1

E L E M E N T Y P R A W A - S K R Y P T

(semestr 1)

(literatura: W. Siuda Elementy prawa dla ekonomistów, J. Lewandowski Elementy prawa,
P. Winczorek Wstęp do prawoznawstwa)

ROZDZIAŁ PIERWSZY

1. Prawo – jest to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo, których
realizacja jest zagwarantowana przymusem państwowym.

Normy wydane są przez państwo, czyli przez odpowiedni organ państwowy (Ustawodawcę).
W Polsce - Sejm.

Normy uznane przez państwo, czyli normy zwyczajowe, które uzyskały rangę norm
prawnych.

W państwach współczesnych o rozwiniętym systemie prawnym, prawo powstaje niemal
wyłącznie w drodze stanowienia norm (prawo stanowione).

2. Wzajemne uwarunkowanie państwa i prawa polega przede wszystkim na tym, że prawo
jest wyrazem woli państwa, które poprzez swoje organy tworzy prawo i zabezpiecza jego
realizację za pomocą swojego przymusu.

Związki prawa i państwa (zwłaszcza współczesnego) można najkrócej ująć w następujący
sposób:
- państwo, działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych
ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;
- tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swoje funkcje polityczne (władcze) wobec
wszystkich podmiotów, podległych jego władzy suwerennej;
- prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje
(uzasadnia) normatywnie władzę państwa;
- prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z
organami władzy państwowej.

3. Świadomość prawna – to ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty
dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku.
Prawo i świadomość prawna wywierają na siebie wzajemny wpływ. Niezgodność
obowiązującego prawa ze świadomością prawną osłabia działanie prawa. Świadomość
prawna społeczeństwa może wpływać na prawo m. in. w ten sposób, że organy państwowe na
skutek powszechnej dezaprobaty określonych przepisów, mogą je zmieniać lub uchylać.

4. Kultura prawna

W znaczeniu węższym (sensu stricto) to wiedza społeczeństwa o obowiązującym prawie,
stosunek do tego prawa (gotowość przestrzegania prawa lub jej brak), oceny prawa i postulaty
co do jego zmian.

2

W znaczeniu szerszym (sensu largo) to stan prawa (jego treść i forma), doktryny prawne i
nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stanowieniem prawa oraz to
wszystko, co wchodzi w skład pojęcia kultura prawna sensu stricto.

5. Praworządność – jest to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków
społecznych są uregulowane przepisami prawnymi, a przepisy te są przez organy państwowe
ściśle przestrzegane.
Przesłankami praworządności są:
-

istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne

dziedziny życia;
-

przestrzeganie prawa przez wszystkie organy państwowe.

O jakimś państwie mówimy, że jest praworządne lub niepraworządne w zależności od tego,
jak postępują organy państwowe.
Przestrzeganie prawa przez obywateli ma bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia ładu
społecznego i jest wykładnikiem stopnia świadomości prawnej społeczeństwa, nie należy
jednak do omawianego zagadnienia praworządności.

6. Norma prawna – jest to poparta przymusem państwowym ogólna reguła postępowania,
skierowana do abstrakcyjnego adresata, określająca jego postępowanie w przewidzianej przez
tą normę sytuacji.
Norma prawna może być regułą nakazującą, zakazującą lub upoważniającą (zezwalającą) do
określonego postępowania.
Norma prawna ma charakter dwustronny: wynika z niej dla jednej osoby obowiązek a dla
drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku. Np. umowa pożyczki, w której dłużnik ma
obowiązek zwrócić dług w umówionym terminie, zaś wierzyciel ma prawo domagać się
zwrotu długu w tym samym terminie.

Norma prawna ma charakter ogólny: nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z
niej obowiązek. Oznacza to, że każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma
obowiązek zachować się tak, jak norma nakazuje.

7. Konstrukcja normy prawnej
Norma prawna składa się z trzech części: hipotezy, dyspozycji i sankcji.

Hipoteza określa krąg adresatów, do których norma się odnosi oraz okoliczności, w jakich
norma ma zastosowanie. Opisuje sytuację, w której norma znajduje zastosowanie.

Dyspozycja wyznacza sposób postępowania w sytuacji, gdy spełnione zostały warunki
przewidziane w hipotezie, co należy w danej sytuacji zrobić lub co jest zabronione albo
dozwolone.

Sankcja określa następstwa zachowania się w sposób niezgodny z dyspozycją. Sankcja
przybiera postać kary w normach prawa karnego. Formy sankcji w innych gałęziach prawa są
rozmaite. Np. sankcją za naruszenie zasad sporządzania testamentu jest jego nieważność.

To jest klasyczna, trójczłonowa budowa normy prawnej, która ulega pewnym modyfikacjom.

Np. art. 278 § 1 kk mówi: kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą podlega
karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

3

Hipoteza jest tu połączona z dyspozycją, kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz
ruchomą”, sankcją jest „podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.

Art. 415 kc mówi: kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej
naprawienia.

Mamy tu wyraźnie zaznaczoną hipotezę i dyspozycję, ale nie ma sankcji. Sankcja polega tu
na ujemnych konsekwencjach przewidzianych przez prawo (inne przepisy), gdyby adresat
normy nie postąpił zgodnie z dyspozycją, np. na zagrożeniu egzekucją majątkową.

8. Rodzaje norm prawnych.

-

bezwzględnie obowiązujące (imperatywne)

-

względnie obowiązujące (dyspozytywne)

Przepisy bezwzględnie obowiązujące zawierają dyspozycje, których zastosowanie nie może
być wolą stron ani wyłączone ani ograniczone.

Np. art. 119 kc mówi, że terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez
czynność prawną (np. umowę stron).

Do norm bezwzględnie obowiązujących należą normy prawa karnego.

Przepisy względnie obowiązujące stosuje się tylko wtedy, gdy strony danego stosunku
prawnego nie uregulowały tej kwestii inaczej, np. jeżeli spadkodawca nie sporządził
testamentu, następuje dziedziczenie ustawowe.
Najwięcej przepisów o charakterze dyspozytywnym zawiera księga trzecia kodeksu
cywilnego – zobowiązania.

I tak np. art. 642 § 1 kc stanowi; „ w braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie
należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła”.

Strony mogą się umówić inaczej, np. że zapłata będzie z góry, lub w określonym terminie po
oddaniu dzieła. A zatem norma prawna względnie obowiązująca ma zastosowanie, o ile
strony danego stosunku prawnego nie umówiły się inaczej.

9. Przepis prawny

Przepis prawny jest to zawarta w akcie normatywnym wypowiedź, wyodrębniona w pewną
zamkniętą całość np. paragraf, artykuł. Jest to elementarna część aktu normatywnego np.
ustawy. Przepis może pokrywać się z normą prawną, może obejmować kilka norm prawnych,
wreszcie może obejmować tylko niektóre elementy normy prawnej, np. hipotezę i dyspozycję,
bez określenia sankcji, o czym była mowa wyżej.
Przepis może wreszcie zawierać tylko sankcję, a w zakresie pozostałych elementów normy
odsyłać do innych przepisów; mamy wtedy do czynienia z tzw. przepisem blankietowym.

A zatem nie należy utożsamiać normy prawnej z przepisem prawnym. To, co czytamy w
kodeksie, ustawie to przepisy. Normy prawne są niejako zakodowane w przepisach, jedna
norma może być zawarta w kilku przepisach. Odkodowywanie norm należy do kategorii
wykładni prawa.

4

Potocznie używa się tych terminów zamiennie, ale nie jest to poprawne.

10. Stosunek prawny

Stosunek prawny jest to stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne, którego
uczestnicy występują jako podmioty praw i obowiązków.

W każdym stosunku prawnym można wyróżnić następujące elementy:

-

podmioty stosunku prawnego (ludzie czyli osoby fizyczne, organy, instytucje, osoby

prawne np. spółka akcyjna)
-

przedmiot stosunku prawnego (to, o co w danym stosunku chodzi: rzeczy, określone

zachowania uczestników stosunku prawnego)
-

prawo (uprawnienie) polegające na możności domagania się przez uprawnionego

określonego zachowania od drugiej strony stosunku prawnego
-

obowiązek drugiej strony, będący odpowiednikiem tego uprawnienia (korelatem).

Np. umowa pożyczki. A pożyczył B 100 zł. Powstał między nimi stosunek prawny. Jego
podmiotami są A wierzyciel i B dłużnik. A ma prawo domagać się od B zwrotu pieniędzy a B
ma obowiązek zwrócić. A zatem A jest podmiotem prawa a B podmiotem obowiązku.
Przedmiotem stosunku prawnego jest to wszystko, do czego odnoszą się prawa i obowiązki, w
tym przypadku zwrot kwoty 100 zł.

11. Prawo podmiotowe, uprawnienie i roszczenie

Termin „prawo” używany jest w dwóch znaczeniach: w znaczeniu przedmiotowym i
podmiotowym.
Definicja prawa podana na początku, czyli zespołu norm prawnych określa pojęcie prawa
przedmiotowego.

Prawo podmiotowe to przyznana i zabezpieczona przez normy prawne, a wynikająca ze
stosunku prawnego, możność postępowania w określony sposób. Jest to zespół uprawnień
służących podmiotom prawa w ich wzajemnych relacjach.

I tak przepis prawa pracy, który mówi, że pracownikowi po 10 latach pracy przysługuje urlop
wypoczynkowy w wymiarze 26 dni, to norma prawa w znaczeniu przedmiotowym. Natomiast
to, że takiemu pracownikowi przysługuje taki właśnie urlop to jego prawo podmiotowe. W
tym znaczeniu terminem „prawo” posługujemy się wówczas, gdy mówimy: „nabyłem prawo
do emerytury”, „prawa obywatelskie”, „prawo własności”.

Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje praw podmiotowych:

-

bezwzględne – skierowane przeciwko każdej osobie (erga omnes). Obowiązek

odpowiadający prawu podmiotowemu bezwzględnemu ciąży na wszystkich i polega na
powstrzymywaniu się od wszelkich działań, które mogłyby naruszyć prawo podmiotowe
uprawnionego. Charakter bezwzględny ma np. prawo własności. Ochrona prawa własności
działa przeciwko każdemu, kto je narusza.
Inny przykład: jeżeli do księgi wieczystej nieruchomości została wpisana hipoteka w związku
z udzieleniem kredytu, to w przypadku niespłacenia tego kredytu bank może doprowadzić do

5

sprzedaży nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym nawet, gdyby w międzyczasie
właściciel sprzedał nieruchomość innej osobie.
-

względne – skierowane tylko wobec określonej osoby lub grupy osób (inter partes).

Do tej grupy należą prawa o charakterze zobowiązaniowym. Wracając do umowy pożyczki A
może żądać zwrotu pieniędzy tylko od B, a nie od każdego. A więc jego prawo jest skuteczne
względem B.

W ramach prawa podmiotowego możemy wyróżnić poszczególne uprawnienia. Np. w ramach
prawa własności wyróżniamy uprawnienie władania rzeczą, korzystania z niej,
rozporządzania nią. Np. właściciel samochodu może nim jeździć, może schować go do
garażu, może go sprzedać lub podarować komuś innemu. Ta wiązka uprawnień składa się na
prawo podmiotowe. Poszczególnym uprawnieniom towarzyszą określone roszczenia. Tak
więc, jeżeli samochód zostanie skradziony lub uszkodzony to właścicielowi będą
przysługiwały określone roszczenia do sprawcy: zwrotu samochodu lub jego równowartości,
naprawienia samochodu lub zapłatę równowartości szkody.

ROZDZIAŁ DRUGI

1. Przestrzeganie i stosowanie prawa

Przestrzeganie prawa to postępowanie zgodne z prawem, zarówno obywateli jak i organów
państwa. Jest to zachowanie adresata normy prawnej zgodne z treścią dyspozycji tej normy.

Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:
- zachowaniu sprzecznym z prawem (contra legem) czyli naruszeniem prawa, złamaniem
prawa. Zachowania takie polegają na działaniu lub zaniechaniu działania niezgodnym z
dyspozycją normy bezwzględnie obowiązującej (imperatywnej).
- zachowaniu obok prawa (praeter legem) czyli omijaniem prawa, obejściem prawa. Omijanie
prawa polega na osiągnięciu celu zabronionego przez jedną normę w wyniku takiego
zachowania, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, niż norma
obchodzona. Np. obywatel polski wchodzi w miejsce cudzoziemca przy nabywaniu przez
cudzoziemca nieruchomości na terenie RP, aby uniknąć konieczności uzyskania
odpowiedniego zezwolenia.
Dążąc do omijania prawa ludzie sięgają zwykle po zwężającą lub rozszerzającą wykładnię
prawa, wykorzystują niejasności języka prawnego, luki w prawie.

Art. 58 § 1 kc: czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest
nieważna, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na
miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Do tej grupy należy także zachowanie będące nadużyciem prawa podmiotowego. Jest to
działanie najczęściej zgodne z brzmieniem przepisu prawa, ale sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Np. właściciel
nieruchomości prowadzący na swej posesji działalność gospodarczą związaną z emisją
przykrych zapachów nie może powoływać się na swoje prawo własności w myśl zasady
„wolnoć Tomku w swoim domku”. Taki przypadek jest uznawany przez art. 5 kc za
naruszenie prawa.

Art. 5 kc: nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie

6

działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie
korzysta z ochrony.

Stosowanie prawa jest to sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy
publicznej polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i
konkretnych. Kompetencja organów wynika z przepisów. Procedura postępowania tych
organów jest ściśle uregulowana poprzez przepisy tak zwane proceduralne (kpa, kpc, kpk).
Decyzje są indywidualne, czyli dotyczą konkretnych podmiotów (osób fizycznych, prawnych
itp.).
Zawierają wskazanie (nakaz, zakaz, zezwolenie) określonego zachowania się, czyli są
konkretne.

Stosowanie prawa jest procesem decyzyjnym, w którym można wyodrębnić następujące
etapy:
-

ustalenie stanu faktycznego poprzez udowodnienie

-

ustalenie norm obowiązujących – jakie prawo obowiązuje w danym miejscu i czasie

-

subsumcja (podciągnięcie faktu pod normę), zwana też kwalifikacją prawną i podjęcie

decyzji
-

wykonanie decyzji.

2. Wykładnia prawa (interpretacja prawa) oznacza proces ustalania właściwego

znaczenia przepisów prawnych.

Przedmiotem wykładni nie są normy prawne lecz przepisy prawne.
Potrzeba przeprowadzania wykładni prawa wynika z:
-

naturalnych i nieuniknionych niejednoznaczności języka naturalnego i języka

prawnego,
-

błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny

posługuje się językiem prawnym a nawet naturalnym,
-

zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i

nieostrości sformułowań np. w celu pozostawienia organom stosującym prawo większego
luzu decyzyjnego albo obywatelom większej swobody zachowań,
-

ze „starzenia” się regulacji prawnych, gdy pojawia się rozbieżność pomiędzy regulacją

prawną a rzeczywistością.

Rodzaje wykładni prawa

I.

ze względu na podmiot, który jej dokonuje

-

wykładnia autentyczna – dokonywana jest przez ten sam podmiot, który ustanowił

przepis.

np. w rozporządzeniu Ministra Finansów z 16.12.2000 r. w sprawie prowadzenia podatkowej
księgi przychodów i rozchodów zamieszczone w formie załącznika objaśnienia, co należy
wpisywać w poszczególnych kolumnach księgi.

-

wykładnia legalna – dokonywana jest przez upoważniony do tego organ państwa. W

Polsce w latach 1989-1997 takim organem był Trybunał Konstytucyjny. Niektóre uchwały
Trybunału zawierające wykładnię miały charakter prawotwórczy, były ostateczne i
powszechnie obowiązujące, w odróżnieniu od orzeczeń dotyczących konstytucyjności ustaw.
Konstytucja RP z 2.04.1997 r. zniosła instytucje powszechnie obowiązującej, ogólnej,

7

legalnej wykładni ustaw dokonywanej przez Trybunał i nie upoważniła innego organu do
dokonywania takiej wykładni, a dawniejsze uchwały wykładnicze TK utraciły moc
powszechnie obowiązującą. Obecnie nie ma więc w Polsce organu, który mógłby dokonywać
takiej wykładni.

-

wykładnia praktyczna (operatywna) dokonywana jest przez organy stosujące prawo.

Jest ona wiążąca dla organu, który jej dokonał i podmiotów, których dotyczy. Np. wykładnia
sądowa dokonywana jest przez sądy wszystkich instancji, które rozstrzygają konkretne
sprawy.

Szczególne znaczenie ma wykładnia Sądu Najwyższego.
Dokonuje jej w formie:

•

wyroków wydanych w wyniku uwzględnienia kasacji, zwykle w składzie

trzyosobowym. Sąd, któremu sprawa zostanie przekazana do ponownego rozpoznania jest
związany ta wykładnią. Natomiast inne sądy nie są związane, jednakże wykładnia taka
oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, bowiem wyroki SN są publikowane i sądy w
praktyce korzystają z interpretacji zawartej w wyrokach SN.

•

uchwał SN podejmowanych na wniosek określonego organu np. Rzecznika Praw

Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości. Nie są to uchwały dotyczące bezpośrednio
konkretnych spraw. Uchwały te zawierają odpowiedzi na pytania prawne tych organów i mają
na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce, lub których
stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały zapadają w składzie siedmiu
sędziów (7SN), w składzie całej Izby SN, połączonych Izb SN lub pełnym składzie SN.
Uchwały w składzie siedmioosobowym, tzw. „siódemki” nie wiążą bezpośrednio nikogo, ale
wpływają pośrednio na orzecznictwo podobnie jak wyroki omówione wyżej.

•

uchwały SN podejmowane w następstwie przedstawienia mu do rozstrzygnięcia tzw.

zagadnienia prawnego, budzącego poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Uchwały takie
są podejmowane w składzie siedmioosobowym i większych. Wiążą one sąd, który
zagadnienie przedstawił. Inne podmioty nie są związane.

•

uchwały siedmioosobowych składów SN, będące zarówno odpowiedziami na pytania

prawne, jak i rozstrzygające zagadnienia prawne mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli
siedmioosobowy skład tak postanowi. Natomiast uchwały całej izby, izb połączonych i
pełnego składu Sądu Najwyższego uzyskują moc zasad prawnych z chwilą ich podjęcia. Taka
uchwała wiąże wszystkie składy orzekające SN.

-

wykładnia doktrynalna dokonywana jest przez prawników (naukowców, wybitnych

praktyków). Taką wykładnię możemy spotkać najczęściej w komentarzach do różnych aktów
prawnych, np. kodeksów, ale nie w dziennikach promulgacyjnych (Dziennikach Ustaw) tylko
w wydawnictwach np. książkowych.

II.

ze względu na sposób dokonywania wykładni

-

wykładnia językowa polega na dokonywaniu interpretacji przepisów prawnych przy

wykorzystywaniu reguł znaczeniowych (semantycznych) i konstrukcyjnych (syntaktycznych,
stylistycznych) języka prawnego i naturalnego, a także na zastosowaniu reguł poprawnego
myślenia – logiki formalnej oraz reguł logiki prawniczej.

8

Z uchwały Sądu Najwyższego z 18.09.1980 r. (VI KZP 10/82; OSPIKA 1983, poz. 229)
„Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym z 23.01.1968 r.,
prawo do renty rodzinnej mają dzieci przed ukończeniem 24 lat pod warunkiem uczęszczania
do szkoły. Przepis ustawy nie zawiera ustawowego określenia, co należy rozumieć przez
„uczęszczanie do szkoły”. „Uczęszczanie” to tyle, co „branie w czymś udziału”, dlatego brak
jest podstaw do ograniczenia tego określenia tylko do szkół stacjonarnych…”

-

wykładnia systemowa polega na ustaleniu rzeczywistego znaczenia przepisu ze

względu na jego usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego. Dokonując
takiej wykładni należy mieć m.in. na względzie to, że w systemie prawa nie powinno być
norm sprzecznych oraz to, że umieszczenie danego przepisu właśnie w tym miejscu było
świadomą decyzją ustawodawcy, zostało podyktowane racjonalnymi względami.

Art. 36 Ustawy z 2.07.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych:
Sąd, biorąc pod uwagę dotychczasowy sposób korzystania z lokalu przez najemcę, jego
szczególną sytuację materialną i rodzinną, może w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu
orzec o uprawnieniu najemcy do otrzymania lokalu socjalnego. W takim wypadku gmina jest
obowiązana zapewnić lokal socjalny.
Uchwała SN z 27.06.2001 r. (III CZP 35/01, MoP z 2001 r. Nr 18, poz. 933): dosłowne
brzmienie przepisu nie może wyłącznie decydować o jego znaczeniu. Przy jego tłumaczeniu
należy uwzględniać także wykładnię systemową. Oceniając art. 36 ustawy o najmie lokali
(…) z tego punktu widzenia, trzeba zwrócić uwagę, że zamieszczony jest w rozdziale 5
ustawy, który reguluje ustanie stosunku najmu. Już tylko z tego względu nie można jego
stosowania odnosić do osób, które nie były najemcami lokalu objętego żądaniem
opróżnienia.”

-

wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) polega na ustalaniu znaczenia

przepisu zgodnie z celem, jaki chciał osiągnąć ustawodawca uchwalając ten przepis czyli
ratio legis.

Art. 12 Ustawy z 14.02.1991 r. prawo o notariacie:
Wymagania (odbycia aplikacji notarialnej i złożenia egzaminu notarialnego) nie dotyczą: (…)
2) sędziów, prokuratorów, adwokatów i radców prawnych, którzy wykonywali ten zawód co
najmniej 3 lata.
Wyrok NSA z 9.04.1999 r. II S.A. 333/99 niepublikowany:
„ W sytuacji, gdy wykładnia językowa nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie spornej
kwestii wynikającej ze stosowania art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie, należałoby sięgnąć do
innych sposobów wykładni prawa, a w tym do wykładni celowościowej i systemowej. Każdy
rodzaj wykładni prawa jest równouprawniony, gdyż nie obowiązuje w tej dziedzinie
hierarchia ważności sposobów interpretacji przepisów prawa. Zarówno wykładnia
celowościowa, jak i również wykładnia systemowa przepisu art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie
pozwala na stwierdzenie, że nie ma żadnych przeszkód prawnych do kumulowania okresów
wykonywania zawodów sędziego i prokuratora jako w pełni równorzędnych w celu spełnienia
warunku do powołania na stanowisko notariusza.
Nielogicznym z punktu widzenia wymogów art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie byłoby, aby
osoba, która była prokuratorem przez bez mała trzy lata, a następnie sędzią również przez
okres poniżej trzech lat (w sumie np. przez okres ponad pięciu lat) była w gorszej sytuacji niż
osoba, która była trzy lata prokuratorem lub sędzią. Wydaje się, że wykładnia celowościowa
omawianego przepisu art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie wskazuje na możliwość łączenia

9

okresów wykonywania zawodów równorzędnych pod względem kwalifikacji, jakimi są
zawody sędziego i prokuratora, gdyż wymaganie okresu wykonywania zawodu sędziego i
prokuratora co najmniej trzech lat uzasadnione jest posiadaniem odpowiednich kwalifikacji
zawodowych, doświadczenia zawodowego i profesjonalizmu przez kandydata na stanowisko
notariusza.”

-

wykładnia porównawcza polega na ustaleniu znaczenia przepisu przez porównanie go

z innym, podobnym przepisem o ustalonym znaczeniu.

III.

ze względu na zakres wykładni

-

wykładnia literalna (dosłowna) polega na tym, że spośród różnych znaczeń przepisu,

uzyskanych za pomocą odmiennych wykładni wybieramy to, które zostało ustalone dzięki
zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka. Np. nie należy interpretować
rozszerzająco wyjątków od zasady.

Wyrok NSA w Poznaniu z 13.01.1994r. S.A./Po 1598/93, Monitor Podatkowy 1994/10/313):
„Zwolnienia i ulgi podatkowe są odstępstwem od zasady sprawiedliwości podatkowej
(powszechności i równości opodatkowania); ich stosowanie nie może być wynikiem wykładni
rozszerzającej systemowej lub celowościowej.”

-

wykładnia rozszerzająca polega na porównaniu wyniku wykładni językowej oraz

wykładni systemowej lub celowościowej i przyjęciu szerszego znaczenia przepisu, niż
wynikałoby to z interpretacji językowej.

Wyrok NSA w Warszawie z 7.04.2000 r. (II SA 2253/99, Prawo Pracy 2000/9/42):
„Zakaz łączenia funkcji radnego powiatu z zatrudnieniem na stanowisku kierownika
powiatowej jednostki organizacyjnej obejmuje również zatrudnienie na innej podstawie niż
stosunek pracy (np. na podstawie kontraktu menedżerskiego).

- wykładnia zwężająca - na podstawie porównania wykładni literalnej z systemową lub
celowościową przyjmuje węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni
literalnej.

Uchwała SN z 18.12.1985 r. (III UZP 46/85, OSNCP 7-8/86):
„Przy ustalaniu okresu pracy górniczej pod ziemią określonego w art. 10 ust.1 pkt 1 ustawy z

1.02.1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin uwzględnia się
tylko taką pracę górniczą pod ziemią (art. 5 ust 1 ustawy), która była wykonywana
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.”

ROZDZIAŁ TRZECI

1. System prawa

System prawa to całokształt obowiązujących w państwie przepisów, opartych na wspólnych,
podstawowych zasadach, usystematyzowanych według przyjętych kryteriów. W naszym
systemie prawa usystematyzowanie polega przede wszystkim na podziale całego prawa na
gałęzie.
Kryterium podziału prawa na gałęzie jest rodzaj stosunków społecznych, jakimi dana gałąź
prawa się zajmuje. Odrębne gałęzie prawa regulują więc stosunki pracy, rodzinne, majątkowe,

10

stosunki powstające na tle popełnianych przestępstw, stosunki administracyjne, ustrój
państwa. Tak więc mamy np. prawo pracy, prawo cywilne, prawo rodzinne, prawo karne,
administracyjne, finansowe, państwowe itd.

System prawa w szerokim znaczeniu to bardziej ogólnie pojmowane zespoły instytucji
prawnych i zasad, które występują równocześnie w kilku krajach.
W tym znaczeniu mówimy o systemie prawa kontynentalnego (system krajów Europy
kontynentalnej) i systemie common law (system prawa anglosaskiego: angielskiego,
amerykańskiego).

System prawa kontynentalnego ma swój rodowód w prawie rzymskim (m. in. Francja,
Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Włochy, kraje skandynawskie, Polska) opiera się o
następujące fundamentalne założenia:
- zasadę wyłączności prawa stanowionego jako źródła prawa;
- zakaz tworzenia prawa przez sądy, które zajmują się wyłącznie stosowaniem prawa oraz
jego interpretacją (wykładnią);
- prawo jest systemem tworzonym racjonalnie i przez to powinno być systemem
niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym luk;
- najbardziej doskonałą formą ustanowionego prawa jest kodeks, czyli ustawa, która w sposób
całościowy i wyczerpujący reguluje określoną dziedzinę życia społecznego.

System common law to mozaika różnych typów prawa: stanowionego, sędziowskiego
(zwanego też precedensowym – case law), zwyczajowego (zwanego prawem powszechnym –
common law w ścisłym znaczeniu), prawa słuszności (equity). Prawu stanowionemu
przysługuje więc prymat ale nie wyłączność. Istotną rolę odgrywają sądy, które w swoich
orzeczeniach formułują ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania, mogące być podstawa
dalszych orzeczeń. Taki system prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny i pozbawiony luk.
Dlatego znacznie większą rolę odgrywają prywatne umowy (kontrakty), zastępujące regulacje
kodeksowe.

W ramach obu systemów istnieją w poszczególnych krajach liczne odmienności i różnice, np.
pomiędzy prawem, angielskim a amerykańskim, francuskim a niemieckim.

Systemy prawne w Azji, w krajach islamskich a dawniej systemy państw socjalistycznych nie
mieszczą się w przedstawionym dwuelementowym modelu.

W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje prawne, czyli zespół norm
regulujących określony stosunek społeczny. Mówi się więc o instytucji najmu, sprzedaży,
testamentu, małżeństwa rozumiejąc przez to odpowiednie grupy norm prawnych.

Gałęzie prawa

1. prawo państwowe (konstytucyjne) reguluje podstawowe zasady ustroju politycznego,

gospodarczego i społecznego. Określa strukturę i kompetencje naczelnych organów
państwa, podstawowe prawa i obowiązki obywateli oraz zasady prawa wyborczego.
Głównym źródłem prawa państwowego jest Konstytucja. Prawo konstytucyjne jest
podstawową gałęzią prawa i obejmuje swoim działaniem całokształt stosunków w
państwie, ale z natury rzeczy robi to w sposób bardzo ogólny. Jednym z ważnych
zadań prawa konstytucyjnego jest wytyczanie ogólnych kierunków rozwoju
pozostałym gałęziom prawa. Ogólna zasada sformułowana w jednym artykule

11

konstytucji doznaje rozwinięcia i konkretnego uregulowania w przepisach prawa
administracyjnego czy prawa pracy.

2. prawo administracyjne to zespół norm regulujących strukturę organów administracji

oraz stosunki prawne powstające w toku działalności tych organów. Organy
administracji państwowej na bieżąco regulują życie państwa. Prawo administracyjne
to wszystkie przepisy odnoszące się do działalności tych organów. Państwo poprzez
swoje organy zarządza poszczególnymi dziedzinami życia i dlatego mówi się o
administracji oświaty, zdrowia, kultury itp.

Cechy stosunku administracyjno-prawnego:
-

stosunki administracyjno-prawne powstają najczęściej przez wydanie decyzji

administracyjnej przez organ administracji państwowej. Decyzje te mają indywidualny i
konkretny charakter: dotyczą konkretnych spraw i konkretnych podmiotów, np. decyzja o
pozwoleniu na budowę wydana jest w sprawie budowy konkretnego obiektu przez konkretny
podmiot.

-

nierównorzędność podmiotów stosunku administracyjno-prawnego: z jednej strony

jest zawsze organ administracji wyposażony w uprawnienia władcze (imperium) zaś z drugiej
strony obywatel lub inny podmiot np. przedsiębiorstwo, którzy takich uprawnień nie
posiadają. Oczywiście nie oznacza to władzy nieograniczonej organu administracji.
Obywatelom służą środki odwoławcze od decyzji organów administracji.

-

przedmiotem stosunku administracyjno - prawnego są jedynie sprawy należące do

kompetencji organów administracji.

Prawo administracyjne materialne nie jest skodyfikowane. Źródłem tego prawa są bardzo
liczne akty normatywne różnej rangi.
Natomiast skodyfikowana jest procedura administracyjna (prawo formalne, procesowe) – w
kodeksie postępowania administracyjnego, w oparciu o który działają organy administracji.

3. prawo finansowe – zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych

przez państwo (np. z tytułu podatków) oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także
określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych.
Do prawa finansowego zalicza się m. in. prawo budżetowe – plan dochodów i
wydatków państwa w danym roku, prawo bankowe, które reguluje organizację
banków.
Prawo finansowe jest ściśle związane z prawem administracyjnym. Nie jest
skodyfikowane, podobnie, jak prawo administracyjne, jego źródłem są liczne akty
prawne.

4. prawo cywilne – zespół norm regulujących stosunki majątkowe niektóre stosunki

osobiste ( dominujące w prawie rodzinnym) pomiędzy podmiotami równorzędnymi.
Jest skodyfikowane – podstawowa regulacja to kodeks cywilny z 1964 r.
Skodyfikowana jest też procedura cywilna (prawo cywilne procesowe) w postaci
kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r..

5. prawo rodzinne – to zespół norm regulujących majątkowe i osobiste stosunki

wynikające z zawarcia małżeństwa, stosunki powstające pomiędzy rodzicami a
dziećmi oraz stosunki wynikające z przysposobienia (adopcji), opieki i kurateli. Prawo

12

rodzinne materialne jest skodyfikowane. Głównym jego źródłem jest kodeks rodzinny
i opiekuńczy z 1964 r. Natomiast postępowanie w sprawach z zakresu prawa
rodzinnego odbywa się w oparciu o kodeks postępowania cywilnego.

6. prawo pracy – to zespół norm regulujących stosunki pomiędzy pracodawcą a

pracownikiem na tle świadczonej pracy, a także stosunki bezpośrednio związane z
pracą. W zakres prawa pracy wchodzą więc normy regulujące powstanie i ustanie
stosunku pracy, prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy, czas pracy, urlopy,
bezpieczeństwo i higienę pracy i in. Podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks
pracy z 1974 r., ale oprócz tego istnieje wiele ustaw regulujących stosunki pracy lub z
nimi związane, np. ustawa dotycząca wypadków przy pracy, zwolnień grupowych i
in. Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy odbywa się w oparciu o kodeks
postępowania cywilnego.

7. prawo karne – to zespół norm określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej,

mówiących, jakie czyny są przestępstwami oraz ustalających kary za te przestępstwa.
Prawo karne zajmuje szczególne miejsce w ramach systemu prawa i odgrywa inną
rolę niż pozostałe gałęzie prawa; za pomocą przepisów prawa karnego państwo
ochrania istniejący porządek. Stosowane środki represyjne niekiedy bardzo daleko
wkraczają w sferę interesów jednostki. Dlatego przepisy prawa karnego mają zawsze
rangę ustaw. Prawo karne jest skodyfikowane. Obowiązuje kodeks karny z 1997 r.,
ponadto kodeks wykroczeń z 1971 r., kodeks karny skarbowy. Postępowanie w
sprawach karnych odbywa się w oparciu o kodeks postępowania karnego, kodeks
karny skarbowy, kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Wykonywanie zaś
orzeczeń w sprawach karnych odbywa się na podstawie kodeksu karnego
wykonawczego.

Omawiając poszczególne gałęzie prawa była mowa o prawie materialnym i procesowym.
Prawo materialne to normy prawne, które w swej treści regulują merytorycznie prawa i
obowiązki podmiotów (kodeks cywilny, karny, pracy).
Prawo procesowe natomiast reguluje sposób postępowania organów (wymiaru
sprawiedliwości, administracyjnych) oraz osób przed nimi występujących (kodeks
postępowania cywilnego, kodeks postępowania karnego, kodeks postępowania
administracyjnego).

Kolizje i luki w prawie

Idealnie skonstruowany system prawa powinien być niesprzeczny (czyli nie zawierać
sprzecznych norm) oraz zupełny (regulować wszystkie zagadnienia). W rzeczywistości nie
ma systemów prawnych pozbawionych wewnętrznych sprzeczności oraz regulujących
wszystkie dziedziny życia.
Należy zatem dążyć w praktyce do wyeliminowania sprzeczności i luk. Dlatego nauka i
praktyka wypracowały sposoby pozwalające na usuwanie sprzeczności norm oraz likwidację
luk.

O kolizji mówimy wtedy, gdy dany stosunek prawny regulują dwa lub więcej przepisów,
które wzajemnie się wykluczają. Sposoby pozwalające na usuwanie sprzeczności to reguły
kolizyjne.

13

-

reguła hierarchiczna (lex superior derogat legi inferiori), w myśl której norma

wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu, np. norma zawarta w ustawie uchyla sprzeczną
z nią normę zawartą w rozporządzeniu Rady Ministrów, które jest aktem niższej rangi.

-

reguła chronologiczna (lex posteriori derogat legi priori) norma późniejsza (decyduje

data wejścia w życie) uchyla normę wcześniejszą, ale pod warunkiem, że norma późniejsza
nie jest niższego rzędu.
I tak późniejsza norma ustawowa uchyla sprzeczną z nią wcześniejszą normę ustawową, ale
późniejsza norma zawarta w przepisach rozporządzenia Rady Ministrów nie uchyla
wcześniejszej normy ustawowej.

Rozstrzyganie kolizji norm w czasie odbywa się też na zasadzie „lex retro non agit” - prawo
nie działa wstecz. Oznacza ona, że dany akt normatywny odnosi się tylko do tych stosunków,
które powstały po dniu wejścia w życie tego aktu, czyli pod rządami tego aktu. Dlatego
bardzo ważne jest określenie daty wejścia w życie danego aktu normatywnego. Ma to
doniosłe znaczenie zwłaszcza w dziedzinie prawa karnego w związku z obowiązującą zasadą
„nullum crimen nulla poena sine lege” – nie ma przestępstwa bez ustawy. Oznacza to, że
jeżeli w dacie popełnienia dany czyn nie był przestępstwem, a następnie nastąpiła zmiana
ustawy, w wyniku której nastąpiła penalizacja tego czynu (stał się przestępstwem), to nie
można sprawcy za to ukarać.
Np. art. 157a kk –„ kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego podlega karze …”
wszedł w życie w 1999 r. A zatem czyny popełnione wcześniej nie są penalizowane, nie
ponosi się za nie odpowiedzialności karnej.

-

reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali) – norma szczególna uchyla

normę ogólną pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu.

Analogicznie dotyczy to też przepisów prawnych.
Przepisy ogólne regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów,
ustanawiają ogólne reguły zachowania.
Przepisy szczególne ustanawiają wyjątki od tych zasad, odrębne uregulowania w stosunku do
przepisów ogólnych.

Np. art. 118 kc: jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi
lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z
prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata.

Przepisem szczególnym dla powyższego jest art. 646 kc: roszczenia wynikające z umowy o
dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie
zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.

Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie wówczas, gdy same akty normatywne (ustawy,
rozporządzenia) nie zawierają tzw. przepisów derogacyjnych, czyli przepisów określających,
które z poprzednio obowiązujących ulegają uchyleniu. Np. w końcowej części nowej ustawy,
która zastępuje dotychczas obowiązującą zawarty jest rozdział, w którym mówi się: „traci
moc ustawa z dnia ….”

Oprócz kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi też do kolizji przepisów prawnych w
przestrzeni, np. pomiędzy ustawodawstwem poszczególnych państw. Każde państwo
ustanawia własne przepisy kolizyjne, np. w Polsce prawo prywatne międzynarodowe. Jest

14

to wbrew pozorom prawo wewnętrzne każdego kraju. Rozstrzyga ono, w jakim przypadku i w
jakim zakresie prawo obce może być w danym kraju stosowane:

Np. art. 14 Ustawy z 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe: o możności zawarcia
małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste.
Art. 15 tejże Ustawy: forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono
zawierane.

Na marginesie w tym miejscu należy wspomnieć o prawie unijnym. Od kilkudziesięciu lat
kształtowało się też prawo wspólnot europejskich (np. Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej) a następnie Unii Europejskiej. Dotyczy ono głownie stosunków
gospodarczych, powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach
wewnętrznych członków Unii.


O luce w prawie mówimy wtedy, gdy dane zagadnienie nie jest uregulowane przez prawo,
czyli brak jest norm regulujących dany stosunek społeczny.
Chodzi tu przy tym o taki brak regulacji, który nie jest przez ustawodawcę zamierzony.
Luki w prawie powstają chociażby z tego powodu, że stosunki społeczne ulęgają stałej
przemianie, rozwija się technika, zmieniają obyczaje. Prawo zaś nieustannie pozostaje w tyle
za tymi przemianami, choć próbuje je doganiać.
Ponadto ustawodawca tworząc prawo nie jest w stanie przewidzieć wszystkich ewentualności.
W rezultacie dochodzi do sytuacji, których obowiązujące prawo nie reguluje, czyli luk w
prawie.

Luki w prawie doraźnie wypełnia się za pomocą analogii, czyli wnioskowania z
podobieństwa. Stosowane są dwa rodzaje analogii:

-

analogia z ustawy (analogia legis) – nie tworzymy żadnej nowej normy, ale odnosimy

wyinterpretowaną już normę do danego stanu faktycznego, który jest podobny

-

analogia z prawa (analogia iuris)- gdy stany faktyczne nie są podobne i nie da się

zastosować analogii z ustawy. W takim przypadku sąd tworzy nową normę, wyprowadzając
ją z ogólnych zasad ustawodawstwa lub zasad określonej gałęzi prawa. Stworzona norma jest
przeznaczona na użytek danej sprawy. Wydane orzeczenie nie staje się częścią
obowiązującego prawa i ma tylko znaczenie precedensu sądowego. Prawo polskie nie
dopuszcza stosowania analogii iuris.

Analogia legis jako sposób wypełniania luk ma największe znaczenie w prawie cywilnym,
mniejsze w prawie administracyjnym, prawie pracy. Natomiast nie jest dopuszczalna w
prawie karnym, gdzie ma zastosowania zasada „nullum crimen sine lege”.

ROZDZIAŁ CZWARTY

1. Źródła prawa – akty normatywne, zwane także prawotwórczymi, które zawierają

przepisy, dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa.

Akty normatywne – akty prawne, w których zawarte są normy prawne. W naszym systemie są
one podstawowymi źródłami prawa. Określa się je mianem prawa stanowionego.

Obok nich pewną rolę jako źródło prawa odgrywa także prawo zwyczajowe.

15

Zwyczaj powstaje w drodze długotrwałego, faktycznego postępowania w określony sposób.
Reguły postępowania powstają spontanicznie. Z czasem wytworzone zwyczaje mogą zostać
uznane przez organy państwa i poparte przymusem państwowym; stają się wtedy prawem
zwyczajowym. W państwach przebudowujących szybko swą gospodarkę, jak np. w Polsce,
rola zwyczaju nie jest duża. Obserwuje się jednak kształtowanie się zwyczajów np.
kupieckich czy giełdowych.
Obecnie prawo zwyczajowe ma pewne znaczenie jako źródło prawa międzynarodowego,
państwowego, gdzie kształtuje się praktyka konstytucyjna, a także w prawie cywilnym, gdyż
kodeks cywilny stanowi, że czynności prawne wywołują skutki prawne nie tylko w nich
wyrażone, ale także skutki wynikające z ustalonych zwyczajów.

Hierarchia aktów normatywnych

Poszczególne źródła prawa różnią się od siebie tym, że wydawane są przez różne organy
państwowe, w różnym trybie i regulują różny zakres stosunków.
O miejscu w hierarchii ważności poszczególnych źródeł prawa decyduje to, od jakiego organu
pochodzi oraz zakres i ranga spraw, jakie reguluje.
W Polsce źródłem prawa zajmującym naczelne miejsce w tej hierarchii jest ustawa, pochodzi
bowiem od Sejmu i reguluje sprawy o największej doniosłości.

System źródeł prawa polskiego określony jest w ogólnych zarysach w Konstytucji RP.
Konstytucja w rozdziale III określa, jakie akty normatywne, w jakiej formie i w jakim
zakresie mogą być wydawane przez poszczególne organy, a także określa wzajemny stosunek
źródeł prawa czyli ich hierarchię.

Rozdział III

ŹRÓDŁA PRAWA

Art. 87.

1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:

Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na

obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

Art. 88.

1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest

ich ogłoszenie.

2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa.
3. Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są

ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów
międzynarodowych określa ustawa.

Art. 89.

1. Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej

wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

16

2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.

2. O zamiarze przedłożenia Prezydentowi Rzeczypospolitej do ratyfikacji umów

międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes
Rady Ministrów zawiadamia Sejm.

3. Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych

określa ustawa.

Art. 90.

1. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać

organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów
władzy państwowej w niektórych sprawach.

2. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w

ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby senatorów.

3. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum

ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125.

4. Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm

bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Art. 91.

1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw

Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio
stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma

pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej

organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio,
mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

Art. 92.

1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie

szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie
powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych
do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.

2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich

kompetencji, o których mowa w ust. 1, innemu organowi.

Art. 93.

1.

(2)

Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów

mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi
wydającemu te akty.

2. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić

podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.

17

3. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie

obowiązującym prawem.

Art. 94.

Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na

podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa
miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania
aktów prawa miejscowego określa ustawa.

I. Konstytucja jest ustawą zasadniczą. Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze
w państwie, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym, w którym obok
ogólnopaństwowej, obowiązują konstytucje stanowe (np. USA) czy republikańskie (Federacja
Rosyjska).

W Polsce Konstytucję uchwala Zgromadzenie Narodowe czyli połączone Izby Sejmu i
Senatu.
Przyjmuje ją Naród w drodze referendum konstytucyjnego.
Konstytucja reguluje podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, strukturę i
zakres działania naczelnych organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki
obywateli.
Konstytucja jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem normatywnym
całego systemu prawa. Żaden akt normatywny nie może być sprzeczny z Konstytucją.
Do zmiany Konstytucji wymagana jest kwalifikowana większość 2/3 głosów w obecności co
najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

II. Ustawa – jest uchwalana przez Parlament. W drodze ustaw regulowane są wszystkie
kwestie nie będące przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie, jak budżet,
prawa i wolności obywatelskie muszą być regulowane ustawą (tzw. materia ustawowa). Z
ustawą muszą być zgodne wszystkie niższe niż ustawa akty normatywne (tzw. akty
podustawowe). Uchwalanie ustaw odbywa się w trybie przewidzianym w Konstytucji oraz
Regulaminach Sejmu i Senatu.

III. Akty normatywne o randze ustawy – na mocy tzw. noweli sierpniowej z 1926 r. do
Konstytucji z 1921 r., gdy Sejm i Senat były rozwiązane, Prezydent RP mógł w razie
związanej z tym konieczności państwowej, na podstawie ustawowego upoważnienia
wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Podlegały one następnie zatwierdzeniu przez Sejm.
Do dzisiaj obowiązują w Polsce niektóre takie rozporządzenia, np.: prawo upadłościowe,
prawo o postępowaniu układowym z 1934 r.

Do 1989 r. Rada Państwa mogła wydawać między sesjami Sejmu (obecnie Sejm i Senat
działają w permanencji) dekrety z mocą ustawy. Podlegały one zatwierdzeniu przez Sejm. Do
dziś obowiązuje np., chociaż tylko w odniesieniu do pieczęci państwowych, dekret z 1955 r. o
godle i barwie PRL oraz pieczęciach państwowych.

IV. Ratyfikowane umowy międzynarodowe

Konstytucje państw demokratycznych (w tym Konstytucja RP – art. 91 ust 2) uznają
ratyfikowane umowy międzynarodowe za cześć krajowego porządku prawnego.

18

Ratyfikacja umowy międzynarodowej jest istotną prawnie czynnością konwencjonalną
dokonywaną prze uprawniony konstytucyjnie organ ( w Polsce przez Prezydenta RP), mocą
której podpisaną umowę uznaje się za ostatecznie wiążącą dane państwo.

V. Rozporządzenie wykonawcze

Wydawane są przez Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, poszczególnych ministrów
kierujących administracją rządową, Prezydenta RP oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji.
Jest to akt normatywny wykonawczy. Wydany jest na podstawie szczegółowego
upoważnienia ustawowego przez uprawniony konstytucyjnie organ państwa i w celu
wykonania ustawy. W wydanym rozporządzeniu musi znaleźć się odwołanie do przepisu
ustawy zawierającego kompetencję prawotwórczą.

Poza katalogiem aktów prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 Konstytucji) znajdują się
uchwały normatywne Sejmu i Senatu, np. regulaminy obu izb parlamentu.

Akty prawa miejscowego są źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej
Polskiej na obszarze działania organów, które je ustanowiły.
Są to akty prawne wydawane przez wojewodę i obowiązujące na terenie województwa lub
jego części. Wojewoda może wydawać na podstawie ustaw rozporządzenia a ponadto może
wydawać bez upoważnienia ustawowego, w ramach swoich kompetencji, rozporządzenia
porządkowe np. w celu zapewnienia porządku publicznego na określonym terenie.

Przepisy gminne są to akty normatywne wydawane przez organy samorządu terytorialnego.
Na podstawie upoważnień ustawowych, gminie przysługuje prawo stanowienia przepisów
powszechnie obowiązujących na obszarze gminy.
Na podstawie przepisów ustawy o samorządzie terytorialnym organy gminy mogą wydawać
przepisy dotyczące wewnętrznego ustroju gminy, organizacji urzędów i instytucji gminnych,
zasad zarządu mieniem gminy oraz zasad i trybu korzystania z gminnych obiektów i urządzeń
użyteczności publicznej.
Przepisy gminne ustanawia Rada Gminy w formie uchwały.
Rada Gminy może wydawać przepisy porządkowe. W wypadkach nie cierpiących zwłoki,
przepisy porządkowe może wydawać Zarząd Gminy w formie zarządzenia, które podlega
następnie zatwierdzeniu przez Radę Gminy.

2. Stanowienie prawa jest zadaniem i dziełem ustawodawcy, czyli organu, który na

podstawie obowiązujących przepisów posiada kompetencje prawodawcze.

W państwach demokratycznych przyjęte są powszechnie fundamentalne zasady stanowienia
prawa:
-

określenie w konstytucji katalogu i hierarchii źródeł prawa,

-

przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w

hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym (organom władzy
ustawodawczej),
-

ustalenie trybu ustawodawczego,

-

ustalenie, że organy władzy wykonawczej (rząd, ministrowie) mogą stanowić prawo

za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w
granicach przyznanych upoważnień oraz w celu ich wykonania (akty normatywne
wykonawcze),

19

-

wszelkie akty normatywne są podawane w sposób urzędowy do publicznej

wiadomości,
-

istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż

konstytucja. Kontrolą tą zajmują się bądź sądy (USA) bądź specjalne trybunały konstytucyjne
(RFN, Hiszpania, Polska).

Jakkolwiek projekty ustaw mogą powstawać poza sferą działania organów państwa
(wywodzić się ze środowisk naukowych, prawniczych, związków zawodowych itd.), to ich
skuteczne wniesienie pod obrady parlamentu musi wiązać się z wykonaniem tzw. inicjatywy
ustawodawczej.

Prawo inicjatywy ustawodawczej to uprawnienie do wniesienia projektu ustawy pod obrady
parlamentu.
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje z reguły członkom parlamentu, rządowi, niekiedy
głowie państwa.
W Polsce inicjatywę ustawodawcza posiadają:
-

posłowie w liczbie co najmniej 15 oraz komisje sejmowe,

-

Senat,

-

Rada Ministrów,

-

obywatele w liczbie co najmniej 100 tysięcy osób,

-

Prezydent.

Parlament po otrzymaniu projektu ustawy (określa się to mianem „wpłynięcia projektu do
laski marszałkowskiej”) uruchamia procedurę legislacyjną. Obejmuje ona:
-

czytanie projektu czyli debatę nad jego treścią. Obecnie w Polsce odbywają się trzy

czytania, pierwsze w komisjach, chyba, że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu –
wtedy wszystkie czytania odbywają się na posiedzeniu plenarnym
-

prace nad projektem w ramach stałych lub specjalnie powołanych do tego celu

komisjach parlamentarnych. Komisje mogą zaproponować wniesienie poprawek, sugerować
jego przyjęcie lub odrzucenie. Kolejne czytania projektu są poprzedzone pracami komisji
-

głosowanie nad projektem. Odbywa się w ramach komisji, ale nie ma wtedy

charakteru ostatecznego. Taki charakter ma głosowanie na posiedzeniu plenarnym.
Głosowanie plenarne decyduje o przyjęciu lub odrzuceniu projektu oraz o ostatecznej treści
ustawy. Ustawę w Polsce uznaje się za przyjętą, gdy Sejm uchwali ją większością głosów (za
przyjęciem padło więcej głosów niż przeciw), w obecności co najmniej połowy ustawowej
liczby posłów (quorum),
-

w państwach, w których Parlament jest dwuizbowy (Polska, Francja, Włochy, USA,

RFN) w uchwalaniu ustaw bierze udział także druga izba. W Polsce Senat włącza się już po
uchwaleniu ustawy przez Sejm. Senat może zaaprobować ustawę bez zmian, uchwalić
poprawki do ustawy lub ją odrzucić. W przypadku odrzucenia ustawy lub uchwalenia
poprawek, ustawa wraca do Sejmu. Sejm może decyzję Senatu odrzucić, ale wymagana jest
bezwzględna większość głosów (więcej niż połowa głosujących w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby posłów). Jeżeli nie ma takiej większości uchwala się ustawę w
wersji zaproponowanej przez Senat albo też odrzuca – gdy Senat zaproponował takie właśnie
rozstrzygnięcie.
-

podpis Prezydenta (głowy państwa). W niektórych krajach np. w USA veto

Prezydenta ma charakter bezwzględny – odmowa podpisu uniemożliwia wejście ustawy w
życie. W Polsce veto ma charakter zawieszający. Może być odrzucone poprzez ponowne
uchwalenie tej ustawy większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej
liczby posłów.

20

-

podpisana przez głowę państwa ustawa podlega ogłoszeniu tzw.. urzędowym

dzienniku promulgacyjnym. Promulgacja jest to podpisanie i ogłoszenie aktu normatywnego.
-

w wielu krajach ustawy i inne akty normatywne podlegają kontroli pod względem ich

konstytucyjności czyli zgodności z konstytucją państwa. W Polsce orzekaniem o zgodności
ustaw z Konstytucją oraz niższych niż ustawa aktów normatywnych z Konstytucją i ustawami
zajmuje się Trybunał Konstytucyjny.

ROZDZIAŁ PIĄTY

1. Ogłaszanie aktów normatywnych

Warunkiem wejścia w życie Konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów normatywnych prawa
miejscowego jest ich ogłoszenie.
Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (np.
wyroków Trybunału Konstytucyjnego) określa Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu
aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych.

Dz.U. z 2000 r. Nr 62, poz. 718

USTAWA

z dnia 20 lipca 2000 r.

o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych

Art.1
1. Ustawa określa zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych i niektórych
innych aktów prawnych oraz zasady i tryb wydawania dzienników urzędowych.
2. Zasady i tryb ogłaszania umów międzynarodowych, a także układów zbiorowych pracy
określają odrębne ustawy.

Art.2
1. Ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe.
(…)

Art.4
1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w
dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia,
chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy.(…)

Art.5
Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy
obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na
przeszkodzie.

Art.8
Dziennikami urzędowymi w rozumieniu ustawy są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej
Polskiej, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”,(…) dzienniki
urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej, dzienniki urzędowe
urzędów centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe.

Art.9
1. W Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, zwanym dalej „Dziennikiem

21

Ustaw”, ogłasza się:

1) Konstytucję,

2) ustawy,

3) rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej

Polskiej,

4) rozporządzenia wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,Radę

Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, ministrów kierujących działami administracji rządowej
(…) oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji,
(…)

6) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych

ogłoszonych w Dzienniku Ustaw,(…)

2. W Dzienniku Ustaw ogłasza się również akty prawne dotyczące:

1) stanu wojny i zawarcia pokoju,

2) referendum zatwierdzającego zmianę Konstytucji i referendum ogólnokrajowego,

3) wyborów do Sejmu i Senatu,

4) wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,

5) powszechnej lub częściowej mobilizacji i użycia Sił Zbrojnych do obrony

Rzeczypospolitej Polskiej,

6) stanu wojennego,

7) stanu wyjątkowego,(…)

3. W Dzienniku Ustaw ogłasza się ponadto inne akty prawne, jeżeli odrębne
ustawy tak stanowią.
Art.10
1. W Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, zwanym dalej
„Monitorem Polskim”, ogłasza się:

1) zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wydane na podstawie ustawy,

2) uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, wydane na

podstawie ustawy,(…)

4) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych

ogłoszonych w Monitorze Polskim lub aktów normatywnych, które nie były ogłoszone.
2. W Monitorze Polskim ogłasza się również:
…)

2) uchwały Sejmu dotyczące:

a) regulaminu Sejmu,

b) skrócenia kadencji Sejmu,

c) uchwalenia wotum zaufania Radzie Ministrów oraz absolutorium dla Rady

Ministrów,

d) uchwalenia wotum nieufności Radzie Ministrów lub ministrowi,

e) pociągnięcia do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu,(…)

i) powoływania sędziów,

j) nadawania tytułu naukowego profesora,

k) mianowania na stopień generała i równorzędny,(…)

Powołując się na jakiś przepis prawny należy podać źródło, w którym opublikowany został
akt normatywny, numer kolejny i pozycję np. art. 9 Ustawy a dnia 20 lipca 2000 r. o
ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. z 2000 r., Nr
62, poz. 718).

22

Ogłaszanie aktów prawa miejscowego przybiera obecnie różne postacie np.
w dziennikach urzędowych województw ale także poprzez rozplakatowanie lub wywieszenie
na tablicy ogłoszeń np. w siedzibie władz Gminy.

Szczególną pozycję wśród aktów normatywnych zajmują kodeksy (cywilny, karny, pracy itd.)
Są to ustawy publikowane w Dziennikach Ustaw.
Np. Kodeks karny jest ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 88, poz. 553). Kodeksy
regulują kompleksowo całość lub zasadniczą część zagadnień składających się na daną sferę
życia publicznego.
Należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego
uznaje się za jego tekst autentyczny.
Taki tekst jest ostatecznie wiążący. Gdyby zatem pomiędzy testem kodeksu wydanego w
formie książkowej lub elektronicznej na CD, w Internecie itp. a tekstem ogłoszonym w
Dzienniku Ustaw zachodziła jakaś różnica, znaczenie rozstrzygające ma tekst z Dziennika
Ustaw.

Ustawy są niejednokrotnie zmieniane (nowelizowane). Zmiany do ustawy może wprowadzić
tylko inna ustawa – ustawa o zmianie ustawy. W przypadku licznych zmian trudno się nieraz
w praktyce taką ustawą posługiwać. Dlatego też ustawodawca upoważnia odpowiednie
organy (np. ministra, Marszałka Sejmu) do opublikowania ponownie pierwotnego tekstu
ustawy ale z uwzględnieniem wszystkich zmian (nowelizacji). Taki tekst, ogłoszony w
postaci obwieszczenia w odpowiednim dzienniku promulgacyjnym nosi nazwę tekstu
jednolitego. Np. obowiązuje ustawa o opłatach w sprawach karnych z 23 czerwca 1973 r. –
tekst jednolity z 8 sierpnia 1983 r. (Dz.U. z 1983 r., Nr 49, poz. 223 z późniejszymi
zmianami).

2. Budowa aktu normatywnego

Elementy budowy aktu normatywnego:
-

nazwa rodzajowa (ustawa, rozporządzenie)

-

data uchwalenia

-

tytuł określający jego zakres przedmiotowy (o szkolnictwie wyższym, o samorządzie

terytorialnym, albo Kodeks cywilny, Prawo bankowe)
-

preambuła czyli uroczysty wstęp, w którym ustawodawca przedstawia motywy

wydania aktu normatywnego. Można z niej odczytać ratio legis aktu normatywnego.
Preambuła jest wyodrębniona przed pierwszymi przepisami aktu. Nie jest koniecznym
elementem aktu normatywnego, występuje sporadycznie, najczęściej w Konstytucji.

KONSTYTUCJA

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

z dnia 2 kwietnia 1997 r.

(Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)

W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny,

odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej

losie,

23

my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,

zarówno wierzący w Boga

będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna,

jak i nie podzielający tej wiary,

a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł,

równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski,

wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną

ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i
ogólnoludzkich wartościach,

nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej,

zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad

tysiącletniego dorobku,

złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie,

świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej,

pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka

były w naszej Ojczyźnie łamane,

pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji

publicznych zapewnić rzetelność i sprawność,

w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem,

ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej

jako prawa podstawowe dla państwa

oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu

społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich
wspólnot.

Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali,

wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka,

jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi,

a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

-

część ogólna obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm

zawartych w treści przepisów szczegółowych a także definicje legalne, które wyjaśniają
znaczenie pojęć używanych w danym akcie lub nawet gałęzi prawa

24

Np. art. 4 § 1 KSH: użyte w ustawie określenia oznaczają:

1) 1) spółka osobowa – spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i

spółkę komandytowo-akcyjną,

2) 2) spółka kapitałowa - spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną
itd.

-

część szczególna- zawierająca zasadniczą materię aktu normatywnego

-

przepisy przejściowe i końcowe – derogacyjne (uchylające poprzednio obowiązujące)

lub określające termin wejścia w życie aktu normatywnego.

Przykład przepisu derogacyjnego:
art. 99 ustawy z 1999 r. Prawo działalności gospodarczej:

Art. 99. Tracą moc:

1. dekret z dnia 2 sierpnia 1951 r. o targach i targowiskach
2. ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej

Odnośnie przepisów określających termin wejścia w życie aktu normatywnego:
Zasadą jest termin 14 dniowy. Poszczególne akty normatywne mogą ten termin określać
inaczej.
Czas dzielący dwie daty: opublikowania i wejścia w życie aktu normatywnego określa się
mianem vacatio legis (spoczynku prawa). Jest on przeznaczony na zapoznanie się z nowym
prawem i na przygotowanie się (np. w sensie techniczno-organizacyjnym) do jego
przestrzegania i stosowania.

Art. 243 Konstytucji RP: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wchodzi w życie po upływie
3 miesięcy od dnia jej ogłoszenia.

Niekiedy ustawa określa brak vacatio legis.

Np. art. 2 ustawy z 18 lipca 1997 r. o zmianie ustawy o stanie wyjątkowym:
Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Niekiedy ustawodawca wprowadza tak zwane przepisy retroaktywne.
Możliwość taką dopuszcza art. 5 ustawy z 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych:

Art.4
1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w
dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia,
chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy.(…)
Art.5
Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy
obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na
przeszkodzie.

Powinno być to jednak działanie zupełnie wyjątkowe, gdyż jedną z fundamentalnych zasad
systemu prawa jest zasada lex retro non agit – (prawo nie działa wstecz), czyli zasada
nieretroakcji.

25

Przykład przepisu retroaktywnego – art. 4 § 1 kk:
Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa,
stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli
jest względniejsza dla sprawcy.

Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania norm
prawnych, ale są wyjątki :

Art. 2 ustawy z 1985 r. o zmianie ustawy o zasadach odpłatności za leki i artykuły sanitarne:
Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia i obowiązuje do dnia 31 października 1997 r.

I ostatni element, jeśli chodzi o budowę aktu normatywnego

-

podpis (w przypadku ustaw – Prezydenta).

Materia zawarta w akcie normatywnym jest usystematyzowana – mówimy więc o
systematyce aktu normatywnego. W zależności od jego obszerności i zakresu regulacji
systematyka ta jest mniej lub bardziej skomplikowana. Np. Kodeks karny dzieli się na część
ogólną, szczególną i wojskową a każda z części dzieli się na rozdziały.
Kodeks cywilny dzieli się na księgi, księgi na tytuły, tytuły na działy, działy na rozdziały,
rozdziały na oddziały.

3. Klauzule generalne - są to przepisy prawne, w których nie są dokładnie

sprecyzowane wszystkie elementy składające się na hipotezę czy dyspozycję normy
prawnej, a ocena konkretnego stanu faktycznego jest pozostawiona organom
stosującym prawo. Zwykle wyrażają one najbardziej podstawowe zasady danego
systemu prawnego, zapewniają normom prawnym dostateczny stopień elastyczności,
co z jednej strony ułatwia ich stosowanie, z drugiej zaś zapobiega szybkiemu
procesowi starzenia się norm prawnych, które mogą być, dzięki klauzulom
generalnym, bez formalnej zmiany nadal stosowane.

Poszczególne klauzule generalne odwołują się np. do zasad współżycia społecznego,
społeczno gospodarczego przeznaczenia prawa, względów słuszności, dobrej wiary, należytej
staranności i in.

Art. 5 kc: nie można czynić ze swojego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie
działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie
korzysta z ochrony.

- Zasady współżycia społecznego

Są to normy społeczne, reguły postępowania ludzkiego, których przestrzeganie jest
obowiązkiem obywatelskim i które mają znaczenie ogólne dla wszystkich rodzajów
stosunków społecznych.
Uzupełniają one istniejący porządek prawny, gdyż normy prawne często odwołują się do tych
zasad.

Przepisy prawa nie określają samych zasad współżycia społecznego. Rozstrzygnięcie, czy w
danym wypadku postąpiono zgodnie z tymi zasadami, czy też je naruszono należy do
organów stosujących prawo.

26

Niekiedy naruszenie zasad współżycia społecznego powoduje ujemne skutki prawne.

Np. art. 58 § 2 kc mówi, że czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego
jest nieważna.

Niekiedy przepisy korzystają z zasad współżycia społecznego jako kryterium służącego do
bliższego sprecyzowania treści stosunku prawnego.

Np. art. 65 § 1 kc: oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na
okoliczności, w których zostało złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone
zwyczaje.

Zasady współżycia społecznego są tutaj jednym z kryteriów wykładni oświadczenia woli.

-

Społeczno gospodarcze przeznaczenie prawa

Ma ogromne znaczenie np. w zakresie wykonywania prawa własności.

Art. 140 kc: w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego
właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem swego prawa (…).
Art. 143 kc: w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu
własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią (…).
Art. 211 kc: każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności
nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami
ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy.