PODSTAWY PRAWA- OPRACOWANIE

Zbiór zagadnień z przedmiotu podstawy prawa dla kierunku dziennikarstwo
i komunikacja społeczna (Uniwersytet Łódzki) w roku akademickim 2011/2012. Skrypt ma
charakter jedynie pomocy naukowej, jest niekomercyjny i nieodpłatny. Zezwala się na
rozpowszechnianie i kopiowanie. Wszelkie zmiany redakcyjne, zwłaszcza merytoryczne,
Użytkownik wprowadza na własne ryzyko. Autorki nie ponoszą odpowiedzialności za wynik
kolokwium zaliczeniowego. Posiadanie skryptu nie jest równoznaczne z uzyskaniem zaliczenia! :-P

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

1. Źródła prawa powszechnie obowiązującego w RP:

* konstytucja,
* umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą uprzednio wyrażoną w ustawie,
* rozporządzenia, dyrektywy i decyzje UE,
* ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy,
* rozporządzenia,
* akty prawa miejscowego.

2. Szczególny status Konstytucji RP

Konstytucja RP jest najważniejszym, najwyższym aktem prawnym w polskim
systemie prawnym. Każdy akt prawny niższego rzędu musi być z nią zgodny,
zarówno pod względem materialnym (treść), jak i formalnym (sposób uchwalenia
musi być zgodny z konstytucją; w przeciwnym razie Trybunał Konstytucyjny może
stwierdzić niekonstytucyjność tego aktu). Wyróżnia się cechy szczególne co do
treści i co do formy.

Cechami szczególnymi co do treści są:
* wskazanie suwerena (do kogo należy władza),
* określenie sprawowania władzy przez suwerena,
* określenie budowy aparatu państwowego,
* katalog podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela,
* określenie stosunków gospodarczych państwa,
* określenie trybu zmiany konstytucji.

Cechami szczególnymi co do formy są:
* nazwa,
* szczególny tryb uchwalania,
* szczególny tryb zmiany,
* systematyka,
* najwyższa moc prawna.

3. Hierarchia źródeł prawa i jej konsekwencje.

Hierarchia źródeł prawa została przedstawiona w art. 87 rozdziału III konstytucji.
Jej konsekwencją jest zależność między aktami prawnymi różnego rzędu. Akty
niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu. Moc prawna aktów
wydawanych przez różne organy państwa i organy samorządu jest zróżnicowana.
Akty wyższego rzędu regulują sprawy najistotniejsze i są bardziej ogólne. Ich
uszczegółowienie stanowią akty niższego rzędu. Aby wydanie rozporządzenia lub
aktu prawa miejscowego było możliwe, musi na to zezwalać ustawa w tzw.
upoważnieniu ustawowym. Mówi ona dokładnie, w jakim zakresie można wydać
dany akt. Akty równorzędne mogą się wzajemnie uchylać. Akt wyższej rangi uchyla
moc obowiązującą aktów niższej rangi.

4. Akty prawa miejscowego i podmioty upoważnione do ich wydawania.

Akty prawa miejscowego mogą być wydawane przez organy samorządu
terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie
i w granicach upoważnień określonych w ustawie. Akty prawa miejscowego
obowiązują na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb ich wydawania
określa ustawa.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

5. Obowiązywanie aktu powszechnie wiążącego w czasie i przestrzeni.

Obowiązywanie w czasie- jest wyznaczony początek obowiązywania, jest to
moment wejścia w życie (nie uchwalenia, czyli 14 dni od dnia publikacji w dzienniku
urzędowym, o ile sam akt nie wyznacza innego terminu). Moment końcowy to
wejście w życie nowego prawa zawierającego odpowiednie przepisy (wyjątek to
ustawa budżetowa, ustawy z określonym czasem obowiązywania). Lex retro non
agit- prawo nie działa wstecz.
Obowiązywanie w przestrzeni- władza danego państwa rozciąga się na jego
terytorium. Obejmuje co do zasady wszystkich tu przebywających. Wyjątki:
personel dyplomatyczny, różny zasięg terytorialny ze względu na kompetencje
wydającego.

6. System common law a system prawa kontynentalnego.

Common law (dosł. prawo wspólne, pl. prawo zwyczajowe) to porządek prawny
charakterystyczny dla krajów anglosaskich, m.in. Wielkiej Brytanii, USA, Australii,
Nowej Zelandii. Termin ten bywa używany w czterech różnych znaczeniach:
* w znaczeniu pierwotnym common law oznaczało prawo tworzone od XII w.
w Anglii pod auspicjami alternatywnego systemu sądownictwa, które opierało się
na argumentacji odwołującej się do tradycji, zwyczaju oraz precedensu (sposobu,
w jaki pewnego rodzaju przypadek już rozstrzygnięto). Takie common law
przeciwstawiano zasadzie słuszności (equity);
* prawo tworzone przez sądy na zasadzie precedensu i przeciwstawiane prawu
stanowionemu (statutory law); uzasadnienie decyzji sędziowskiej w common law
jest zawsze kazuistyczne i odwołuje się do szczególnych okoliczności sprawy;
* całość systemu prawnego krajów anglosaskich;
* typ systemu prawnego charakterystyczny dla krajów anglosaskich
i przeciwstawiany systemom prawa Europy kontynentalnej, cechujący się brakiem
oddzielenia stosowania prawa od jego stanowienia oraz świadomym i celowym
oparciem norm prawnych i rozstrzygnięć sądowych na wcześniejszych
precedensach.
Występowanie common law: Wielka Brytania, USA (bez Luizjany- dominacja
prawa stanowionego), Kanada (bez Quebecu- dominacja prawa stanowionego),
Australia, Nowa Zelandia, Indie, Hongkong, Nigeria. W niektórych krajach Afryki
Zachodniej także funkcjonuje common law, jednak w większości krajów
postkolonialnych działa system mieszany.
W common law prawo precedensowe jest tworzone w drodze wyroków sądowych.
Różnią się one od orzeczeń prawa kontynentalnego przede wszystkim tym, że,
inaczej niż w systemie kontynentalnym, stanowią one oficjalnie źródło prawa
powszechnie obowiązującego. Anglosaski precedens składa się z dwóch
elementów:
* ratio decidendi – wiążące propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych,
* obiter dictum – propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych nie mających
kluczowego znaczenia dla sprawy.
Ratio decidendi stanowi z zasady reguła precedensu, która następnie służy za
podstawę prawną przy rozstrzyganiu podobnych przypadków w przyszłości. Jest
ona wiążąca dla sądów niższej oraz dla sądów apelacyjnych, które ją ustanowiły,
tak długo, jak długo nie zostanie unieważniona. Nie jest natomiast z zasady
wiążąca dla Sądów Najwyższych. Szczegółowo zasady związania określa zasada
stare decisis (zasada stałości decyzji) i różni się ona w szczegółach w zależności
od poszczególnych stanów, jak i części Zjednoczonego Królestwa. Z kolei obiter

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

dicta, mimo iż nie posiadają mocy wiążącej, stanowią cenną pomoc dla
późniejszych sędziów, a w przypadku gdy pochodzą od sądów najwyższej instancji
wpływają faktycznie na kształt przyszłego prawa. Precedens nie jest jednak
niewzruszalny. Po pierwsze, reguła precedensu może ulec zestarzeniu w związku
ze zmianami zachodzącymi w życiu i moralności społeczeństwa. Po drugie,
w przypadku Wielkiej Brytanii istnieje zawsze ryzyko powstania sprzeczności
precedensu z prawem Unii Europejskiej. Ponadto, istnieją również instytucje takie,
jak distinguishing oraz overruling. Overruling oznacza unieważnienie
precedensu i może być dokonane tylko przez sąd niezwiązany unieważnianym
precedensem. Natomiast distinguishing jest możliwe wtedy, gdy sąd orzekający
stwierdzi istnienie rozbieżności pomiędzy stanem faktycznym bieżącej sprawy
a okolicznościami faktycznymi, jakie miały miejsce w sprawie precedensowej. Co
więcej, z distinguishing może skorzystać każdy sąd- nawet taki, który jest
związany precedensem. Z kolei w sytuacji, gdy dla aktualnie rozstrzyganej sprawy
brak jest wiążącego precedensu, mówi się, że mamy do czynienia z tzw. case of
first impression (sprawą jeszcze nierozpoznaną), co uprawnia orzekającego
w niej sędziego do rozstrzygnięcia jej bądź w oparciu o własne poczucie
sprawiedliwości (common sense), bądź poprzez analogię do innych spraw
precedensowych.
Jeśli chodzi o wpływ prawa stanowionego na kształtowanie common law, to akty
prawa stanowionego, które stanowią odbicie angielskiego common law, są z reguły
interpretowane w świetle jego tradycji. Sprawia to, iż szereg kwestii pozostaje
nierozstrzygniętych, gdyż zawsze pojmuje się je tak, jak tego wymaga wcześniejsze
prawo precedensowe i zwyczaj. Łatwo zaobserwować to na przykładzie prawa
karnego, które w Anglii wciąż pozostaje domeną common law, podczas gdy w wielu
stanach USA zostało całkowicie skodyfikowane. Kodyfikacja common law nie
reguluje na ogół nowych przypadków, a tylko porządkuje istniejący materiał
normatywny, pochodzący z prawa precedensowego i dlatego to ostatnie pozostaje
środkiem do jego wykładni. Z tego powodu także współcześnie w amerykańskich
szkołach prawniczych uczy się, jak rozstrzygano sprawy karne w sądach
angielskich w1750 r. Inaczej interpretuje się ustawy wydawane w zupełnie nowych
obszarach regulacji. Mogą one być nowatorskie i wprowadzać nowe podstawy
skarg sądowych. Jako przykład może posłużyć odpowiedzialność za wrongful
death; na tej podstawie niektóre osoby, zwykle małżonek, dziecko lub
spadkobierca, mogą żądać odszkodowania od sprawcy w imieniu zmarłego. Taki
delikt nie istnieje w tradycyjnym common law i dlatego na terytoriach, na których nie
obowiązuje odpowiedni akt prawny, sąd nie przyjmie pozwu opartego na tej
podstawie. Sądy generalnie interpretują normy ustawowe wąsko, tzn. ograniczając
się tylko do tego, co zostało w nich wyraźnie przewidziane. Uznaje się prymat
ustawodawcy w określeniu zakresu dopuszczalnego stanowienia prawa przez
sędziów, z ograniczeniem przez "wyższy porządek", określany normami
konstytucyjnymi.
Pierwszym kompleksowym traktatem opisującym common law było dzieło
Commentaries on the Laws of England autorstwa sędziego Williama
Blackstone'a, opublikowane w latach1765-1769. W Stanach Zjednoczonych wielką
popularnością i uznaniem cieszy się do dziś dzieło sędziego Sądu Najwyższego
Olivera Wendella Holmesa Jr. The Common Law, które stało się klasyką
przedmiotu. Wiedzę o różnych zagadnieniach prawnych w poszczególnych
jurysdykcjach stanowych gromadzi Corpus Iuris Secundum.
W sprawach cywilnych w common law zwykło się wyróżniać prawo deliktów oraz

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

prawo kontraktów. Współcześnie w Stanach Zjednoczonych nie obejmuje ono już
norm karnych, gdyż te od końca XIX stulecia były sukcesywnie kodyfikowane.

System prawa kontynentalnego- system funkcjonowania prawa typowy dla krajów
Europy kontynentalnej, obecny także w krajach Ameryki Łacińskiej, Szkocji
i Luizjanie. Ze względu na różnice historyczne i językowe spotyka się podział
porządków prawnych tego systemu (kultury prawa) na odłam romański, germański
i podkulturę skandynawską. Jego charakterystyczną cechą jest wyłączność
stanowienia prawa przez organy władzy ustawodawczej (stąd także nazwa system
prawa stanowionego, ang. statute law) w odróżnieniu od systemu common law,
który bazuje na poprzednio wydanych wyrokach sądowych (precedensach).
Podkultura skandynawska (np. Norwegia i Szwecja) przyjęła rozwiązania
pośrednie.
Z historycznego punktu widzenia cechują go:
* ścisły związek z prawem rzymskim (m.in. działalność szkoły glosatorów, recepcja
prawa rzymskiego od XVI wieku),
* związek prawa stanowionego z religią chrześcijańską (m.in. wpływy uniwersalizmu
papieskiego i cesarskiego),
* odrzucenie prawa zwyczajowego od procesów stanowienia i stosowania prawa
* widoczne skutki funkcjonowania władzy absolutystycznej przejawiające się
w aktywności prawodawczej władzy państwowej, ukształtowaniu zasad
praworządności w działaniach administracji państwowej i ograniczeniu roli
sądownictwa wyłącznie do stosowania prawa.
Z punktu widzenia zagadnień norm i źródeł prawa, stanowienia i stosowania
prawa wyróżniają go następujące cechy:
* hierarchia aktów normatywnych, podporządkowanie wszystkich aktów konstytucji,
a prowadzenie działalności prawodawczej przez wydawanie przez parlament ustaw
zgodnych z konstytucją,
* kompleksowa kodyfikacja prawa sądowego materialnego i procesowego
* cechy niesprzeczności, zupełności prawa, oparcia norm prawnych na jednolitej
aksjologii,
* całkowite rozdzielenie procesów stanowienia i stosowania prawa (stanowienie
skutkuje powstaniem generalnej i abstrakcyjnej normy, stosowanie – indywidualnej
i konkretnej decyzji),
* rozumowanie od ogółu do szczegółu (wydawanie indywidualnej decyzji na
podstawie obowiązujących norm generalnych),
* swoboda decyzyjna władzy sądowniczej zapewniana wyłącznie przez obecność
klauzul generalnych i zwrotów niedookreślonych.
Z punktu widzenia nauki można wyróżnić następujące cechy:
* nauka prawa ma podstawy filozoficzne i teoretyczne i pozwala na wykształcenie
się różnorodnych kierunków filozoficznych i teoretycznych,
* nauka prawa nie tworzy norm prawnych ani reguł interpretacji aktów
normatywnych,
* uniwersytety są głównym miejscem nauczania prawa.
Coraz częściej mamy do czynienia z upodabnianiem się systemów prawa
stanowionego i systemu prawa precedensowego. Orzecznictwo najwyższych
sądów w systemie prawa stanowionego zaczyna wywierać coraz większy – choć
nieformalny – wpływ na orzecznictwo sądów niższej instancji. W systemie prawa
precedensowego wzrasta zaś rola prawa stanowionego (głównie w dziedzinach
prawa administracyjnego, finansowego i karnego).

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

7. Zasada suwerenności narodu.

Zasada ta wnosi, że to naród jest zwierzchnikiem władzy i to od niego władza
pochodzi. Za ojca tej koncepcji uznaje się geniusza epoki Oświecenia (XVIII w.)
Jeana Jacquesa Rousseau. Jego poglądy zostały zawarte w książce Umowa
społeczna, która stawia tezę, że władza to przejaw samoorganizacji narodu i jest
ona przywilejem nadawanym przez lud określonym jednostkom. Jak mówi art. 4
konstytucji, władza zwierzchnia w RP należy do Narodu. Naród sprawuje władzę
przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Bezpośrednie sprawowanie władzy
przejawia się w prawie do referendum, prawie ludowej inicjatywy ustawodawczej,
prawie petycji, czy prawa weta ludowego. W Polsce funkcjonują jedynie dwie
pierwsze instytucje. Pośrednie sprawowanie władzy przejawia się w organizacji
wyborów (obsadzanie wakatów urzędów).

8. Zasada trójpodziału i równowagi władz.

Klasyczny trójpodział władz wyróżnia:
* władzę ustawodawczą – stanowioną obecnie najczęściej przez parlament, który
tworzy prawo
* władzę wykonawczą – będącą w rękach monarchy/prezydenta lub rządu, który
wprowadza prawo w życie
* władzę sądowniczą – sprawowaną przez sądy i trybunały, wydające wyroki na
podstawie obowiązującego prawa.
Wszystkie trzy rodzaje władzy powinny być równorzędne, niezależne od siebie
i jednocześnie nawzajem się kontrolować. Dzięki temu państwo funkcjonuje bez
zakłóceń. Powierzenie całej władzy jednej osobie lub instytucji prowadzi do
nadużyć.

9. Elementy państwa prawnego:

* suwerenność narodu
* konstytucjonalizm – oparcie ustroju o konstytucję
* trójpodział władz
* uznanie ustawy za podstawowe źródło prawa
* niezależność sądownictwa
* decentralizacja (instytucje rządowe)
* gwarancje konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich.

10. Podstawowe prawa człowieka zagwarantowane w konstytucji:

* prawo do życia
* nietykalność osobistą,
* prawo do rzetelnej procedury sądowej,
* prawo do ochrony prywatności,
* wolność przemieszczania się
* wolność sumienia i religii
* wolność wyrażania poglądów i opinii
* prawo do udziału w życiu publicznym
* wolność zgromadzeń
* wolność zrzeszania się
* prawo do ochrony własności,
* swoboda działalności gospodarczej,
* uprawnienia pracownicze
* prawo do zabezpieczenia społecznego

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

* prawo do ochrony zdrowia
* prawo do nauki
* prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.

11. Organy państwa wybierane w wyborach powszechnych:

a) Prezydent
b) Sejm
c) Senat

12. Komisja sejmowa (zwykła) i jej kompetencje.

Komisje sejmowe są organami Sejmu. Do ich kompetencji należy rozpatrywanie
spraw będących przedmiotem obrad sejmu i wyrażanie opinii w sprawach
przekazywanych pod ich obrady. Dzielą się na stałe i nadzwyczajne.

13. Prezydenckie prawo weta

Jest to prawo weta zawieszającego wobec ustaw parlamentu (sejm może je
odrzucić większością 3/5 głosów). Jeżeli weto zostanie odrzucone, wówczas
prezydent musi podpisać projekt ustawy.

14. Powoływanie i odwoływanie premiera i rządu.

Rząd jest powoływany przez prezydenta. Najpierw desygnuje on premiera,
a następnie na jego wniosek powołuje członków Rady Ministrów.
W ciągu 14 dni Rada Ministrów musi uzyskać wotum zaufania od parlamentu. Jeśli
się tak nie stanie, Sejm przystępuje do wyłonienia rządu w ciągu 14 dni
bezwzględną większością głosów. Wtedy rola prezydenta sprowadza się do
mianowania członków rządu i odebrania ich przysięgi.
Gdyby sejm nie zdołał wyłonić rządu robi to prezydent. Jeśli zaproponowany rząd
nie uzyska wotum zaufania prezydent skraca kadencję parlamentu.
Rada Ministrów ustępuje w określonych sytuacjach, m.in. w chwili ukonstytuowania
nowego sejmu, rezygnacji premiera, nie uzyskania wotum zaufania, a także
udzielenia jej wotum nieufności.
Istnieje także możliwość zmiany składu rządu tzw. rekonstrukcja rządu. Przyczyną
może być odwołanie ministra przez prezydenta na wniosek premiera (premier może
swobodnie kształtować skład rządu), rezygnacja ministra lub udzielanie mu wotum
nieufności przez Sejm. Istnieje również konstruktywne wotum nieufności, tzn. we
wniosku o udzielenie wotum nieufności wskazuje się potencjalnego następcę
aktualnie urzędującego ministra.

15. Jednostki samorządu terytorialnego w RP:

* gmina
* powiat
* województwo

16. Trybunał Konstytucyjny i jego kompetencje.

Trybunał Konstytucyjny stanowi organ sądownictwa konstytucyjnego. Jest
odrębnym od sądów, samodzielnym organem. Składa się z 15 sędziów
wybieranych na dziewięcioletnie kadencje przez Sejm. Nie można zostać ponownie
wybranym. Prezesa i Wiceprezesa Trybunału powołuje prezydent. Orzeczenia
Trybunału mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Podlegają
niezwłocznemu ogłoszeniu w wydawnictwie urzędowym, w którym opublikowany

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

został badany akt normatywny. Jeżeli akt prawny nie został ogłoszony, orzeczenie
publikuje się w Monitorze Polskim. Orzeczenie Trybunału wchodzi
w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał może opóźnić utratę mocy prawnej
przez akt uznany za niekonstytucyjny (maksymalnie 18 miesięcy w przypadku
ustawy, 12 miesięcy dla innych aktów prawnych), dając tym samym ustawodawcy
czas na zmianę prawa.
Z wnioskiem o zbadanie konstytucyjności aktu prawnego mogą wystąpić do TK
następujące podmioty (art. 191 konstytucji):
* Prezydent;
* Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu;
* Premier;
* 50 posłów, 30 senatorów;
* Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu
Administracyjnego; Prokurator Generalny
* Prezes Najwyższej Izby Kontroli;
* Rzecznik Praw Obywatelskich;
* Krajowa Rada Sądownictwa (badanie aktów normatywnych w zakresie, w jakim
dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów);
* organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego;
* ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze
organizacji pracodawców i organizacji zawodowych;
* kościoły i inne związki wyznaniowe;
* każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone (nie dotyczy
prawa azylu)- możliwość zaskarżenia ustawy lub innego aktu normatywnego, na
podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o
wolnościach, prawach albo obowiązkach określonych w konstytucji (art. 79 i 56
konstytucji).

Zakres kompetencji TK został wyraźnie określony w art. 188 konstytucji. TK
orzeka w sprawach:
* zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją;
* zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których
ratyfikacja wymagała zgody uprzednio wyrażonej w ustawie;
* zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe,
z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
* zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
* skargi konstytucyjnej (opis powyżej).

TK nie ma możliwości kontrolowania zgodności z konstytucją wtórnego
prawa wspólnotowego.

17. Wojewoda i jego status.

Wojewoda jest terenowym organem administracji rządowej w województwie
i zwierzchnikiem zespolonej administracji rządowej na terenie województwa.
Pozycję prawną wojewody reguluje ustawa z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie
i administracji rządowej w województwie. Wojewodę powołuje i odwołuje premier
na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej. Premier
jest też przełożonym wojewody, może kierować do niego zarządzenia i polecenia.
Nadzór nad działalnością wojewody sprawuje premier i minister właściwy do spraw
administracji publicznej. Nadzór ten ma gwarantować przestrzegania przez

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

wojewodę nie tylko prawa, ale i polityki rządu, rzetelności i gospodarności,
przestrzegania przez niego poleceń i wytycznych otrzymanych od premiera.

18. Pojęcie uznania administracyjnego.

Przez uznanie administracyjne rozumie się takie uregulowanie kompetencji organu
administracji, że organ ten może rozstrzygnąć sprawę w różny sposób przy
tym samym stanie faktycznym i każde rozstrzygnięcie sprawy jest legalne.
Uznanie administracyjne oznacza wobec tego przewidziane obowiązującymi
przepisami uprawnienie organu administracji wydającego decyzję do wyboru
rozstrzygnięcia. Uznanie administracyjne zachodzi wówczas, gdy norma prawna nie
przewiduje obowiązku określonego zachowania się organu (np. Wojewoda
przyznaje...- norma ma charakter imperatywny), lecz możliwość wyboru sposobu
załatwienia sprawy (np. Kierownik USC może...). Uznanie zawsze wynika
z normy prawnej.

19. Pojęcie właściwości organu albo sądu.

Właściwość organu administracji publicznej w postępowaniu administracyjnym.
Przepisy prawa używają terminu właściwość, chociaż prawidłowym jest też
określenie kompetencja. Właściwości te zawarte są w prawie materialnym
i wyróżniamy trzy ich kategorie: miejscową, rzeczową i funkcjonalną
(instancyjną). Właściwość miejscowa określa, jaki organ jest kompetentny do
rozstrzygnięcia sprawy. Ustala się jego terytorialny zasięg działania (np. zakresem
terytorialnym rady powiatu jest obszar powiatu). Właściwość rzeczowa wskazuje
kategorię spraw przekazanych danym organom. Właściwość funkcjonalna
(instancyjna) określa organ właściwy instancyjnie do rozstrzygnięcia danej sprawy.
Organy administracji publicznej nie mogą przekroczyć swoich kompetencji, zrzec
się ich bądź je ograniczyć. Mogą natomiast wyjątkowo działać w zakresie
kompetencji innego organu. Następuje wtedy tzw. delegowanie kompetencji.
Przeniesienie kompetencji wymaga podstawy ustawowej- jest to wyjątek od zasady
nieprzenoszenia kompetencji.

Właściwość sądu w postępowaniu cywilnym.
Właściwość rzeczową w sprawach cywilnych regulują głównie art. 16-26 kpc (dla
postępowania procesowego) i art. 507 kpc (dla postępowania nieprocesowego). Co
do zasady, istnieje domniemanie kompetencji sądu rejonowego, z wyjątkiem
spraw zastrzeżonych do właściwości sądów okręgowych. Do tych drugich należą
sprawy:
* o prawa majątkowe powyżej 50 000 zł wartości przedmiotu sporu (z wyjątkami),
a w postępowaniu w sprawach gospodarczych- powyżej 75 000 zł
* o prawa niemajątkowe
* o ochronę praw autorskich i wynalazczych
* wynikające z prawa prasowego
* o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni
* o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji
* o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał
organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami
prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną
* o ubezwłasnowolnienie
* o rozwód i inne.
Właściwość miejscową określają przepisy art. 27-46 kpc (postępowanie

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

procesowe) oraz art. 508 kpc (postępowanie nieprocesowe). Przepisy te
wyróżniają właściwość ogólną, przemienną i wyłączną. Co do zasady, powództwo
wytacza się w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania bądź
siedziba pozwanego (Actor sequitur forum rei), aczkolwiek w pewnych sprawach
możliwy jest wybór właściwości sądu (przemienność) według adresu powoda (np.
o ustalenie ojcostwa). Natomiast niektóre powództwa można wytaczać wyłącznie
przed określony sąd, np. sąd miejsca położenia rzeczy, gdy spór dotyczy prawa
rzeczowego na tej rzeczy, albo sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
Własność funkcjonalną określają różne przepisy kpc oraz ustaw szczególnych.
Przyjmując kryterium głównego źródła, właściwość sądu można podzielić na
właściwość ustawową (źródłem jest ustawa, tj. kpc), właściwość umowną, której
źródłem jest umowa stron w granicach dopuszczonych przez prawo procesowe;
dopuszcza się porozumienie stron w postaci umowy prolongacyjnej zawartej w
formie pisemnej i wyraźnie zaakceptowanej przez drugą stronę; oraz właściwość
delegacyjną, której podstawą jest delegacja sądów, czyli przydzielenie sprawy do
rozpoznania sądowi niższej instancji przez sąd instancji wyższej. Do właściwości
ustawowej zalicza się właściwość funkcjonalną, inaczej funkcyjną, która polega
na podziale funkcji lub/i czynności procesowych w postępowaniu cywilnym
pomiędzy sądami równorzędnymi albo sądami różnych instancji, właściwość
miejscową, która polega na podziale spraw i czynności procesowych pomiędzy
sądy równorzędne ze względu na ich terytorialny zakres oraz właściwość
rzeczową, która polega na podziale spraw pomiędzy sądy różnego rodzaju
rozpoznające sprawy w I instancji.

Właściwość organów w postępowaniu karnym.
Sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw
przekazanych ustawą do właściwości innego sądu (rozpoznaje ponadto środki
odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie).
Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące
przestępstwa (art. 25 § 1 kpk):
* o zbrodnie (każde przestępstwo opatrzone sankcją w postaci kary pozbawienia
wolności od lat 3)
* o występki, gdy sprawca spowodował śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu
człowieka, a także gdy wyrządzona przez sprawcę przestępstwa szkoda jest
znacznej wartości.
Sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania
sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o każde
przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy.
Miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu
popełniono przestępstwo. Jeżeli przestępstwo popełniono na polskim statku
wodnym lub powietrznym, właściwy jest sąd macierzystego portu statku. Jeżeli
przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego
okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Jeżeli nie można
ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:
* ujawniono przestępstwo
* ujęto oskarżonego
* oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo
przebywał.
Wszystko to zależy dodatkowo od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie
przygotowawcze. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

przepisów poprzedzających, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy
Śródmieście miasta stołecznego Warszawy.
Jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do
właściwości różnych sądów tego samego rzędu, właściwy jest sąd, w którego
okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Jeżeli sprawy należą do
właściwości sądów różnego rzędu, sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu.
Sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników,
podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku
z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się
jednocześnie. Sprawy te powinny był połączone we wspólnym postępowaniu. Sąd
może, jeżeli zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie spraw,
wyłączyć i odrębnie rozpoznać sprawę poszczególnych osób lub o poszczególne
czyny.
Sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości
przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi. Jeżeli sąd na
rozprawie głównej stwierdza, że nie jest właściwy miejscowo lub że właściwy jest
sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy
powstaje konieczność odroczenia rozprawy. Na postanowienie w kwestii
właściwości przysługuje zażalenie.
Sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu
sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę,
zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego (tzw. przekazanie ze
względu na ekonomikę).
Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do
rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru
sprawiedliwości.
Spór o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd
wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór. W czasie trwania sporu
każdy z tych sądów podejmuje czynności nie cierpiące zwłoki.
Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie
sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd
powszechny

.

20.

Zasada swobody umów.

Jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego jest zasada autonomii woli stron,
która w sensie praktycznym przejawia się jako zasada swobody umów. Pojęcie
autonomii woli jest o tyle szersze, że dotyczy nie tylko umów, ale również
jednostronnych czynności prawnych. Jednak praktyczne znaczenie umów jest
nieporównywalnie większe niż jednostronnych czynności prawnych. Zgodnie z art.
353[1] kc strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego
uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze)
stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. O tym, czy stronom
jakiegokolwiek stosunku prawnego przysługuje kompetencja do określonego
kształtowania treść tego stosunku, decyduje zawsze zakres swobody kontraktowej
przyznanej im w tej mierze przez ustawodawcę.
W art. 58 kc zawarte zostały ogólne ograniczenia zasad swobody kształtowania
treści czynności prawnej. Ograniczenia te odnoszą się zarówno do czynności
jednostronnych, umów, a także innych czynności z zakresu prawa spadkowego
i rodzinnego. Przepis ten wymienia następujące ograniczenia: ustawa, obejście
ustawy, zasady współżycia społecznego. Skutkiem dokonania czynności prawnej

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

sprzecznej z ustawą, mającej na celu obejście ustawy lub sprzecznej z zasadami
współżycia społecznego jest bezwzględna nieważność czynności prawnej. We
współczesnym prawie polskim zasada swobody umów rozumiana jest szeroko.
Zasada ta oznacza także swobodę o decydowaniu nie tylko o treści umowy, ale
także o zawarciu bądź odmowie zawarcia umowy, wyborze kontrahenta, a także
zmianie lub rozwiązaniu już istniejącego stosunku umownego. Takie ujęcie daje
stronom możliwość tworzenia za każdym razem innych relacji pomiędzy sobą oraz,
co ważniejsze, możliwość dopasowywania postanowień umownych do konkretnych
sytuacji. Sztywne posługiwanie się regulaminami umów bądź jednakowymi
warunkami umów mogłoby hamować rozwój stosunków gospodarczych.

21. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

Zdolność prawna jest do zdolność do bycia podmiotem stosunków
cywilnoprawnych, którą cechują się osoby fizyczne oraz osoby prawne. Osoba
fizyczna posiada ją od chwili narodzin do śmierci. Wyjątkiem jest nasciturus (łac.
mający się narodzić), który został zrównany w prawach z osobami fizycznymi, o ile
chodzi o jego dobro (łac. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de
commodis eius agituir- Dziecko poczęte, ale jeszcze nie narodzone uważa się za
już narodzone wtedy, gdy chodzi o jego korzyść). Dziecko takie można ustanowić
spadkobiercą, można dokonywać na jego rzecz także innych przysporzeń
(uposażenie z ubezpieczenia).
Zdolność do czynności prawnych to możliwość nabywania praw i obowiązków
(szerzej- kształtowania swoich i cudzych relacji cywilnoprawnych, tworzenia,
zmieniania i wygaszania stosunków prawnych) w wyniku własnego działania. Mają
ją zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. W wypadku osób fizycznych występują 3
zakresy zdolności do czynności prawnych:
* pełna zdolność do czynności prawnych- przysługuje osobom pełnoletnim, (tj.
po ukończeniu 18. roku życia oraz kobietom powyżej 16. roku życia, które za zgodą
sądu rodzinnego wstąpiły w związek małżeński; unieważnienie małżeństwa bądź
rozwód przed ukończeniem przez kobietę lat 18 nie ma wpływu na raz nabytą pełną
zdolność do czynności prawnych), które nie są ubezwłasnowolnione;
* ograniczona zdolność do czynności prawnych- przysługuje osobom
małoletnim, które ukończyły lat 13, a także osobom częściowo
ubezwłasnowolnionym, które mogą zawierać umowy należące do umów
powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby
psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń
psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie
uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do
prowadzenia jej spraw (art. 16 [1] kc). Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo
ustanawia się kuratelę (art. 16 [2] kc). Z zastrzeżeniem wyjątków ustawowych, do
ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do
czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem,
potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (art. 17 kc). Ważność
umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności
prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od
potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela. Osoba ograniczona
w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu
pełnej zdolności do czynności prawnych. Strona, która zawarła umowę z osobę
ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu
przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się
wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu. Jeżeli osoba
ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej
czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego,
czynność jest nieważna. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych
może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem,
chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi. Jeżeli
przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych
oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta
uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych
przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania
nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego (art. 18-22 kc).
* brak zdolności do czynności prawnych- dotyczy osób mających mniej niż 13 lat
lub ubezwłasnowolnionych całkowicie. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może
być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych,
w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym
postępowaniem (art. 13 [1] kc). Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia
się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 [2] kc).
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności
prawnych, jest nieważna. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych
zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych
bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej
wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do
czynności prawnych (art. 14 kc).

22. Osoba prawna

Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy
szczególne przyznają osobowość prawną (art. 33 kc). Osobowość prawną
przyznaną szczególnymi przepisami posiadają m.in. przedsiębiorstwa państwowe,
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, spółdzielnie, fundacje.
Osobami prawnymi nie są szkoły, jednostki wojskowe, urzędy państwowe czy
gminne. Osoba prawna działa przez swoje organy (czyli wewnętrzne władze, np.
dyrektora, zarząd) w sposób przewidziany w odpowiedniej ustawie i opartym na niej
statucie.

23. Formy czynności prawnych.

Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które
wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.
Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest
nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten,
iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie
przepisy ustawy.
Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność
pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez
postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana. Wola
osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie
się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). Oświadczenie woli,
które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki
sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią (teoria doręczenia
kwalifikowanego). Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło
jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. Oświadczenie woli wyrażone
w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do
środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się
z jego treścią.
Trzy typy formy czynności prawnej
* forma pod rygorem nieważności- ad solemnitatem; forma szczególna, której
niezachowanie pociąga za sobą nieważność czynności prawnej . Obowiązek
zachowania tej formy może wynikać z przepisu ustawy albo woli stron. Najczęściej
zastrzeganą w ustawie formą szczególną jest forma pisemna. Dla jej zachowania
wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść
oświadczenia woli (art. 73 kc). Osoba nie mogąca pisać, lecz umiejąca czytać może
złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej bądź w ten sposób, że uczyni na
dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok inna osoba wpisze jego imię i nazwisko;
dopuszczalny jest także podpis innej osoby poświadczony przez notariusza lub
wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa z
zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego
czytać (art. 79 kc). Gdy osoba nie umie czytać, wówczas oświadczenie woli musi
być złożone w formie aktu notarialnego (art. 80 kc).
* forma dla celów dowodowych- ad probationem; forma pisemna, której
niezachowanie nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej, lecz ogranicza
możność (w razie sporu) skorzystania z niektórych środków dowodowych .
W sytuacji spornej strony tej czynności nie będą mogły żądać przesłuchania ich
i świadków na dowiedzenie, że czynność została dokonana. Jednak są
przewidziane wyjątki (zgoda stron, uprawdopodobnienie czynności, spór
konsumenta z przedsiębiorcą).
* forma dla wywołania określonych skutków prawnych- ad eventum;
niezachowanie formy nie pociąga za sobą nieważności czynności prawnej ani
zakazu dowodowego co do przesłuchania stron i świadków; czynność prawna
wywołuje skutki, ale nie wszystkie, nie wywołuje bowiem tych, które są uzależnione
od zachowania dodatkowego strony.

Formy czynności prawnych- podział techniczny:
* forma pisemna (pismo zwykłe)- jeśli czynność jest jednostronna, to wystarczy
podpis złożony własnoręcznie na dokumencie obejmującym treść oświadczenia
woli (np. testament holograficzny); jeśli czynność jest umową, wówczas zachodzi
wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest
podpisany przez strony lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść
oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany; podpis ma
identyfikować osobę, która złożyła oświadczenie woli i ma znajdować się pod
oświadczeniem, bo stanowi jego zakończenie. Musi to być przynajmniej nazwisko.
Parafki albo inicjały nie są podpisem, aczkolwiek przy akcie notarialnym strony
muszą parafować każdą stronę.
* pismo z podpisem urzędowo poświadczonym- jest to oświadczenie woli,
którego podpis został dodatkowo poświadczony przez notariusza. Wyjątkowo
Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu terytorialnego do
poświadczenia podpisu w miejscowościach, gdzie nie ma kancelarii notarialnych.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

* akt notarialny- najwyżej umiejscowiona w hierarchii forma czynności prawnej.
Może ją sporządzić wyłącznie notariusz. Sprawdza on także tożsamość osób, na
żądanie stron musi oznaczyć godzinę i minutę, wskazać datę i miejsce. Każdy akt
ma odpowiedni numer. Istotą jest spisanie oświadczenia woli stron. Następnie akt
zostaje odczytany przez notariusza lub inną osobę w jego obecności- sprawdza się
w ten sposób, czy to, co zostało spisane, odpowiada woli stron i czy strony są
świadome skutków zawieranej umowy. Akt notarialny jest formą ad solemnitatem
np. dla umowy przenoszącej własność nieruchomości. Jeżeli przeniesienie
własności zostanie dokonane w innej formie, wówczas jest nieważne, a kupujący
nie może przed sądem powołać się na działanie w dobrej wierze.

24. Wady oświadczenia woli

Oświadczeniem woli nazywamy takie zachowanie się osoby, które ujawnia jej
wolę dokonania czynności prawnej w sposób dostateczny (art. 60 kc). Proces
powstawania oświadczenia woli rozpoczyna się już w psychice osoby składającej.
Najpierw bowiem mamy do czynienia z tzw. aktem woli (czyli z decyzją powziętą
pod wpływem takich, a nie innych, wyobrażeń), a dopiero potem dochodzi do
uzewnętrznienia owego aktu woli poprzez określone zachowanie. Jednakże, aby
pewne zachowanie mogło zostać uznane za oświadczenie woli, musi spełnić
następujące warunki:
* musi być zrozumiałe przynajmniej na tyle, by można było ustalić jego sens,
* decyzja musi dotyczyć spraw normowanych przez prawo,
* musi być złożone na serio,
* nie może być spowodowane przymusem fizycznym.
Należy podkreślić, iż oświadczenie woli jest niezbędnym elementem każdej
czynności prawnej, w związku z czym od jego niewadliwości zależy, czy dana
czynność prawna będzie czynnością ważną i prawnie skuteczną.

Definicja i podział wad oświadczenia woli.
Wadami oświadczenia woli są, ujęte w art. 82-88 kodeksu cywilnego,
nieprawidłowości zachodzące przy podjęciu decyzji lub związane z przejawem
woli, które sprawiają, że oświadczenie woli jest lub może zostać uznane za
pozbawione skuteczności prawnej. Wyróżniamy pięć wad oświadczenia woli:
* brak świadomości lub swobody- jest to wada związana z pozostawaniem w
stanie psychicznym, który całkowicie uniemożliwia świadome lub swobodne
podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Stan ten może być wywołany rozmaitymi
przyczynami, z których najczęściej wymienia się chorobę psychiczną, niedorozwój
umysłowy lub inne, nawet przemijające zaburzenia psychiczne (np. wskutek
nadużycia alkoholu lub innych używek, wysokiej gorączki, zaawansowanych zmian
miażdżycowych itp.). Wyłączenie świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli
może mieć miejsce bez całkowitej utraty świadomości - wystarczy znaczne
nasilenie przyczyny. Nie jest natomiast konieczne, aby znajdująca się w takim
stanie osoba była ubezwłasnowolniona. Jeśli chodzi o brak swobody, ma on
miejsce, gdy proces decyzyjny i uzewnętrznienie woli zostają zakłócone przez
czynniki powodujące niezdolność wyboru miedzy taką lub inną decyzją, przy czym
chodzi o czynniki znajdujące się wewnątrz osoby składającej oświadczenie woli. W
wielu przypadkach przeprowadzenie granicy między brakiem świadomości a
brakiem swobody jest bardzo trudne ze względu na to, iż przyczyny je wywołujące
mogą być podobne lub nawet te same (np. w wypadku niektórych chorób
psychicznych).

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

Oświadczenie woli dotknięte wadą braku świadomości lub swobody przy
podejmowaniu lub wyrażaniu decyzji jest z mocy prawa nieważne, co oznacza, iż
czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Sąd z urzędu
uwzględnia tą sankcję, nawet jeśli żadna ze stron sporu się na nią nie powoła.
* pozorność- z wadą tą mamy do czynienia, gdy strony składają sobie
oświadczenia woli dla pozoru, czyli bez zamiaru wywołania skutków prawnych
(pozorność zwykła) lub z zamiarem wywołania skutku innego, niżby to miało
wynikać z treści pozornej czynności prawnej (pozorność kwalifikowana).
Warunkiem zaistnienia tej wady jest świadomość niezgodności dokonanej
czynności z wolą osoby składającej oświadczenie oraz ujawnienie tego wobec
adresata, akceptującego taki stan rzeczy. Łączy się to zazwyczaj z chęcią
wprowadzenia innych osób lub organów w błąd. Przykładem pozorności zwykłej jest
fikcyjna umowa sprzedaży nieruchomości, którą strony zawierają przed
notariuszem, miedzy sobą umawiając się, że nie wywoła ona żadnych skutków
prawnych. Umowa taka, w zamierzeniu stron, ma służyć np. ukryciu majątku
"sprzedającego" przed wierzycielami. Z kolei o pozorności kwalifikowanej będziemy
mówić, gdy np. pod umową sprzedaży nieruchomości strony ukryją darowiznę
nieruchomości, aby w przyszłości nie trzeba było uwzględniać tej darowizny przy
dziale spadku. Czynność prawna pozorna jest zawsze z mocy prawa nieważna
(podobnie jak czynność dokonana w stanie braku świadomości lub swobody).
Sprawa jest prosta, gdy mamy do czynienia z pozornością zwykłą. Natomiast
w przypadku pozorności kwalifikowanej nieważna jest czynność pozorna, ale
czynność ukryta może być ważna, jeśli strony zawierając czynność pozorną
dopełniły wszystkich wymogów dotyczących czynności ukrytej, w tym zwłaszcza
formy tej czynności. Niemniej jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego i postulaty
w doktrynie zmierzają do ograniczenia ilości takich przypadków. Ważnym
elementem jest również ochrona osób trzecich, które niekoniecznie z łatwością
mogłyby się dowiedzieć o wadzie pozorności. Dlatego też pozorność wcześniej
złożonego oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność później dokonanej
czynności prawnej, jeżeli czynność ta była odpłatna i gdy wskutek niej osoba trzecia
zyskała prawo lub została zwolniona ze zobowiązania. Warunkiem jest jednak
dobra wiara osoby trzeciej, co oznacza, że osoba ta nie może wiedzieć o
pozorności. Wtedy - pomimo że wcześniejsza czynność pozorna była nieważna -
osoba trzecia zachowuje nabyte prawo lub zostaje zwolniona od jakiegoś
obowiązku (np. osoba trzecia może w opisanych okolicznościach nabyć służebność
gruntową od osoby, która z powodu pozorności umowy sprzedaży nieruchomości
nie nabyła własności tej nieruchomości).
* błąd (error)- za błąd uważa się niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie
o czynności, przy czym niezgodność może dotyczyć tak faktów, jak i prawa. Nie
jest błędem mylne przekonanie co do rozwoju przyszłych wydarzeń (np. ktoś kupuje
działkę rolną, bo liczy, że w przyszłości dojdzie do zmiany charakteru tej działki
i stanie się ona działką budowlaną). W prawie polskim rozróżniamy błędy co do
treści czynności prawnej i błędy nie dotyczące tej treści. Znaczenie mają, co do
zasady, tylko te pierwsze, zaś te drugie - jedynie w nielicznych przypadkach
(błędem co do treści jest np. błąd co do pochodzenia towaru od danego wytwórcy,
gdy kupujący nabywa podróbkę perfum znanej firmy sądząc, że kupuje oryginalny
produkt). Ponadto błąd musi być istotny, co oznacza, że gdyby składający
oświadczenie woli oceniał sprawę rozsądnie (obiektywna istotność) i nie pozostawał
w błędzie, nie złożyłby tego oświadczenia (subiektywna istotność).
Gdy mamy do czynienia z oświadczeniami woli skierowanymi do drugiej osoby, to

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

oprócz powyższych warunków, musi zostać spełniona jedna z następujących
przesłanek dodatkowych:
a) błąd musi być wywołany przez adresata oświadczenia woli, chociażby
w sposób niezawiniony (np. w sklepie z dziełami sztuki sprzedawca kopię obrazu
oznaczył jako oryginał),
b) bądź też adresat musi o błędzie wiedzieć (w tym samym sklepie klient
oświadcza, że chce kupić oryginał, kupuje kopię, a sprzedawca zdaje sobie sprawę,
że jest to kopia),
c) albo adresat mógł się z łatwością o błędzie dowiedzieć (sprzedawca nie
zdaje sobie sprawy, że jest to kopia, ale ponieważ jest specjalistą, powinien to
zauważyć). Gdy jednak czynność prawna jest nieodpłatna, przesłanki wiedzy
adresata nie mają znaczenia.
* groźba (metus)- o groźbie mówimy, gdy ktoś, w celu zmuszenia drugiej osoby
do złożenia oświadczenia woli, zapowiada użycie środków mogących wywołać
negatywne konsekwencje. Groźba musi być poważna, tzn. że osoba zmuszana
może realnie obawiać się grożącego jej lub osobie trzeciej niebezpieczeństwa
osobistego lub majątkowego, przy czym to niebezpieczeństwo nie musi grozić
natychmiast, lecz może być odsunięte w czasie (np. ktoś grozi kobiecie w ciąży, że
zabije jej dziecko po urodzeniu). Groźba musi być też bezprawna, co oznacza, że
zagrożono użyciem środka niezgodnego z prawem lub, co prawda zgodnego
z prawem, ale kłócącego się z normami etycznymi przyjętymi w społeczeństwie (np.
groźba ujawnienia kompromitujących faktów z życia prywatnego). Ponadto między
groźbą a złożonym oświadczeniem określonej treści musi istnieć związek
przyczynowy, a więc zależność tego rodzaju, że w przypadku braku groźby dana
osoba nie złożyłaby takiego oświadczenia. Co istotne, do kategorii groźby nie
zalicza się przypadków przymusu bezpośredniego (np. ktoś siłą przytrzymując
czyjąś rękę, zmusza tę drugą osobę do złożenia podpisu pod umową), ponieważ
wtedy nie mamy w ogóle do czynienia ze złożeniem oświadczenia woli.
Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby, podobnie jak przy błędzie, jest
ważne, ale można się od niego uchylić na piśmie w ciągu roku od ustania stanu
obawy.
* podstęp (dolus)- błąd wywołany umyślnie w celu uzyskania od kogoś
oświadczenia woli. Wtedy nie jest istotne, czy wywołał go adresat oświadczenia
woli czy osoba trzecia, jeżeli adresat o nim wiedział i nie zawiadomił składającego
oświadczenie. Jeżeli błąd został wywołany podstępnie nie musi on dotyczyć ani
treści czynności prawnej, ani być obiektywnie istotny. Czynności dotknięte błędem
są ważne, ale można je "unieważnić" poprzez uchylenie się od skutków swojego
oświadczenia woli. W tym celu należy skierować do drugiej strony czynności
odpowiednie pismo w ciągu roku od momentu wykrycia błędu. W takim wypadku
w wyniku złożenia oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych
czynność prawna będzie traktowana jako nieważna od samego początku.

25. Przedawnienie roszczeń

Upływ czasu nie jest bez znaczenia dla roszczeń, szczególnie tych, które mają
majątkowy charakter, albowiem, zgodnie z regulacją art. 117 § 1 kc, roszczenia te
ulegają przedawnieniu. Przedawnienie nie powoduje wygaśnięcia obowiązku jego
spełnienia, ale daje zobowiązanemu prawo do podniesienia zarzutu trwale
obezwładniającego roszczenie (zarzut peremptoryjny) i w konsekwencji do
odmówienia spełnienia świadczenia. Dopóty jednak dłużnik takiego zarzutu nie
podniósł, to choćby upłynęły wszelkie terminy przedawnienia, jest zobowiązany

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

wypełnić swoje zobowiązanie. Przedawnieniu ulegają tylko roszczenia
majątkowe, które mają do tego charakter cywilnoprawny.
Roszczeniem jest prawo żądania od indywidualnie określonej osoby ściśle
określonego zachowania się. Stąd też nie ulegają przedawnieniu uprawnienia, które
nie dają się zakwalifikować jako roszczenia, czyli np. uprawnienia kształtujące,
prawa podmiotowe bezwzględne jako takie (np. prawo własności) itp. Oprócz tego,
uprawnienie musi mieć charakter majątkowy. Majątkowe roszczenia to takie,
w przypadku których da się określić wartość ich przedmiotu (np. roszczenie
o wydanie konkretnej rzeczy ruchomej, o zapłatę sumy pieniężnej). Stąd też nie
ulegają przedawnieniu roszczenia wynikające z naruszenia dobra osobistego albo
praw rodzinnych. Kolejną cechą roszczeń podlegających przedawnieniu jest ich
charakter cywilnoprawny. Oznacza to, iż nie podlegają przedawnieniu roszczenia,
które wynikają z przepisów administracyjnych albo karnych bądź procesowych.
Od naszkicowanej w powyższych punktach zasady, iż przedawniać mogą się tylko
cywilnoprawne roszczenia majątkowe, przewiduje się wyjątki. Istnieją bowiem
roszczenia będące zarówno majątkowymi i cywilnoprawnymi, które jednak
przedawnieniu podlegać nie będą. Są to roszczenia o wydanie rzeczy (tzw.
roszczenie windykacyjne) oraz zaprzestanie dalszych naruszeń i przywrócenie
stanu poprzedniego (roszczenie negatoryjne), ale tylko pod warunkiem, iż dotyczą
nieruchomości (art. 222-223 kc).
Do przedawnienia dochodzi na skutek niewykonywania roszczenia przez określony
w ustawie okres czasu. Kodeks cywilny przewiduje różne terminy przedawnienia,
w zależności od źródła roszczenia oraz jego rodzaju. Badając, czy dane roszczenie
uległo już przedawnieniu ustalić trzeba skąd ono wynika (z umowy sprzedaży,
umowy o dzieło, z czynu niedozwolonego itp.) i czy dla roszczeń z danego typu
ustawodawca przewidział szczególne regulacje. Jeżeli okaże się, iż dla danego
roszczenia kodeks przewiduje szczególny okres przedawnienia, stosuje się ten
przepis. Szczególnym przepisem jest np. art. 125 kc, z którego wynika, iż wszystkie
roszczenia prawomocnie zasądzone przez sąd albo stwierdzone w ugodzie
sądowej, przedawniają się po 10 latach od uprawomocnienia się orzeczenia.
W przypadku braku informacji na temat długości okresu przedawnienia
w przepisach szczególnych, należy zastosować reguły ogólne. Reguła ogólna
znajduje się w art. 118 kc i przewiduje, iż zwykły okres przedawnienia wynosi 10
lat, ale gdy dotyczy roszczeń o świadczenia okresowe albo roszczeń związanych
z prowadzeniem działalności gospodarczej, wówczas okres przedawnienia wynosi
3 lata. Terminów tych strony nie mogą zmieniać w żadną stronę (ani przedłużać, ani
skracać). Świadczeniami okresowymi są takie, które charakteryzują się tym, iż
dłużnik jest zobowiązany spełniać je periodycznie, w określonych z góry odstępach
czasu, a suma tych świadczeń nie składa się na z góry oznaczoną wielkość (np.
czynsz najmu płatny co miesiąc, raty alimentacyjne płatne co określony czas, renta
itp.). Świadczeniami związanymi z działalnością gospodarczą są natomiast takie,
które przysługują osobom (fizycznym lub prawnym), które profesjonalnie
i zarobkowo trudnią się działalnością gospodarczą i które wiążą się w jakiś sposób
z prowadzoną działalnością. Nie ma więc znaczenia, czy zobowiązany jest
konsumentem, czy też prowadzi działalność - rozstrzyga osoba wierzyciela.
Przedawnienie następuje, gdy upłynął ustalony wg powyższego schematu okres
przedawnienia. Konieczne i logiczne jest więc, iż trzeba ustalić, od kiedy liczy się
bieg danego okresu. Decyduje o tym przepis art. 120 § 1 zd. 1 kc, z którego
wynika, iż miarodajny jest moment wymagalności świadczenia. Wymagalność to
możliwość żądania przez uprawnionego spełnienia świadczenia. W normalnych

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

okolicznościach termin wymagalności jest określony poprzez podanie daty, do
której dane świadczenie (np. zapłata) powinno zostać spełnione. W przypadku np.
rachunku albo faktury, na których zaznaczono, iż płatność powinna nastąpić do dnia
15. danego miesiąca, roszczenie o zapłatę staje się wymagalne z dniem 16.
danego miesiąca. Przed 15. bowiem dłużnik może powinien, ale nie musi spełniać
świadczenia. Natomiast 16. musi być spełnione. Od tego dnia wierzyciel może już
przymuszać do wypełnienia zobowiązania. Jeżeli nie została określona data
spełnienia świadczenia, a dla danego rodzaju roszczeń przewidziano przepisy
szczególne o wymagalności, stosuje się przepisy szczególne, a w dalszej kolejności
regułę wynikającą z art. 120 kc (a dokładnie z jego § 1 zd. 2 i § 2).
Na nastąpienie przedawnienia mają wpływ okoliczności powodujące zawieszenie
albo przerwanie biegu przedawnienia:
* zawieszenie biegu przedawnienia- oznacza, iż w razie wystąpienia wskazanej
w ustawie okoliczności, bieg przedawnienia w ogóle się nie rozpoczyna, jeżeli
roszczenie nie stało się jeszcze wymagalne, a jeżeli przyczyna zawieszenia
nastąpiła po rozpoczęciu biegu przedawnienia – bieg zostaje wstrzymany (ale nie
przerwany!). Po ustaniu tych okoliczności termin biegnie dalej (nie na nowo!).
Okoliczności powodujące zawieszenie biegu przedawnienia ustawodawca zebrał
w art. 121-122 kc.
* przerwanie biegu przedawnienia- ma ono ten skutek, że w razie wystąpienia
okoliczności wymienionej w art. 123 § 1 kc, po jej ustaniu, zaczyna się go liczyć od
początku, jak gdyby w ogóle nie zaczął biec. Czynnościami powodującymi
przerwanie biegu przedawnienia, są np. wytoczenie powództwa, wniesienie
powództwa wzajemnego, zawezwanie do próby ugodowej, potrącenie w toku
postępowania, złożenie wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego oraz
zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Uznanie długu może
nastąpić nawet w sposób dorozumiany (np. dłużnik prosi o rozłożenie
wierzytelności na raty itp.).
Przedawnienie uwzględnia się tylko na zarzut dłużnika, a więc osoby wobec której
przysługuje roszczenie. Forma i czas zgłoszenia zarzutu przedawnienia nie mają
znaczenia. Dłużnik powinien tylko wyrazić jasno, iż roszczenia nie spełni z uwagi na
jego przedawnienie.

26. Prawo własności

Jest to prawo rzeczowe, które uprawnia do posiadania, korzystania oraz
rozporządzania rzeczami w granicach ustanowionych przepisami prawa
i współżycia społecznego. Przedmiotem prawa własności mogą być nieruchomości
(np. ziemia, budynki) i ruchomości, tj. wszelkie rzeczy nie będące
nieruchomościami (np. motocykl, rower). Uprawnienie do posiadania oznacza, że
faktycznie włada się daną rzeczą (np. domem). Uprawnienie do korzystania polega
na możliwości czerpania korzyści z rzeczy, tj. pożytków (np. warzyw z ogrodu),
bądź dochodów (np. czynsz z wynajmu mieszkania), na możności przetwarzania
rzeczy (np. powierzenie wykonania stołu z desek, których jest się właścicielem),
a nawet zniszczenia (np. spalenia). Rozporządzanie rzeczą może nastąpić m.in.
przez przeniesienie własności na inną osobę (np. na podstawie umowy sprzedaży),
zrzeczenie się własności (np. darowizna) lub w drodze spadku na podstawie
testamentu. Prawo własności podlega konstytucyjnej i ustawowej ochronie. Jeżeli
prawo to jest naruszone lub nawet zagrożone, każdy może się zwrócić do sądu
o obronę swego prawa własności.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

27. Księga wieczysta

Księgi wieczyste to rejestr publiczny, który przedstawia stan prawny nieruchomości.
Pozwala autorytatywnie ustalić, komu i jakie przysługują prawa do danej
nieruchomości. Instytucja ksiąg wieczystych jest wspólna dla rodziny
kontynentalnych systemów prawnych, choć ustrój ksiąg wieczystych
w poszczególnych krajach znacząco się różni. Od1991 księgi wieczyste są
prowadzone przez wydziały ksiąg wieczystych w sądach rejonowych właściwych
według miejsca położenia nieruchomości (sąd wieczystoksięgowy). Są
prowadzone dla nieruchomości, a nie dla właścicieli, to znaczy, że jedna osoba
może być wskazana jako właściciel w kilku księgach wieczystych, natomiast to
samo prawo własności winno być wykazane w jednej i tylko w jednej księdze
wieczystej. W praktyce zdarza się, że to samo prawo własności bywa wpisane
w dwóch lub nawet trzech księgach – sytuację taką należy usunąć w drodze
procesu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym.
Instytucją ksiąg wieczystych rządzi kilka zasad. Najważniejsze z nich to:
* jawność formalna – każdy może w obecności pracownika sądu zapoznać się
z treścią księgi wieczystej, w związku z czym nie można zasłaniać się
nieznajomością wpisów w księdze wieczystej ani wniosków, o których uczyniono
w niej wzmiankę; zasada nie rozciąga się jednak na akta księgi, które przeglądać
może jedynie osoba mająca interes prawny oraz notariusz;
* domniemanie zgodności ze stanem prawnym – domniemywa się (tzn.
przyjmuje za pewne, jeżeli nie zostanie udowodnione co innego), że stan prawny
ujawniony w księdze wieczystej jest zgodny z rzeczywistością (tzn. że prawa
wpisane istnieją, a wykreślone nie istnieją); niezgodność treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym może być usunięta jedynie w drodze
odpowiedniego procesu cywilnego,
* rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych– w razie niezgodności między
stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem
prawnym, treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną
z osobą uprawnioną według księgi wieczystej nabył własność lub inne prawo
rzeczowe (w pewnym uproszczeniu: kupując nieruchomość od osoby wpisanej
w księdze wieczystej jako właściciel stajemy się jej właścicielem, nawet jeśli osoba
ta w rzeczywistości właścicielem nie była; jest to wyjątek od zasady, że nikt nie
może udzielić więcej praw, niż sam ma- łac. Nemo plus iuris ad alium transferre
potest quam ipse habet);
* pierwszeństwo praw wpisanych– ograniczone prawa rzeczowe wpisane do
księgi wieczystej mają pierwszeństwo przed takimi prawami nie wpisanymi do
księgi.

28. Pięcioelementowa struktura przestępstwa

Przestępstwo to:
* czyn człowieka naruszający normę sankcjonowaną,
* karalny- jest opisany w ustawie zawierającej normy sankcjonujące
* bezprawny- nie jest popełniony w okolicznościach wyłączających bezprawność
* karygodny- jego społeczna szkodliwość jest większa niż znikoma
* zawiniony- sprawcy można przypisać winę w czasie popełnienia czynu.

29. Obrona konieczna

Obrona konieczna to okoliczność wyłączająca bezprawność czynu zabronionego.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

Obrona konieczna jest więc jednym z kontratypów. Dokonanie czynu w sytuacji
obrony koniecznej oznacza, że sprawca nie będzie zań ścigany – czyn nie był
bowiem bezprawny. Obrona konieczna wyłącza również bezprawność czynu
niedozwolonego w prawie cywilnym. Obrona przed bezprawnym zamachem
(atakiem) jest prawem gwarantowanym przez obowiązujący w Polsce kodeks karny.
Prawo to także jednym z podstawowych praw podmiotowych człowieka.
Nie każdy zamach na dobro własne lub innej osoby uprawnia jednak do podjęcia
obrony. Podjęcie obrony koniecznej uzasadnia tylko zamach, który jest bezprawny,
bezpośredni i rzeczywisty. Ażeby uznać jakiś czyn za zamach, to czyn ten musi
mieć charakter czynu bezprawnego. Bezprawność czynu polega na tym, iż czyn
ten jest sprzeczny z obowiązującym prawem (normą prawną). Nie chodzi tu
oczywiście o bezprawność w ogóle, lecz wyłącznie o bezprawność (sprzeczność
z normą prawną), która jest elementem przestępstwa i pociąga za sobą
odpowiedzialność karną. Bezprawnie może działać tylko człowiek odpowiadający
za swoje czyny, tak więc np. atak zwierzęcia lub osoby niepoczytalnej nie jest
zamachem, a zabicie takiego napastnika we własnej obronie nie jest działaniem
w obronie koniecznej, lecz działaniem w stanie wyższej konieczności. W pewnych
warunkach czyn zawierający znamiona przestępstwa, a więc czyn bezprawny, nie
ma cechy bezprawia karnego. Najczęściej występującym przypadkiem braku
bezprawności czynu jest działanie w granicach swego prawa lub obowiązku
prawnego. Działanie w obronie koniecznej jest dozwolone przez prawo, a zatem nie
posiada cechy bezprawności.
Kolejnym warunkiem dopuszczającym działanie w obronie koniecznej jest to, że
zamach musi być rzeczywisty. Zamach musi mieć zatem charakter
przedmiotowy, a nie podmiotowy, to znaczy, że zamach musi istnieć
w rzeczywistości, a nie w wyobraźni rzekomo napadniętego. Odpowiedzialność
w takich przypadkach nie jest rozpatrywana na płaszczyźnie obrony koniecznej,
której nie ma, lecz na płaszczyźnie błędu (obrona urojona).
Ostatnim wreszcie warunkiem dopuszczającym obronę konieczną jest wymóg, aby
zamach był bezpośredni, to znaczy, aby powodował bezpośrednie
niebezpieczeństwo dla zagrożonego dobra. Nie może to być niebezpieczeństwo
przewidywane lub minione. Nie oznacza to, że broniący się musi oczekiwać na
zamach sprawcy, by móc powoływać się na działanie w ramach obrony koniecznej.
Wystarczy, że z okoliczności sytuacji jednoznacznie wynika, iż napastnik
przystępuje do ataku na dobro prawem chronione.
Jeżeli działania podjęte w ramach obrony koniecznej nie odpowiadają stawianym im
wymogom i powodują naruszenie jakiegokolwiek dobra napastnika: życia, zdrowia,
czci, mienia, to wówczas następuje przekroczenie granic obrony koniecznej.
Przekroczenie takie ma miejsce, gdy środki lub sposoby obrony były
niewspółmierne do niebezpieczeństwa zamachu – sytuację taką określa się
mianem ekscesu intensywnego; obrona jest przedwczesna lub spóźniona
określona jest jako eksces ekstensywny.

30. Kary przewidziane kodeksem karnym:

* kara grzywny,
* kara ograniczenia wolności,
* kara pozbawienia wolności (od 1 roku do 15 lat),
* kara 25 lat pozbawienia wolności,
* kara dożywotniego pozbawienia wolności (nie mylić z dożywociem- to pojęcie

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

z zakresu prawa cywilnego),
* kara aresztu wojskowego.

31. Środki karne stosowane obok kar:

* pozbawienie praw publicznych
* zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu,
* zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
* zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją
małoletnich lub opieką nad nimi,
* obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub
miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania
określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,
* zakaz wstępu na imprezę masową,
* zakaz prowadzenia pojazdów
* zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych
* przepadek- przejście własności określonych przedmiotów powiązanych w pewien
sposób z popełnionym przestępstwem na Skarb Państwa z chwilą
uprawomocnienia się wyroku,
* obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
* nawiązka- w wysokości do 100 tys. zł za określone enumeratywnie przestępstwa,
* świadczenie pieniężne,
* podanie wyroku do publicznej wiadomości,
* wydalenie z zawodowej służby wojskowej,
* degradacja.

32. Trzy filary Unii Europejskiej.

* I filar- Wspólnota Europejska (Unia Gospodarcza i Walutowa): instytucje
i procedury ustawodawcze (Parlament Europejski, Rada, Komisja Europejska,
Trybunał Sprawiedliwości); unia gospodarcza i walutowa (wspólna waluta- euro,
Europejski Bank Centralny odpowiedzialny za politykę monetarną); wspólny rynek
(otwarta gospodarka rynkowa oparta na wolnej konkurencji); wspólna polityka rolna,
handlowa, transportowa i ochrony środowiska; wspólna polityka azylowa,
imigracyjna i wizowa; obywatelstwo europejskie i ochrona praw obywatelskich;
polityka na rzecz ochrony konsumenta i zdrowia publicznego; polityka
solidarnościowa w wymiarze regionalnym (Fundusz Spójności), sprawy socjalne
i wspomagania zatrudnienia; sieci transeuropejskie
* II filar- Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa: konsultacje i ustalanie
wspólnych stanowisk w sprawach pokoju, praw człowieka, demokracji i pomocy
publicznej krajom trzecim; wspólne działania w ramach OBWE, misje pokojowe i
humanitarne, pomoc na rzecz krajów rozwijających się (APD); Europejska Polityka
Sąsiedztwa, Europejski Obszar Gospodarczy, obrona; urząd Wysokiego
Przedstawiciela UE ds. WPZiB
* III filar- Wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne: walka z rasizmem i
ksenofobią; walka z przestępczością zorganizowaną (terroryzmem, handlem
ludźmi, narkobiznesem, handlem bronią, korupcją); Europejski Urząd Policji
(Europol); współpraca między władzami sądowymi państw członkowskich
(Europejski Nakaz Aresztowania); ujednolicanie norm prawa karnego
materialnego.
Filary zostały ustanowione na mocy Traktatu z Maastricht (7.02.1992). Od wejścia

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

w życie Traktatu z Lizbony podział na filary został zniesiony.

33. Najważniejsze instytucje wspólnotowe

Struktura instytucjonalna Unii Europejskiej jest unikalna, określają ją następujące
cechy:
* ogólne priorytety UE ustala Rada Europejska, na posiedzeniach której zbierają się
przywódcy Unii i państw członkowskich
* wybierani w bezpośrednich wyborach europosłowie reprezentują obywateli
europejskich na forum Parlamentu Europejskiego
* interesy całej UE chroni Komisja Europejska – jej członków wyznaczają rządy
krajowe
* rządy państw UE bronią interesów krajowych w Radzie Unii Europejskiej.
Rada Europejska określa ogólny kierunek polityki UE, nie jest jednak uprawniona
do przyjmowania prawa. Jej pracami kieruje przewodniczący – obecnie Herman
Van Rompuy– a w jej skład wchodzą szefowie państw i rządów oraz
przewodniczący Komisji. Rada odbywa posiedzenia przynajmniej co pół roku,
trwają one kilka dni.
W procesie stanowienia prawa UE uczestniczą trzy główne instytucje:
* Parlament Europejski, który reprezentuje obywateli UE i jest przez nich
bezpośrednio wybierany
* Rada Unii Europejskiej, która reprezentuje rządy państw członkowskich. Pracom
Rady przewodniczą kolejno poszczególne kraje UE w ramach tzw. prezydencji
* Komisja Europejska, która reprezentuje interesy całej Unii.
Te trzy instytucje w ramach zwykłej procedury ustawodawczej (dawna
współdecyzja) wspólnie kształtują politykę i stanowią prawo obowiązujące w całej
UE. Z reguły to Komisja proponuje nowe akty prawne, a Parlament i Rada je
przyjmują. Komisja i państwa członkowskie odpowiadają potem za ich wdrażanie,
zaś sama Komisja czuwa nad ich właściwym stosowaniem i wprowadzaniem
w życie.
Ważną rolę odgrywają dwie inne instytucje:
* Trybunał Sprawiedliwości stoi na straży stosowania prawa europejskiego
* Trybunał Obrachunkowy kontroluje finansowanie działań Unii.
Uprawnienia i obowiązki wszystkich tych instytucji określono w traktatach, które
stanowią podstawę wszystkich działań UE. W traktatach określono również zasady
i procedury, których muszą przestrzegać instytucje UE. Treść traktatów uzgadniają
prezydenci lub premierzy wszystkich państw UE, a ich ratyfikacji dokonują
parlamenty krajowe.
Unia Europejska posiada szereg innych, wyspecjalizowanych instytucji i organów
międzyinstytucjonalnych:
* Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny reprezentuje społeczeństwo
obywatelskie, pracodawców i pracowników
* Komitet Regionów reprezentuje władze regionalne i lokalne
* Europejski Bank Inwestycyjny finansuje projekty inwestycyjne UE i wspiera małe
przedsiębiorstwa poprzez Europejski Fundusz Inwestycyjny
* Europejski Bank Centralny odpowiada za europejską politykę pieniężną
* Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich bada skargi dotyczące przypadków
niewłaściwego administrowania w instytucjach i organach UE
* Europejski Inspektor Ochrony Danych odpowiada za ochronę danych osobowych
obywateli
* Urząd Publikacji publikuje informacje o UE

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

* Europejski Urząd Doboru Kadr zajmuje się rekrutacją pracowników do instytucji i
innych organów UE
* Europejska Szkoła Administracji zapewnia specjalistyczne szkolenia dla
pracowników UE
* szereg wyspecjalizowanych agencji i zdecentralizowanych organów wypełnia
wiele różnych zadań technicznych, naukowych i zarządczych
* Europejska Służba Działań Zewnętrznych (ESDZ) wspiera Wysokiego
Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który to
urząd sprawuje obecnie Catherine Ashton. Przewodniczy ona posiedzeniom Rady
do Spraw Zagranicznych oraz kieruje wspólną polityką zagraniczną
i bezpieczeństwa, czuwając przy tym nad spójnością i koordynacją działań
zewnętrznych UE.

34. Źródła prawa europejskiego.

Acquis communautaire- pojęcie to tłumaczy się

najczęściej

jako dorobek

wspólnotowy. Na dorobek ten składa się całe dotychczasowe prawo UE, wraz z
ukształtowanymi sposobami jego rozumienia i stosowania, polityki wspólnotowe,
orzecznictwo sądowe, zwyczaje, a także wartości tkwiące u podstaw
funkcjonowania UE.

Do źródeł prawa pierwotnego zalicza się traktaty założycielskie Wspólnot
Europejskich i Unii Europejskiej oraz tzw. ogólne zasady prawa.
Do źródeł prawa pochodnego zalicza się akty poszczególnych instytucji, a także
rozmaite umowy zawierane przez Wspólnoty, albo przez państwa członkowskie.
Traktaty, na których opiera się UE:
* traktaty założycielskie; do źródeł prawa pierwotnego UE zalicza się przede
wszystkim tzw. traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i UE. Są to: Traktat o
utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali zawarty w Paryżu w 1951 r.,
Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej zawarty w Rzymie w
1957 r., Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej zawarty w
Rzymie w 1957 r., Traktat o unii Europejskiej zawarty w Maastricht w 1992 r.
ponadto do źródeł prawa pierwotnego zalicza się traktaty nowelizujące powyższe
traktaty. Chodzi tu o JAE z 1986 r., Traktat z Maastricht z 1992 r., TA z 1997 r., a
także TN z 2001 r.
* traktaty akcesyjne; w skład prawa pierwotnego UE wchodzą także traktaty
akcesyjne, tj. traktaty mocą, których do UE są przyjmowane nowe państwa
członkowskie. Traktatów takich było do tej pory pięć (z lat 1972, 1979, 1985, 1994,
2003), z tym, że ostatni z nich, obejmujący również Polskę, wszedł w życie 1 maja
2004 r. W wyniku tych traktatów liczba państw członkowskich wzrosła z sześciu do
piętnastu, a po najnowszym rozszerzeniu Unii wyniosła dwadzieścia pięć.
Zasady ogólne prawa UE:
* pierwszą grupę stanowią zasady, które są współcześnie zaliczane do kanonów
praworządnych i demokratycznych państw. W tej grupie najczęściej wyróżnia się
zasady: pewności prawa i ochrony zaufania, zasadę proporcjonalności oraz ogólną
zasadę równości, następnie zasady: zgodności działania instytucji WE z traktatami,
demokratyzmu oraz jawności.
* drugą grupę ogólnych zasad prawa proklamowanych w orzecznictwie ETS
stanowią prawa podstawowe jednostek.
Akty prawa pochodnego WE:
* rozporządzenia- mają najszerszy zakres obowiązywania, tak pod względem
geograficznym, jak i podmiotowym. Adresatami ich norm są nie tylko wszystkie

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

państwa członkowskie, ale i jednostki. Rozporządzenia są przejawem najgłębszej
ingerencji prawodawcy wspólnotowego w porządki prawne państw członkowskich.
Są one instrumentem ujednolicania (unifikacji) prawa na całym terytorium
Wspólnoty.
* dyrektywy- są one adresowane do państw członkowskich. Nie są natomiast
adresowane do innych podmiotów prawa; nie mogą być bezpośrednim źródłem
uprawnień jednostek lub ich obowiązków. Dyrektywy są instrumentem harmonizacji
prawa państw członkowskich, nie zaś jego ujednolicenia. W wyniku wydania
dyrektyw i wprowadzenia ich norm do prawa krajowego dochodzi do zbliżenia
porządków prawnych państw członkowskich, ale nie do ich identyczności.
* decyzje- decyzja wiąże się w całości adresatów, do których jest kierowana.
Decyzje wspólnotowe nie stanowią jednorodnej grupy aktów. Mają one najczęściej
charakter indywidualny i są porównywane do aktów administracyjnych w prawie
krajowym. Adresaci decyzji są w niej bezpośrednio określani, albo ustala się ich w
sposób pośredni; mogą być nimi państwa członkowskie, przedsiębiorstwa lub inne
podmioty prawa.
* zalecenia i opinie- zalecenie i opinia to akty nie mające mocy wiążącej dla
adresatów. Adresatami mogą być inne instytucje wspólnotowe, państwa
członkowskie lub inne podmioty prawa. Wyrażają stanowisko danej instytucji
wspólnotowej w pewnej dziedzinie lub konkretnej sprawie. Są one często
stosowane w praktyce. ETS stwierdził, że zalecenia powinny być uwzględniane
przez organy państw członkowskich przy wykładni prawa krajowego.
* akty nienazwane, (sui generis)- noszą one różne nazwy, np. uchwały, rezolucje,
deklaracje, wyjaśnienia, komunikaty, sprawozdania, zawiadomienia, memoranda,
programy, plany. Charakter takich aktów jest niejednolity. Niektóre z nich wywołują
skutki prawne ( te akty są często zwane uchwałami), w większości jednak mają
charakter prawnie nie wiążący (np. rezolucje). Przedmiotem wielu aktów są sprawy
wewnętrzne, organizacyjne WE i jej aparatu, a inne akty są skierowane do
adresatów usytuowanych na zewnątrz wspólnotowych struktur organizacyjnych.
Niewiążące akty instytucji wspólnotowych, zaliczane są do tzw. miękkiego prawa
wspólnotowego, tj. do prawa niewiążącego formalnie, ale mimo to mającego
praktyczne znaczenie. Akty sui generis powinny być zgodne z prawem pierwotnym
oraz z aktami prawa pochodnego oraz by były ogłoszone stosownie do ich treści,
charakteru i kręgu adresatów.
Umowy Wspólnoty i państw członkowskich:
* umowy międzynarodowe Wspólnoty- wiążą jej instytucje oraz państwa
członkowskie, są także zaliczone przez ETS do źródeł prawa wspólnotowego,
czego konsekwencją jest m.in. to, że mogą być interpretowane przez ETS.
Interpretacja ETS wiąże WE i państwa członkowskie, nie wiąże natomiast drugiej
strony umowy: państwa (państw) spoza UE, czy organizacji międzynarodowej.
Powinny być zgodne z Traktatami (prawem pierwotnym), a zapewnieniu tej
zgodności, jeszcze przed zawarciem umowy, służy specjalna procedura. Wymaga
się, aby akty instytucji wspólnotowych (prawo pochodne) oraz prawo państw
członkowskich było zgodne z umowami międzynarodowymi Wspólnot.
* umowy międzynarodowe mieszane- których stroną są, oprócz WE, także
państwa członkowskie. Np. umowa o utworzeniu Światowej Organizacji Handlu
z 1994 r. Najczęściej stosuje się ją w sytuacji, kiedy przedmiot umowy obejmuje
materie mieszczące się w zakresie kompetencji zarówno WE jak i państw
członkowskich, przy czym dodatkowo należy zauważyć, że granica tych
kompetencji nie zawsze jest łatwa do przeprowadzenia. Jeśli umowa mieszana

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej

przewiduje stworzenie organów kolegialnych, składających się z przedstawicieli
umawiających się stron, zdolnych do podejmowania uchwał wiążących strony,
uchwały takie są traktowane jako źródło prawa wspólnotowego, dotyczy to
szczególnie uchwał rad stowarzyszenia.
* porozumienia międzyinstytucjonalne- są bardzo istotnym instrumentem
współpracy między instytucjami, albo wyrażenia wspólnego stanowiska na
zewnątrz, w ważnych sprawach. Niekiedy ich celem jest ustalenie sposobu
rozumienia pewnych przepisów traktatowych. Porozumienia nie są wiążące prawnie
na, zewnątrz, ale są przejawem „samozwiązania się” instytucji zawierających je,
pozwalające podmiotom zewnętrznym przewidzieć, jak instytucje te będą
postępować w przyszłości.
* umowy międzynarodowe państw członkowskich z państwami trzecimi albo
z organizacjami międzynarodowymi- nie są zaliczane do źródeł prawa
wspólnotowego. Mają one jednak znaczenie z punktu widzenia WE i UE. Umowy
takie mogą być, bowiem zawierane wyłącznie w dziedzinach i w sytuacjach, kiedy
kompetencja taka nie przysługuje wyłącznie Wspólnocie. Umowy te muszą być
zgodne z prawem wspólnotowym (pierwotnym i pochodnym). Umowy zawarte
przed utworzeniem WE albo przed przystąpieniem państwa do WE (obecnie do UE)
pozostają nienaruszone.
* umowy międzynarodowe zawierane między państwami członkowskimi- są
zaliczane do prawa wspólnotowego. Wydają się one z jednej strony „czystymi”
umowami międzynarodowymi państw, a z drugiej strony mają one istotne znaczenie
dla wspólnego rynku wspólnotowego, a KE uczestniczy w procesie ich tworzenia.
Wykładnia prawa UE.
Do wykładni prawa UE są upoważnione wszystkie organy stosujące to prawo.
Szczególna rola przypada jednak ETS. Wykładnia prawa UE dokonywana przez
ETS jest wiążąca dla wszystkich innych instytucji wspólnotowych, a także dla
państw członkowskich. Trybunał posługuje się różnymi metodami wykładni:
* językowa- zwraca uwagą na dodatkowe problemy, jakie powoduje wielość
oficjalnych języków w UE;
* systemowa- bierze pod uwagę usytuowanie interpretowanych przepisów w całości
danego aktu prawnego, albo systemu prawnego w ogóle;
* celowościowa (ETS stara się ustalić motyw, jakie tkwią u źródeł poszczególnych
przepisów czy ich zespołów).
Zasadniczo ETS nie stosuje wykładni historycznej.

Podstawy prawa- skrypt dla I roku dziennikarstwa i komunikacji społecznej