Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

1

Ergonomia jako nauka o przystosowaniu cz

łowieka do pracy i pracy do człowieka

istnia

ła od zarania dziejów: rolnicy, sklepikarze, inżynierowie starali się w jakiejś

mierze u

łatwić sobie pracę wymyślając coraz przyjaźniejsze narzędzia pracy a także

wybieraj

ąc dla siebie pracę, która była dla nich bardziej odpowiednia.

Na prze

łomie XIX i XX w., gdy zaczęto produkować masowo i gdy pojawiły się

trudno

ści związane ze specyfiką takiej produkcji rozwijać się zaczęło organizowanie

pracy na zasadach naukowych.

Pierwsz

ą próbę podjął W.F. Taylor próbując zoptymalizować wielkość (powierzchnię)

łopaty w zależności od typu materiału przesypywanego - lekkiego czy ciężkiego, tak
żeby zawsze obciążenie wynosiło około 6-8 kg. I choć z perspektywy czasu może się
to wydawa

ć nic nie znaczącym faktem, był to początek naukowych rozważań nad

dostosowaniem pracy do fizjologii cz

łowieka.

Reakcj

ą na jednostronne podejście Taylora, który głównie bazował na idei

zwi

ększania efektywności pracownika dla pracodawcy było powstanie szkoły

humanistycznej w naukach i analizie pracy, m.in. w tym mo

żna dopatrywać się

pocz

ątków psychologii pracy. Badacze zaczęli zwracać uwagę na psychomotorykę,

czyli racjonalne ruchy, usprawnianie przyuczania do pracy, optymalizacj

ę warunków

pracy i

środowiska materialnego, umiejscowienie narzędzi, hałasu, oświetlenia,

stanowiska roboczego...
Jednym z wniosków takiego podej

ścia było stwierdzenie, że praca najbardziej

efektywna mo

że być jednocześnie nieekonomiczną, jeśli uwzględnić koszt

biologiczny pracy cz

łowieka. Np. praca na akord jest niemożliwa w dłuższym czasie,

bo doprowadzi

ć może do wyniszczenia organizmu pracownika, którego nie da się

łatwo zastąpić ze względu na czas wyszkolenia.

Inny badacz, niemiecki fizjolog G. Lehmann opieraj

ąc się na opracowaniach

historyków konkludowa

ł, że np. kielnia ma kształt taki jak kiedyś wynaleziona przez

Egipcjan, m

łotki, gwoździe i obcęgi jak rzymskie, a rydle i łopaty wg jednego

schematu u

żywano przez wiele setek lat. W rezultacie wskazuje na często bardzo złe

przyzwyczajenia ludzi wynikaj

ące z przeświadczenia, że pewne rozwiązania są

najlepsze i nie nale

ży ich zmieniać, np. łopaty i taczki są bardzo niefunkcjonalne w

klasycznej ich konstrukcji... Lehmann podkre

ślał dodatkowo, że pewna

automatyzacja produkcji narz

ędzi doprowadziła w pewnym momencie do

bezrefleksyjnego powtarzania wzorów narz

ędzi, które kiedyś robiono pod konkretną

ręką fachowca, z uwzględnieniem wagi i jego możliwości. Z drugiej strony teraz
dostrzec mo

żna odwrócenie tego procesu, np. warto zobaczyć w hipermarketach

technicznych wielo

ść rozwiązań w maszynach... nie zawsze najlepszych rozwiązań.

II Wojna

Światowa spowodowała szybki rozwój ergonomii, wywołany koniecznością

dostosowania coraz nowszych technologii wojskowych do mo

żliwości ludzi, np. piloci

nie byli w stanie dobrze pilotowa

ć samolotów, ponieważ rozmieszczenie wskaźników

i bardzo niska temperatura w samolocie na to nie pozwala

ła... ergonomia starała się

rozwi

ązywać takie problemy.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

2

WST

ĘP

Twórc

ą pojęcia "ergonomia" (z gr. ergon - praca, nomos - zasada, prawo) jest

Wojciech Bogumi

ł Jastrzębowski, który w dziele pt. „Rys Ergonomji czyli nauki o

Pracy, opartej na naukach zaczerpni

ętych z Nauki Przyrody” opublikowanym w 1857

roku w pozna

ńskim czasopiśmie „Przyroda i Przemysł” zdefiniował ergonomię jako

„Nauk

ę o Pracy, czyli o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności”.

Prawie 100 lat pó

źniej i zapewne niezależnie od Jastrzębowskiego termin ten pojawił

si

ę w Anglii, gdzie w roku 1949 powstało Ergonomiczne Towarzystwo Naukowe.

W Polsce ergonomi

ę zaczęto propagować i stosować w ujęciu współczesnym

pocz

ąwszy od lat sześćdziesiątych.

DEFINICJA, CELE I ZAKRES ERGONOMII

Definicje

Jest wiele ró

żnych definicji tej nauki spotykanych w literaturze fachowej.

Oto kilka z nich:
§ Mi

ędzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne – „Ergonomia zajmuje się

zwi

ązkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i

otoczeniem (materialnym) w najszerszym znaczeniu, w

łączając w to pracę,

wypoczynek, sytuacje w domu i podró

ży”,

§ Zespó

ł Certyfikacji Zawodowej Ergonomistów – „Ergonomia to wiedza o

mo

żliwościach i ograniczeniach człowieka oraz jego cechach, niezbędnych do

kszta

łtowania narzędzi, maszyn, systemów, zadań, procesu i środowiska pracy

dla bezpiecznego, komfortowego oraz efektywnego dzia

łania”,

§ Mi

ędzynarodowe Biuro Pracy – „Ergonomia to łączne zastosowanie niektórych

nauk biologicznych i technicznych dla zapewnienia w stosunkach pomi

ędzy

cz

łowiekiem a pracą, optymalizacji warunków wzajemnego dostosowania, w celu

zwi

ększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika”,

§ Polskie Towarzystwo Ergonomiczne – „Ergonomia jest to nauka stosowana,

zmierzaj

ąca do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń,

technologii, organizacji i materialnego

środowiska pracy oraz przedmiotów

powszechnego u

żytku do wymagań i potrzeb fizjologicznych, psychicznych i

spo

łecznych człowieka”,

§ PN-N 08015: 1983 Ergonomia. Terminologia. Poj

ęcia ogólne – „Ergonomia to

nauka zajmuj

ąca się przystosowaniem obiektów technicznych, ich środowiska i

środowiska bytowania do anatomicznych i psychofizycznych możliwości
cz

łowieka zapewniających sprawne i bezpieczne wykonywanie pracy”,

§ Maria Wykowska - AGH Kraków w ksi

ążce „ERGONOMIA" – „Ergonomia jest

dyscyplin

ą techniczną humanistycznie zorientowaną. Zainteresowana jest

poszukiwaniem najlepszych

środków, sposobów, warunków i środowiska, przy

traktowaniu pracy jako narz

ędzia doskonalenia i wyzwolenia człowieka przy

tworzeniu nowych warto

ści”.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

3

Przedmiot i cel ergonomii

Przedmiotem ergonomii jest relacja uk

ładu człowiek - elementy pracy (

rys. 1

.), w

celu zapewnienia higieny, bezpiecze

ństwa i komfortu pracy, przy założeniu wysokiej

sprawno

ści procesu produkcyjnego. Wiedza o relacjach między elementami tego

uk

ładu powinna obejmować zagadnienia: co robić, jak, jakie mogą się z tym wiązać

zagro

żenia oraz jak ich unikać.

...

Rys. 1. Uj

ęcie blokowe przedmiotu ergonomii.

Komitet Ergonomii PAN

Zadaniem ergonomii jest optymalne dostosowanie wytworów materialnych cz

łowieka

i warunków ich u

żytkowania do właściwości psychicznych i fizjologicznych człowieka.

Celem ergonomii jest zapewnienie dobrostanu cz

łowieka (zadowolenia, dobrego

samopoczucia, satysfakcji, poczucia komfortu) w systemie cz

łowiek-technika

zarówno w dzia

łalności zawodowej, jak i pozazawodowej.

Maria Wykowska „ERGONOMIA”

Celem ergonomii jest humanistyczna i u

żytkowa optymalizacja elementów pracy

przez dostosowanie ich do w

łaściwości organizmu ludzkiego, funkcjonującego w

sztywnych granicach swego

środowiska wewnętrznego z uwzględnieniem

środowiska zewnętrznego. Ergonomia przede wszystkim oparta jest na znajomości
samego cz

łowieka. Z kolei wiedza ta znajduje zastosowanie do projektowania

właściwego stanowiska pracy. Może zatem być zaliczana do nauk stosowanych,
rozwijaj

ąc się w kierunku w jakim występuje zapotrzebowanie. Narodziła się co

prawda w oparciu o korekty stanu ju

ż istniejącego, ale celem jej jest projektowanie

lepszego

świata.

Zadaniem ergonomii jest racjonalne ukszta

łtowanie stanowisk pracy przy jak

najmniejszym koszcie biologicznym cz

łowieka.

Głównym przykazaniem ergonomisty jest troska o to, by człowiek pracujący nie był
zmuszony tworzy

ć wartości niższych za cenę utraty wartości wyższych.

Projektowanie ergonomiczne przyj

ęto rozpatrywać w skali mikro i makro.

Projektowaniem mikroergonomicznym okre

śla się ergonomię pierwszej i drugiej

generacji, przy czym:
Do pierwszej generacji zalicza si

ę:

·

badanie zjawisk percepcji,

·

zagadnienia antropometrii,

·

analiz

ę i projektowanie względnie wyizolowanych systemów: człowiek - obiekt

techniczny.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

4

Do drugiej generacji zalicza si

ę:

·

badanie procesów poznawczych i decyzyjnych cz

łowieka,

·

interakcj

ę człowiek – komputer.

Makroergonomi

ę zalicza się do trzeciej generacji. Dotyczy badania systemów

złożonych. Jej wieloobiektowy przedmiot projektowania (organizację) traktuje się jako
nieod

łączny komponent otoczenia zewnętrznego, zawsze jako fragment większej

ca

łości. Dążąc do optimum funkcjonowania całego systemu nie należy utożsamiać

go z maksimum efektywno

ści ekonomicznej.

Zastosowanie ergonomia znajduje w ka

żdej dziedzinie działalności człowieka.

Na przestrzeni lat ergonomia poddana by

ła ewolucji.

Zrodzi

ła się jako ergonomia korekcyjna, której zadaniem była poprawa stanu już

istniej

ącego.

Sprecyzowane na jej podstawie przes

łanki dały podstawy do wykształtowania się

ergonomii koncepcyjnej (zastosowanie wytycznych ergonomicznych w trakcie
procesu projektowania).
Obecnie ergonomia traktowana jest systemowo, czyli jest uwzgl

ędniana

wspó

łzależność elementów biorących udział w procesie pracy.

PODSTAWOWY UK

ŁAD ERGONOMICZNY

Rozwój nauki i techniki wywo

łuje u człowieka dążenie do komfortu niezależnie od

tego czy dana czynno

ść jest wykonywana zawodowo, czy też nie. Komfort stworzył

konieczno

ść analizy relacji jakie zachodzą między człowiekiem, jego działaniem w

procesie pracy a

środowiskiem. Każde stanowisko pracy można przedstawić

symbolicznie w postaci dwóch elementów sk

ładowych, reprezentujących z jednej

strony cz

łowieka, a z drugiej - środki pracy. Jego oba elementy są symboliczne. Pod

poj

ęciem człowieka może kryć się zarówno jednostka jak i grupa osób. Podobnie ma

si

ę rzecz z drugim elementem układu. Środkami pracy może być: narzędzie jedno

urz

ądzenie lub też cały ciąg produkcyjny. Samo stanowisko pracy może też stanowić

drugi cz

łon układu. Pomiędzy tymi dwoma elementami zachodzą stale pewne

procesy, wynikaj

ące z ich wzajemnego oddziaływania. Oba te elementy działają w

konkretnych warunkach

środowiska zewnętrznego. Ma ono wpływ na każdy z tych

elementów (chocia

ż różny). Także i elementy układu mają wpływ na otoczenie,

zarówno bli

ższe jak i dalsze. Dlatego też trafniejszym pojęciem jest układ człowiek -

maszyna -

środowisko (

rys. 2

). Termin "uk

ład" rozumiany jest tu jako "system". Jest

on wieloznaczny, dotyczy zbioru zasad post

ępowania względnie sposobów

zorganizowania, uporz

ądkowania lub podporządkowania elementów tworzących

ca

łość.

...

Rys. 2. Jedno z poj

ęć podstawowego układu ergonomicznego w ujęciu blokowym.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

5

Rys. 3. Podstawowy uk

ład ergonomiczny.

Przedstawiony wy

żej układ człowiek – praca symbolicznie pokazuje zależności

zachodz

ące pomiędzy poszczególnymi elementami układu. Można tutaj wyróżnić

cztery grupy zagadnie

ń:

§ odbiór informacji od maszyny do cz

łowieka,

§ oddzia

ływanie człowieka na maszynę przez urządzenia sterujące,

§ czynniki materialnego

środowiska pracy,

§ czynnik antropotechniczny i organizatorski na stanowisku roboczym.
Bezpo

średnie powiązanie pomiędzy maszyną a człowiekiem dotyczy jedynie dwóch

pierwszych grup zagadnie

ń. Proces pracy charakteryzuje się tutaj występowaniem

trzech faz:

• Faza percepcji (wejścia do układu) – uzyskiwanie przez pracownika informacji

za pomoc

ą narządów zmysłów [receptorów] – (bezpośrednia obserwacja procesu

produkcyjnego, odbiór informacji z urz

ądzeń sygnalizacyjnych, kontrolnych,

pomiarowych) i przekazywanie ich do centralnego uk

ładu nerwowego (CUN).

• Faza pracy - przetwarzania – transformacja uzyskanych informacji w centralnym

uk

ładzie nerwowym, ich przetwarzanie, prowadzące do podjęcia decyzji.

CUN jest uk

ładem o wielu wejściach zewnętrznych oraz wewnętrznych (pamięć,

spostrze

żenia, odczucia, stresy).

• Sterowanie – oddziaływanie na urządzenia sterujące poprzez efektory.
W przedstawionym uk

ładzie występuje sprzężenie zwrotne między maszyną a

cz

łowiekiem. Treścią powiązań człowieka i maszyny w procesie pracy są procesy

informacyjne oraz procesy sterowania.
W dowolnym procesie pracy problem ergonomiczny sprowadza si

ę do optymalnego

skojarzenia czynnika ludzkiego z maszyn

ą.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

6

Dla uzyskania pe

łnego komfortu pracy należy uwzględnić ponadto m. in.:

Ø warunki

środowiska pracy (czynniki szkodliwe)

Ø wysi

łek fizyczny związany z wykonywaniem czynności

Ø warunki psychiczne (monotonia, koncentracja itp.)
Ø warunki psychologiczne i socjologiczne (odpoczynek, stosunki

mi

ędzyludzkie i społeczne)

Informacji do w

łaściwego działania elementów składowych tego układu dostarczają

wyniki bada

ń wielu dyscyplin naukowych. Materiał ten jest przez ergonomię

integrowany pod k

ątem optymalnego ich wspólnego działania dla dobra człowieka i

wynikaj

ącego zeń efektu. Stąd też daje się zauważyć interdyscyplinarny charakter tej

dziedziny naukowej i jej kompleksowo

ść. Ergonomia gromadzi specjalistów wielu

dyscyplin naukowych. S

ą oni jednak zobowiązani do stosowania kategorii

ergonomicznych. Wypracowany przez nich rezultat powinien by

ć kompatybilny.

Zdobycze nauki i techniki, z jednej strony prowadz

ą do wyższego poziomu życia, a z

drugiej - powoduj

ą nieprzewidziane skutki ujemne.

Cz

łowiek ze względu na swe właściwości (zachowanie równowagi wewnętrznej

organizmu -homeostaz

ę) wymaga prawie że stałych warunków środowiska, w którym

przebywa. Tymczasem

środowisko pracy w większości przypadków, stanowi

zagro

żenie dla niego przez swe oddziaływanie. Utrzymanie homeostazy organizmu w

niekorzystnym

środowisku wiąże się z olbrzymim kosztem fizjologicznym. Parametry

środowiska pracy w Polsce przekraczają dopuszczalne poziomy ekspozycji dla co
najmniej 1,5 mln zatrudnionych. Ze z

łymi warunkami pracy wiążą się określone skutki

spo

łeczno-ekonomiczne jak choroby zawodowe, czy wypadki przy pracy.

Choroby zawodowe to choroby okre

ślone w wykazie chorób zawodowych, o którym

mowa w art. 237 § 1 pkt 2 Kodeksu pracy, je

żeli zostały spowodowane działaniem

czynników szkodliwych dla zdrowia wyst

ępujących w środowisku pracy lub

sposobem wykonywania pracy.
W zale

żności od kraju istnieją rozbieżności w definicji.

Zachorowalno

ść na choroby zawodowe wiąże się z:

·

specyfiki procesów produkcyjnych decyduj

ących o rodzaju i stężeniu

wzgl

ędnie natężeniu czynnika szkodliwego,

·

okresem i stopniem dzia

łania tych czynników (inergizm - działanie wzmożone

wynikaj

ące z występowania kilku równocześnie),

·

charakteru pracy i sposobu jej wykonywania,

·

indywidualnych predyspozycji pracowników.

Najcz

ęstsze przypadki chorób zawodowych notuje się w następujących rodzajach

dzia

łalności społeczno-gospodarczej: edukacji, ochronie zdrowia i opiece społecznej,

przemy

śle, rolnictwie, budownictwie. Wśród pracowników:

·

przemys

łu dominują uszkodzenia słuchu, pylice, choroby skóry, zatrucia,

zapalenie oskrzeli, zespó

ł wibracyjny,

·

rolnictwa, le

śnictwa i łowiectwa - zespół wibracyjny, choroby oskrzeli i płuc,

·

edukacji - przewlek

łe choroby narządu głosu,

·

ochrony zdrowia i opieki spo

łecznej - choroby zakaźne i inwazyjne (głównie

wirusowe zapalenie w

ątroby i gruźlica płuc),

·

budownictwa - uszkodzenia s

łuchu, pylice, choroby skóry i pylice płuc.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

7

Najwi

ększą wartość współczynnika zachorowalności na choroby zawodowe w Polsce

stwierdzono w

śród osób zatrudnionych w: przemyśle, leśnictwie, oświacie i ochronie

zdrowia.

Poza chorobami zawodowymi maj

ą miejsce wypadki przy pracy.

Za wypadek przy pracy uwa

ża się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną

powoduj

ące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą

Do tego trzeba doda

ć przedwczesne zawodowe inwalidztwo spowodowane złym

stanem bezpiecze

ństwa pracy i ergonomii.

Ryzyko zawodowe. Ryzyko identyfikuje si

ę z prawdopodobieństwem wystąpienia

niepo

żądanych zdarzeń zagrażających zdrowiu i życiu człowieka oraz jego

otoczenia. Zwi

ązane jest ściśle z niepewnością informacyjną, wartościowaniem i

potrzeb

ą podejmowania decyzji. Ryzyko może być niezależne od wyboru ludzkiego

(zjawiska przyrodnicze) i zale

żne - dobrowolne (nałogi, niebezpieczne sporty itd.).

Mo

żna też mówić o ryzyku zawodowym związanym z działalnością zawodową. W

środowisku pracy można wyróżnić następujące główne źródła ryzyka:

·

emisja substancji toksycznych,

·

emisja czynników fizycznych,

·

stan techniczny

środków pracy i ergonomiczność stanowisk,

·

awarie.

Skutki ryzyka mog

ą być uciążliwe, szkodliwe a nawet śmiertelne. W ujęciu czasowym

rozró

żnia się działanie skutków krótko-, średnio- i długotrwałe. W odniesieniu do

środowiska uwzględnia się klasyfikację ryzyka o zasięgu: lokalnym, regionalnym i
globalnym.

Korzystanie z oceny ryzyka polega na przyj

ęciu poziomu ryzyka i wprowadzeniu już

w fazie projektowej wszelkich

środków zapobiegawczych tego co ma ulec

zniszczeniu.

ERGONOMIA A NORMALIZACJA

Konstytucja RP - art. 66 ust. 1 - Ka

żdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych

warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowi

ązki pracodawcy określa

ustawa Kodeks pracy.

Ustawa Kodeks pracy. Dzia

ł X - Bezpieczeństwo i higiena pracy –

Art. 207.
§ 2. Pracodawca jest obowi

ązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez

zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim
wykorzystaniu osi

ągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest

obowi

ązany:

1) organizowa

ć pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki

pracy,

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

8

2) zapewnia

ć przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad

bezpiecze

ństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym

zakresie oraz kontrolowa

ć wykonanie tych poleceń,

3) zapewnia

ć wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych

przez organy nadzoru nad warunkami pracy,
4) zapewnia

ć wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.

Art. 215.
§ 1. Maszyny i inne urz

ądzenia techniczne powinny być tak konstruowane i

budowane, aby:
1) zapewnia

ły bezpieczne i higieniczne warunki pracy, w szczególności

zabezpiecza

ły pracownika przed urazami, działaniem niebezpiecznych substancji

chemicznych, pora

żeniem prądem elektrycznym, nadmiernym hałasem, szkodliwymi

wstrz

ąsami, działaniem wibracji i promieniowania oraz szkodliwym i niebezpiecznym

dzia

łaniem innych czynników środowiska pracy,

2) uwzgl

ędniały zasady ergonomii.

Rozporz

ądzenie MP i PS w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i

higieny pracy

§ 39. 1. Pracodawca zapewnia pracownikom bezpiecze

ństwo i higienę pracy, w

szczególno

ści przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku właściwej

organizacji pracy oraz stosowania koniecznych

środków profilaktycznych, a także

informowania i szkolenia pracowników.
2. Dzia

łania, o których mowa w ust. 1, powinny być podejmowane na podstawie

ogólnych zasad dotycz

ących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z

prac

ą, w tym w szczególności przez:

1)

ograniczanie ryzyka zawodowego;

2)

przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego;

3)

likwidowanie zagro

żeń u źródeł ich powstawania;

4)

dostosowanie warunków i procesów pracy do mo

żliwości pracownika, w

szczególno

ści przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy,

dobór maszyn i innych urz

ądzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod

produkcji i pracy - z uwzgl

ędnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza

pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia
negatywnego wp

ływu takiej pracy na zdrowie pracowników;

5)

stosowanie nowych rozwi

ązań technicznych;

6)

zast

ępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń,

substancji i innych materia

łów - bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;

7)

nadawanie priorytetu

środkom ochrony zbiorowej przed środkami

ochrony indywidualnej;

8)

instruowanie pracowników w zakresie bezpiecze

ństwa i higieny pracy.

§ 39a.

(8)

1.

Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe wyst

ępujące przy

wykonywanych pracach, w szczególno

ści przy doborze wyposażenia stanowisk i

miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów chemicznych, biologicznych,
rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny
ryzyka zawodowego uwzgl

ędnia się wszystkie czynniki środowiska pracy

wyst

ępujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

9

2. Stosowane w nast

ępstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilaktyczne,

metody oraz organizacja pracy powinny:

1)

zapewnia

ć zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia

pracowników;

2) by

ć zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich

poziomach struktury organizacyjnej zak

ładu pracy.

3.

Pracodawca prowadzi dokumentacj

ę oceny ryzyka zawodowego oraz

zastosowanych niezb

ędnych środków profilaktycznych. Dokument potwierdzający

dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzgl

ędniać w szczególności:

1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:

a) stosowanych maszyn, narz

ędzi i materiałów,

b) wykonywanych zada

ń,

c) wyst

ępujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych

czynników

środowiska pracy,

d) stosowanych

środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,

e) osób pracuj

ących na tym stanowisku;

2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla ka

żdego z czynników

środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;

3) dat

ę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.

§ 45.

1.

Stanowiska pracy powinny by

ć urządzone stosownie do rodzaju

wykonywanych na nich czynno

ści oraz psychofizycznych właściwości

pracowników, przy czym wymiary wolnej (niezaj

ętej przez urządzenia)

powierzchni stanowiska pracy powinny zapewni

ć pracownikom swobodę ruchu

wystarczaj

ącą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny, z uwzględnieniem

wymaga

ń ergonomii.

PN-N 08015: 1983 Ergonomia. Terminologia. Poj

ęcia ogólne.

PN-EN 614-1 wrzesie

ń 1999 Maszyny. Bezpieczeństwo. Ergonomiczne zasady

projektowania. Terminologia i wytyczne ogólne.

CHARAKTERYSTYKA PROCESU PRACY

Z fizjologicznego punktu widzenia prac

ą będzie nazywana każda wykonywana

czynno

ść. Analizując proces pracy zawodowej w stosunku do czasu zatrudnienia

mo

żna wyróżnić w nim następujące okresy:

1. przedstartowy (zw. z przygotowaniem stanowiska lub samego pracownika do

czynno

ści roboczych),

2. wyj

ściowy (stan psychofizyczny pracownika przed podjęciem pracy),

3. nauki (nabieranie wprawy - krzywa pracy charakteryzuje si

ę wówczas dużą

rozbie

żnością parametrów określających proces pracy np.: czas reakcji; ilość:

odebranych informacji, b

łędów itp.),

4. równowagi roboczej (w krzywej pracy widoczne tj. w postaci najlepszych

wyników badanych parametrów),

5. zm

ęczenia (w krzywej pracy pojawiają się najpierw sporadycznie, a potem

coraz cz

ęściej, gorsze wartości badanych parametrów).

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

10

...

Rys. 4. Zdarzenia zachodz

ące w procesie pracy.

Po zako

ńczeniu wykonywanych czynności, całkowitym czy nawet chwilowym (w

przerwach), daje si

ę zauważyć powrót parametrów chemodynamicznych organizmu

do stanu wyj

ściowego. W analizie obciążenia człowieka pracą można ten stan

zaobserwowa

ć jako poprawę badanych parametrów fizjologicznych. Stan ten

okre

ślany jest jako okres restytucji.

Optymalnemu kosztowi fizjologicznemu, jaki ponosi wówczas organizm cz

łowieka

odpowiadaj

ą wartości graniczne (górna i dolna) strefy jego niezawodności. Poza nią

wyst

ępują strefy błędów dotyczące:

·

przeci

ążenia sensorycznego - powyżej górnej granicy prawidłowego działania

cz

łowieka (niezawodności),

·

głodu sensorycznego (deprawacji) - poniżej dolnej granicy niezawodności
cz

łowieka.

Granice tych stref s

ą niestabilne, zależne od:

·

zdolno

ści adaptacyjnych człowieka do zakłóceń wywołanych zarówno

czynnikami wewn

ętrznymi jak i zewnętrznymi,

·

dynamiki i rozci

ągłości krzywej uczenia się,

·

rodzaju i ilo

ści pracy,

·

mo

żliwości do mobilizacji sił w sytuacjach trudnych,

·

rodzaju i przebiegu zm

ęczenia,

·

motywacji, postawy moralnej,

·

cech osobniczych (temperament, charakter, stan psychiczny itd.).

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

11

Za dopuszczaln

ą granicę obciążenia człowieka pracą przyjmuje się wysiłek, przy

którym, w trakcie pracy, t

ętno pracownika stabilizuje się, a okres restytucji po

ca

łkowitym zakończeniu wysiłku nie przekracza 15 min. Uznaje się, że granica

trwa

łej wydajności pracy jest osiągana wówczas, kiedy przeciętna wartość tętna jest

o 30 uderze

ń / min większa niż dla stanu spoczynkowego.

Zarówno po ca

łkowitym zakończeniu procesu pracy, jak i w trakcie trwania strefy

błędów możliwy jest proces odnowy organizmu. Może on być realizowany poprzez
wprowadzanie w odpowiednim czasie, o odpowiedniej czasie trwania i ilo

ści przerw.

Pozwoli to na wyd

łużenie efektywnego czasu pracy przy zachowaniu optymalnego

nak

ładu fizjologicznego człowieka.

Zasady stosowania przerw.

1. Suma wszystkich przerw powinna by

ć równa lub nieco mniejsza od 15% całego

czasu pracy (t

p

), a w przypadku prac ci

ężkich < 20-30% t

p

.

2. W zale

żności od ilości wprowadzonych przerw, miejsce ich umieszczenia w

czasie pracy nie jest bez znaczenia, zaleca si

ę w przypadku występowania:

a. tylko 1 przerwy - umie

ścić ją pomiędzy 1/3 a 1/2 t

p

,

b. 2 przerw - umie

ścić je tak, by dzieliły t

p

na 3 cz

ęści, a czas trwania drugiej

powinien by

ć dłuższy niż pierwszej.

3. W przypadku ci

ężkich prac fizycznych ilość ich powinna być większa.

4. Należy dążyć do stosowania przerw częstych chociaż krótkich, gdyż efekt wypoczynku

jest największy w początkowej fazie jego trwania (zależność logarytmiczna).

Zasady prawid

łowej organizacji pracy.

1. Okres przerwy pomi

ędzy zmianami roboczymi powinien wynosić przynajmniej

16 godz.

2. Zastosowanie rytmizacji pracy pozwoli na zapewnienie mniejszego zu

życia

energii w

łasnej pracownika, a co za tym idzie - spadek zmęczenia i wzrost

efektywno

ści pracy.

3. Mo

żliwość wykluczenia użycia wzroku przez pracownika spowoduje spadek

wysi

łku psychicznego oraz szybsze wykonywanie ruchów.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

12

OBCI

ĄŻENIE CZŁOWIEKA PRACĄ

Obci

ążenie człowieka prącą zawiera dwa odmienne ilościowo i jakościowo

komponenty:

1. wynikaj

ący jedynie z obciążenia go samymi czynnościami roboczymi,

2. zale

żny od warunków środowiska, w którym proces pracy ma miejsce oraz od

charakteru reakcji ustroju pracownika na nie.

Ze wzgl

ędu na rodzaj obciążenia występującego podczas wykonywania pracy (wg.

Gunter Lehmann):

• Obciążenie fizyczne – spowodowane pracą mięśni (praca fizyczna)
• Obciążenie umysłowe – będące wynikiem zaangażowania uwagi i procesów

myslowych (praca umys

łowa)

• Obciążenie nerwowe – wynikające z samej pracy lub psychicznych i

materialnych jej warunków

Ze wzgl

ędu na procesy zachodzące w efektorach, pracę fizyczną różnicuje się na:

·

statyczn

ą, gdy występuje jedynie napięcie mięśni bez ich ruchu,

·

dynamiczn

ą, kiedy mięśnie wykonują ruch (kurczenie i rozciąganie).

Przy jednakowym WE bardziej staje si

ę uciążliwa praca statyczna niż dynamiczna.

Mi

ęśnie biorące udział w procesie pracy nie wykonują wtedy ruchów lecz ulegają

napi

ęciu. Następuje wówczas zwężenie naczyń krwionośnych, w wyniku czego

przep

ływa przez nie mniejsza ilość krwi. To z kolei wpływa na zmniejszenie

przemiany materii na skutek mniejszej ilo

ści doprowadzonego do komórek O

2

i

równocze

śnie, wolniejsze odprowadzanie z nich szkodliwych produktów przemiany

materii.

Przebieg zm

ęczenia dla pracy statycznej i dynamicznej jest różny. Podczas pracy

statycznej zm

ęczenie dużo szybciej osiąga stopień końcowy. Pojawia się już przy

napi

ęciu mięśni równym 5% siły maksymalnej, a swą wartość maksymalną osiąga

przy napi

ęciu jej 1/3 siły maksymalnej.

W organizmie cz

łowieka dynamiczny wysiłek fizyczny może:

·

wywo

ływać hamowanie wydzielania soków trawiennych (w przypadku ciężkich

i d

ługotrwałych wysiłków),

·

zmniejszy

ć objętość wody ustrojowej (utrata wraz z potem),

·

zmniejszy

ć objętość krwi bieżącej, zwiększając zarazem jej prędkość

przep

ływu,

·

zwi

ększyć stężenie potasu i nor adrenaliny we krwi,

·

zwi

ększyć aktywność układu współczulnego i rdzenia nadnerczy,

·

pojawi

ć się tzw. białkomocz wysiłkowy (pół godz. po zakończeniu wysiłku).

Obci

ążenie człowieka prącą może mieć charakter fizyczny lub psychiczny. Efektem

obci

ążenia człowieka prącą może być zarówno uciążliwość jak i szkodliwość.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

13

W celu zmniejszenia uci

ążliwości pracy dokonuje się oceny obciążenia nią

pracownika. Ocena taka powinna obejmowa

ć kompleksowe badania:

1. wielko

ści wydatku energetycznego (WE), charakterystyczne dla prac

fizycznych,

2. udzia

łu wysiłku o charakterze statycznym,

3. stopnia monotypowo

ści ruchów.

...

Okre

ślenie wydatku energetycznego (WE)

Cz

łowiek energię czerpie z procesów chemicznych zachodzących we wnętrzu

organizmu w wyniku spalania dostarczanych do

ń produktów żywnościowych i tlenu.

Wytwarzana energia w komórkach mi

ęśniowych tylko w 20-25% jest energią

mechaniczn

ą (i to w przypadku obciążeń ekstremalnych), pozostała część jest

energi

ą cieplną.

Podczas wysi

łku energia uzyskiwana jest w fazie:

·

pocz

ątkowej - z glikogenu mięśniowego, głównie z metabolizmu:

·

węglowodanów: glikogen mięśniowy, glukoza z osocza, glikogen z
wątroby, glukoza syntetyzowana na bieżąco w wątrobie z kwasu
mlekowego i inne.

·

wolnych kwasów t

łuszczowych (tkanka tłuszczowa)

·

dalszej:

·

glukoza z krwi,

·

kwas mlekowy wytworzony w kurcz

ących się mięśniach jako substrakt

mo

że być zużywany przez mięśnie szkieletowe, mięsień serca i do

syntezy glukozy w w

ątrobie,

·

bardzo dalekiej, przy d

ługotrwałych wysiłkach, występuje tzw. dług

tlenowy, organizm pozostaje pod kontrol

ą hormonalną.

W zale

żności od płci różnie jest czerpana energia:

·

u m

ężczyzn, którzy preferują wysiłki krótkie o dużej intensywności - z

glikogenu mi

ęśniowego, a potem z wątroby,

·

u kobiet, które preferuj

ą wysiłki długotrwałe ale o mniejszej intensywności,

wyst

ępuje duży udział wolnych kwasów tłuszczowych i glukozy z krwi.

Wysi

łek o dużej intensywności mobilizuje zasoby energii tkanki tłuszczowej w

mniejszym stopniu ni

ż zwykle wysiłek łagodniejszy ze względu na:

·

zwi

ększenie stężenia kwasu mlekowego we krwi,

·

zmniejszone uwalnianie wolnych kwasów t

łuszczowych i trój-glicerydów na

tkanki t

łuszczowej.

Podczas wysi

łku pracuje zwykle tylko część masy mięśniowej, zatem zasoby

energetyczne w

ęglowodanów są skąpe. Zawsze skurcz pojedynczego włókna

mi

ęśniowego jest maksymalny w chwili obecnej. Włókno kurczy się jednak różnie w

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

14

zale

żności od treningu. Podczas pracy mięśniowej wzrasta liczba otwartych naczyń

włosowatych w mięśniach (w stanie spoczynku są zasklepione).

Zwi

ększenie oddawania tlenu w mięśniach występuje w wyniku:

·

zwi

ększenia tonusu (napięcia) mięśni oraz stężenia jonów wodorowych pH,

które powoduj

ą odszczepienie O

2

od hemoglobiny,

·

zmniejszonego przep

ływu krwi przez nieczynne mięśnie,

·

zwi

ększonego przepływu krwi przez skórę, po dłuższym, intensywnym wysiłku.

Miar

ą wysiłku fizycznego są wskaźniki fizjologiczne, gdyż WE jest do nich

proporcjonalny. S

ą to: ilość zużywanego tlenu (O

2

), cz

ęstość skurczu serca, ciśnienie

krwi, temperatura cia

ła i skóry. Można zatem oprzeć się na wentylacji minutowej płuc:

ilo

ści wdychanego powietrza (zużycie w trakcie pracy i maksymalne zapotrzebowanie

organizmu na O

2

), ilo

ści wydalanego dwutlenku węgla (CO

2

). Badania WE wykonuje

si

ę jedynie dla wysiłku fizycznego typu dynamicznego. W tym celu można stosować

jedn

ą z poniższych metod:

·

kalorymetrii bezpo

średniej stosowana jedynie w wysokospecjalistycznych

pracowniach i laboratoriach naukowych.

·

kalorymetrii po

średniej dająca najdokładniejsze wyniki, wymagająca jednak

specjalistycznej aparatury.

·

gazometryczn

ą należy stosować dla prac mało ruchliwych o stałym, niezbyt

du

ży wysiłku, gdyż pracownik obarczony jest ciężarem aparatury.

·

telemetryczn

ą powinno się stosować przy pracach ruchliwych,

niecyklicznych.

·

tabelaryczno-chronometra

żową można stosować dla każdych warunków

pracy, gdy

ż nie pociąga ona za sobą konieczności użycia jakiejkolwiek

aparatury, nie ma zatem wp

ływu na przebieg czynności wykonywanych przez

pracownika. Jest jednak ma

ło dokładna, zależy w dużym stopniu od

subiektywizmu pracownika, nie uwzgl

ędnia jego podstawowej przemiany

materii (PPM).

Metoda kalorymetrii bezpo

średniej polega na pomiarze w specjalnych komorach

kalorymetrycznych ilo

ści ciepła produkowanego przez organizm.

Metoda kalorymetrii po

średniej opiera się na pomiarze objętości pochłoniętego przez

organizm tlenu, wykorzystanego w procesach metabolicznych. Znaj

ąc ilość zużytego

tlenu w jednostce czasu i jego równowa

żnik kaloryczny, można w prosty sposób

obliczy

ć całkowity wydatek energetyczny podczas wykonywania określonej pracy

przez badanego. W tym celu najpierw nale

ży obliczyć iloraz oddechowy RQ, będący

ilorazem obj

ętości wydalonego CO

2

i obj

ętości zużytego tlenu. Po wyznaczeniu tego

ilorazu z poni

ższej tabeli odczytujemy równoważnik energetyczny 1 litra tlenu.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

15

Równowa

żnik energetyczny

1 litra tlenu

RQ

kcal

kJ

0,70

4,69

19,62

0,75

4,74

19,83

0,80

4,80

20,10

0,85

4,86

20,36

0,90

4,92

20,61

0,95

4,98

20,86

1,00

5,05

21,12

Metoda gazometryczna oparta jest na pomiarach wska

źników wymiany gazowej jaka

zachodzi w procesie pracy mi

ędzy człowiekiem a otoczeniem. Przy jej pomocy

okre

śla się ilość O

2

lub CO

2

, wzgl

ędnie pobieranego, czy wydalanego powietrza.

Przy pomocy tej metody mo

żna określić wartość:

·

tlenu pobieranego dla wykonywania konkretnych czynno

ści,

·

maksymalnego poboru tlenu dla danego osobnika w dniu pomiaru.

Ilo

ść O

2

, jak

ą człowiek jest zdolny przyjąć zależna jest m.in. od: jego stanu

fizycznego, stopnia wytrenowania i przystosowania do dalszej pracy. Uzyskane
wyniki bada

ń konfrontuje się z wartościami przyjętymi dla danego stopnia ciężkości

pracy. Wyst

ępuje także możliwość dokonania oceny wydolności organizmu. Badania

gazometryczne mo

żna wykonywać sposobem pośrednim i bezpośrednim, stosując

specjalistyczn

ą aparaturę, którą pracownik winien nosić w trakcie wykonywania

czynno

ści roboczych.

Metoda telemetryczna oparta jest na proporcjonalno

ści skurczów serca do WE.

Mo

żliwość zapisywania ich na taśmie EKG, czy magnetofonowej zwiększa jej

wierno

ść interpretacji. Na podstawie wartości częstotliwości skurczów serca oblicza

si

ę WE, w czym pomocne są odpowiednie tablice. Dla prac przekraczających

fizyczne mo

żliwości człowieka należy dodatkowo wykonywać pomiar czasu restytucji

t

r

, czyli czasu powrotu parametrów fizjologicznych do stanu wyj

ściowego. Na

podstawie tej metody mo

żna również określić stopień uciążliwości i ciężkości pracy,

odnosz

ąc wyniki do wartości granicznych.

Metoda tabelaryczno-chronometra

żowa polega na:

·

wyodr

ębnieniu czynności elementarnych,

·

posegregowaniu ich wg okre

śleń zawartych w tabelach (opracowanych przez

fizjologów), w których okre

ślono wartości jednostkowego WE, właściwe dla

czynno

ści składowych całego procesu ruchowego,

·

przeprowadzeniu dok

ładnego chronometrażu czasu czynności wykonywanych

przez pracownika,

·

wyliczeniu

łącznej wartości WE przypadającej na zmianę roboczą,

·

skonfrontowaniu wyniku z warto

ściami przypisanymi dla danej kategorii

stopnia ci

ężkości pracy oraz dokonanie zakwalifikowania badanego typu

obci

ążenia.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

16

Na podstawie uzyskanych warto

ści z każdej z ww. metod można określić:

·

wydolno

ść organizmu,

·

stopie

ń wytrenowania

·

stopie

ń ciężkości pracy.

Ogólna wydolno

ść fizyczna jest to zdolność organizmu do ciężkiej i długotrwałej

pracy bez g

łębszych zmian w środowisku wewnętrznym (homeostazy). Miarą jej jest

maksymalne poch

łanianie tlenu przez ustrój tzw. pułap tlenowy. Czynnikami

decyduj

ącymi o wydolności fizycznej człowieka są:

·

energetyka wysi

łku (metabolizm tlenowy i beztlenowy),

·

koordynacja nerwowo-mi

ęśniowa rożnych grup mięśniowych,

·

termoregulacja ustroju,

·

czynniki psychologiczne (motywacja, subiektywna tolerancja zmian
wywo

łanych zmęczeniem), charakterologiczne i zdrowotne.

Wydolno

ść fizyczna kobiet jest mniejsza o 30% od wydolności fizycznej mężczyzn o

siedz

ącym trybie pracy.

Miar

ą wydolności fizycznej organizmu jest maksymalna ilość pobieranego tlenu

V

O2

max.

Wraz z treningiem:

·

zwi

ększa się:

·

unaczynienie mi

ęśni,

·

zawarto

ść mioglobiny (mięśniowy magazyn tlenu oraz zwiększenie jego

transportowej mo

żliwości) w komórkach mięśniowych,

·

wzrasta:

·

pojemno

ść życiowa płuc (maksymalny wydech po maksymalnym wdechu),

·

mechaniczna wytrzyma

łość tkanki kostnej,

·

nast

ępuje:

·

zmiana neuro hormonalnej kontroli wysi

łkowej przemiany materii WPM

·

mobilizacja poza mi

ęśniowych substratów energetycznych podczas

długotrwałego wysiłku fizycznego o umiarkowanej intensywności.

W zale

żności od wydolności ulegają zmianie wartości parametrów fizjologicznych.

Dynamika tych zmian kszta

łtuje się następująco:

·

zu

życie tlenu: 300 - 2500 ml,

·

zawarto

ść O

2

w 1 l krwi: 150 -300 ml,

·

ilo

ść pobieranego tlenu V

O2

: 4-5 - 35 l/min,

·

cz

ęstość serca HR: 70 - 150 skurczy/minutę

·

cz

ęstość oddechu: 14 - 40 /minutę,

·

głębokość oddechu: 8 -100 /minutę,

·

ci

śnienie skurczowe krwi: 120 - 200 mmHg (przy niezmienionym ciśnieniu

rozkurczowym).

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

17

Stopie

ń wydolności organizmu nie należy mylić z aklimatyzacją, która jest adaptacją

do warunków otoczenia. Adaptacja fizjologiczna uzewn

ętrznia się poprzez

zmniejszenie:

·

zakresu zmian wska

źników obciążenia fizjologicznego organizmu,

·

zapotrzebowania na tlen i substrakty energetyczne,

·

potrzeby eliminacji metabolitów i nadmiaru ciep

ła.

Nale

ży pamiętać, że stopień ciężkości tej samej pracy może być dla każdego

pracownika inny, poniewa

ż ocena tego zależy od stopnia wytrenowania.

Spadek wydajno

ści łączy się z przekroczeniem maksymalnego wysiłku organizmu,

co poci

ąga za sobą przyspieszenie ruchów poza granicę rytmu bez zapewnienia

procesu jego odnowy we wprowadzonych przerwach.

Wysi

łkiem maksymalnym określa się ten stan organizmu, kiedy dochodzi do

maksymalnego nasilenia funkcji pobierania i dostarczenia do mi

ęśni 0

2

.

Wysi

łkiem submaksymalnym nazwany jest wysiłek o niższej intensywności niż

maksymalny.

Supramaksymalnym - je

żeli ma miejsce wysiłek o intensywności większej niż

maksymalny .

Najkorzystniejszym przypadkiem stopnia ci

ężkości jest praca umiarkowana, gdyż

wówczas zaopatrzenie w O

2

jest wystarczaj

ące dla mięśni biorących udział w

procesie pracy. Organizm osi

ąga wtedy stan równowagi pomiędzy powstawaniem, a

wydalaniem produktów przemiany materii. Wyst

ępująca tu oszczędność kosztów

energii pozwala na znaczne przed

łużenie czasu pracy.

OCENA OBCI

ĄŻENIA STATYCZNEGO

Ocena obci

ążenia statycznego oparta jest na znajomości takich czynników jak:

·

rodzaju przyj

ętej postawy ciała w trakcie wykonywanych czynności,

·

stopnia wymuszenia zajmowanej pozycji i pochylenia cia

ła,

·

mo

żliwości zmiany przyjętej pozycji ciała,

·

po

łożenia kończyn i ich czynności ruchowych,

·

chronometra

żu czasu pracy pracownika.

Do oceny przyj

ąć należy pozycję ciała o największym obciążeniu statycznym, jeżeli

utrzymywana jest w czasie d

łuższym od 3 godz./zmianę roboczą.

Ocen

ę wykonuje się wg 3 stopniowej skali: małe, średnie lub duże, uwzględniając

równocze

śnie wartość WE oraz monotypowość ruchów.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

18

Skutki obci

ążenia człowieka wysiłkiem statycznym:

·

wywo

łuje szybki rozwoju zmęczenia (szybszy niż wysiłek dynamiczny),

·

wyst

ępuje zmniejszony przepływ krwi przez napięte mięśnie, przy

towarzysz

ących reakcjach hemodynamicznych jak: wzrost ciśnienia krwi, i

przyspieszenie pracy serca,

·

ma miejsce ucisk mechaniczny na naczynia krwiono

śne,

·

złe jest zaopatrzenie komórek w tlen i odprowadzenie z nich szkodliwych
substancji pochodz

ących z przemiany materii (ich lokalne gromadzenie się i

ucisk na nerwowe zako

ńczenia bólowe),

·

szybki ubytek mi

ęśniowych zapasów,

·

lokalne zak

łócenie homeostazy.

...

OCENA MONOTYPOWO

ŚCI RUCHÓW ROBOCZYCH

W tym celu stosuje si

ę metodę szacunkową. Ponieważ w tego typu pracy biorą udział

jedynie niektóre grupy mi

ęśni, występuje więc stan miejscowego zmęczenia, dając

efekt uci

ążliwości pracy. W analizie brane są pod uwagę:

·

stopie

ń ograniczenia ruchowego,

·

liczba powtórze

ń,

·

wielko

ść rozwijanych sił przez mięśnie będące w trakcie pracy.

Ocen

ę tę przedstawia się również w 3 stopniowej skali.

Zaleca si

ę podwyższyć o 1 klasę stopień ciężkości wykonywanej pracy jeżeli:

·

ponad 75% wysi

łku przypada na czynności, które wymagają WE>5 kcal/min,

·

ponad 50% wysi

łku przypada na czynności, które wymagają WE>8 kcal/min,

·

temperatura efektywna TE > 30

0

C.

...

OBCI

ĄŻENIE PSYCHICZNE PRACOWNIKA

Du

żą rolę w procesie pracy odgrywa stopień angażowania systemu nerwowego

cz

łowieka. Istnieje granica jego możliwości. Na wielkość obciążenia tego systemu

(zwanego psychicznym) maj

ą wpływ rożne czynniki w zależności w jakim etapie

procesu pracy si

ę człowiek znajduje. I tak:

1. dla zjawisk percepcyjnych istotna jest ilo

ść napływających informacji, ich

złożoność, zmienność, czy jednoznaczność,

2. gdy nie ma jednoznacznego przyporz

ądkowania między sygnałem a reakcją,

wysi

łek psychiczny zależy od w a g i podjętych decyzji,

3. w procesach wykonawczych, mimo,

że zależą one od wielkości wysiłku

fizycznego, to mo

że być też widoczny udział systemu nerwowego w

przypadku z

łożoności wykonywanej czynności i jej stopniu identyfikacji.

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

19

Obci

ążenie psychiczne jest więc sumą wszystkich etapów pracy, a badania jego

powinny by

ć prowadzone zwłaszcza, gdy występuje: monotypia (powtarzające się

czynno

ści), monotonia (napływ tych samych informacji), czuwanie, konieczność

podejmowania cz

ęstych i trudnych decyzji lub precyzyjne czynności motoryczne.

W badaniach mog

ą być stosowane metody oparte na wskaźnikach fizjologicznych

lub psychologicznych. Badania fizjologiczne dot. tak ma

łych zmian wartości, że

sprawiaj

ą trudności w powszechnym użyciu, dlatego też raczej stosuje się

psychologiczne takie jak:

·

liczba wysy

łanych informacji w jednostce czasu - analiza ilościowa,

·

liczba b

łędów - analiza jakościowa pracy,

·

czas reakcji,

·

w tzw. zadaniu dodatkowym, co jest miar

ą rezerwowej zdolności do pracy.

Ocen

ę przeprowadza się wg 5 stopniowej skali, uwzględniając wcześniej stopień

uci

ążliwości pracy, analizując jej następujące cechy:

1. niezmienno

ść (jednostajność) procesu pracy,

2. niezmienno

ść warunków pracy - środowiska,

3. konieczno

ść zachowania stałego napięcia uwagi.

4. stopie

ń skomplikowania wykonywanych operacji.

O stopniu monotonii

świadczy ilość występujących cech:

·

du

ża, gdy występują wszystkie 4-ry,

·

średnia, gdy występują 3,

·

ma

ła, gdy występują 2 lub 1 z nich.

EFEKT FIZJOLOGICZNY OBCI

ĄŻENIA CZŁOWIEKA PRACĄ

Podczas wysi

łku występują zmiany czynnościowe organizmu. O ich obrazie decyduje

zarówno intensywno

ść wysiłku, jak i czas jego trwania. Przyjęto stosować dwa

okre

ślenia tego stanu organizmu. W przypadku zmian dotyczących w przeważającym

stopniu:

·

uk

ładu mięśniowego człowieka, określa się jako zmęczenie fizyczne,

·

systemu nerwowego - jako zm

ęczenie psychiczne.

Zm

ęczenie jest to spadek zdolności do pracy, które rozwinęło się podczas pracy i

jest jej nast

ępstwem. W zależności od przebiegu rozróżnia się następujące postacie

zm

ęczenia:

Ergonomia i fizjologia pracy cz. 1

20

1. znu

żenie, które występuje przy nie dużym wysiłku, zwłaszcza w przyp.

monotonii, monotypii i przy braku zaanga

żowania emocjonalnego,

2. podostre, wyst

ępuje przy krótkotrwałym, o średnim stopniu obciążenia, nie

zagra

ża zdrowiu, szybko ustępuje,

3. ostre, wyst

ępuje po bardzo intensywnych a krótkich wysiłkach,

4. przewlek

łe, jest wynikiem kumulowania się mniejszych zmęczeń, rozciągnięte

jest w czasie, trudne do rozpoznania,

5. wyczerpanie - wysi

łek przewyższa możliwości człowieka, typowe objawy to:

dr

żenie mięśniowe, nudności, powiększenie wątroby.

Czynniki wp

ływające na proces zmęczenia:

·

rodzaj i intensywno

ść wysiłku,

·

rodzaj wykonywanej czynno

ści i czas ich wykonywania,

·

ilo

ść i długość przerw oraz moment ich wprowadzenia w czasie pracy,

·

czynniki organizacyjne,

·

motywacja i stopie

ń zaangażowania pracownika,

·

warunki: zdrowotne i adaptacyjne pracownika, jego sposób od

żywiania,

·

warunki

środowiskowe,

·

długość i sposób wykorzystanie czasu odpoczynku między poszczególnymi
zmianami oraz wypoczynku wakacyjnego.

Zm

ęczenie fizyczne charakteryzują następujące objawy:

·

zmiany w uk

ładzie biochemicznym mięśnia,

·

wzrost produktów przemiany materii,

·

wyczerpanie zapasów energetycznych organizmu (m.in. pojawienie si

ę długu

tlenowego),

·

pocenie si

ę (odwodnienie organizmu, utrata elektrolitów, co znacznie

przyspiesza rozwoju zm

ęczenia),

·

pogorszenie koordynacji ruchowo-wzrokowej (spowolnienie ruchów, spadek si

ł

mi

ęśni i dokładności ruchu),

·

spadek wydajno

ści (wzrost liczby błędów, czasu reakcji),

·

wzrost zagro

żenia urazowego czy wypadkowego.

Zm

ęczenie psychiczne charakteryzują następujące objawy:

·

zmniejszenie stopnia koncentracji,

·

utrudnione my

ślenie,

·

spowolnienie i os

łabienie postrzegania,

·

spadek motywacji,

·

zaburzenia emocjonalne (apatia lub rozdra

żnienie),

·

nastawienie systemu nerwowego na odpoczynek (ziewanie, senno

ść),

·

spadek wydajno

ści pracy (wzrost: t

R

, liczby b

łędów),

·

spadek formy fizycznej, energii organizacyjnej,

·

wzrost zachorowa

ń, urazów i wypadków.