągi wielkich bóstw, płaskorzeźb zdobiących świątynie,
nagrobków.
4. Do połowy IV w p n e. powstała sztuka nie służąca Bogom, na charakter
rzeźby miał wpływ sport przyzwyczajający hellenów do oglądania nagich
ciał i podziwiania ich.
5. Artyści greccy posługiwali się brązem, marmurem i kamieniem jaskrawo
malowanym.
6. Grecka rzeźba wciąż ewaluowała - przed VI w.p.n.e. dzieła były
sztywne i nieporadne, od polowy V wpne. starano się, przedstawić
człowieka w ruchu. Najwybitniejsza: DYSKOBOL - Myrona
~ 112 ~
7. Rósł stopień szczegółowości oraz poprawności przedstawień. Poliklet w
DYFOSIE zawarł idealne proporcje ciała mężczyzny. Postacie były
nacechowane godnością, powagą, spokojem. Również pojawiły się ból,
radość, nienawiść.
8. Ceramika malowana zajmowała w twórczości artystycznej greków takie
miejsce, jakiego nie zyskała w innych cywilizacjach. Garncarze
tworzyli naczynia o doskonałych kształtach, cienkich ściankach.
Ozdabiali je pokrywając barwną i skomplikowaną deko
9. Największe dzieła architektury greckiej to: Arkropol, świątynia
Ateny, Artemidy
10.
W dziedzinie budownictwa, zwłaszcza w architekturze sakralnej
RZYMIANIE dokonali więcej.
11.
Posługiwali się cegłą i zaprawą. Pozwoliło to na stosowanie
półokrągłych sklepie} zamiast płaskich stropów.
12.
W rzeźbiarstwie także osiągnęli więcej niż grecy. Nie wahali
się pokazać brzydoty, starości a nawet wulgarności.
13.
Osiągnięcia sztuki portretowej można śledzić na monetach,
często będących dziełami sztuki.
Wyjaśnić znaczenie etymologiczne i realne związków
frazeologicznych : odpowiedź pytyjska, zagadkowy jak Sfinks,
Sodoma i Gomora, wdowi grosz.
"Sodoma i Gomora" - to określenie wywodzi się od nazw dwóch miast na
Morzem Martwym. Pleniły się w nich rozpusta i zepsucie moralne. Bóg
spalił Sodomę i Gomorę deszczem ognia i siarki. Dziś "Sodoma i
Gomora" powiemy o miejscu upadku moralnego, zepsucia obyczajów.
"Wdowi grosz" - kiedyś, gdy ludzie składali w synagodze ofiary,
starali prześcigać się w hojności. Pewna uboga wdowa wrzuciła do
skarony wszystkie pieniądze jakie miała, a były to dwa szelążki,
czyli zaledwie jeden grosz. Było to dla niej ogromne wyrzeczenie,
wielka ofiara. Według Jezusa to właśnie ona ofiarowała Bogu
najwięcej. Słowa "wdowi grosz" są używane dzisiaj do podkreślenia
faktu, że nie liczy się wysokość ofiary, ale wartość, jaką ma ona dla
ofiarującego.
~ 113 ~
"zagadkowy jak Sfinks" - ze Sfinksem spotykamy się w micie o Edypie.
Sfinks męczył swoją zagadką mieszkańców Teb i podróżnych zbliżających
się do miasta. Gdy Edyp dotarł do Teb, spotkał Sfinksa (Sfinks - w
sztuce starożytnego Egiptu, wyobrażenie leżącego lwa z ludzką
głową.). Rozwiązał zagadkę zadawaną przez niego przechodniom ("Co to
jest: Rano chodzi na czterech, w południe na dwóch, wieczorem na
trzech? Człowiek), tym samym uwolnił od niego miasto. Dzisiaj
"zagadkowy jak Sfinks" może być człowiek owiany jakąś tajemnicą, na
którą nikt nie zna odpowiedzi.
"Odpowiedź pytyjska" pitia była to kapłanka wydająca rady w wyroczni
delfickiej. Zaczadzona Pitia wpadała w rodzaj ekstazy i na zadawane
pytania wypowiadała mnóstwo słów bez związku. Specjalni kapłani
układali z tych słów wiersze w heksametrach o sensie zagadkowym lub
dwuznacznym. W dzisiejszym czasie "odpowiedź pytyjska" oznacza
odpowiedź pełną zagadek, bez konkretnego tekstu.
Pojęcia
FATUM - przeznaczenie, los. Ma swoje źródło w przekonaniu, że los ludzki
jest z góry określony, że nie mamy na niego żadnego wpływu. Nad życiem
ludzkim czuwają Mojry (boginie przeznaczenia).
KATHARSIS - oczyszczenie, efekt terapeutycznego działania tragedii. Oznacza
wyzwolenie duszy z win, złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości (gdy
widz obserwował tragedię niewinnego człowieka) i trwogi gdy oglądał dramat
człowieka, w którym odnajdował siebie samego.
EPIKUREIZM - jest tworem Epikura; uważał on, że celem człowieka jest
szczęście,
które
utożsamiali
z
przyjemnością,
przeciwstawił
je
nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia; wiedząc, że
życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa
(carpe diem); drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia,
stanowiły cnota i rozum; Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził,
że nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek
uwolniony od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na
ziemi prowadząc życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe, to przyczyniało się
do szczęścia ogółu; wszystko więc opierało się na używaniu życia i
koncentracji na dobrach doczesnych, ale ważny również umiar, gdyż zbyt
usilne uganianie się za przyjemnością może jednak wywołać cierpienie.
~ 114 ~
STOICYZM - prezentuje zupełnie inne podejście do życia: za najwyższe
szczęście uznaje cnotę oraz wolność i niezależność (dlatego izolacja, żeby
inni nie mieli na nas wpływu) także od pragnień i emocji; ponieważ człowiek
nie ma wpływu na wiele zjawisk zewnętrznych, powinien się od nich
uniezależnić przez ścisłe panowanie nad sobą i swoimi uczuciami oraz nie
kierować się w życiu uczuciami, tylko rozumem; dobra doczesne nie dają
szczęścia, dlatego człowiek nie powinien się do nich przywiązywać.
MIT - lit. opowieść o stałej treści zdarzeniowej, przekazująca wyobrażenia
danej zbiorowości o świecie i człowieku; pierwotnie ustna, w formie
zapisanej przechodziła w sferę fantastyki literackiej; przen. wymysł,
bajka.
IRONIA SOKRATYCZNA - to metoda, którą stosował w dialogu z rozmówcą,
stwarzając pozory, że się z nim zgadza, udając, że dyskutant jest od niego
mądrzejszy. W toku rozmowy doprowadzał do kompromitacji tezy swego
przeciwnika.
JASKINIA PLATONA - to symboliczna ilustracja koncepcji. Platon mówi o
ludziach siedzących w jaskini, patrzących przed siebie, przykutych do swego
miejsca. Z tyłu - za nimi płonie prawdziwy ogień - oni widzą jednak tylko
poruszające się na ścianie cienie - prawdziwej ideii spostrzec nie mogą.
Niechaj nikt, kto nie zna matematyki, tu nie wchodzi
- taki napis widniał nad wejściem do Akademii Platońskiej, a sam filozof za
wstęp do nauki o ideach uznawał właśnie matematykę.
TRAGIZM - kategoria estetyczna określająca rodzaj dzieła. Konflikt
tragiczny polega na starciu dwóch równorzędnych racji. Wybór którejkolwiek
z nich przynosi klęskę a nawet śmierć.
POETYKA - nauka obejmująca analizę i systematykę (poetyka opisowa) oraz
rozwój historyczny (poetyka historyczna) formartystyczno-lit.; poetyka
~ 115 ~
normatywna - zbiór postulatów, zadań i reguł określających w danym okresie
prawidłowości dzieła literackiego.
RETORYKA - sztuka lub teoria wymowy, krasomówstwo; nauka zasad sprawnego i
ozdobnego wysławiania się; powstała w starożytnej Grecji, rozwinięta
najpełniej przez rzymskiego retora Kwintyliana; wykładana w europejskich
szkołach do połowy XVIII w.; retoryczne pytanie, zwrot krasomówczy,
pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi.
SCEPTYCYZM - doktryna filozoficzna polegająca na ograniczeniu się do
obserwowaniu i powstrzymywaniu się od oceniania i wypowiadania się; w
antyku polega głównie na wątpieniu w rzeczywistość świata zewnętrznego przy
jednoczesnej wierze w świat duchowy i istnienie Boga; jest też sceptycyzm
nowożytny, polegający na wierze tylko w rzeczywistość zmysłową i
jednoczesnej niewierze w Boga.
HEDONIZM - jest to bardziej skrajna odmiana epikureizmu, ale w
rzeczywistości jest utożsamiana z nim, polega na ścisłym dążeniu do
przyjemności, która jest źródłem rozwoju człowieka; jednocześnie należy
zachować wolność umysłu i nie ulegać pragnieniom i złudzeniom.
TRADYCJA - przekazywane z pokolenia na pokolenie treści kulturowe
(obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy
społeczne itp.) uznane przez daną zbiorowość za społecznie doniosłe dla jej
współczesności i przyszłości.
HEROS - u starożytnych Greków półbóg, bohater zaliczany po śmierci w poczet
bogów (m.in. Herkules).
FILOZOFIA - termin filozofia jest odpowiednikiem greckiego philosophia
('umiłowanie mądrości');
~ 116 ~
SOFIŚCI - nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego przez
nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki, działający gł. w Atenach w
V-IV w. p.n.e. (Protagoras z Abdery Georgiasz z Leontinoj, Hippiasz z
Elidy, Krytiasz) do poglądów sofistów nawiązywali cynicy, cyrenaicy,
sceptycy.
LOGIKA - teoria poznania naukowego, obejmuje metodologię, semiotykę i
logikę formalna;
ESTETYKA - dyscyplina filozoficzna traktująca o pięknie, zajmująca się
badaniem wartości artystycznych oraz ocen estetycznych, dociekająca
przyczyn ich kształtowania się oraz ustalająca kryteria tych wartości i
ocen.
MONOTEIZM - wiara w istnienie jedynego Boga (judaizm, chrześcijaństwo,
islam); przeciwieństwo politeizmu.
EWANGELIA, w chrześcijaństwie nazwa utworów historyczno-teologicznych z I
w., zawierających opis życia i nauk Jezusa; 4 Ewangelie tzw. kanoniczne
(Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) wchodzą w skład Nowego Testamentu
będącego częścią Biblii.
APOKALIPSA - utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle pełna grozy wizja
przyszłości, zwłaszcza czasów przed "końcem świata"; w chrześcijaństwie
nazwę Apokalipsa nosi ostatnia księga Nowego Testamentu, zwana też
Objawieniem świętego Jana; wątki Apokalipsy były często podejmowane w
sztuce, zwłaszcza średniowiecznej i barokowej.
WULGATA - łaciński przekład Biblii z IV w. dokonany przez św. Hieronima i
od początku uważany za oficjalny tekst Pisma Świętego w Kościele
katolickim; od 1979 w liturgii używa się poprawionej wersji Wulgaty, zwanej
Neowulgatą. Eikurejczyk cłowiek ceniący ponad wszystko uciechy i
przyjemności życia lub zwolennik epikureizmu, filozofii stworzonej przez
Epikura
z
Samos.
Stoik
zwolennik
stoicyzmu,
systemufilozoficznego
stworzonego w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, człowiek obojętny na
cierpienie i radość, tłumiący swoje uczucia, a zachowujący spokój bez
~ 117 ~
względu na okoliczności. Mecenas właściwie Cilius Mecenas (? - 8 r.
p.n.e.), polityk rzymski, przyjaciel i doradca cezara Oktawiana Augusta.
Mecenas opiekował się poetami i pisarzami (m.in. Horacym), stąd w
późniejszych wiekach zwykło się nazywać protektorów sztuki i nauki
"mecenasami".
INWOKACJA - lit. rozwinięta apostrofa otwierająca poemat epicki.
PORÓWNANIE - lit. uwydatnienie właściwości danego zjawiska poprzez
wskazanie na jego podobieństwo do jakiegoś innego zjawiska; figura
stylistyczna składająca się z dwu członów połączonych spójnikami: jak,
niby, jakby itp.; porównanie homeryckie - rozbudowane do rozmiarów
samodzielnego obrazu.
EPITET - lit. wyraz określający, przydawka uwydatniająca cechę opisywanego
przedmiotu; pot. wyzwisko.
HEKSAMETR - lit. w poezji antycznej wers złożony z 6 stóp, zwykle 5 daktyli
i trocheja lub spondeja, stosowany w epice; polski odpowiednik - wers 6-
akcentowy sylabotoniczny lub toniczny, np. w Powieści Wajdeloty z Konrada
Wallenroda A. Mickiewicza.
TRYLOGIA - cykl literacki (muzyczny, filmowy) złożony z 3 utworów.
ELEGIA - lit.utwór liryczny o treści poważnej i refleksyjnym nastroju,
utrzymany w tonie skargi; w poezji antycznej ujęty w formę dystychu
elegijnego, odznaczał ię dużą różnorodnością tematu i nastroju.
EPIGRAMAT - epigram, zwięzły, dowcipny utwór poetycki o zaskakującej
puencie, często o charakterze satyrycznym.
~ 118 ~
ANAKREONTYK - lit. krótki utwór literacki o tematyce biesiadnej lub
miłosnej; nazwa od imienia greckiego poety Anakreonta.
HYMN - uroczysta pieśń pochwalna, związana genetycznie z publicznymi
uroczystościami kultowymi, znana w różnych kręgach kulturowych (indyjska
Weda, żydowskie psalmy, greckie peany i dytyramby); patetyczny utwór
liryczny o treści religijnej, patriotycznej, filozoficznej.
TREN - pieśń żałobna; utwór literacki o charakterze elegijnym, poświęcony
zmarłej osobie.
SIELANKA - bukolika, ekloga, idylla, pastorałka,pogodny utwór, często o
tematyce miłosnej, przedstawiający uroki życia wiejskiego; ukształtowana w
starożytności
(Teokryt,
Wergiliusz),
pełnię
rozwoju
osiągnęła
w
sentymentalizmie (S. Gessner, F.Karpiński, F.D. Kniaźnin).
SATYRA - utwór literacki ośmieszający i piętnujący ludzkie wady i przywary,
zjawiska życia społeczno- politycznego i obyczajowego; do XVIII w. odrębny
gatunek poetycki.
PRZYPOWIEŚĆ - parabola, alegoryczna opowieść moralno-dydaktyczna lub
religijna (np. w Biblii); dawniej także przysłowie, sentencja,bajka.
PARALELIZM - lit. tożsamość lub podobieństwo treściowe,kompozycyjne
składniowe części utworu, zdań, wersów; częsty w pieśniach ludowych.
AFORYZM - zdanie, sentencja formułująca zwięźle i w błyskotliwy sposób
jakąś myśl ogólną.
PSALM - religijna pieśń hebrajska ze Starego Testamentu (150 śpiewów
pochwalnych, błagalnych i innych, przypisywanych królowi Dawidowi); także
wzorowany na psalmach biblijnych liryczny utwór modlitewny; liczne muzyczne
~ 119 ~
opracowania psalmów w okresie ars nova, w epoce odrodzenia; od baroku są
podstawą wielu religijnych utworów wokalno-instrumentalnych.
~ 120 ~
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Antyk 2 id 66440 Nieznany (2)
Notatki Antyk id 321879 Nieznany
epoki antyk id 162845 Nieznany
cw29 RafalSarniak cw29 id 66444 Nieznany
Antyk 2 id 66440 Nieznany (2)
Antyk sredniowiecze id 66513 Nieznany (2)
Abolicja podatkowa id 50334 Nieznany (2)
4 LIDER MENEDZER id 37733 Nieznany (2)
katechezy MB id 233498 Nieznany
metro sciaga id 296943 Nieznany
perf id 354744 Nieznany
interbase id 92028 Nieznany
Mbaku id 289860 Nieznany
Probiotyki antybiotyki id 66316 Nieznany
miedziowanie cz 2 id 113259 Nieznany
LTC1729 id 273494 Nieznany
D11B7AOver0400 id 130434 Nieznany
analiza ryzyka bio id 61320 Nieznany
więcej podobnych podstron