KORPORACJE TRANSNARODOWE I

TEORETYCZNE KONCEPCJE

KORPORACJI

TRANSNARODOWYCH

I BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI

ZAGRANICZNYCH

ęść

dr Mieczysław SZOSTAK

Starszy wykładowca – Instytut MSG, Szkoła Główna Handlowa

PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

Cele i klasyfikacje teoretycznych koncepcji KTN i BIZ.

Makroekonomiczne koncepcje bezpośrednich

inwestycji zagranicznych.

Ważniejsze teorie umiędzynarodowienia działalności
przedsiębiorstw.

Główne elementy paradygmatu OLI - eklektycznej teorii
produkcji międzynarodowej.

Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju

według Dunninga.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii

lokalizacji działalności gospodarczej.

1.1. CELE TEORETYCZNYCH

ROZWAŻAŃ NAD KTN i BIZ (A)

Celem teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ jest

poszukiwanie odpowiedzi przede wszystkim na następujące
pytania:

1) Dlaczego jedne przedsiębiorstwa krajowe przekształcają

się w KTN, a inne ograniczają swoją działalność do obszaru
danego kraju?

2) Dlaczego KTN decydują się na ekspansję zewnętrzną

poprzez tę specyficzną metodę wchodzenia na obce rynki,
jaką są BIZ? Jakie czynniki o tym przesądzają?

3) Jakie przesłanki determinują wybór określonych

sektorów, gałęzi i branż działalności inwestycyjnej KTN?

4) Dlaczego KTN preferują lokować swoją działalność w

jednych krajach, a omijają inne kraje?

5) Jaki wpływ na decyzje inwestycyjne KTN wywierają

władze państwowe krajów przyjmujących i krajów
pochodzenia?

1.1. Cele teoretycznych rozważań

nad KTN i BIZ (B)

6) Jakie współzależności występują między ekspansją

KTN a globalizacją ekonomiczną, integracją regionalną,
upowszechnieniem gospodarki opartej na wiedzy

i informacjach oraz tendencjami do liberalizacji życia

gospodarczego?

7) Jakie są pozytywne i negatywne konsekwencje

ekonomiczne oraz społeczno-polityczne działalności
inwestycyjnej KTN dla krajów przyjmujących

i państw pochodzenia, inaczej mówiąc – jakie korzyści
i zagrożenia przynosi działalność KTN?
8) Jakie są perspektywy ewolucji pozycji KTN
w gospodarce światowej?

1.2. KLASYFIKACJE TEORETYCZNYCH

KONCEPCJI KTN i BIZ - Propozycja
Moosy

•

W zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej szereg propozycji
klasyfikacji lub systematyzacji teoretycznych koncepcji i hipotez
dotyczących KTN oraz BIZ.

•

Przykładowo

I.A.Moosa

(2002 r.) wyróżnia 5 grup koncepcji BIZ:

1) teorie zakładające doskonałą konkurencję, tj. koncepcje
zróżnicowania rentowności kapitału, dywersyfikacji portfela inwestycji
oraz wpływu wielkości rynku na BIZ,

2) teorie zakładające niedoskonałą konkurencję: koncepcje
organizacji przemysłowej, internalizacji firmy, lokalizacji działalności
biznesowej, teorię eklektyczną, koncepcje cyklu życia produktu i
reakcji oligopolistycznych,

3) teorie finansowe, tzn. koncepcje finansowania wewnętrznego,
obszarów walutowych i dywersyfikacji barier międzynarodowych
przepływów kapitału oraz hipoteza Kojimy,

4) teorie oparte na innych czynnikach: ryzyka politycznego i ryzyka
kraju, wpływu polityki podatkowej, barier handlowych i regulacji
państwowych,

Klasyfikacja teorii BIZ według Ietto-Gillies

Propozycja Moosy (c.d.)

5) teorie alternatywnych metod wejścia na rynki zagraniczne

(BIZ a eksport, licencje, joint ventures i inne pozainwestycyjne sposoby

ekspansji).

Brytyjska ekonomistka G. Ietto-Gillies

(2005 r.) wyodrębnia ze swej strony

następujące główne współczesne koncepcje teoretyczne, które – jej zdaniem -
wyjaśniają działalność KTN i motywy podejmowania BIZ:

1) teoria oligopolistycznych przesłanek BIZ (której podstawy opracował

S. Hymer),

2) koncepcja cyklu życia produktu w kontekście umiędzynarodowienia

produkcji,

3) teoria reakcji oligopolistycznych F.T. Knickerbockera,

4) teoria obszarów walutowych i jej wpływ na produkcję międzynarodową,

5) teoria internalizacji działalności KTN,

6) eklektyczne podejście Dunninga do problematyki KTN,

7) etapy procesu umiędzynarodowienia według Szkoły Skandynawskiej,

8) implikacje międzynarodowe teorii akumulacji technologicznej J. Cantwella,

9) analiza działalności KTN w świetle nowych teorii handlu międzynarodowego,

10) koncepcja transnarodowego kapitalizmu monopolistycznego.

Klasyfikacja teorii BIZ według Buckleya

i De Beule’a

Z kolei w syntetycznym szkicu, zawierającym podsumowanie i ocenę

dotychczasowego dorobku głównych nurtów światowych nauk ekonomicznych,
poświęconych tematyce KTN i BIZ, jaki przygotowali wspólnie

Brytyjczyk

P.J. Buckley i Belg F. De Beule

(2005 r.), zostały przedstawione

następujące podstawowe grupy koncepcji:

1) poglądy twórców („ojców”) teorii produkcji międzynarodowej (S. Hymera,

Ch. Kindlebergera, R E. Cavesa, P. J. Buckleya, M. Cassona

i O.E. Williamsona),

2) koncepcje KTN jako zintegrowanych globalnych sieci produkcyjnych,

3) teoria internalizacji technologii i wiedzy przez KTN,

4) wkład Szkoły Skandynawskiej w wyjaśnianie etapów umiędzynarodowienia

działalności ekonomicznej KTN,

5) międzynarodowe aspekty koncepcji cyklu życia produktu,

6) eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej w ujęciu Dunninga,

7) podejście ekonomii ewolucyjnej do problematyki KTN,

8) analiza specyfiki KTN przez pryzmat teorii organizacji produkcji,

9) determinanty działalności KTN w świetle teorii lokalizacji produkcji,

10) koncepcje aglomeracji, tzw. klastrów (clusters) i platform produkcyjnych.

Klasyfikacja teorii BIZ według Geldnera

•

Spośród polskich ekonomistów, którzy w przeszłości
zajmowali się teoretycznymi aspektami BIZ, w pierwszej
kolejności warto odnotować przedstawioną w 1986 r.
przez

M. Geldnera

propozycję podziału spotykanych

w literaturze światowej koncepcji i hipotez na osiem

kategorii:

- BIZ jako transfer kapitału,
- teorie zróżnicowania stóp zysku i dywersyfikacji portfela
inwestycji,
- teorie oligopolistyczne,
- teoria lokalizacji BIZ,
- teoria cyklu życia produktu,
- teorie internalizacji działalności przedsiębiorstwa,
- eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej,
- teorie makroekonomiczne.

Klasyfikacja teorii KTN według Cieślika

•

J. Cieślik w 1987 r.

, pisząc o teoretycznych aspektach

internacjonalizacji przedsiębiorstwa kapitalistycznego,
zaproponował

3 etapy analizy

•

Najpierw przedstawił teorię internacjonalizacji produkcji,
koncentrując się na analizie koncepcji i strategii wyboru -
w sytuacji oligopolistycznej - między podejmowaniem
przez przedsiębiorstwo produkcji zagranicznej a
eksportem, sprzedażą licencji i kooperacją przemysłową.

•

Na drugim etapie swojej analizy J. Cieślik omówił
zintegrowane modele produkcji międzynarodowej, tj.
model cyklu życia produktu R. Vernona, eklektyczną
teorię produkcji międzynarodowej J.H. Dunninga i model
internacjonalizacji R. Luostarinena.

•

Trzeci etap rozważań J. Cieślika koncentrował się na
prezentacji kluczowych elementów teorii przedsiębiorstwa
ponadnarodowego.

Klasyfikacje teorii BIZ według Przybylskiej

•

K. Przybylska

(2001 r.) w swojej książce nt. determinant BIZ

wyodrębniła

dwa podstawowe nurty myślenia

w światowej

literaturze ekonomicznej: analizę z punktu widzenia zagranicznego
inwestora (czyli w mikroskali) i analizę makroekonomiczną, tj. prezentację
determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia kraju goszczącego.

•

Koncepcje teoretyczne dotyczące

mikroekonomicznej analizy

determinant BIZ K. Przybylska dzieli na dwie grupy:

1) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska finansowego:
teorie międzynarodowego przepływu kapitału, międzynarodowego
zróżnicowania stóp zysku, dywersyfikacji portfela inwestycyjnego oraz
obszarów walutowych;

2) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska realnego:
teoria przewag monopolistycznych, teoria międzynarodowego cyklu życia
produktu, teoria internalizacji KTN i eklektyczna teoria międzynarodowej
produkcji.

Klasyfikacje teorii BIZ według Przybylskiej

i Nosala

•

Natomiast rozważania K. Przybylskiej na temat teoretycznych aspektów

determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia kraju
goszczącego

koncentrują się na 3 grupach zagadnień:

1) determinanty lokalizacyjne wynikające z motywów podejmowania
BIZ, tzn. determinanty rynkowe, kosztowe i efektywnościowe;

2) determinanty lokalizacyjne wynikające z klimatu inwestycyjnego
kraju goszczącego (warunki funkcjonowania firm zagranicznych i
udogodnienia dla działalności zagranicznych inwestorów);

3) oddziaływanie ryzyka inwestycyjnego na decyzje lokalizacji BIZ.

•

Kolejny polski ekonomista

J. Nosal

(2002 r.) dzieli teoretyczne koncepcje

dotyczące BIZ na

dwie grupy

1) teorie powstawania BIZ: teoria arbitrażu, podejście Hymera, teoria
cyklu życia produktu, koncepcja korzyści z internalizacji oraz teoria
eklektyczna Dunninga;

2) najnowsze badania poświęcone BIZ: teoria asymetrii informacji,
koncepcje konieczności wzrostu, efektów zewnętrznych i stabilności.

Klasyfikacje teorii BIZ
według Koraszewskiego i Misali

•

Ze swej strony

W. Karaszewski

(2004 r.) uważa, że spośród

teoretycznych koncepcji objaśniających zjawisko BIZ na uwagę zasługują

w szczególności:

1) teorie przewag własnościowych (prace S.H. Hymera, C.P. Kindlebergera,

S.P. Magee’ego, M.E. Portera, R. Vernona),

2) teorie oligopolistycznych zachowań równoległych (tj. „wymiany pogróżek”

E.M. Grahama i „podążania za liderem” F.T. Knickerbockera),

3) teoria lokalizacji BIZ R.A. Mundella,

4) teoria internacjonalizacji firmy (Buckleya-Cassona, Johansona-Vahlne’a),

5) teoria eklektyczna (paradygmat OLI) Dunninga.

•

Z kolei

J. Misala

(2005 r.) traktuje koncepcje BIZ i KTN jako część

składową teorii migracji kapitału, wyróżniając wśród nich – obok teorii
ortodoksyjnej - teorie i hipotezy opisowe, które dzieli na 3 grupy:

1) teorie makroekonomiczne,

2) teorie mikroekonomiczne (koncepcje umiędzynarodowienia firm),

3) teorie mieszane (z eklektyczną teorią Dunninga na czele).

Klasyfikacje teorii KTN i BIZ według Misali

i Zorskiej

•

Dodać trzeba, że J. Misala w swej monografii, poświęconej teoretycznym
aspektom gospodarki światowej, odrębnie omawia

teorię lokalizacji

działalności ekonomicznej

. Wyróżnia w tym kontekście:

1) teorię tradycyjną (od podejścia klasycznego i neoklasycznego do
koncepcji międzynarodowego podziału pracy R. Sohnsa),

2) współczesne ujęcie teorii lokalizacji, zwane nową geografią ekonomiczną
(która jest przydatna przy analizie lokalizacji BIZ i działalności KTN).

•

A. Zorska

w swych rozważaniach teoretycznych przedstawia najpierw

zarys teorii biznesu międzynarodowego, gdzie omawia teorię internalizacji,
teorię kosztów transakcyjnych i paradygmat eklektyczny. Do tego
ostatniego szeroko nawiązuje także przy analizie przesłanek zagranicznej
ekspansji inwestycyjnej KTN (tj. przewag wynikających z paradygmatu
OLI).

•

Ale A. Zorska znacznie więcej uwagi poświęca modelom rozwoju oraz
funkcjonowania KTN, wyróżniając trzy takie modele:

1) model oparty na inwestycjach;

2) model oparty na wiedzy;

3) model oparty na łańcuchu tworzenia wartości dodanej.

MAKROEKONOMICZNE

KONCEPCJE

BIZ

•

Koncepcje makroekonomiczne: Analiza przesłanek podejmowania BIZ z
punktu widzenia gospodarki narodowej, tj. poprzez pryzmat warunków
działania w potencjalnym kraju przyjmującym w porównaniu z warunkami
panującymi w kraju macierzystym.

•

W koncepcjach tych

BIZ

traktowane wyłącznie jako

zjawisko

finansowe

, tzn. jako jedna z form międzynarodowych przepływów kapitału

(abstrahowanie od - integralnie związanego z BIZ - transferu technologii,
wiedzy, metod marketingu i zarządzania).

•

Rozpatrywane koncepcje łączy wspólne milczące założenie, według którego
w międzynarodowych stosunkach gospodarczych występuje doskonała
konkurencja (stąd też nazywane są one koncepcjami BIZ zakładającymi
doskonałą konkurencję).

•

Ta grupa koncepcji obejmuje

: ortodoksyjną teorię międzynarodowego

przepływu kapitału, teorię międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku,
koncepcję dywersyfikacji portfela inwestycyjnego, teorię wpływu obszarów
walutowych na BIZ, teorię zależności BIZ od wielkości rynku, teorię Kojimy
(tj. względnych przesunięć kosztów pracy i kapitału) oraz teorię zależności
przepływu BIZ od etapu rozwoju gospodarki (według Ozawy).

2.1. Ortodoksyjna teoria międzynarodowego

przepływu kapitału (A)

•

Pierwszą próbę wyjaśnienia determinant BIZ podjęto w ramach

neoklasycznej teorii

międzynarodowego przepływu kapitału

(m. in. R.F. Harrod – 1957 r.).

•

W teorii tej zakłada się przede wszystkim, że

poszczególne kraje różnią

się od siebie pod względem wyposażenia w kapitał

, co pociąga za

sobą zróżnicowanie wysokości przeciętnych stóp procentowych,
występujących w różnych krajach.

•

Z powyższego względu omawiana teoria przepływu kapitału czasami zwana
jest też

teorią zróżnicowania stóp procentowych

•

Według tej teorii, w krajach dysponujących relatywnie dużymi zasobami
kapitałów (tj. nadwyżkami środków finansowych) stopy oprocentowania
(cena kapitału) są stosunkowo niskie. Natomiast w krajach o niedoborze
własnych kapitałów stopy procentowe są stosunkowo wysokie (bo kapitał jest
relatywnie drogim czynnikiem produkcji).

•

Dalej w myśl omawianej teorii, kapitał (włącznie z BIZ) powinien przepływać
z krajów nadwyżkowych (tzn. głównie KWR) do krajów odczuwających
niedostatek własnych środków finansowych (co jest typowe dla KSR).

2.1. Ortodoksyjna teoria międzynarodowego

przepływu kapitału (B)

•

Ale

dane empiryczne nie potwierdzają takiej prawidłowości

(bo

koncentracja BIZ w grupie KWR), co dowodzi słabości powyższej teorii.

•

Ponadto nie pozwala ona ani na wyjaśnienie wyboru poszczególnych form
wywozu kapitału (np.: kredyty, inwestycje portfelowe, czy BIZ), ani na
wytłumaczenie źródeł zjawiska tzw. krzyżujących się BIZ (two way FDI),
czyli – dwukierunkowego transferu BIZ między tymi samymi parami krajów
(np.: USA-Wielka Brytania), co szczególnie często występuje w KWR.

•

Poważnym mankamentem tej teorii jest traktowanie BIZ jedynie jako
transferu środków kapitałowych, co dowodzi niewłaściwego pojmowania
istoty zagranicznych inwestycji bezpośrednich.

•

Analiza zróżnicowania stóp procentowych w skali międzynarodowej bardziej
przydatna do analizy przepływów kapitału pożyczkowego (kredytów
zagranicznych) niż BIZ (czy inwestycji portfelowych) między KWR i KSR.

•

Ale pośrednio wysokość stopy oprocentowania wywierać może wpływ na
BIZ: Niskie stopy w krajach macierzystych mogą zachęcać do zagranicznych
lokat kapitałowych (w tym BIZ). Podobnie jak wysokie stopy procentowe w
krajach goszczących mogą przyciągać inwestorów (lecz pod warunkiem, że
towarzyszy temu stabilizacja i korzystny klimat inwestycyjny).

2.2. Teoria międzynarodowego zróżnicowania

stóp zysku

•

Teoria powyższa, będąca częścią ekonomii neoklasycznej, popularna była
szczególnie w latach 50. i 60. XX w. Wykorzystywano ją zaś m. in. przy
wyjaśnianiu determinant amerykańskich BIZ w krajach Europy Zachodniej.

•

Inaczej określa się ją mianem teorii rentowności lokat kapitałowych, teorii
zróżnicowanych stóp zwrotu kapitału (theory of differential rates of return)
lub hipotezy zyskowności (profitability hypothesis).

•

Według tej teorii, KTN dokonują BIZ w tych krajach przyjmujących, gdzie
oczekiwana stopa zysku od wyłożonego kapitału ma być wyższa od stopy
realizowanej w kraju macierzystym. Oznacza to, że kapitał w formie BIZ
powinien przepływać z krajów o niskiej stopie zysku do krajów o wyższych
stopach rentowności, czego jednak nie da się jednoznacznie udowodnić w
oparcie o dostępne dane empiryczne (które uwzględniają faktyczne, a nie
oczekiwane stopy zysku w KWR i KSR).

•

Krytycy tej teorii wskazują na trudności oceny faktycznej stopy zysku,
realizowanej przez KTN, z powodu specyfiki mechanizmu cenowego w
obrotach wewnątrzkorporacyjnych i zjawiska tzw. cen transferowych.

•

Inny mankament tej teorii: Jako cel główny działalności KTN jej kadra
zarządzająca często traktuje maksymalizację przychodów ze sprzedaży

i umacnianie pozycji rynkowej, a nie maksymalizację stopy zysku.

2.3. Teoria międzynarodowej dywersyfikacji

(zróżnicowania) portfela inwestycyjnego

•

Teoria ta, za ojców której uznawani są J. Tobin (1958 r.) i H.M. Markowitz
(1959 r.), została opracowana dla potrzeb analizy inwestycji portfelowych.
Dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX w. próbowano wykorzystać ją też do
wyjaśniania determinant BIZ (m. in. G.V. Stevans, M.J. Prachowny).

•

Według tej teorii, podejmując BIZ, kierownictwo KTN w swej strategii
inwestycyjnej nie tylko uwzględnia oczekiwaną rentowność kapitału (stopę
zysku), lecz kieruje się również koniecznością ograniczenia ryzyka.

•

Dążąc do zmniejszenia ryzyka, dokonuje głównie dywersyfikacji struktury
geograficznej BIZ (lokując swoje filie w różnych krajach) oraz stara się
zróżnicować strukturę sektorowo-gałęziową inwestycji (co częściowo
wyjaśnia przeobrażenie się wielu KTN w tzw. konglomeraty).

•

Ryzyko związane z BIZ (wg Roota): własnościowe (np. nacjonalizacja),
walutowo-transferowe (np. zakaz repatriacji zysków w walutach
wymienialnych), operacyjne (np. zakaz lub ograniczenie działalności filii
wskutek decyzji władz kraju przyjmującego), niestabilności politycznej
(wybuch wojny domowej lub zamieszek społecznych).

•

W praktyce KTN powyższą teorię trudniej jednak wykorzystać niż w
przypadku inwestorów portfelowych. Wynika to z samej natury BIZ

(długotrwałe zaangażowanie) i innych ich różnic w porównaniu z PIZ.

2.4. Teoria wpływu obszarów walutowych na BIZ

•

Autorem tej teorii jest R.Z. Aliber (1970 r.), a jej istota sprowadza się do
tezy, że przepływy BIZ są zdeterminowane przez zróżnicowanie pozycji (siły)
poszczególnych walut, obowiązujących w głównych strefach (obszarach)
walutowych, do których należą poszczególne kraje.

•

Według Alibera, strumienie BIZ kierują się mianowicie z krajów o mocnych
(silnych) walutach do krajów o słabych walutach. Uzasadniając tę tezę, autor
dowodzi, że gdy inwestor z kraju o silnej walucie nabywa aktywa w kraju o
słabej walucie, to aktywa takie są dla niego relatywnie tanie, zaś ich wycena
uwzględniać musi ryzyko dewaluacji waluty kraju goszczącego. Przy tej
okazji inwestor realizuje tzw. premię walutową, która powinna mu
rekompensować ewentualną niekorzystną zmianę kursu walutowego.

•

Z badań empirycznych, prowadzonych m.in. przez Edisona-Melvina (1990 r.)
i Goldberga-Kolstada (1995 r.) wynika, że umiarkowana i przewidywana
dewaluacja waluty kraju goszczącego de facto przyciąga BIZ, ale duże i
częste dewaluacje zazwyczaj odstraszają KTN jako inwestorów. Ponadto w
kraju o słabej walucie KTN mają ułatwiony dostęp do lokalnych kredytów.

•

Jednak powyższa teoria nie wyjaśnia zupełnie obecnej struktury
geograficznej BIZ w skali globalnej (tzn. koncentracji BIZ w grupie

KWR, posiadających relatywnie silne waluty).

2.5. Koncepcja zależności BIZ od wielkości rynku

•

Punktem wyjścia tej koncepcji stał się neoklasyczny model inwestycji
krajowych Jorgensona (z 1963 r.). Został on wykorzystany do analizy BIZ

m. in. przez B. Balassę (1966 r.).

•

Zgodnie z powyższą teorią, wysokość napływu BIZ do danego kraju
przyjmującego zależy od wielkości rynku tego ostatniego, mierzonego
produktem krajowym brutto w wyrażeniu absolutnym.

•

Zwolennicy tej koncepcji prowadzili badania empiryczne, które potwierdzały
występowanie dodatniej korelacji między wielkością BIZ i PKB, chociaż
wyniki tych badań nie przekonały większości oponentów. Wystarczy zresztą
porównać dane z lat 2004-2005 pokazujące wysokość BIZ i PKB – z jednej
strony - w Luksemburgu i Belgii oraz w Japonii i Pakistanie – z drugiej
strony, żeby poddać w wątpliwość słuszność omawianej teorii.

•

Częściowo koncepcja ta może być przydatna przy wyjaśnianiu BIZ
nastawionych na poszukiwanie nowych rynków zbytu (market-seeking), ale
nie tłumaczy BIZ dokonywanych dla uzyskania dostępu do surowców (np.
ropa naftowa) lub dla poprawy efektywności działania.

•

Ponadto - według J. Stehna oraz J. Misali - brakuje wciąż głębszego
teoretycznego uzasadnienia związku między rozmiarami PKB i BIZ.

2.6. Koncepcja względnych przesunięć kosztów

pracy i kapitału według K. Kojimy (A)

•

Koncepcja ta, której autorem jest ekonomista japoński K. Kojima (1973 r.),
zwana jest też teorią korzyści komparatywnych (według M. Geldnera).

•

Koijma nawiązuje w swych rozważaniach do modelu doganiania cyklu życia
produktu, który został opracowany w latach 30-tych XX wieku przez innego
ekonomistę japońskiego K. Akamatsu.

•

Ze względu na kształt i układ

krzywych, ilustrujących główne
analizowane wielkości, model
autorstwa Akamatsu nazywany

jest

modelem „szyku lotu

dzikich gęsi”

Oznaczenia (do rys. obok):

P – produkcja krajowa,

D – popyt krajowy,

Ex – eksport, Im – import,

T - czas

2.6. Koncepcja względnych przesunięć kosztów

pracy i kapitału według K. Kojimy (B)

•

W myśl modelu doganiania cyklu życia produktu, nowe wyroby
produkowane są najpierw w krajach najwyżej rozwiniętych, które dysponują
najnowocześniejszymi technologiami, wysokimi umiejętnościami
produkcyjnymi i kulturą techniczną oraz dużymi zasobami kapitału.
Natomiast wszystkie kraje, pozostające w tyle za czołówką światową, swój
popyt krajowy (D) na nowe wyroby najpierw muszą zaspokajać w drodze
importu (Im). Następnie podejmują własną produkcję (P), a w dalszej
kolejności są w stanie eksportować takie wyroby (Ex) lub wytwarzać je w
filiach zagranicznych przedsiębiorstw, pochodzących z tych krajów.

•

Wykorzystując i rozwijając model, opracowany przez Akamatsu, Kojima
wyodrębnił

2 rodzaje BIZ

a) inwestycje wynikające ze zmieniającej się pozycji poszczególnych krajów
pod względem posiadanych korzyści komparatywnych dotyczących dwu
czynników wytwórczych: pracy (siły roboczej) i kapitału (wraz z wiedzą
naukowo-techniczną);

b) inwestycje będące efektem przewag oligopolistycznych, jakimi dysponują
poszczególne firmy (KTN) jako inwestorzy zagraniczni (tj. w mikroskali).

2.6. Koncepcja względnych przesunięć kosztów

pracy i kapitału według K. Kojimy (C)

•

Koncentrując się na analizie makroekonomicznej, tj. odnoszącej się do
pierwszego typu BIZ, wspomniany autor ograniczył geograficznie swe
rozważania do stosunków ekonomicznych KWR-KSR.

•

Według koncepcji teoretycznej Kojimy, uwzględniając istniejące względne
różnice kosztów pracy i kapitału, KTN przy podejmowaniu BIZ w KSR
koncentrują się na działalności pracochłonnej (np. przemysł odzieżowy), bo
tania tam jest siła robocza, czyli – niskie płace. Natomiast BIZ w KWR są
dokonywane przede wszystkim w dziedzinach kapitałochłonnych (czyli
pracooszczędnych).

•

W ten sposób - zdaniem omawianego autora - następuje „uzgodniona w
skali międzynarodowej” specjalizacja, która przynosi korzyści
ekonomiczne wszystkim uczestniczącym w niej krajom, zarówno KWR,
jak i KSR (choć obie grupy państw różnią się pod względem elastyczności
działania mechanizmu rynkowego).

•

Zauważyć jednak należy, że słabością powyższej koncepcji jest fakt, że
wyjaśnia ona - i to częściowo - tylko niewielki segment całości przepływów
BIZ w skali globalnej (tj. jedynie kontakty KWR-KSR).

2.7. Koncepcja zależności przepływów BIZ

od etapu rozwoju gospodarki narodowej
według T. Ozawy (A)

•

Za punkt wyjścia swej analizy inny japoński ekonomista T. Ozawa przyjął (w 1992
r.) zaproponowaną wcześniej przez M. Portera (w 1990 r.) klasyfikację różnych
krajów według

czterech etapów rozwoju

ich gospodarek narodowych:

1) faza rozwoju napędzanego przez czynniki podstawowe, tj. pracę i surowce

(factor-driven stage),

2) etap rozwoju napędzanego przez akumulację kapitału i inwestycje

(investment-driven stage),

3) faza rozwoju napędzanego przez innowacje techniczne (innovation-driven stage),

4) faza rozwoju napędzanego przez dobrobyt (wealth-driven stage).

•

Według Ozawy, w praktyce występuje ewolucja kierunków geograficznych i
struktury sektorowej przepływów BIZ wraz z przechodzeniem od niższych do
wyższych etapów rozwoju gospodarki narodowej poszczególnych krajów.

•

początkowym etapie rozwoju

, na którym znajdują się KSR, BIZ napływają

tam z KWR. Wywodzące się z tej drugiej grupy państw KTN poszukują wówczas w
KSR dostępu do tanich surowców i pracowników, zadowalających się relatywnie
niskim wynagrodzeniem. Dominują zatem inwestycje w dziedziny surowcochłonne
(górnictwo, leśnictwo, rolnictwo) i pracochłonne (np. przemysł odzieżowy).

2.7. Koncepcja zależności przepływów BIZ

od etapu rozwoju gospodarki narodowej
według T. Ozawy (B)

•

Etap rozwoju

napędzanego przez akumulację kapitału i

inwestycje

charakterystyczny był w przeszłości dla dynamicznie rozwijających się
azjatyckich i latynoamerykańskich krajów nowo uprzemysłowionych
pierwszej i drugiej generacji (I generacja - Korea Płd, Singapur, Hongkong
i Tajwan; II generacja -Malezja, Filipiny, Brazylia, Meksyk, Chile, Izrael,
RPA itp.).

•

W ostatnim okresie na ten etap rozwoju awansowały niewątpliwie również

Chiny i Indie.

•

Jak potwierdza praktyka, do takich krajów napływają BIZ z KWR,
poszukujące dostępu do rosnącego rynku zbytu, poprawy efektywności oraz
dostępu do taniej, lecz wykształconej siły roboczej.

•

Ale równocześnie korporacje z tych nowo uprzemysłowionych krajów
inwestują w dziedziny surowcochłonne i pracochłonne krajach słabiej
rozwiniętych (np. chińskie BIZ w górnictwie naftowym Sudanu, Angoli,
Kongu i Wenezueli). Coraz częściej próbują też dokonywać BIZ w KWR,
poszukując dostępu do ich rynków i aktywów strategicznych.

2.7. Koncepcja zależności przepływów BIZ

od etapu rozwoju gospodarki narodowej
według T. Ozawy (C)

•

W fazie rozwoju napędzanego przez

innowacje

techniczne znajdują się

KWR, skąd BIZ odpływają do dziedzin kapitałochłonnych w innych krajach
(głównie z tej samej grupy). Rządy KWR podejmują też działania dla
przyciągnięcia BIZ z pozostałych KWR ( jak również z krajów nowo
uprzemysłowionych) do dziedzin technicznie wysoko zaawansowanych

i wymagających kwalifikowanych pracowników.

•

Czołówka KWR znajduje się jednocześnie na etapie rozwoju napędzanego
przez

dobrobyt

, który sprzyja nasileniu się przepływów BIZ wewnątrz tej

grupy krajów, przy ich koncentracji na najnowocześniejszych dziedzinach
produkcji dóbr inwestycyjnych, konsumpcyjnych i usług.

•

T. Ozawa twierdził ponadto, że w ramach

strategii rozwoju otwartego

na współpracę międzynarodową

przepływy BIZ

przyczyniają się do

poprawy

konkurencyjności międzynarodowej

gospodarek KWR,

stymulując zwiększanie

obrotów ich handlu zagranicznego

, co

prowadzi do

superwzrostu

(super growth, tj. do przyśpieszania tempa

wzrostu dochodu narodowego).

3. WYBRANE TEORIE UMIĘDZYNARODOWIENIA

DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW

•

Zaliczane do tej grupy teorie, które próbują wyjaśnić determinanty
działalności KTN (a w szczególności przyczyny podejmowania przez nie
BIZ), zwane też są teoriami produkcji międzynarodowej (J. Cieślik),

teoriami mikroekonomicznymi (J. Misala), teoriami zakładającymi
konkurencję niedoskonałą (tj. działanie w warunkach monopolu lub
oligopolu – I.A. Moosa), czy wreszcie teoriami traktującymi BIZ jako
zjawisko realne (K. Przybylska).

•

W ramach tej grupy teorii wyodrębnia się wiele koncepcji, które można
podzielić – w ślad za K. Przybylską - na

3 podstawowe podgrupy

1) teorie przewag monopolistycznych KTN,

2) teoria międzynarodowego cyklu życia produktu,

3) teoria internalizacji działalności KTN.

•

Chociaż Przybylska do tej samej grupy zalicza eklektyczną teorię produkcji
międzynarodowej Dunninga, to paradygmat OLI zasługuje na odrębne
potraktowanie. Przemawia za tym zarówno kompleksowy (syntetyczny)
charakter tego paradygmatu, jak też wyjątkowo ważna, wiodąca pozycja
teorii Dunninga w dotychczasowym dorobku światowej myśli ekonomicznej,
dotyczącym roli KTN i BIZ we współczesnej gospodarce światowej.

3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (A)

•

Za pioniera badań nad determinantami BIZ i KTN w warunkach
konkurencji niedoskonałej uznawany jest Ch. P. Kindleberger (1969 r.).

•

Zauważył on trafnie, że zagraniczni inwestorzy są w mniej korzystnej
sytuacji niż miejscowi przedsiębiorcy o tyle, że ci drudzy lepiej niż pierwsi
znają specyfikę działania na rynku własnego kraju. Skoro jednak KTN
decydują się na podejmowanie BIZ i ponoszenie dodatkowych kosztów z tym
związanych, to muszą posiadać przewagę (atuty) wynikające z zajmowania
pozycji oligopolistycznej lub monopolistycznej w określonym segmencie
stosunków międzynarodowych.

•

Poważny wkład w rozwój omawianych teorii wnieśli również Dunning

(1973 r.), Hymer (1976 r.), Calver (1981 r.), Buckley-Casson (1985 r.),

Leitch-Barret (1992 r.) i wielu innych ekonomistów.

•

Autorzy teorii przewag monopolistycznych szczegółowo przeanalizowali
różnorodne ich rodzaje. Zazwyczaj wyróżnia się 4 typy przewag KTN , tj.
przewagę finansową, technologiczną, menedżerską i marketingową.

•

Przewaga finansowa

: KTN dysponują ogromnym własnym kapitałem

(nieporównywalnie większym niż firmy lokalne) oraz korzystają z wielu
zewnętrznych źródeł finansowania swej działalności.

3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (B)

•

Przewaga technologiczna

KTN: Sprowadza się ona do prowadzenia

własnych prac badawczo-rozwojowych, znajomości unikalnych
(chronionych patentami) metod i procesów produkcji, dysponowania
nowoczesnymi maszynami i urządzeniami technicznymi, wytwarzania
produktów o znanych markach towarowych itp.

•

Przewaga menedżerska

KTN: Ten atut polega na posiadaniu bogatej

wiedzy i umiejętności w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem i
organizacji pracy w skali międzynarodowej (ponadkrajowej), a zwłaszcza
koordynacji działalności (od mikro- do megaskali), planowania
strategicznego, finansów (budżetowania) i księgowości firmy, gromadzenia
i wykorzystywania informacji, wykorzystania zasobów ludzkich, systemów
wynagrodzeń, pobudzania wydajności pracy i poprawy efektywności itp.

•

Przewaga marketingowa

KTN: Strategie działalności marketingowej

KTN obejmują produkcję, politykę cen i dystrybucji, a także sferę
komunikowania się z otoczeniem (nie tylko docieranie do klientów).

•

W sumie powyższe cząstkowe przewagi składają się na przewagę
konkurencyjną poszczególnych KTN nad ich głównymi rywalami (tj.
innymi KTN) oraz nad lokalnymi firmami w krajach goszczących.

3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (C)

•

Przewaga konkurencyjna KTN

przejawia się w szczególności poprzez:

a) umiejętność dużego różnicowania wytwarzanych produktów
(dostosowywania ich do potrzeb różnych kategorii odbiorców w
poszczególnych oraz do warunków konkurencji; obok faktycznego
różnicowania wprowadzanie pozornych różnic między towarami
określonego rodzaju, np. tylko inne opakowanie),

b) w formie przywództwa cenowego w dziedzinach, w których poszczególne
KTN posiadają pozycję dominującą (o charakterze monopolistycznym lub
oligopolistycznym).

•

Interpretację BIZ jako efekt oligopolistycznego zachowania się
przedsiębiorstw na rynku światowym szerzej przedstawił po raz pierwszy

w 1973 r. F.T. Knickerbocker, który wskazywał na współzależność decyzji
firm działających w warunkach oligopolistycznej struktury rynku.

•

Autorem innej wersji teorii wyjaśniającej BIZ w kontekście oligopolu jest
E.M. Graham. Chodzi tu o „strategię wymiany pogróżek”, według której,
jeśli rywale danej KTN dokonali BIZ w jego kraju macierzystym, to taka
korporacja powinna podjąć działalność w krajach pochodzenia swych
konkurentów celem „kontrolowania” ich zachowań i ograniczania
nadmiernej ekspansji (co wyjaśnia m. in. krzyżujące się BIZ).

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia

produktu (A)

•

Badania nad wpływem cyklu życia różnych produktów na działalność
międzynarodową przedsiębiorstw zapoczątkował

H.V. Posner

, który w

roku 1961 opracował

koncepcję opóźnienia naśladowczego

(imitation leg), zwaną także teorią

luki technologicznej

•

W myśl tej koncepcji, przesłanką prowadzenia wymiany międzynarodowej
może być istnienie odstępu czasowego między momentem rozpoczęcia
produkcji danego towaru w poszczególnych krajach.

•

Próbując wykorzystać tę koncepcję przede wszystkim do wyjaśnienia
przyczyn handlu międzynarodowego artykułami przemysłowymi, Posner
wprowadził dwa podstawowe pojęcia: opóźnienie popytu i opóźnienie
reakcji.

•

Opóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi czasu między
pojawieniem się nowego towaru w kraju, który go jako pierwszy
wyprodukował, a powstaniem popytu na ten nowy towar w jakimkolwiek
drugim kraju.

•

Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu na dany
towar na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia produkcji tego
towaru przez miejscowych przedsiębiorców.

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia

produktu (B)

•

Posner twierdził, że eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora” do
innego kraju odbywa się w okresie równym różnicy między opóźnieniem
popytu i opóźnieniem reakcji. BIZ alternatywą eksportu, jeśli występują
bariery celne lub pazataryfowe w zakresie dostępu do rynków zagranicznych.

•

Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia naśladowczego: sprzedaż po II
wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej amerykańskich pończoch
elastycznych i tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60. zagranicznych
okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron (po uruchomieniu produkcji własnej
w naszym kraju import tych produktów został wstrzymany).

•

Dorobek Posnera wykorzystany został w 1966 r. przez R. Vernona -
uważanego powszechnie w światowej literaturze ekonomicznej za twórcę
teorii międzynarodowego cyklu produkcji - do analizy nie tylko wymiany
handlowej, ale także BIZ. Rozszerzone wersje tej teorii przedstawili również:
S. Hirch i R. Shons (1975 - 1976 r.)

•

Według powyższej koncepcji, cykl życia produktu obejmuje 3 główne fazy:

-- wstępną fazę produktu innowacyjnego,

-- fazę produktu dojrzałego,

-- fazę produktu standaryzowanego (zwana też fazą schyłkową).

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia

produktu (C)

•

W pierwszej, tzn. wstępnej fazy cyklu w USA

- T

)

innowacyjny

(nowy) produkt wytwarzany jest w ilości dość ograniczonej, wyłącznie na
potrzeby rynku krajowego (tj. amerykańskiego – zob.: rysunek).

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia

produktu (D)

•

Dojrzała faza życia produktu w USA (T

– T

): Produkcja masowa i eksport

z USA do innych KWR (które są importerami towaru).

•

Faza standardowej produkcji i zwolnionej dynamiki eksportu produktu
przez USA (T

– T

): Amerykański produkt nadal eksportowany, chociaż

możliwości zbytu w innych KWR coraz bardziej ograniczone, bo te ostatnie
podjęły własną produkcję, ograniczyły import, a w T

rozpoczęły eksport.

Natomiast od T

pojawia się eksport z USA do KSR.

•

Dojrzała faza życia produktu w KWR, a jednocześnie faza schyłkowa w
USA: Od momentu T

USA importerem netto tego towaru i ograniczają

własną produkcję, podczas gdy inne KWR dominują na światowym rynku,
eksportując do USA i KSR.

•

Faza przenoszenia produkcji – w drodze podejmowanie BIZ - z KWR do
KSR (z racji wzrostu kosztów pracy), które od T

stały się eksporterami

netto, podczas gdy KWR ograniczyły produkcję i eksport, a od momentu T

przeobraziły się w importerów netto.

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia

produktu (E)

•

Generalnie biorąc, w fazie II międzynarodowego cyklu życia produkt
dojrzały pod względem technologicznym (i dopasowany do preferencji
klientów) jest sprzedawany i może być wytwarzany nie tylko w kraju
pochodzenia, lecz także zagranicą. Pobudza to zwykle podejmowanie przez
KTN ekspansji zewnętrznej w formie BIZ (głównie do krajów o zbliżonym
etapie rozwoju, czyli do KWR).

•

W III fazie cyklu, tj. na etapie standaryzowanego produktu zwiększa się
presja konkurencyjna ze strony innych KTN, które mogą lansować własne
nowe, bardziej technologicznie zaawansowane wyroby. Aby utrzymać się
na rynku, producent standaryzowanego towaru musi obniżać jego

cenę, co w szczególności stymuluje BIZ i delokalizację produkcji do KSR.

•

Praktycznym - podawanym w literaturze światowej i polskiej - przykładem
faz cyklu życia produktu jest ewolucja w skali globalnej procesu produkcji
i eksportu telewizorów (lub komputerów).

3.3. Teoria internalizacji działalności KTN

•

Powyższa teoria zwana też bywa koncepcją transakcji wewnętrznych, bo -
po pierwsze – nawiązuje do teorii kosztów transakcyjnych R. Coase’a (z
1937 r.), a po drugie – próbuje wyjaśnić proces zastępowania transakcji na
rynku zewnętrznym wymianą wewnętrzną przedsiębiorstwa w ramach
działalności KTN (tj. obrotami wewnątrzkorporacyjnymi.

•

Największym dorobkiem w zakresie rozwoju tej teorii KTN (i BIZ) mogą
pochwalić się zwłaszcza: Williamson (1975 r.), Buckley-Casson (1976 r.),
Hymer (1976 r.), Rugman (1980 r.), Teece (1986 r.) i Madhok (1998 r.).

•

Koszty transakcyjne obejmują koszty upowszechnienia informacji o
możliwości zawarcia transakcji, identyfikacji potencjalnych partnerów,
negocjacji warunków transakcji (z ceną włącznie), sformułowania
kontraktu i jego realizacji.

•

Internalizacja działalności (w obliczu zawodności rynku zewnętrznego, tj.
market failure) poprzez utworzenie rynku wewnątrzkorporacyjnego
pozwala KTN na uniknięcie kosztów transakcyjnych, choć niektóre
transakcje firmy te musza nadal zawierać za pośrednictwem rynku
zewnętrznego.

•

Podstawowym założeniem tej teorii: istnienie konkurencji oligopolistycznej
(lub monopolistycznej) i występowanie związanych z tym przewag (co
zostało omówione w punkcie 3.1).

4. GŁÓWNE ELEMENTY PARADYGMATU

OLI - EKLEKTYCZNEJ TEORII
PRODUKCJI MIĘDZYNARODOWEJ (A)

•

Najbardziej popularną teorią, która wyjaśnia w miarę całościowo
determinanty działalności KTN i motywy podejmowania BIZ, jest
bezsprzecznie eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej, której
autorem jest J.H. Dunning. Pierwszą jej wersję przedstawił on w 1973 r.

Od tej pory ciągle ją modyfikuje, wzbogaca i rozszerza o nowe aspekty.

•

Teoria Dunninga stanowiła od początku mistrzowską kompilację (lub
syntezę) i rozwinięcie dorobku trzech wcześniejszych teorii cząstkowych.

Wykorzystując je, Dunning zaprezentował własną teorię, która zwana jest

paradygmatem OLI

, od pierwszych liter 3 angielskich słów:

ownership (O), location (L)

oraz

internalization (I)

, które określają

źródła 3 grup podstawowych przewag KTN wyodrębnionych przez autora.

4. Główne elementy paradygmatu OLI

– eklektycznej teorii produkcji
międzynarodowej (B)

•

Pierwszą z nich są przewagi o charakterze oligopolistycznym,
jakimi odznaczają się poszczególne KTN z racji posiadanego
przez nie prawa własności szeroko pojętych aktywów. Dlatego
też nazywane są one specyficznymi przewagami
własnościowymi (ownership specific advantages).

•

Drugą grupę tworzą przewagi KTN z tytułu specyfiki
lokalizacji ich działalności ekonomicznej (location specific
advantages).

•

Trzecia grupa to specyficzne przewagi związane z
internalizacją KTN (internalization incentive advantages).

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (A)

•

Niepowtarzalne przewagi typu oligopolistycznego, które wynikają ze
specyfiki samej natury KTN, a zwłaszcza z własności unikalnych aktywów,
pozwalają poszczególnym korporacjom globalnym podejmować BIZ i
konkurować skutecznie z innymi przedsiębiorstwami transnarodowymi
oraz z firmami lokalnymi w krajach przyjmujących.

•

Najpierw Dunning dzielił te przewagi na trzy - niezbyt precyzyjnie rozgraniczone -
podgrupy,

tj. przewagi wewnętrzne płynące z istoty i specyfiki działania KTN, przewagi ich

filii nad przedsiębiorstwami lokalnymi krajów goszczących oraz przewagi własnościowe
wiążące się z transnarodowym charakterem działalności korporacji.

•

Natomiast w latach 90. oraz w obecnej dekadzie autor woli systematyzować
przewago własnościowe w

dwie podgrupy lub „wiązki”

(jak określa to trafnie

Zorska w podpunkcie 4.1.1. podręcznika):

1) Przewagi konkurencyjne wynikające z posiadania przez daną KTN

specyficznych zasobów i umiejętności, tj.;

-- aktywów materialnych (w postaci finansowej i materialnej),

-- aktywów niematerialnych (wiedzy, innowacji i technologii, kwalifikacji i doświadczeń

zawodowych pracowników, metod organizacji, zarządzania i marketingu, marek
produktów, systemów informatycznych oraz baz danych itp.),

-- zdolności do skutecznego obniżania wewnętrznych kosztów produkcji oraz kosztów

współpracy z kontrahentami zewnętrznymi.

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (B)

2) Przewagi będące efektem wspólnego zarządzania przez kierownictwo

firmy macierzystej wszystkimi filiami wchodzącymi w skład danej KTN:

-- przewagi filii KTN nad nowo powstającymi lokalnymi przedsiębiorstwami,

wynikające z dostępu do zasobów i zdolności macierzystej firmy,

-- przewagi jednych KTN nad innymi (tj. ich rywalami), będące efektem wyższego

stopnia umiędzynarodowienia działalności (większej elastyczności operacyjnej,

bogatszych doświadczeń w dziedzinie realizacji międzynarodowych transakcji

biznesowych, lepszej umiejętność minimalizacji ryzyka ekonomicznego i

adaptacji do zróżnicowanych warunków działania w poszczególnych krajach).

•

Począwszy od lat 90-tych, w paradygmacie OLI szczególnego znaczenia
wśród przewag własnościowych nabrały atuty oparte na wiedzy oraz tzw.

aktywa relacyjne

(relational assets). Te ostatnie Zorska przetłumaczyła

chyba niezbyt jasno na język polski jako „atuty relacyjne”.

•

Chodzi tu o nowy - wyodrębniony przez Dunninga - typ przewagi własnościowej
KTN, który polega na ich gotowości i umiejętności uzyskania dostępu, tworzenia,
wykorzystania i koordynowania wszelkich zasobów oraz zdolności, które są
niezbędne celem ustanowienia optymalnie korzystnych międzyludzkich powiązań
(stosunków czy relacji), jak też dla stałej poprawy jakości takich powiązań
wewnątrz samej korporacji oraz w jej kontaktach z otoczeniem zewnętrznym.

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (C)

•

Aktywa relacyjne są ściśle powiązane z kapitałem społecznym korporacji.
Składają się one z 3 grup elementów:

a) powszechnie uznane wartości (składniki podstawowe): zaufanie,
uczciwość, wzajemność poczynań, szacunek dla odmienności kulturowej,
umiejętność działania w warunkach różnorodności,

b) wartości kontekstowe lub względne (składniki drugorzędne): społeczne
normy postępowania, etyka pracy, stosunek do ryzyka, gotowość uczenia
się, odpowiedzialność, oportunizm, mała podatność na korupcję oraz
kontrreakcja na nadużycia władzy,

c) zdolności negocjacyjne i koordynacyjne w ramach kontaktów
wewnątrzkoorporacyjnych i w stosunkach z kontrahentami zewnętrznymi.

•

Z kolei kluczowa rola

atutów KTN opartych na wiedzy

wynika stąd,

że we wspólczesnej gospodarce światowej wiedza i informacje są traktowane
jako unikalny i specyficzny zasób, którego umiejętne wykorzystanie tworzy
i umacnia przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa. Wiedza jest bowiem
niezbędna dla pomnażania innych zasobów i poprawy ich jakości. W
odróżnieniu od pozostałych zasobów, wiedza nie tylko nie zużywa się, kiedy
jest praktycznie stosowana, lecz dzięki temu rozwija się dynamicznie (w
myśl zasady: „learning by doing”).

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (D)

•

Wiedza - rozumiana zazwyczaj jako „przekonanie, które kieruje działaniami
organizacji” (B. Chakravarthy, Y. Doz i in.) - generuje innowacje
procesowe, produktowe, organizacyjne, menedżerskie i finansowe. Tworzy
nowe, bardziej konkurencyjne towary i pozwala na lepsze zaspokojenie
potrzeb konsumentów.

•

Dzięki swej ekspansji zagranicznej KTN poprawiają efektywność wykorzystania
własnej wiedzy jako unikalnego zasobu, a także wzbogacają ją w drodze
wykorzystania walorów lokalizacji i nawiązywania kooperacji z innymi jej
dysponentami.

•

Według Zorskiej, w ramach KTN

„zbiornikami” wiedzy

są:

1) indywidualni pracownicy i ich grupy,

2) tzw. artefakty - zasoby wiedzy zgromadzone „w postaci praktyk będących

rutynowymi czynnościami, sekwencją działań oraz interakcjami”,

3) różne podmioty organizacyjne: zakłady pracy funkcjonujące w filiach,

poszczególne filie i sama firma macierzysta.

•

Proces tworzenia wiedzy, jej poszukiwania, pozyskiwania i aplikacji przez KTN jest
wspierany innymi, komplementarnymi w stosunku do niej zasobami posiadanymi
przez korporację (ludzkimi, finansowymi i rzeczowymi). Przy tym

nowa wiedza

wytworzona przez samą KTN stanowi jej wyłączną własność intelektualną

(może więc być np. opatentowana), a nie staje się dobrem publicznym.

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (E)

•

Upowszechnienie i niebywale szybki rozwój nowych technologii
informacyjnych i komunikacyjnych (na ich oznaczenie Zorska używa
skrótu: IKT), z Internetem na czele, przyczyniło się w ostatnich latach nie
tylko do zwiększenia i wzbogacenia zasobu wiedzy posiadanej przez KTN,
lecz także do podniesienia efektywności procesu odkrywania nowych
zjawisk i właściwości (tj. pojawienia się nowych wynalazków) oraz
przyśpieszenia prac wdrożeniowych

, zwłaszcza dzięki stosowaniu technik

wirtualnego modelowania oraz symulacji w badaniach i projektowaniu.

•

Dzięki wykorzystywaniu IKT nasila się walka konkurencyjna między KTN, bo w
szczególności Internet umożliwia :

a) lepsze dostosowanie oferty produktów i usług do oczekiwań i wymagań klientów,
b) dotarcie do nowych segmentów lokalnego, regionalnego i globalnego rynku,

c) ułatwienie imitacji nowych wyrobów oraz nielegalnego korzystania z cudzej

własności intelektualnej.

•

Ale KTN, które najefektywniej potrafią zastosować IKT, przyśpieszają procesy swej
specjalizacji, rekombinacji łańcuchów tworzenia wartości, konfigurowania,
integrowania i pomnażania wiedzy w ponadgranicznych sieciach oraz delokalizacji
działalności (bo odległość traci znaczenie, gdy rekompensują ją korzyści nowej
lokalizacji).

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (F)

•

Rewolucyjny postęp w dziedzinie nowych technologii informacyjnych i
komunikacyjnych, ułatwiając rozwój, upowszechnienie i wdrożenie wiedzy,
pozwala KTN – jak pisze Zorska - osiągnąć zwłaszcza następujące
przewagi konkurencyjne typu własnościowego:

a) zmniejszenie ogólnych kosztów działania w drodze większej standaryzacji

produkcji (ale przy uwzględnieniu - w miarę potrzeby – zróżnicowanych
w skali lokalnej preferencji konsumentów),

b) szybsza realizacja działań dostosowawczych do zmieniających się

warunków rynkowych i technologicznych,

c) zastosowanie innowacyjnych i unikalnych metod konkurencji z rywalami,

przede wszystkim zaś sprawniejsze wykorzystanie innowacji do

dostosowania modelu biznesowego do pojawiających się wyzwań,

d) optymalne zarządzanie informacjami i wiedzą wewnątrz KTN, co

pozwala na zwiększenie korzyści w zakresie tworzenia wartości dodanej,

e) bardziej harmonijna i efektywna współpraca z kontrahentami

zewnętrznymi, działającymi w różnych krajach.

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (A)

•

Przewagi lokalizacyjne to – według interpretacji Dunninga - zestaw
przesłanek decydujących o wyborze przez KTN konkretnego goszczącego, a
ściślej mówiąc – o wyborze nie tylko kraju, lecz także konkretnej dziedziny
(branży) i określonego przedsiębiorstwa zagranicznego, które jest
przejmowane przez firmę macierzystą lub konkretnego miejsca lokalizacji
nowo tworzonej filii zagranicznej, w ramach ekspansji inwestycyjnej (BIZ).

•

Zdaniem omawianego autora, o wyborze miejsca lokalizacji BIZ decydują
następujące determinanty:

a) sprzyjające czynniki rynkowe (posiadanie przez dany kraj bogatych
zasobów i zdolności wytwórczych, wielkość i chłonność rynku), jak też brak
lub występowanie barier w zakresie dostępu do rynku (wskutek polityki
protekcjonizmu lub nadmiernej biurokratyzacji i korupcji),

b) relacje między cenami, kosztami i wydajnością pracy, kapitału oraz
technologii w kraju i miejscu przewidywanej lokalizacji,

c) klimat inwestycyjny, panujący w poszczególnych krajach przyjmujących,

d) stopień rozwoju infrastruktury ekonomiczno-społecznej i instytucji

rynkowych oraz inne okoliczności działania w kraju goszczącym KTN.

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (B)

•

Podane wyżej, a zaczerpnięte z teorii lokalizacji działalności gospodarczej,
tradycyjne przewagi lokalizacyjne mają charakter czynników podażowych,
popytowych lub efektywnościowych.

•

W obliczu nasilenia się we współczesnej gospodarce światowej procesów globalizacji
i liberalizacji życia ekonomicznego, powstania licznych ugrupowań integracyjnych,
zawarcia kilkuset międzypaństwowych preferencyjnych porozumień handlowych
oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i informacjach

Dunning dokonał

przewartościowania swojego podejścia do przewag lokalizacyjnych w
kontekście paradygmatu OLI, rozszerzając swe wcześniejsze rozważania

o nowe podane niżej aspekty:

a) konieczność pogłębionej oceny czynników lokalizacji biznesu
międzynarodowego, szczególnie poprzez uwzględnienie dorobku przedstawicieli
nowej geografii ekonomicznej, dotyczącego przesłanek specjalizacji produkcyjnej
różnych krajów i działalności firm w

klastrach

(clusters), określanych przez Zorską

mianem

skupisk branżowych

firm (ściśle ze sobą współpracujących),

b) analiza czynników lokalizacji BIZ dokonywanych przez KTN nie tylko w
przekroju międzykrajowym, lecz także w skali regionów ponadkrajowych i
wewnątrzkrajowych, sektorów, gałęzi i branż wytwórczych oraz na szczeblu
wspomnianych klastrów,

c) rosnące znaczenie dla KTN podaży, jakości i cen zasobów i zdolności
pochodzących spoza kraju macierzystego,

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (C)

d) uwzględnienie wpływu władz państwowych poszczególnych krajów na stabilność
sytuacji gospodarczej, sprawność funkcjonowania rynku, modernizację zasobów i
zdolności wytwórczych w skali makroekonomicznej i na niższych szczeblach
gospodarowania (z klastrami włącznie),

e) konieczność silniejszego akcentowania roli czynnika ludzkiego jako kryterium
wyboru miejsca lokalizacji działalności KTN, nie tylko od strony podaży pracy
(liczby dostępnych pracowników, ich kwalifikacji i motywacji do pracy) oraz
wielkości popytu ludności na produkty wytwarzane przez korporację, ale także
wpływu różnorodności społecznej, kulturowej i systemowej na innowacyjność,

f) wzrost znaczenia analizy dostępnych opcji lokalizacyjnych ekspansji
zagranicznej KTN w kontekście stymulowania rozwoju jej wiedzy, pogłębienia
specjalizacji w kształtowaniu unikalnych zasobów i zdolności korporacji oraz
optymalnego konfigurowania łańcucha tworzonej przez nią wartości dodanej.

•

Na przełomie XX i XXI wieków rozważania Dunninga dotyczące lokalizacji zostały
wzbogacone w szczególności o - szeroko omówiony w w podpunkcie 4.1.2.
podręczniku Zorskiej - „model geograficznie osadzonych źródeł działań, zasobów i
wiedzy”, który w skrócie określany jest mianem

modelu ARK. Jego

nazwa

pochodzi od pierwszych liter trzech następujących terminów w języku angielskim:

A – activities; R – resources, K - knowledge (schemat graficzny tego modelu

podaję dalej).

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (D)

Schemat modelu ARK, tj. „modelu geograficznie osadzonych źródeł działań,
zasobów i wiedzy” (według podręcznika Zorskiej)

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (E)

•

„Geograficzne osadzenie” powyższych 3 czynników polega zazwyczaj na ich
koncentracji przestrzennej, tj. na umiejscowieniu w konkretnym regionie
geograficznym kraju lokaty BIZ lub w klastrze (inaczej mówiąc, w skupisku
branżowym – jak pisze Zorska, czy w „gronie” – jak preferuje nazywać klaster J.
Misala).

•

Chociaż teoria klastrów pojawiła się dopiero kilku lat temu, to szybko zdobyła ona
ogromną popularność w literaturze światowej i polskiej, stając się ostatnio jednym
z bardzo „modnych” tematów. Jednak kwestia korzyści koncentracji przestrzennej
(aglomeracji) działalności biznesowej przedsiębiorstw dostrzegana i analizowana
jest przez ekonomistów już od pół wieku. Legła ona bowiem u podstaw narodzin
teoretycznych koncepcji „biegunów wzrostu” i tzw. ”przemysłów
uprzemysłowiających” („les industries industrialisantes”). Autorem i głównym
popularyzatorem obu tych koncepcji był wybitny francuski ekonomista F. Perroux.
Wzbudzały one wprawdzie spore kontrowersje, ale wykorzystywano je zwłaszcza

w teorii rozwoju regionalnego oraz w teorii industrializacji.

•

Odwołując się do definicji klastra, zaproponowanej przez M.E. Portera, Zorska
sprowadza jego istotę do „geograficznej koncentracji konkurencyjnych firm lub
innych podmiotów z danej branży, które jako dostawcy i/lub nabywcy nawiązują bliskie
relacje z innymi podmiotami i branżami w regionie lub które wspólnie korzystają z
zasobu wyspecjalizowanych kadr, co umożliwia tym firmom uzyskanie przewagi
konkurencyjnej nad rywalami w tej branży na wielu rynkach”.

•

Dzięki działalności klastra następuje przede wszystkim internalizowanie

wiedzy i informacji przez grupę firm, które są jego uczestnikami.

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (F)

•

Warunki powstawania i rozwoju klastrów

jako swoistych ”pakietów

aglomeracyjnych” (według określenia Zorskiej):

-- odpowiednie wyposażenia miejsca lokalizacji klastra (tj. miasta, kilku blisko ze
sobą sąsiadujących miast, czy miejscowości) w wysoko kwalifikowane kadry,
infrastrukturę komunikacyjną, ośrodki B+R oraz instytucje wspierające
innowacje i rozwój wiedzy,

-- bliskość dużego ośrodka akademickiego, posiadającego znaczący dorobek w
dziedzinie badań powiązanych z określoną branżą,

-- aktywne wsparcie finansowe i „logistyczne” działalności klastra przez lokalne
i/lub centralne władze państwowe (np. tworzenie parków przemysłowych lub
naukowo-technologicznych).

•

Klasyfikacja klastrów

(od najprostszych do zaawansowanych ich typów):

-- zwykłe aglomeracje (tylko dobra infrastruktura i zasoby),

-- kompleksy branżowe lub przemysłowe (możliwości redukcji kosztów

dostaw i zbytu oraz kosztów transakcji firm uczestniczących),

-- sieci socjalne lub biznesowe (wspólne rozwijanie wiedzy i informacji),

-- dynamiczne klastry (dynamic clusters – intensywna współpraca

i rywalizacja, nieustanna poprawa kluczowych kompetencji i przewag

konkurencyjnych przedsiębiorstw).

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (G)

•

O atrakcyjności lokalizacyjnej dla KTN poszczególnych regionów
wewnątrzkrajowych (które Zorska nazywa raczej niezbyt trafnie
mikroregionami) lub regionów przygranicznych sąsiadujących ze sobą
krajów decydują: położenie geograficzne, poziom ich rozwoju i wyposażenia
w zasoby oraz zdolności wytwórcze, stan infrastruktury, możliwości zbytu i
oferowane zachęty inwestycyjne.

•

Wielkie aglomeracje miejskie (city-regions) uważane są za szczególnie
atrakcyjne regiony, które są w stanie skutecznie przyciągać BIZ.

•

W wielu krajach przyjmujących występuje zbyt silna koncentracja
przestrzenna działalności KTN w regionach najwyżej rozwiniętych (gdzie –
jak np. w Polsce - istnieją najbardziej korzystne warunki dla podejmowania
działalności usługowej i przemysłowej) oraz w regionach o bogatych
zasobach bogactw naturalnych (co typowe zwłaszcza dla KSR).

•

Obserwując prawidłowości lokalizacji KTN, można stwierdzić powstawanie
swoistego „trójkąta współzależności”: w układzie: firmy-branże-regiony.
Trójkąt ten jest efektem kumulowania się interakcji między działalnością
KTN, aktywnością - powiązanych ze sobą wstecz lub do przodu - branż (w
których działają korporacje) i rozwojem poszczególnych regionów.

•

Z uwagi na powyższe w prowadzeniu polityki inwestycyjnej i regionalnej
coraz większą rolę odgrywają władze regionalne i lokalne.

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (H)

•

Natomiast analizując

czynniki lokalizacji działalności KTN w skali regionów

ponadkrajowych

(określanych dość niefortunnie przez Zorską mianem

makroregionów), należy zauważyć, że do wzrostu atrakcyjności takich regionów
dla inwestorów zagranicznych przyczynia się

tworzenie licznych stref wolnego

handlu

(co głównie powiększa rozmiary i chłonność rynku zbytu) oraz stopniowe

przechodzenie niektórych ugrupowań do

wyższych form regionalnej integracji

ekonomicznej

(czym pochwalić się może zwłaszcza Unia Europejska).

•

Postęp w dziedzinie integracji pozwolił

państwom członkowskim Unii

Europejskiej

jako grupie

poprawić swoją atrakcyjność jako miejsca

lokalizacji aktywności biznesowej KTN

, nie tylko dzięki zwiększeniu wielkości

rynku, lecz także poprzez:

-- lepsze wyposażenie w zasoby i zdolności produkcyjne,

-- poprawę funkcjonowania rynków towarów, usług i czynników produkcji,

-- rozbudowę infrastruktury i ograniczenie dysproporcji przestrzennych,

-- wzrost swobody konkurencji (dzięki Jednolitemu Rynkowi Europejskiemu),

-- bardziej skuteczną stabilizację sytuacji makroekonomicznej,

-- lepszą dyfuzję innowacji technicznych, wiedzy i informacji,

-- zwiększenie podaży dóbr publicznych,

-- większą stabilizację polityczną (dzięki utrwaleniu demokracji, bezpieczeństwa

i pokoju oraz rozwojowi organizacji społeczeństwa obywatelskiego).

4.3. Paradygmat OLI – przewagi

internalizacyjne (A)

•

Pod pojęciem internalizacji działalności KTN należy - zdaniem Dunninga –
rozumieć proces zastępowania transakcji gospodarczych, realizowanych
przez nie dotąd poprzez rynek zewnętrzny, operacjami
wewnątrzkorporacyjnymi. (Istotę tej przewagi KTN szeroko wyjaśniła
Zorska w podpunkcie 4.1.3. swego podręcznika).

•

U źródeł internalizacji leżą – według opinii autora paradygmatu OLI –
strukturalne i endemiczne zniekształcenia mechanizmu rynkowego.

•

Pierwsze, tj. zniekształcenia strukturalne wynikają bądź z
monopolistycznego charakteru rynku, bądź ze zbędnego (lub zbyt
rozbudowanego) interwencjonizmu ekonomicznego państwa.

•

Natomiast najczęstsze powody zniekształceń endemicznych to:

-- ryzyko i niepewność działania,

-- brak wystarczających informacji rynkowych,

-- ograniczenia racjonalności zachowań podmiotów ekonomicznych.

•

Przewagi osiągane dzięki internalizacji działalności KTN polegają – jak
trafnie zauważył Dunning – przede wszystkim na wyeliminowaniu kosztów
transakcyjnych.

4.3. Paradygmat OLI – przewagi

internalizacyjne (B)

•

Ale przewagi wynikające z internalizacji transakcji biznesowych KTN
obejmują również takie korzyści jak:

-- skuteczna ochrona praw własności do posiadanych technologii

i marek produktów,

-- zapewnienie lepszej jakości produkowanych wyrobów,

-- uzyskiwanie pozytywnych efektów ze wspólnego marketingu,

planowania, kontroli i koordynacji działalności filii przez firmę
macierzystą itp.

•

W latach 90-tych

wcześniejsze rozważania Dunninga nt. przewag

internalizacyjnych KTN zostały

zmodyfikowane

poprzez włączenie do

nich wątków ewolucyjnej teorii przedsiębiorstwa oraz teorii organizacji i
zarządzania, jak też wskutek uwzględnienia nowych zmian i zjawisk,
zachodzących w gospodarce światowej.

•

Twórca paradygmatu OLI podkreślał zwłaszcza, że obecnie przewagi
internalizacyjne nie powinny być analizowane w oderwaniu od dwu
pozostałych rodzajów przewag konkurencyjnych korporacji („O+L”).

4.3. Paradygmat OLI – przewagi

internalizacyjne (C)

•

Obok kosztów transakcyjnych, wyznaczonych przez rynek, które
poprzednio stanowiły punkt wyjścia przy omawianiu przewag
internalizacyjnych KTN, w dobie gospodarki globalnej opartej na wiedzy

za ważny punkt odniesienia należy też przyjąć wyniki biznesowe osiągane
przez inne korporacje.

•

O ile w przeszłości internalizacja traktowana była jako „ulica
jednokierunkowa” w tym sensie, że dopuszczano tylko ewentualność
zastępowania transakcji rynkowych (z udziałem kontrahentów
zewnętrznych) obrotem wewnątrzkorporacyjnym, o tyle w ostatnich latach
– jak zauważa trafnie Dunning – w praktyce działania KTN można też
zaobserwować zjawisko dezinternalizacji, tj. rezygnację z części operacji
wewnatrzkorporacyjnych (nie stanowiących tzw. core business) w na rzecz
współpracy na zasadach rynkowych z innymi przedsiębiorstwami.

•

Świadczy o tym w szczególności popularność outsourcingu, aliansów
strategicznych i kooperacji przemysłowej z udziałem korporacji. Pozwala to
KTN - łatwiej niż poprzez internalizację - stawiać czoła hiperkonkurencji
globalnej, która wymusza większą elastyczność i szybkość działania oraz
skuteczność rywalizacji z innymi korporacjami i firmami lokalnymi.

4.3. Paradygmat OLI – przewagi

internalizacyjne (D)

•

Osłabienie tendencji do internalizacji staje się – zdaniem Dunninga -
widoczne zwłaszcza w najbardziej technologicznie zaawansowanych
sektorach gospodarki opartej na wiedzy, tj. w sektorze komputerowo-
informatycznym, w telekomunikacji, w przemyśle nowych materiałów i
farmaceutycznym, w sektorze biotechnologii i inżynierii genetycznej, gdzie
rosnącego znaczenia nabierają sieciowe i kontraktowe powiązania
międzyorganizacyjne.

•

Począwszy od połowy lat 90-tych, w kontekście analizy przewag
internalizacyjnych w ramach paradygmatu OLI dużą wagę przypisuje się
korzyściom KTN wynikającym z tzw. corporate governance.

•

Termin ten tłumaczony jest na język polski w naszej literaturze fachowej

dwojako:

nadzór właścicielski lub ład korporacyjny

. Choć Zorska

używa w swym podręczniku pierwszego z podanych określeń, to – w moim
przekonaniu - znacznie trafniej istotę corporate governance oddaje

drugie z nich.

4.3. Paradygmat OLI – przewagi

internalizacyjne (E)

•

W praktyce chodzi tu bowiem o całokształt relacji między wszystkimi
interesariuszami KTN, a nie tylko o wykonywanie funkcji właścicielskich
(tj. nie tylko o stosunki typu pryncypał-agent, które występują między
właścicielami a menadżerami firmy).

•

Interesariuszami

firmy są też przecież pracownicy niższego szczebla

(którzy mogą być zorganizowani w związki zawodowe), klienci, dostawcy i
wierzyciele danej KTN oraz inne grupy społeczne, na których życie ona
wpływa (np. poprzez pozytywne skutki swej działalności charytatywnej lub
negatywne konsekwencje ekologiczne).

•

Mimo powyższych zastrzeżeń terminologicznych, warto podkreślić, ze
Zorska trafnie jednak wyodrębnia (i obszernie omawia w podpunkcie 3.1.3
podręcznika) trzy modele ładu korporacyjnego: 1) model amerykański,

2) model europejski (wynikający z praktyki krajów kontynentalnej części
Europy Zachodniej) oraz 3) model japoński.

•

Natomiast, analizując paradygmat OLI, do nowych przewag
internalizacyjnych KTN słusznie zalicza też ona

efekty tworzenia sieci,

tzn. – jak definiuje autorka - zbioru węzłów i łączących je wzajemnych
powiązań (szerzej o tym w podpunkcie 4.1.3 podręcznika).

5. PARADYGMAT OLI A NOWY

PARADYGMAT ROZWOJU WEDŁUG
DUNNINGA

•

W artykule pt.: „Towards a new paradigm of development:
implications for the determinants of international business”,

opublikowanym w kwietniu 2006 r. na łamach czasopisma wydawanego
przez UNCTAD pt.:

„Transnational Corporations” John H.

Dunning po raz kolejny dość gruntownie zmodyfikował i
wzbogacił własną eklektyczną teorię produkcji
międzynarodowej, w oparciu o opracowany przez siebie

nowy paradygmat rozwoju (NPR).

•

W tym kontekście warto przypomnieć, że

według T.S. Kuhna,

paradygmat naukowy może być pojmowany różnorodnie:

a) jako „powszechnie uznane osiągnięcie naukowe”,

b) jako „zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń”,

5. PARADYGMAT OLI A NOWY

PARADYGMAT ROZWOJU WEDŁUG
DUNNINGA (A)

c) jako „wszystkie zinternacjonalizowane przekonania grupy naukowej”,

d) jako „zespół koncepcji, teorii, technik i wartości, które określają ramy

realizowanych badań.”

•

Przyjmując dla potrzeb dalszych rozważań ostatnią, czwartą definicję
paradygmatu naukowego, należy podkreślić, że

nowy paradygmat

rozwoju

(New development paradigm) przygotowany został przez

Dunninga przy wykorzystaniu dorobku 3 laureatów Nobla w zakresie
ekonomii z ostatnich lat:

koncepcji celów rozwoju

według teorii ubóstwa

A. Sena

roli instytucji

w ujęciu

D. Northa

(tj. ekonomii instytucjonalnej)

koncepcji transformacji

ekonomiczno-społecznej (w kontekście

procesu globalizacji), według podejścia

J. Stiglitza

Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (B)

Schemat obrazuj

cy wykorzystanie dorobku Sena, Northa i Stiglitza

przy opracowywaniu przez Dunninga nowego paradygmatu rozwoju

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (C)

•

Zaproponowany przez Duninga model NPR jest przejawem
kompleksowego, multidyscyplinarnego i niezmiernie szerokiego podejścia,
zarówno do finalnych cełów (ends) rozwoju, jak też do niezbędnych
środków (means) działania.

•

Proponując wspomniany

NPR

, autor usystematyzował wszystkie środki i

cele rozwoju, wyodrębniając trzy sfery działania:

-- ekonomiczną (economics),

-- socjologiczną (sociology),

-- religijną, czyli - ekologii moralnej (religion: moral ecology).

•

Lista głównych środków działania według NPR Dunninga

-- zasoby (resources - R) i zdolności (capabilities - C), a zwłaszcza

przedsiębiorczość,

-- rynek (market – M, wraz z mechanizmem jego funkcjonowania),

-- instytucje i infrastruktura instytucjonalna (kapitał społeczny),

-- system wartości i mentalności społeczeństwa,

-- system wierzeń i jego determinanty (tradycja, religie, wiedza, presja

społeczna, doświadczenia wyniesione z procesu uczenia się).

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (D)

•

Lista głównych celów rozwoju według NPR Dunninga:

-- rozwój pojmowany jako zbiór wolności (ekonomicznej, społecznej

i politycznej przy równoczesnym zapewnieniu przejrzystości
funkcjonowania wszystkich dziedzin życia społeczeństwa),

-- rozwój społeczny traktowany integralnie i w sposób holistyczny,

-- transformacja społeczna i osiągnięcie wskaźników rozwoju społecznego,

-- restrukturyzacja gospodarki podporządkowana rozwojowi społecznemu,

-- nowe priorytety rozwojowe: ograniczenie ubóstwa, ochrona zdrowia,

poprawa jakości życia, edukacja, ochrona środowiska naturalnego,
zapewnienie bezpieczeństwo itp.

•

Próbując ściśle powiązać środki działania z celami rozwoju, Dunning
wskazał na konieczność wieloprzyczynowej (multicausal), a równocześnie
wielopłaszczyznowej (multifaceted) analizy holistycznej oraz stosowania
modeli statycznych i dynamicznych typu porównawczego.

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (E)

•

Dalej omawiany autor przedstawił 4 grupy głównych
uczestników (czyli – podmioty) procesu rozwoju, określając ich
mianem udziałowców (stakeholders) lub graczy (players).

•

Według jego opinii, są to:

a) rynki,

b) rządy,
c) organizacje społeczeństwa obywatelskiego,
d) jednostki ponadnarodowe (supranational entities).

•

Ponadto Dunning podkreślił konieczność zapewnienia rosnącej
partycypacji (czynnego udziału) i większej lokalnej
odpowiedzialności ludzi za ich własne losy (local ownership), a
także zagwarantowania kluczowej roli instytucjom i
organizacjom pozarynkowym (extra-market) w procesie
rozwoju.

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (F)

TRZY FAZY ANALIZY
(=MODELU) DUNNINGA:

Identyfikacja istoty i zakresu NPR.

Łańcuch wartości czynników
determinujących rozwój na
przełomie XX i XXI wieków:

Zasoby + Zdolności + Rynek

Instytucje/Struktury bodźców
Mechanizmy wzmacniające

Wartości/Systemy myślenia

Systemy wierzeń (religie)

Źródła wierzeń

„Wyzwalacze” (Triggers) zmian.

Determinanty międzynarodowej
działalności biznesowej „związane”
(influenced) z NPR:

Przewagi własnościowe firmy (O)

Przewagi lokalizacyjne (L) krajów i
regionów w makro- i mikroskali

Przewagi internalizacyjne (I),
wynikające z połączenia O i L

Uwaga metodologiczna: Obie fazy 2 i 3
tego modelu mogą być rozpatrywane
statycznie lub dynamicznie.

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (G)

•

Wykorzystując powyższy schemat analizy, Dunning przedstawił następnie
kolejną

zmodyfikowaną wersję swojej teorii eklektycznej

umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa, włączając do niej
główne elementy NPR.

•

przewag własnościowych

dodał specyficzne

instytucjonalne

przewagi komparatywne poszczególnych KTN, tj.

zakres i strukturę

zachęt lub bodźców

(incentives), stosowanych przez te firmy dla

optymalnego wykorzystania ich zasobów i zdolności wytwórczych oraz
umiejętności sprostania wymogom rynkowym.

•

W dobie współczesnej globalizacji do własnościowych przewag typu
instytucjonalnego należy – zdaniem Dunninga- zaliczyć zwłaszcza zdolność
KTN do uwzględniania w ich działalności kwestii odpowiedzialności
społecznej (social responsability), zmian przepisów prawa patentowego,
nawiązywania nowych form współpracy w dziedzin innowacji, unikania
korupcji i oszustw podatkowych, umiejętność prowadzenia
„konstruktywnego” dialogu i współdziałania z organizacjami
konsumenckimi i ekologicznymi, jak też skutecznego lobbyingu

na forum parlamentarnym i w kontaktach z administracją publiczną.

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (H)

•

Analizę

przewag lokalizacyjnych

na szczeblu kraju goszczącego

Dunning połączył z głównymi 4 typami BIZ (tj. poszukującymi rynków,
zasobów, efektywności i aktywów). Znacznie przy tym rozszerzył listę
czynników i uwarunkowań decydujących o wyborze konkretnego miejsca
lokalizacji, a równocześnie przyporządkował poszczególne determinanty
ekonomiczne określonym typom BIZ.

•

Do czynników tworzących ramy polityki państw goszczących wobec BIZ
(policy framework for FDI) omawiany autor dodał : politykę konkurencji
(zwłaszcza przepisy dotyczące fuzji i przejęć), kwestie prywatyzacji firm
państwowych, regulacji cen, politykę przemysłową i regionalną oraz
bilateralne międzyrządowe umowy o ochronie i wspieraniu inwestycji
zagranicznych.

•

Listę metod ułatwiania działalności biznesowej (business facilitation)
Dunning uzupełnił o następujące czynniki: system promocji i zachęt
finansowych, poszanowanie własności prywatnej, ochrona własności
intelektualnej, odpowiednia infrastruktura finansowa, kapitał społeczny,
przepisy antykorupcyjne i istnienie klastrów w przekroju regionalnym.

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (I)

•

Następnie analizując determinanty ekonomiczne

BIZ poszukujących

rynków zbytu

, Dunning wskazał, że - obok wielkości, struktury i

dynamiki wzrostu miejscowego rynku oraz specyfiki preferencji
konsumpcyjnych – ważną rolę odgrywają też ułatwienia dostępu do rynków
regionów ponadkrajowych (dzięki tworzeniu stref wolnego handlu i innych,
bardziej zaawansowanych form ugrupowań integracji regionalnej) oraz do
rynku globalnego (dzięki ogólnoświatowym działaniom na rzecz liberalizacji
handlu międzynarodowego, zwłaszcza na forum GATT/WTO).

•

W przypadku

BIZ poszukujących zasobów

listę przesłanek

ekonomicznych lokalizacji autor rozszerzył o dostępność, jakość i płace
wykwalifikowanych pracowników (podczas gdy wcześniej akcentował tylko
sprawy dostępności ziemi i budynków, surowców i półproduktów,
infrastruktury i tanich niewykwalifikowanych pracowników).

•

Listę determinant ekonomicznych

BIZ poszukujących efektywności

uzupełnił o członkostwo w regionalnych ugrupowaniach integracyjnych
oraz jakość instytucji rynkowych.

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat

rozwoju według Dunninga (J)

•

Wreszcie, omawiając determinanty ekonomiczne BIZ poszukujących
strategicznych aktywów (asset-seeking FDI), Dunning podał nowy –
poprzednio pomijany – zestaw czynników:

-- jakość istniejących aktywów technologicznych i menadżerskich,

-- infrastruktura portowa, drogowa i telekomunikacyjna,

-- uwzględnianie tematyki przedsiębiorczości, innowacyjności

i konkurencyjności w programach działalności instytucji oświatowych,

-- istnienie polityki i instytucji sprzyjających wzrostowi i rozwojowi

społeczno-gospodarczemu.

•

Kwestie powiązania czterech wskazanych wyżej typów BIZ – z jednej
strony - z determinantami ekonomicznymi ich lokalizacji w krajach
goszczących, a z drugiej strony – z ramami polityki wobec inwestycji
zagranicznych i ułatwieniami dla prowadzenia działalności biznesu ilustruje

przytoczony dalej schemat

, który zaczerpnięty został ze wspomnianego

wcześniej artykułu Dunninga.

Paradygmat OLI a nowy paradygmat
rozwoju według Dunninga (K)

Schemat powi

głównych typów BIZ z determinantami ekonomicznymi,

polityk

wobec inwestorów i ułatwieniami dla biznesu według Dunninga

Paradygmat OLI a nowy paradygmat
rozwoju według Dunninga (L)

•

W rozważaniach nt. wpływu nowego paradygmatu rozwoju na
kształtowanie się

przewag internalizacyjnych KTN

, Dunning

stosunkowo szeroko uwzględnił przede wszystkim oddziaływanie
globalizacji na zmiany kosztów i korzyści internalizacji procesów
tworzenia i wykorzystania unikalnych aktywów strategicznych, jakimi
dysponują KTN.

•

Równocześnie uznał on za konieczne zróżnicowanie analizy specyfiki
internalizacji działalności KTN w przekroju dwu odmiennych grup
krajów, tj. państw o rozwiniętej gospodarce rynkowej (KWR) i krajów
słabo rozwiniętych (KSR).

•

Zauważył bowiem, że wewnątrz grupy KWR warunki działania KTN są
relatywnie podobne. Instytucje dotyczące zasobów, zdolności i rynków nie
tylko są tam dobrze rozwinięte, ale mają także podobny charakter. Ułatwia
to osiąganie korzyści z internalizacji, wynikających z umiejętnego łączenia
przez KTN - w drodze podejmowania BIZ - atutów własnościowych typu
instytucjonalnego z odpowiednim wyborem miejsca lokalizacji ich

nowych filii.

Paradygmat OLI a nowy paradygmat
rozwoju według Dunninga (Ł)

•

Natomiast znacznie trudniej jest korporacjom uzyskać przewagi internalizacyjne
o charakterze instytucjonalnym poprzez ekspansję inwestycyjną w stosunkach
KWR-KSR lub wewnątrz grupy KSR.

•

Po pierwsze, instytucje, systemy bodźców ekonomicznych i kulturowe wymiary
działalności biznesowej w tej ostatniej grupie państw są w poważnym stopniu
odmienne od istniejących w KWR (tj. w krajach macierzystych większości KTN).
Zdaniem Dunninga, można to stwierdzić, porównując instytucje występujące w
praktyce - przykładowo - w Niemczech i Iranie lub w Australii i na Sri Lance.

•

Po drugie, poszczególne KSR różnią się znacznie między sobą pod rozpatrywanym
względem (np. kraje Afryki Subsaharyjskiej i Azji Wschodniej).

•

W tej sytuacji – jak zauważa słusznie wspomniany autor - korporacje niekiedy
uznają, że zamiast podejmować ryzyko bezpośrednich inwestycji w KSR
(zwłaszcza w obliczu powszechnej korupcji urzędników), opłaca się im bardziej
ograniczyć kontakty do eksportu, poddostaw lub sprzedaży licencji.

•

Chociaż tendencje liberalizacyjne w polityce władz państwowych KSR wobec
KTN i stosowane przez nie zachęty finansow-fiskalne dla inwestorów
zagranicznych mogą sprzyjać przyciąganiu BIZ i internalizacji działalności
korporacji w krajach ubogiego Południa, ale część ich rządów ciągle preferuje
pozakapitałowe formy współpracy z KTN.

Paradygmat OLI a nowy paradygmat
rozwoju według Dunninga (M)

•

Według opinii Dunninga, do ujednolicania istytucjonalnych aspektów
działalności KTN w skali globalnej (co oczywiście ułatwia internalizację)
w ostatnich latach przyczyniła się działalność ONZ, OECD i innych
organizacji miedzynarodowych w zakresie inicjowania, opracowywania i
upowszechniania różnorodnych wytycznych (zaleceń), zestawów
„dobrych praktyk” lub dobrowolnych (tj. nie wiążących w sensie
prawnym) kodeksów postępowania przedsiębiorstw.

•

Chodzi tu zwłaszcza o uchwalone w 1976 r. przez OECD Guidelines to
Multinational Enterprises, a także o inicjatywy ONZ typu: Global
Compact, Global Reporting Initiative, Norms and Responsabilities of
Transnational Corporations and Other Business Enterprises.

•

Ponadto od początku lat 90-tych internalizacji działalności KTN sprzyja
poważnie rosnąca fala transgranicznych fuzji i przejęć przedsiębiorstw,
bo przejmowaniu aktywów towarzyszy ujednolicanie warunków
instytucjonalnych prowadzenia biznesu, restrukturyzacja i ekspansja
zewnętrzna filii korporacji, jak też coraz sprawniejsze kierowanie
(governance) łańcuchami tworzenia wartości dodanej w ramach
działalności poszczególnych korporacji.

Paradygmat OLI a nowy paradygmat
rozwoju według Dunninga (N)

•

W konkluzjach

swoich rozważań Dunning podkreślił, że – po pierwsze

– w dobie rosnącej globalizacji życia gospodarczego i w świetle
najnowszego dorobku światowej ekonomii instytucje powinny być
podniesione do rangi centralnej kwestii paradygmatu OLI.

•

Po drugie, charakter i jakość instytucji odgrywa dziś znacznie ważniejszą
rolę niż w niedawnej przeszłości przy ocenie zarówno różnorodnych
przewag konkurencyjnych KTN, jak też atrakcyjności lokalizacyjnej
poszczególnych krajów (przyjmujących i macierzystych).

•

Po trzecie, wykorzystanie przez KTN ich przewag własnościowych poza
obszarem krajów macierzystych zależy coraz bardziej od umiejętności
dostosowania działalności biznesowej do specyfiki istniejących tam
struktur instytucjonalnych.

•

Po czwarte, Dunning wyraził nadzieję, ze zapoczątkowane przez niego
badania nad znaczeniem instytucji dla procesu umiędzynarodowienia
działalności KTN będą kontynuowane przez innych ekonomistów.
Zaproponował przy tym listę przykładowych tematów wartych
opracowania.

6. DETERMINANTY EKSPANSJI KTN I BIZ

W ŚWIETLE TEORII LOKALIZACJI
DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ (A)

•

Wprawdzie w najnowszej wersji paradygmatu OLI kwestia wyboru kraju
goszczącego i konkretnego miejsca lokalizacji BIZ (oraz szerzej – ekspansji
KTN) jest przez Dunninga dość szeroko omawiana, ale – zdaniem wielu
autorów –

teoria lokalizacji działalności gospodarczej powinna

być traktowana jako samodzielny, wyodrębniony nurt
współczesnej ekonomii

. Spośród polskich ekonomistów do tego poglądu

przychylają się – jak uprzednio wspominałem – przede wszystkim K.
Przybylska i J. Misala.

•

Nawiązując do światowego dorobku dotyczącego lokalizacji BIZ, a w
szczególności do badań na ten temat Agravala (1980 r.), Dunninga (1981 r.),
Portera-Ozawy (1992 r.), Markusena (1995 r.) i Zhanga (1996 r.),

K. Przybylska

skoncentrowała się – jak już wcześniej sygnalizowałem -

na analizie przesłanek lokalizacji inwestycji bezpośrednich w makroskali,

tj. przez pryzmat warunków istniejących w poszczególnych krajach
goszczących.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (B)

•

Natomiast

J. Misala

w swej monografii pt.: „Wymiana międzynarodowa i

gospodarka światowa: Teoria i mechanizmy funkcjonowania” (SGH.
Warszawa 2005) skupił się najpierw na dość obszernej

prezentacji

dorobku tradycyjnej teorii lokalizacji gospodarczej

w oparciu o

wyniki badań A. Löscha, W. Isarda, J.H. von Thunena, J. Schumpetera,
L.H. Klassena, H. Giercha, A. Predöhla, H. Sieberta i R. Sohnsa.

•

Według opinii J. Misali, analizując dorobek teorii lokalizacji w kontekście
zmian zachodzących w gospodarce światowej, należy uwzględniać
zwłaszcza fakt występowania efektów alokacyjnych, akumulacyjnych

i lokalizacyjnych międzynarodowego podziału pracy.

•

Efekty alokacyjne to całość bezpośrednich i pośrednich skutków
optymalizacji alokacji zasobów w skali międzynarodowej (m. in. dzięki
działalności inwestycyjnej KTN).

•

Efekty akumulacyjne pojawiają się wskutek tego, że poszczególne regiony
i kraje świata dysponują odmiennymi warunkami akumulacji oraz
pomnażania czynników wytwórczych (co w szczególności doskonale
potrafią wykorzystywać KTN).

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (C)

•

Efekty lokalizacyjne są ściśle powiązane ze skutkami akumulacyjnymi i
alokacyjnymi międzynarodowej działalności gospodarczej. Źródłem ich
występowania jest zróżnicowanie poszczególnych krajów pod względem
stopnia mobilności czynników produkcji (siły roboczej, kapitału
produkcyjnego i wiedzy technicznej), jak też stanu środowiska naturalnego.
Stąd także bierze się jednocześnie odmienna atrakcyjność poszczególnych
krajów dla KTN.

•

Omawiając międzynarodowe aspekty tradycyjnej (neoklasycznej) teorii
lokalizacji, J. Misala podkreśla, że specjaliści od kwestii przestrzennego
rozmieszczenia działalności wytwórczej między krajami i regionami świata
zwracali uwagę nie tylko na znaczenie dystansu geograficznego i kosztów
transportu (np. W. Isard), ale też szeroko analizowali (np. A. Weber)
przewagi aglomeracyjne wynikające z powiązań gospodarczych „do
przodu” (forward linkages) i „do tyłu” (backward linkages).

•

Odnotowując szczególny wkład A. Löscha w badania nad polityką
przemysłową przedsiębiorstw, Misala przypomina, że ten niemiecki
ekonomista udowodnił, że istnienie granic narodowych stanowi poważną
przeszkodę, która utrudnia optymalizację działalności firm

przemysłowych w skali ponadkrajowej.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (D)

•

W ramach prezentacji dorobku ortodoksyjnej teorii lokalizacji stosunkowo
najwięcej miejsca poświęca Misala koncepcji międzynarodowego podziału
pracy w ujęciu R. Sohnsa (z 1976 r.).

•

Punktem wyjścia tej koncepcji jest twierdzenie, że względne wyposażenie
poszczególnych krajów w czynniki wytwórcze zależy od osiągniętego przez
nie poziomu rozwoju:

--Kraje wysoko rozwinięte są stosunkowo najlepiej wyposażone w kapitał
rzeczowy, pracę wysoko kwalifikowaną i dysponują największymi
korzyściami zewnętrznymi (external economies), które wynikają z bliskości
geograficznej krajów o podobnych strukturach popytu i podaży.

-- Głównym atutem krajów średnio rozwiniętych jest dysponowanie
obfitymi zasobami pracy o średnim stopniu kwalifikacji.

-- Z kolei kraje słabo zaawansowane mają względną przewagę w zakresie
dostępności zasobów naturalnych i nisko kwalifikowanych pracowników.

•

Drugą ważną tezą R. Sohnsa jest trafne spostrzeżenie, że struktura popytu
staje się coraz bardziej zróżnicowana w miarę podnoszenia się poziomu
rozwoju poszczególnych krajów i wzrostu przeciętnego poziomu dochodów
indywidualnych ich mieszkańców.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (E)

•

W związku z powyższym R. Sohns podkreślał, że spośród przedsiębiorstw
zaangażowanych aktywnie w międzynarodowy podział pracy największe
sukcesy odnoszą te, które są w stanie najlepiej sprostać konkurencji, bo:

-- są najbardziej innowacyjne (dzięki prowadzonym pracom badawczo-
rozwojowym i wdrożeniowym),

-- odznaczają się najlepszymi zdolnościami do zróżnicowania asortymentu
swej produkcji celem dostosowania go do odmiennej struktury popytu w
poszczególnych grupach krajów,

-- przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych potrafią właściwie
wykorzystać istniejące zróżnicowanie krajów w zakresie relatywnej
dostępności czynników wytwórczych oraz korzyści ze skali produkcji i
zbytu.

•

Z kolei nawiązując do koncepcji cyklu życia produktu i luki
technologicznej, Sohn w swej teorii międzynarodowego podziału pracy
przedstawił intensywność zapotrzebowania na różne czynniki wytwórcze

w 3 fazach cykłu życia produktu, tj. w fazie innowacji, dojrzewania i
standaryzacji.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (F)

•

Dalej zaś omawiany niemiecki ekonomista pokazał wpływ poszczególnych
faz cyklu na przewagi konkurencyjne krajów w dziedzinie wymiany
handlowej oraz działalności inwestycyjnej KTN.

•

We wspomnianej wcześniej monografii J. Misala wskazuje też, że

R. Sohns zajmował się ponadto analizą roli bezpośrednich inwestycji
zagranicznych w kontekście konkurencyjności międzynarodowej
przedsiębiorstw, rozróżniając przy tym poziome i pionowe BIZ.

•

Pierwsze z nich polegają na podjęciu w kolejnym kraju goszczącym
produkcji wyrobów (czy usług) już wytwarzanych przez KTN lub
komplementarnych w stosunku do takich wyrobów. Przynoszą one korzyści
skali, bo poprawiają pozycję konkurencyjną korporacji względem
miejscowych firm, które przejściowo mogą mieć przewagę nad KTN z racji
lepszego rozeznia specyficznych warunków działania na danym rynku.

•

Natomiast pionowe BIZ – według Sohnsa - realizowane są przez
korporacje celem zapewnienia im dostępu do potrzebnych surowców lub
zaopatrzenia w niezbędne półprodukty. Przyczyniają się one zatem także
do poprawy konkurencyjności międzynarodowej KTN.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (G)

•

Na kolejnym etapie swych rozważań J. Misala omawia wpływ na
międzynarodowe stosunki ekonomiczne

współczesnej teorii

lokalizacji działalności biznesowej

, określanej często w literaturze

mianem

nowej geografii ekonomicznej

(new economic geography).

Nie tylko przedstawia jej istotę, lecz dość szeroko prezentuje również
założenia i rezultaty badań najważniejszych światowych przedstawicieli
tej teorii, z P. Krugmanem, A. J. Venablesem, D. Pugą, N. Niebuhrem i S.
Stillerem na czele.

•

Jak trafnie zauważa Misala, swoistym punktem zwrotnym w historii
wspólczesnej teorii lokalizacji stało się opublikowanie w 1991 r. monografii
P. Krugmana pt.: „Geography and Trade”, od której tytułu wzięła się
nazwa nowej geografii. Jej istota polega natomiast na analizie
przestrzennych uwarunkowań i wymiarów międzynarodowej wymiany
handlowej i przepływów czynników wytwórczych, z BIZ i działalnością
KTN włącznie.

•

Ekonomiści, którzy są zaliczani do nurtu nowej geografii, zwrócili przede
wszystkim uwagę na fakt, że rozmieszczenie przestrzenne firm i
pracowników jest uzależnione od intensywności oddziaływania sił
dośrodkowych (centripetal forces) i sił odśrodkowych (centrifugal forces).

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (H)

•

O ile siły dośrodkowe sprzyjają coraz większej koncentracji geograficznej
działalności gospodarczej i względnie równomiernemu jej rozmieszczeniu, o
tyle siły odśrodkowe wywołują zjawisko przeciwstawne, tj. dekoncentrację
(lub dyspersję) oraz nierównowagę przestrzenną, zarówno przedsiębiorstw,
jak i pracowników. W rezultacie intensywnego oddziaływania tych drugich
pogłębiają się dysproporcje między aglomeracjami gospodarczo najbardziej
rozwiniętymi i regionami zacofanymi.

•

Według przedstawicieli nowej geografii,

do głównych przyczyn działania sił

dośrodkowych

należą:

-- względny brak niemobilnych czynników produkcji,

-- niedobór dóbr niewymienialnych (np. mieszkań),

-- występowanie tzw. niekorzyści skali,

-- istnienie chłonnego rynku regionalnego,

-- intensyfikacja powiązań „do przodu” i „do tyłu” (forward and backward linkages)

między nakładami i efektami w sferze konsumpcji (gdzie przeważają powiązania

„do przodu”) oraz w dziedzinie produkcji (gdzie dominują powiązania „do tyłu”).

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (I)

•

Między powiązaniami „do przodu” i „do tyłu” pojawia się często sprzężenie
zwrotne, co dodatkowo sprzyja dalszemu utrwalaniu się procesu dynamicznego
rozwoju aglomeracji kosztem zaniedbywania regionów zacofanych (na co
wskazywali m. in. A. Niebuhr i S. Stiller).

•

Z wieloma tezami nowej geografii ekonomicznej łaczą się – zdaniem Misali - dość
ściśle spostrzeżenia formułowane przez przedstawicieli wspólczesnej teorii
zachowania się kierownictw przedsiębiorstw, która nazywana jest w Niemczech
nowoczesną polityką przemysłową (Moderne Industriepolitik).

•

W myśl tej ostatniej, obecnie przedsiębiorstwa transnarodowe i krajowe nie tylko ze
sobą konkurują, lecz nierzadko także wpółpracują i koordynują nawzajem swoją
działalność (np. dokonują wspólnych zakupów surowców lub półproduktów, czy też
tworzą alianse strategiczne), jeśli sprzyja to osiąganiu większych zysków poprzez
uzyskiwanie mikroekonomicznych efektów synergii dzięki rozbudowie sieci
powiązań wzajemnych (typu progresywnego i regresywnego).

•

W swych rozważaniach poświęconych oddziaływaniu wspólczesnej teorii lokalizacji
na determinanty działalności KTN i BIZ J. Misala nawiązuje ponadto do teorii
„gron” lub klastrów (clusters), opracowanej początkowo - jak już wspominałem
poprzednio - przez M.E. Portera (w roku 2001), a następnie wzbogaconej przez
wielu innych ekonomistów.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (J)

•

Odnotować również warto, że J. Misala jest też autorem eseju pt.:”Wpływ BIZ na
konkurencyjność międzynarodową; wybrane aspekty teoretyczne”, opublikowanego w
pracy zbiorowej pod red. M.A. Weresy: „Polska – Raport o konkurencyjności 2007:
Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag
konkurencyjnych” (Instytut Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2007).

•

W powyższym eseju wspomniany autor przedstawił m.in. zarys

koncepcji

międzynarodowego zlokalizowanego konkurowania i
konkurencyjności

(Locational competition lub Standortwettbewerb).

Wśród głównych twórców i zwolenników tej nowej koncepcji należy
wymienić niemieckiego ekonomistę H. Sieberta i jego wspólpracowników.

•

W myśl koncepcji zlokalizowanego konkurowania, trzeba analizować łącznie
konkurencję międzynarodową w sferze realnej i w dziedzinie instytucjonalno-
instrumentalnej, konkurencję między podmiotami gospodarczymi (tj.
przedsiębiorstwami, ich zrzeszeniami i gospodarstwami domowymi) oraz między
poszczególnymi krajami.

•

Podstawowe elementy i płaszczyzny konkurowania między danym krajem i jego
otoczeniem międzynarodowym – według koncepcji Standortwettbewerb – podane

są na dwu zamieszczonych dalej rysunkach (schematach).

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (K)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali: Wpływ BIZ na
konkurencyjność..., op. cit.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (L)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali: Wpływ BIZ na
konkurencyjność..., op. cit.

Determinanty ekspansji KTN i BIZ
w świetle teorii lokalizacji (Ł)

•

Jak wynika z podanych schematów, w warunkach współczesnej gospodarki
światowej przedsiębiorstwa poszczególnych krajów (z KTN włącznie) muszą
ze sobą konkurować przede wszystkim na rynkach dóbr materialnych i
usług, tzn. na rynkach różnych produktów.

Dzięki temu

mogą one powiększać

osiągane przez siebie zyski, jeśli mają przewagę nad swymi rywalami pod względem
atrakcyjności cen (tj. oferując niższe ceny) i jakości sprzedawanych produktów.

•

Konkurowanie w sferze mobilnych czynników wytwórczych – kapitału,
technologii i pracy (zwłaszcza o pracowników wysoko kwalifikowanych)
odbywa się zarówno między przedsiębiorstwami, jak też między krajami i
regionami świata.

Rządy, banki centralne i pozostałe instytucje państwowe

poszczególnych krajów uczestniczą także aktywnie w tej konkurencji, gdyż
instrumenty prowadzonej przez nie polityki zachęcają lub zniechęcają do napływu
zagranicznych czynników produkcyjnych do poszczególnych krajów.

•

Podobnie wygląda konkurencja międzynarodowa o takie mało mobilne lub
niemobilne czynniki wytwórcze jak: ziemia, surowce i środowisko naturalne
oraz niekwalifikowani pracownicy. Przy tym dzięki przyciągnięciu
mobilnych zagranicznych czynników produkcji i wzrostowi wymiany
handlowej zwiększa się wykorzystanie czynników niemobilnych, co pozwala
na poprawę międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju

oraz jego przedsiębiorstw.