ARYSTOTELES KATEGORIE

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

ARYSTOTELES

KATEGORIE

przeło

ył Kazimierz Le

niak

4. O kategoriach ogólnie

da nie poł

czona wypowied

oznacza albo substancj

, albo ilo

ść

, albo jako

ść

, albo

stosunek, albo miejsce, albo czas, albo poło

enie, albo stan, albo działanie, albo

doznawanie. Przykładem substancji jest - mówi

c ogólnie - na przykład człowiek, ko

;

ilo

ci - dwułokciowy, trzyłokciowy; jako

ci - biały, gramatyczny; stosunku - podwójny,

połowa, wi

kszy; miejsca - w Liceum, na rynku; czasu - wczoraj, ubiegłego roku;

poło

enia - le

y, siedzi; stanu - obuty, uzbrojony; działania - tnie, pali; doznawania - jest

krajany, jest palony.

adna z wymienionych wypowiedzi nie wyst

puje sama w jakimkolwiek twierdzeniu;

dopiero przez wzajemne ich poł

czenie powstaje twierdzenie i przeczenie; bo ka

twierdzenie musi by

- jak si

przypuszcza - albo prawdziwe, albo fałszywe; natomiast

wyrazy, które nie wyst

puj

adnym poł

czeniu, nie s

ani prawdziwe, ani fałszywe, na

przykład: "człowiek", "biegnie", "zwyci

ęŜ

a".

5. Kategoria substancji

Substancja w naj

lejszym, najbardziej pierwotnym i najwy

szym stopniu jest tym, co

ani nie mo

e by

orzekane o podmiocie, ani nie mo

e znajdowa

w podmiocie, na

przykład poszczególny człowiek czy poszczególny ko

. Drugimi substancjami nazywaj

gatunki, do których nale

Ŝą

substancje w pierwszym znaczeniu, jak równie

rodzaje

tych gatunków. Na przykład poszczególny człowiek nale

y do gatunku "człowiek",

rodzajem tego gatunku jest "zwierz

"; a wi

c "człowiek" i "zwierz

" nazywaj

drugimi

substancjami.

Z powy

szego wynika jasno,

e zarówno nazwa, jak i definicja predykatu musz

równie

orzekane o podmiocie. Na przykład orzeka si

"człowiek" o poszczególnym

człowieku i nazw

orzeka (orzekniesz bowiem nazw

"człowiek" o poszczególnym

człowieku); a tak

e i definicja "człowieka" jest orzekana o poszczególnym człowieku (bo

poszczególny człowiek jest równie

człowiekiem i zwierz

ciem). Tak wi

c i nazwa, i

definicja gatunku s

orzekane o poszczególnym podmiocie. Natomiast co si

tyczy

rzeczy obecnych w podmiocie, to ani ich nazwa, ani ich definicje nie s

orzekane o tym,

w czym s

obecne. W pewnych przypadkach nic nie przeszkadza u

nazwy podmiotu,

niemo

liwe jest natomiast podanie definicji. Na przykład "biel", b

ca w ciele jako w

podmiocie, jest orzekana o tym, w czym si

znajduje (mówi si

wszak: ciało białe). Ale

definicja koloru białego nigdy nie b

dzie orzekana o ciele.

Wszystkie pozostałe rzeczy albo s

orzekane o pierwszych substancjach jako

podmiotach, albo znajduj

w nich jako podmioty. Staje si

to jasne po zbadaniu

poszczególnych przypadków. Na przykład "zwierz

" jest orzekane o człowieku, a wi

c i o

poszczególnym człowieku b

dzie orzekane; bo gdyby o

adnym poszczególnym

człowieku nie mo

na było tego orzec, to i o człowieku w ogóle. Równie

kolor jest w

ciele, a wi

c tak

e i w ka

dym poszczególnym ciele; gdyby bowiem nie znajdował si

dym poszczególnym ciele, to równie

nie wyst

powałby w ciele w ogóle. Tak wi

wszystkie inne rzeczy albo s

orzekane o pierwszych substancjach jako podmiotach,

Strona 1 z 4

Bez tytułu 1

2009-10-20

albo wyst

puj

w nich jako ich podmioty. Gdyby wi

c nie istniały pierwsze substancje,

nie mogłyby równie

istnie

inne rzeczy.

Substancj

drugich substancji jest raczej gatunek ni

rodzaj, jest bowiem bli

szy

substancji. Bo gdy si

chce powiedzie

, co to jest pierwsza substancja, to b

dzie bardziej

zrozumiałe i stosowne podanie gatunku ni

rodzaju. Na przykład b

dzie bardziej

zrozumiale powiedzenie o poszczególnym człowieku,

e jest człowiekiem, ni

e jest

zwierz

ciem (tamto jest bardziej wła

ciwe poszczególnemu człowiekowi, a to jest

bardziej wspólne). I bardziej jest zrozumiałe powiedzenie o poszczególnym drzewie,

jest drzewem, ni

e jest ro

lin

. Dalej, poniewa

pierwsze substancje s

podło

wszystkich innych rzeczy i wszystkie inne rzeczy s

o nich orzekane b

w nich si

znajduj

, z tego te

powodu nazywaj

substancjami w najwy

szym stopniu. Tak jak

pierwsze substancje maj

do wszystkich innych rzeczy, tak te

ma si

gatunek do

rodzaju: gatunek jest mianowicie podmiotem dla rodzaju (bo rodzaje s

orzekane o

gatunkach, ale gatunki nie s

orzekane o rodzajach). Wynika wi

c z tego,

e gatunek jest

bardziej substancj

rodzaj.

ród tych samych gatunków, które nie s

rodzajami, jeden nie jest w wi

kszym stopniu

substancj

od drugiego; nie jest bowiem stosowniej powiedzie

o poszczególnym

człowieku,

e jest człowiekiem, ni

o poszczególnym koniu,

e jest koniem. I podobnie o

pierwszych substancjach: jedna nie jest bardziej substancj

od innej; poszczególny

człowiek nie jest wszak bardziej substancj

od poszczególnego wołu.

Jest wi

c dostatecznie uzasadnione, a

eby poza pierwszymi substancjami tylko jeszcze

ich rodzaje i gatunki nazywa

drugimi substancjami; bo tylko one spo

ród predykatów

ujawniaj

pierwsz

substancj

. Je

eli si

chce wyja

, czym jest poszczególny

człowiek, to bardziej wła

ciwe b

dzie podanie gatunku czy rodzaju (chocia

dzie

bardziej zrozumiałe, gdy si

poda człowieka ni

zwierz

). Podanie czego

innego b

dzie

niewła

ciwe, na przykład,

e jest biały,

e biegnie albo co

w tym rodzaju. Tak wi

słusznie nazywa si

tylko rodzaje i gatunki substancjami drugimi.

Dalej, poniewa

pierwsze substancje s

podło

em wszystkich pozostałych rzeczy,

dlatego nazywa si

je substancjami w

cisłym znaczeniu. Tak jak pierwsze substancje

maj

do wszystkich innych rzeczy, tak gatunki i rodzaje (pierwszych substancji) maj

do wszystkich pozostałych rzeczy. Bo wszystkie pozostałe rzeczy s

o nich orzekane.

eli nazwiesz pewnego człowieka gramatykiem, to nazwiesz równie

gramatykiem

człowieka i zwierz

. Podobnie i w innych przypadkach.

Wspóln

cech

dej substancji jest to,

e nie znajduje si

w podmiocie. Bo pierwsza

substancja ani nie znajduje si

w podmiocie, ani nie jest orzekana o podmiocie. A co si

tyczy drugich substancji, to jest jasne od razu,

e nie znajduj

w podmiocie.

"Człowiek" jest orzekany o poszczególnym człowieku jako podmiocie, ale nie znajduje si

w podmiocie; bo nie znajduje si

w poszczególnym człowieku. Tak samo i "zwierz

" jest

orzekane o poszczególnym człowieku, ale "zwierz

" nie znajduje si

adnym

poszczególnym człowieku. Co wi

cej, nic nie stoi na przeszkodzie, a

eby nazw

tego, co

znajduje w podmiocie, orzeka

czasem o podmiocie, nie mo

na natomiast orzeka

definicji. Ale o drugich substancjach mo

na orzeka

zarówno definicj

, jak i nazw

;

na wszak definicj

człowieka (tzn. gatunku) orzeka

o poszczególnym człowieku, jak

równie

definicj

zwierz

cia (tzn. rodzaju). Dlatego

adnej substancji nie ma w

podmiocie.

Nie jest to jednak cech

wła

ciw

substancji, bo tak

e i ró

nica nie tkwi w podmiocie. O

człowieku na przykład jako podmiocie mówi si

"poruszaj

cy si

za pomoc

nóg" i

"dwuno

ny", ale zdolno

ść

ta nie tkwi w podmiocie; ani bowiem "dwuno

ść

", ani

"zdolno

ść

do poruszania si

za pomoc

nóg" nie znajduj

w człowieku. Ponadto

Strona 2 z 4

Bez tytułu 1

2009-10-20

definicja ró

nicy jest orzekana o tym, czego dotyczy ró

nica. Na przykład, je

eli

"poruszaj

cy si

za pomoc

nóg" orzeka si

o człowieku, to równie

definicja

"poruszaj

cego si

za pomoc

nóg" b

dzie o nim orzekana. Bo człowiek rzeczywi

cie

porusza si

za pomoc

nóg.

Nie musimy si

obawia

e mogliby

my by

zmuszeni do twierdzenia, i

ęś

substancji, znajduj

ce si

w cało

ci substancji jako podmiocie, nie s

substancjami. Bo

gdy mówimy o rzeczach znajduj

cych si

w podmiocie, to nie mamy na my

li rzeczy

nale

Ŝą

cych do czego

jako cz

ęś

ci.

Charakterystyczn

cech

substancji i ró

nic jest to,

e cokolwiek za ich po

rednictwem

orzekamy, orzekamy synonimicznie. Bo wszystkie wyprowadzone z nich predykaty s

orzekane albo o indywiduach, albo o gatunkach. Z pierwszej substancji nie da si

wyprowadzi

aden orzecznik, nie jest bowiem orzekalna o

adnym podmiocie. Co do

substancji drugich, to gatunek jest orzekalny o indywiduach, a rodzaj zarówno o
gatunkach, jak i o indywiduach. Tak samo ró

nice s

orzekalne zarówno o gatunkach,

jak i o indywiduach. Pierwsze substancje przyjmuj

definicj

gatunku i rodzaju, a gatunki

przyjmuj

definicj

rodzaju. Bo wszystko, co si

twierdzi o predykacie, b

dzie równie

twierdzone o podmiocie. Podobnie zarówno gatunki, jak i indywidua przyjmuj

definicj

ró

nicy. Jak to ju

było powiedziane, synonimy to takie rzeczy, które maj

wspóln

nazw

i t

sam

definicj

. St

d wszystko, co si

wywodzi z substancji i ró

nic, jest

nazywane synonimicznie.

Wydaje si

e wszelka substancja oznacza pewne "to". Co si

tyczy substancji

pierwszych, to jest niezaprzeczaln

prawd

e oznacza pewne "to"; bo rzecz wskazana

jest niepodzielna i numerycznie jedna. Co si

tyczy substancji drugich, to chocia

wydaje si

z formy nazwy - gdy si

mówi o człowieku czy zwierz

ciu -

e tak samo

oznacza pewne "to", w rzeczywisto

ci nie jest tak; substancja druga oznacza raczej

pewn

jako

ść

, bo przedmiot nie jest - jak w substancji pierwszej - jeden, lecz "człowieka"

i "zwierz

" orzeka si

o wielu podmiotach. Ale jednak nie oznacza jako

ci po prostu, tak

jak "biel". Niczego bowiem innego nie oznacza "biel", jak tylko jako

ść

, podczas gdy

gatunek i rodzaj, oddzielaj

c jako

ść

od substancji, oznaczaj

substancj

o pewnej

jako

ci. To okre

lenie jako

ci jest w wypadku rodzaju szersze ni

w wypadku gatunku.

Bo mówi

c "zwierz

" obejmuje si

cej ni

mówi

c "człowiek".

Inn

cech

charakterystyczn

substancji jest to,

e nie maj

swego przeciwie

stwa. Bo

có

by mogło by

przeciwie

stwem pierwszej substancji, na przykład tego człowieka,

tego zwierz

cia? Nie ma tu

adnego przeciwie

stwa. Ale nie ma te

swego

przeciwie

stwa ani człowiek w ogóle, ani zwierz

w ogóle. Cecha ta jest wła

ciwa nie

tylko substancji, lecz przysługuje równie

wielu innym rzeczom, na przykład ilo

ci. Nie

maj

przeciwie

stwa "długi na dwa łokcie" czy "długi na trzy łokcie" ani dziesi

ęć

i temu

podobne, chyba

e kto

chciałby powiedzie

, i

"wiele" jest przeciwne "mniej" a "wielkie"

"małemu". Jednak

e okre

lone ilo

ci nie s

sobie nawzajem przeciwne.

Wydaje si

e substancja nie dopuszcza [stopni] "bardziej" i "mniej". Nie mam na my

tego,

e pewna substancja nie mo

e by

bardziej substancj

lub mniej ni

inna -

powiedziało si

wszak,

e mo

e by

- lecz rozumiem to tak,

adna substancja jako

taka nie podlega stopniowaniu. Na przykład, je

eli t

substancj

jest człowiek, to nie

e by

cej lub mniej człowiekiem w porównaniu z sob

czy innym człowiekiem. Bo

pewien człowiek nie jest bardziej człowiekiem ni

inny, tak jak pewna rzecz biała nie jest

cej biała ni

inna i pewna rzecz pi

kna nie jest bardziej pi

kna ni

inna. Ale znowu o

jakiej

rzeczy mówi si

e jest w mniejszym lub wi

kszym stopniu taka i taka, na

przykład o białym ciele mówi si

e jest wi

cej białe teraz ni

przedtem, a o ciele ciepłym

mówi si

e jest wi

cej lub mniej ciepłe. O substancji natomiast nie mówi si

e jest

bardziej lub mniej substancj

. Bo o człowieku nie mówi si

e jest bardziej człowiekiem

Strona 3 z 4

Bez tytułu 1

2009-10-20

teraz ni

przedtem, a tak samo o wszystkich innych rzeczach b

cych substancjami.

Tak wi

c substancje nie dopuszczaj

stopni "bardziej" i "mniej".

Wydaje si

e najbardziej swoist

cech

substancji jest to, i

jest zawsze tym samym i

c liczbowo jedna jest zdolna do przyj

cia przeciwie

stw. W

adnym innym

przypadku to, co nie jest substancj

, nie mo

e tej cechy posiada

, nawet gdyby było

liczbowo jednym. Na przykład kolor, który jest liczbowo jeden i ten sam, nie b

dzie biały i

czarny, ani działanie, liczbowo jedno i to samo, nie b

dzie złe i dobre. Podobnie w innych

przypadkach z wyj

tkiem substancji. Substancja bowiem, liczbowo jedna i ta sama, jest

zdolna do przyjmowania przeciwie

stw. Na przykład poszczególny człowiek, jeden i ten

sam, staje si

biały to znowu czarny, ciepły i zimny, dobry i zły. Nie zachodzi to natomiast

adnym innym przypadku.

Ale mo

e kto

chciałby postawi

zarzut i utrzymywa

e twierdzenia i mniemania s

zdolne do przyjmowania przeciwie

stw. To samo bowiem twierdzenie wydaje si

zarówno prawdziwe, jak i fałszywe. Na przykład prawdziwe jest twierdzenie,

e kto

siedzi, ale gdy wstanie, wtedy to samo twierdzenie b

dzie fałszywe. Podobnie z

mniemaniem; bo je

eli si

mniema prawdziwie,

e kto

siedzi, to jednak gdy wstanie,

podtrzymywana dalej opinia o siedz

cym oka

e si

fałszywa. Je

eli i to si

przyjmie,

pozostanie jeszcze ró

nica w sposobie przyjmowania przeciwie

stw. Bo w przypadku,

gdy substancja przyjmuje takie przeciwne jako

ci, równie

i ona sama si

zmienia; gdy

zimne powstało z ciepłego, zmieniło si

(tzn. przeszło z jednego stanu w inny), albo

czarne z białego, a dobre ze złego. Podobnie te

i w innych przypadkach, dzi

podleganiu zmianie ka

da rzecz jest zdolna do przyjmowania przeciwnych jako

ci.

Natomiast twierdzenia i mniemania s

nieruchome i w ogóle si

nie zmieniaj

; dopiero

wtedy, gdy rzecz znajdzie si

w ruchu, powstaje w niej przeciwie

stwo. Bo twierdzenie o

kim

e siedzi, pozostaje to samo, ale gdy rzecz si

porusza, to twierdzenie o niej raz

jest prawdziwe, to znowu fałszywe. Podobnie rzecz si

ma i z mniemaniem. Tak wi

c jest

to sposób wła

ciwy substancji,

e tylko w czasie swej przemiany mo

e przyj

ąć

własno

przeciwne. Je

eli mimo to utrzymywałby kto

e mniemania i twierdzenia s

zdolne do

przyj

cia przeciwie

stw, nie b

dzie to prawd

. Bo twierdzenia i mniemania nie dlatego

uznajemy za zdolne do przyj

cia przeciwie

stw,

e je posiadaj

, lecz dlatego,

e dotycz

tego, co mo

e podlega

ró

nym zmianom. Twierdzenie jest prawdziwe lub fałszywe,

gdy

dotyczy rzeczy, która istnieje lub nie istnieje, a nie dlatego,

e jest zdolne samo

przez si

przyjmowa

przeciwie

stwa. Bo po prostu

adne twierdzenie ani

adne

mniemanie nie zmienia si

z powodu czego

. A zatem, skoro

adna zmiana w nich nie

zachodzi, nie mog

przyj

ąć

adnych przeciwie

stw. Natomiast substancja dlatego,

sama mo

e posiada

przeciwie

stwa, jest uznana za zdoln

do przyjmowania

przeciwie

stw. Przyjmuje bowiem chorob

i zdrowie, biało

ść

i czer

; a poniewa

sama

przyjmuje ró

ne tego rodzaju przeciwie

stwa, uznano j

za zdoln

do przyjmowania

przeciwnych jako

ci. Tak wi

c charakterystyczn

cech

substancji jest to,

e pozostaj

gle jedn

i t

sam

, mo

e poprzez zmiany w sobie przyjmowa

przeciwie

stwa. Tyle o

substancji.

Strona 4 z 4

Bez tytułu 1

2009-10-20