Wstęp

2

1. Zachowania zbiorowe

3

1.1. Rodzaje tłumu i teorie zachowań w tłumie

3

1.2. Panika i histeria masowa

5

1.3. Opinia publiczna

6

1.4. Publiczność

6

1.5. Audytorium

7

1.6. Fenomen pokolenia

7

2. Zmiana społeczna

9

2.1. Przyczyny zmian społecznych

9

2.2. Teorie zmiany społecznej

10

2.3. Proces społeczny

14

2.4. Rozwój społeczny

15

2.5. Postęp społeczny

16

3. Ruchy społeczne

18

3.1. Cechy ruchów społecznych

18

3.2. Ruchy społeczne nastawione na jednostkę

20

3.3. Ruchy nastawione na społeczeństwo

20

4. Konflikty społeczne

22

4.1. Teoretyczne koncepcje konfliktów społecznych

22

4.2. Rodzaje konfliktów społecznych

24

Bibliografia

26

Dynamika życia społecznego

2

Wstęp

W module czwartym scharakteryzowano najbardziej typowe zachowania zbiorowe
ludzi, takie jak: zachowania tłumu (różne jego rodzaje), panika i histeria, zacho-
wania różnych publiczności, audytorium i pokolenia. Do zjawisk dynamiki życia
społecznego należą też zmiany społeczne, procesy społeczne, ruchy społeczne.

3

1. Zachowania zbiorowe

Zachowania zbiorowe

mają miejsce wtedy, gdy działający ludzie są w bliskości prze-

strzennej, w tych samych warunkach sytuacyjnych, działają jednak w pojedynkę,
na własną rękę, obok siebie, a nie wspólnie (Sztompka, 2002: 152).

Zachowania zbiorowe

są to w pewnym stopniu spontaniczne i krótkotrwałe dzia-

łania społeczne stosunkowo dużej liczby ludzi. Przykładami zachowań, którymi
interesują się badacze zachowań zbiorowych, są: duże demonstracje antywojenne
i publiczność koncertów rockowych, najnowsze tendencje oraz chwilowe dziwac-
twa mody i zachowań, zmiany opinii publicznej, paniczna histeria, jaka może być
skutkiem klęski (takiej jak pożar czy tornado), ale też np. zachowania użytkowni-
ków portalu internetowego, widzów programu telewizyjnego czy aktywność osób
należących do jednego pokolenia. Przedmiotem analizy zachowań zbiorowych są
także kwestie związane z tworzeniem się i funkcjonowaniem ruchów społecznych.

Uczestnictwo w zachowaniach zbiorowych jest jedynie czasowe. Interakcja biorą-
cych w nich udział ogranicza się do szczególnej sytuacji i zazwyczaj nie trwa dłużej
niż ta sytuacja. Interakcja ta jest więc zarówno pod względem zasięgu, jak i czasu
trwania bardziej ograniczona niż w przypadku grup społecznych czy organizacji.

Granice między uczestnikami jakiejkolwiek formy zachowań zbiorowych a osoba-
mi, które nie biorą w nich udziału, nie zawsze są wyraźne. Na przykład: wokół
miejsca demonstracji zawsze gromadzi się wielu ludzi, z których niektórzy nie są jej
uczestnikami, lecz jedynie widzami pragnącymi zorientować się w sytuacji. Uczest-
nicy zachowań zbiorowych (takich jak tłum na koncercie rockowym) nie muszą się
ani znać, ani identyfikować z sobą. Zachowania zbiorowe są z reguły spontaniczne
i nieprzewidywalne.

1.1. Rodzaje tłumu i teorie zachowań w tłumie

Najbardziej rzucającą się w oczy spektakularną formą zachowań zbiorowych jest
tłum.

Tłum

jest to tymczasowe, przelotne zgromadzenie stosunkowo dużej liczby jedno-

stek, obecnych w tym samym czasie w jednym miejscu ze względu na jakieś zdarze-
nie, które umożliwia względnie stały i otwarty kontakt słowno-percepcyjny. Tłum
wytwarza emocjonalną, wzajemną identyfikację jednostek, stosunkowo silną, ale
jednak przelotną. Jest on zdolny do działania nieprzewidywalnego, spontaniczne-
go, impulsywnego oraz podatnego na wewnętrzne i zewnętrzne sugestie (Olech-
nicki, Załęcki, 2000: 226). Bliskość przestrzenna i tożsamość sytuacji działających
jednostek to czynniki, które wywierają istotny wpływ na ich działania.

Wyróżnia się kilka rodzajów tłumu: konwencjonalny, ekspresywny, aktywny, na-
bywający, przypadkowy, uciekający.

Uczestnicy

tłumu konwencjonalnego

(tradycyjnego, zwykłego)

zbierają się w szczegól-

nym celu. Ich działania są w pewnym stopniu wyznaczane i kontrolowane przez

4

istniejące normy społeczne i wzorce kulturowe. Między uczestnikami tłumu kon-
wencjonalnego jest na ogół słaba interakcja. Przykłady tłumu konwencjonalnego to
słuchacze wykładów lub widzowie w kinie. Mają oni wspólny cel, ale osiągają go
jako jednostki.

Tłum ekspresywny (tłum demonstrujący)

gromadzi się z okazji wydarzeń o pewnym

ładunku emocjonalnym, najczęściej przy okazji uroczystości czy demonstracji.
Jest to tłum zorganizowany, choć słabiej niż tłum konwencjonalny. Koncentruje
się głównie na wyrażaniu uczuć protestu, aprobaty, nienawiści, pogardy lub czci
itp. Przykładem takiego tłumu są uczestnicy uroczystości sylwestrowych na ulicach
miast. Poziom emocji wyrażanych przez tego typu tłum jest często nieakceptowal-
ny w normalnych okolicznościach.

Tłum aktywny (działający, agresywny)

jest formą tłumu, jaka wydaje się najbardziej

interesować zarówno socjologów, jak i społeczeństwo. Jest to zgromadzenie pod-
ekscytowanych jednostek, których emocje najczęściej znajdują ujście w działalności
niszczycielskiej i przemocy. Tłum aktywny nie tylko stara się rozładować silne emo-
cje, jakie się wytworzyły, ale także przedsięwziąć działania przeciwko czemuś, co
postrzega jako zło. Agresywne zachowania tłum może skierować przeciw jakiejś
jednostce (tłum linczujący) lub przeciw określonym grupom społecznym, takim
jak mniejszości etniczne czy religijne (tłum terroryzujący), albo też działać jako
organizująca się, wcześniej rozpędzona manifestacja (tłum walczący). Przykładami
zachowań tłumu aktywnego są akty przemocy wśród kibiców na europejskich sta-
dionach piłkarskich oraz samosądy.

Tłum nabywający

to odmiana tłumu działającego — jego aktywność skierowana

jest na grabienie sklepów, banków, rabowanie i plądrowanie własności prywatnej.
Powstaje prawie zawsze w okresach dezorganizacji społecznej, bezpośrednio zwią-
zanej z grupowym poczuciem bezpieczeństwa. Bywa także przekształconym, dzia-
łającym tłumem agresywnym.

Uczestników

tłumu przypadkowego

łączy oczekiwanie zajścia lub rozwoju określo-

nego zdarzenia czy sytuacji, przy czym okazują oni mniejsze lub większe zaintere-
sowanie zdarzeniem, które jest ośrodkiem skupienia. Charakterystyczny dla tego
tłumu jest fakt, iż członków tłumu jednoczy tylko w nieznacznym stopniu zaanga-
żowanie emocjonalne w rozgrywającą się sytuację (np. ciekawa wystawa sklepowa,
zawzięta kłótnia klienta ze sprzedawcą itp.).

Tłum uciekający

to taki, który utracił zdolność racjonalnego postępowania i działa-

nia oraz którego członkowie prawie wyłącznie kierują się instynktem samozacho-
wawczym — rzuca się do ucieczki najczęściej w sytuacji paniki zbiorowej (por. Go-
odman, 2001: 322–323; Olechnicki, Załęcki, 2000: 226–227).

Zjawiska zachowań ludzi w tłumie wyjaśniają koncepcje teoretyczne, z których
najważniejsze są trzy: teorie zarażania się, teorie konwergencji, teorie wyłaniania
się norm.

Autorem

teorii zarażania

się

jest francuski psycholog społeczny Gustav Le Bon.

Wyjaśniają one zachowanie tłumu jako przejaw działania „umysłu zbiorowego”,
rezultat utraty przez jednostki własnej tożsamości w wyniku „zaraźliwego” roz-
przestrzeniania się w tłumie emocji wywołanych konkretną sytuacją. Anonimo-
wość i napięcie emocjonalne określonej chwili sprawiają, że jednostki rezygnują
z własnego osądu i poczucia odpowiedzialności, podporządkowując je zbiorowo-
ści. Tłum żyje własnym życiem, niezależnym od cech osobowości jego uczestników
i istniejących norm społecznych.

Teoria psychologiczna tłumu

została rozwinięta przez Herberta Blumera, który

twierdzi, że stany emocjonalne powstające w tłumie są skutkiem zachowania jego

5

uczestników, które obrazowo nazywa „ugniataniem” lub „obróbką”. Emocje te są
akceptowane bez głębszej refleksji i wzajemnie się wzmacniają, „podgrzewając na-
stroje” i koncentrując działanie tłumu na jakimś wspólnym celu.

Teorie konwergencji

są bliższe podejściu psychologicznemu, opisują zachowanie tłu-

mu jako aktywność podobnie myślących jednostek, które znalazły się w określonej
sytuacji i współdziałają z uwagi na podobieństwo osobowości. Pierwsi zwolennicy
teorii konwergencji twierdzili, że tłum wyzwala w jednostkach prymitywne od-
ruchy, takie jak nienawiść, które były ujęte w karby przymusu społecznego. Inni
uważali, że głównym mechanizmem wpływającym na zachowanie tłumu nie jest
„zarażanie się”, ale facylitacja społeczna (w grupie pewne rzeczy stają i wydają się
łatwiejsze).

Teorie konwergencji nie mogą w pełni wyjaśniać zachowania tłumu, ponieważ
przypisują nadmierne znaczenie czynnikom niezależnym od sytuacji (np. cechom
osobowości). Nie potrafią także wyjaśnić, dlaczego pewne sytuacje wyzwalają
takie (strach i nienawiść), a nie inne uczucia (miłość i sympatię). Chociaż teorie
konwergencji zakładają, że o tym, które z cech osobowości się ujawnią, decyduje
konkretna sytuacja, oraz że ocena sytuacji zależy od jej definicji zbiorowej, w rze-
czywistości traktują tę kwestię bardzo powierzchownie.

Trzecia grupa badaczy tłumu to socjologowie amerykańscy, którzy kwestionują
pogląd, że tłum jest irracjonalnym zgromadzeniem jednostek, działającym pod
wpływem chwilowych emocji czy cech osobowości jego uczestników. Uważają, że
zachowanie tłumu wyjaśniają normy społeczne, które powstają w wyniku interak-
cji między uczestnikami wydarzenia. Wyjaśnienie to nosi nazwę

teorii wyłaniania

się norm.

Szczegółowe badania różnych typów tłumów wykazują, iż ich uczestnicy nie są
jednomyślni — różni się znacznie ich motywacja, postawy i zachowania, a także
stopień zainteresowania tym, co się dzieje. Ponadto, ponieważ konformizm zacho-
wań w obecności innych jest zbadany, przywoływanie jakichś szczególnych mecha-
nizmów (w rodzaju „zarażania się”) nie jest już konieczne. Jedyna różnica między
zachowaniem jednostki w tłumie i w innych sytuacjach, polega na tym, że w tłumie
normy raczej się wyłaniają w danej sytuacji niż są narzucane. Te wyłaniające się
normy kierują zachowaniem tłumu (Goodman, 2001: 323–324).

1.2. Panika i histeria masowa

Źródłem obu tych form zachowań zbiorowych jest strach. Reakcje na strach mają
często charakter indywidualny i nie mieszczą się w granicach wyznaczanych przez
normy społeczne.

Panika

to bezładna ucieczka przed rzeczywistym lub domniemanym zagrożeniem.

Do paniki dochodzi wówczas, gdy ludzi ogarnia uczucie obezwładniającego stra-
chu, który osłabia ich zdolność do poszukiwania racjonalnych rozwiązań. Ludzie
ci w znacznym stopniu tracą umiejętność przewidywania i nie rozpoznają żadnego
wyjścia z sytuacji.

Zachowanie w takich sytuacjach jest zazwyczaj irracjonalne, egocentryczne i czę-
sto prowadzi do skutków odwrotnych niż zamierzone. Typowymi przejawami pa-
niki są krzyk, wrzask i ogólna dezorientacja. W sytuacji paniki istnieje niewiele
kanałów komunikacyjnych, za pomocą których można by przekazać informacje
o odpowiednich sposobach działania.

6

Histeria masowa

wiąże się z szybkim rozprzestrzenianiem się strachu wśród grupy

ludzi, którzy gwałtownie i w sposób niekontrolowany reagują na domniemane za-
grożenie ze strony jakichś potężnych sił. Informacja o tym zagrożeniu przekazywa-
na jest innym ludziom, którzy reagują równie emocjonalnie. Histeria masowa jest
jak samonapędzający się mechanizm. Rozpętana histeria rozprzestrzenia się lotem
błyskawicy i trudno ją zatrzymać (Goodman, 2001: 327).

1.3. Opinia publiczna

Opinia publiczna jest przejawem tzw. zachowań masowych. O zachowaniach masowych

mówi się wtedy, gdy ludzie podobnie reagują na jakieś wydarzenie, mimo że mogą
znajdować się w fizycznym oddaleniu (inaczej niż w przypadku zachowań zbioro-
wych, gdzie przestrzeń fizyczna jest znacznie bardziej ograniczona) (Goodman,
2001: 325).

Opinia publiczna

to zbiorowe poglądy społeczeństwa lub jego części w jakiejś kwe-

stii. Ponieważ opinie jednostek nie tylko są różnorodne, ale także zmieniają się
wraz z rozwojem wydarzeń, o opinii publicznej mówi się zawsze w odniesieniu do
konkretnego czasu. Zmienność i strukturę poglądów społeczeństwa lub jego części
odzwierciedlają

badania opinii publicznej

. W krajach demokratycznych, gdzie popar-

cie społeczeństwa jest niezbędnym warunkiem sprawowania władzy, politycy czę-
sto korzystają z wyników badania opinii publicznej.

Poglądy rozmaitych odłamów opinii publicznej są często kształtowane przez jed-
nostki o wysokim statusie społecznym, które odgrywają rolę

przywódców opinii pu-

blicznej

. Czasem rola ta opiera się na przypisywanej im kompetencji — na przykład

naukowcy kształtują opinię publiczną w kwestiach rozbrojenia i ochrony środowi-
ska. W innych przypadkach wpływ ten wiąże się ze statusem społecznym — liczne
badania wykazały wpływ mężów i ojców na polityczne poglądy ich żon i dzieci.
Przywódcami opinii publicznej są także czołowe postaci znane ze środków maso-
wego przekazu, np. komentatorzy telewizyjni, czołowi dziennikarze prasowi.

Na opinię publiczną usiłuje wpływać wielu ludzi, w tym politycy, lobbyści i organi-
zacje grup interesu. Czyniąc to, posługują się

propagandą

, przedstawianiem infor-

macji i poglądów, których zadaniem jest wywarcie wpływu i ukształtowanie opinii
publicznej.

Propaganda może przybierać różne formy: ogłoszenia reklamowe, przemówienia
polityczne, może także popularyzować cele pewnych organizacji. Nie zawsze opie-
ra się na kłamstwie, ale nigdy też nie jest neutralną informacją. Jej celem jest po-
parcie określonego poglądu i w związku z tym przekonanie ludzi o jego słuszności.
Propaganda staje się groźna, kiedy jej funkcję perswazyjną ukrywa się pod funkcją
objaśniającą, twierdząc, że służy celom informacyjnym lub edukacyjnym.

1.4. Publiczność

W przypadku publiczności istotne jest podobieństwo działań i sytuacji, w której
działania są podejmowane, a także świadomość po stronie każdego działające-

7

go, że inni działają podobnie. Brak tu natomiast bliskości w przestrzeni, a nawet
w pewnych przypadkach — równoczesności działań.

Widzowie tego samego serialu w telewizji czy słuchacze tej samej audycji radio-
wej siedzą w tym samym momencie przed odbiornikami w swoich domach i sku-
piają uwagę na tych samych zdarzeniach, obrazach czy dźwiękach. W przypadku
publiczności telewizyjnej czy radiowej nie ma współobecności przestrzennej, jest
natomiast równoczesne identyczne działanie. W tym samym czasie miliony ludzi
oglądają olimpiadę, koncert grupy rockowej, mszę papieską czy orędzie prezyden-
ta. Zachowują się przy tym podobnie, koncentrują uwagę na tym samym, mają
podobne przeżycia, doznają podobnych emocji.

Inaczej jest z czytelnikami jednej książki, fanami jednej płyty czy miłośnikami
jednego malarza. Brakuje tu równoczesności działania, bo każdy sięga po książkę
w innym momencie, nastawia płytę o różnej porze, odwiedza muzeum czy galerię
innego dnia.

Samo podobieństwo licznych działań, skupienie ich na jednym obiekcie, nadaje
jednak sens pojęciu publiczności czytelniczej, muzycznej, muzealnej czy wernisażo-
wej. Każde spośród działań jest bowiem pod pewnym wpływem tego, co robią inni.
Świadomość, że moja ulubiona książka stała się bestsellerem, że mój idol muzyczny
dostał złotą płytę, a do muzeum na wystawę mojego ulubionego malarza idą tłumy,
nie jest obojętna dla mojego prywatnego zainteresowania czy zaangażowania. Mię-
dzy ludźmi o podobnych zainteresowaniach, gustach, pasjach, smaku artystycznym
pojawia się też pewna pośrednia i dosyć luźna więź, która pozwala mówić o wspól-
notach upodobań. Może to wyrazić się na przykład w dyskusjach na temat oglą-
danego serialu, opiniach o nowym nagraniu zespołu rockowego, narzekaniach na
formę zawodników w czasie wczorajszego meczu (Sztompka, 2002: 154).

1.5. Audytorium

Odmienny charakter ma działanie ludzi zebranych razem, aby brać udział w przed-
stawieniu teatralnym, koncercie, seansie filmowym, meczu piłkarskim itp. Mówi-
my tu o

audytorium

czy

widowni

. Sytuacja, w której znajduje się taka zbiorowość,

jest swoista. Każdy przybył osobno, każdy miał nieco inne motywacje: jeden chciał
zapełnić wolny czas, inny przeczytał doskonałą recenzję, inny chce się pokazać
w snobistycznym towarzystwie, inny musi obejrzeć przedstawienie przed egzami-
nem z literatury. Ale teraz znajdują się w jednej sali czy na jednym stadionie i sku-
pieni są na tym samym wydarzeniu. Obserwują je równocześnie, ale niezależnie
od siebie, równolegle, ale nie wspólnie. Na seansie filmowym często w ogóle nie
zauważamy, kto siedzi obok. Jesteśmy anonimowi dla sąsiadów, a oni dla nas. Na
koncercie, zwłaszcza po jego zakończeniu, zdarza nam się już naśladować sąsia-
dów, rytmicznie oklaskując artystów, wstawać z miejsc, gdy ktoś wstał pierwszy,
przyłączać się do owacji, gdy ktoś zaczął wołać bis (Sztompka, 2002: 153).

1.6. Fenomen pokolenia

Pokolenie

to zbiorowość ludzi, którzy doświadczyli takich samych, ważnych wyda-

rzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje, reagowali na te same wyzwania. Ale

8

doświadczali tego wszystkiego osobno — każdy nieco inaczej. Na przykład przeżyli
wojnę, rewolucję, przełom ustrojowy, kryzys gospodarczy, odzyskanie niepodległo-
ści. Każdy z nich zachowywał się inaczej — w indywidualny sposób, ale było ich
wielu.

W tym sensie było to zachowanie zbiorowe. Dla każdego istotnym elementem
jego świadomości — pociechy, nadziei, mobilizacji — był fakt, że nie jest sam,
lecz wśród wielu innych. To podobieństwo biografii i przeżyć, mimo że dozna-
wanych w różnych miejscach, różnych momentach i z różną intensywnością, jest
ważne także dlatego, że trwale kształtuje mentalność, postawy, hierarchię warto-
ści uczestników. Wytwarzają też między nimi trwałe więzi solidarności zbiorowej
— wspólnotę pokoleniową opartą na pamięci przeżytych wydarzeń (Sztompka,
2002: 154–155).

9

2. Zmiana społeczna

Zmiana to jedno z centralnych zagadnień w socjologii. Przez pojęcie zmiany rozu-
miemy różnicę między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym
momencie i stanem tego samego systemu w innym momencie.

Stan wcześniejszy i późniejszy mogą różnić się pod rozmaitymi względami. Może
nastąpić:
— zmiana

składu

systemu — może to być np. zmiana składu etnicznego społeczeń-

stwa albo przyjęcie nowych członków do organizacji czy partii politycznej, li-
kwidacja jakichś urzędów,

— zmiana

struktury systemu

, czyli modyfikacja sieci powiązań między elementami

tego systemu (nowe podziały w społeczeństwie czy zbiorowości, koalicje, po-
wstające struktury interesów, zmiana władzy itd.),

— zmiana

funkcji

pełnionych przez elementy systemu — przykładem jest zmiana

funkcji pełnionych przez rodzinę: rodzina tradycyjna była grupą wielofunkcyj-
ną, z czasem niektóre jej funkcje zostały przejęte przez wyspecjalizowane insty-
tucje czy organizacje,

— zmiana

granic

systemu — np. fuzje przedsiębiorstw, łączenie się partii w nową

strukturę, łączenie się rodzin przez zawieranie małżeństw,

— zmiana w

otoczeniu systemu

, np. odcięcie miejscowości od świata na skutek klę-

ski żywiołowej.

Jako najważniejsze traktowane są zmiany struktury systemu, które mogą prowa-
dzić nawet do zmian całkowitych, rewolucyjnych (Sztompka, 2005: 437–438).

2.1. Przyczyny zmian społecznych

Społeczeństwo nie jest statyczne, a zmiany społeczne, polityczne, kulturalne, eko-
nomiczne dokonują się nieustannie. Zmiany te mogą inicjować zarówno rządy
— przez działania legislacyjne czy wykonawcze — jak i obywatele zorganizowani
w ruchach społecznych.

Przyczynami zmian w społeczeństwie mogą być również:

1. Środowisko naturalne

— społeczeństwo i środowisko naturalne są ze sobą ściśle

związane, bo zaburzenia w środowisku naturalnym (np. efekt cieplarniany, trzę-
sienia ziemi i inne klęski żywiołowe) mogą nawet zagrażać egzystencji ludzkiej.

2. Procesy kulturowe

— zmiany kulturowe przez wieki zachodzą głównie dzięki od-

kryciom, wynalazkom, dyfuzji kulturowej.

3. Struktura społeczna

— przyczyną zmian społecznych mogą być nierówności tkwią-

ce w strukturze społeczeństwa, np. różnice między grupami rasowymi, etniczny-
mi, religijnymi, różnica społeczna płci.

4. Ludność

— zmiany społeczne mogą być skutkiem zmian demograficznych, np.

wyż demograficzny może prowadzić do rozwoju instytucji edukacyjnych, zbyt
niski przyrost naturalny może zagrażać egzystencji społeczeństwa. Istotne są

10

także zmiany w strukturze wieku ludności danego społeczeństwa, np. starzenie
się społeczeństw. Zmiany społeczne mogą być też następstwem masowych mi-
gracji ludności.

5. Nauka i technika

—zmiany wywołane tymi przyczynami są najlepiej widoczne,

gdy weźmiemy pod uwagę rozwój społeczeństw przemysłowych i informacyj-
nych pod wpływem wynalazków technicznych — maszyn, silnika, technologii
komunikacyjnych, elektroniki, technologii medycznych.

6. Działalność ludzka

— wskazuje się tu głównie na rolę wybitnych jednostek w hi-

storii poszczególnych społeczeństw i całej ludzkości (Juliusz Cezar, Napoleon
Bonaparte, Albert Einstein). Oprócz działań jednostek, zmiany mogą powodo-
wać działania zbiorowe, np. ruchy społeczne — zwłaszcza religijne i rewolucyjne
(Goodman, 2001: 337–341).

2.2. Teorie zmiany społecznej

Dość liczne i rozbudowane teorie wyjaśniające zmiany społeczne można podzielić
na dwie grupy: teorie zmiany endogennej i teorie zmiany egzogennej.

Teorie zmiany endogennej

są oparte na założeniu, że siły powodujące zmiany tkwią

w systemach społecznych lub ich częściach, a dynamika społeczna wywoływana
jest samoczynnie w ramach określonej całości społecznej.

Teorie zmiany egzogennej

traktują społeczeństwo jako wewnętrznie zintegrowany,

stabilny system, który jest uzależniony od czynników zewnętrznych i ulega prze-
obrażeniom pod ich wpływem. Do tego typu zmian można zaliczyć np. przyjmowa-
nie obcych wzorów i wartości, reformy społeczne i gospodarcze.

2.2.1. Teorie zmiany endogennej

Należą do nich wielkie teorie socjologiczne, rozwijane w historii tej dyscypliny
przez wielu wybitnych myślicieli — są to: teorie ewolucjonistyczne, teorie cyklicz-
ne, teoria funkcjonalistyczna, teorie konfliktu, teorie modernizacji.

Teorie ewolucjonistyczne

Początkowe teorie ewolucjonistyczne opisywały zmiany społeczne jako proces
przechodzenia pewnych struktur lub społeczeństw od niższych stadiów rozwoju
do wyższych, od prostszych do bardziej złożonych. Socjologia koncentrowała się na
zagadnieniu postępu społecznego i ukrytych prawach rządzących zmianą społecz-
ną. Zwolennikiem takiej koncepcji był Herbert Spencer, który przyjął jako model
teorię ewolucji Darwina. W życiu społecznym opowiadał się za swobodnym roz-
wojem naturalnych, ewolucyjnych praw postępu społecznego i za ograniczeniem
interwencji państwa w życie społeczne. Wzorem miała tu być przyrodnicza koncep-
cja „przetrwania najlepiej przystosowanych”, odniesiona do instytucji społecznych
w warunkach konkurencji, bez interwencji państwa: te instytucje, które sobie po-
radzą — przetrwają, a nawet rozwiną się, zaś pozostałe po prostu zanikną. Z cza-
sem koncepcja ta została odrzucona jako zbyt upraszczająca postęp społeczny.

Kolejna teoria przybrała bardziej skomplikowaną formę — odrzucono przede

11

wszystkim założenie poprzedniej, iż postęp jest nieuchronny i zachodzi samoczyn-
nie. Zwolennicy nowej koncepcji (głównie Jean Lenski) postrzegali zmiany spo-
łeczne jako zjawisko „wielotorowe”, przebiegające w różnych sferach społecznych,
z różnym natężeniem i w rozmaitych kierunkach. Uważali oni, że siłą sprawczą
zmian społecznych jest rozwój techniki, który przyczynia się do zmian w produk-
cji ekonomicznej oraz w organizacji i zachowaniach społecznych. Zmiany te nie
są rezultatem jakichś ukrytych praw rządzących społeczeństwem, ale wynikiem
określonych rodzajów aktywności podejmowanych w socjokulturowych warun-
kach danego społeczeństwa.

Teorie cykliczne

Stanowi je kilka odrębnych koncepcji rozwijanych w ciągu kilkudziesięciu lat XX
w. Niektórzy teoretycy zmian społecznych uważali, że mają one charakter cyklicz-
ny. Twierdzili, że społeczeństwa, podobnie jak ludzie, rodzą się, rozwijają i umie-
rają. Taki cykl jest nieuchronny. Początkowy rozwój jest bardzo szybki, a później
stopniowo słabnie. Społeczeństwo staje się coraz bardziej materialistyczne, zaczyna
chylić się ku upadkowi.

Inni twierdzili, że społeczeństwa mogą się uczyć, opierając się na doświadczeniach
historii. Upadek społeczeństwa nie jest nieuchronny, ale musi ono podjąć określone
działania, aby go powstrzymać. Rozwój cywilizacji stymulują wyzwania ze strony
środowiska (warunki geograficzne i klimatyczne) lub działalności ludzkiej (groźba
wypowiedzenia wojny przez sąsiednie społeczeństwo). Społeczeństwa najlepiej roz-
wijają się wówczas, gdy wyzwania te są względnie łagodne albo gdy społeczeństwo
podejmuje odpowiednie działania i ustanawia instytucje, które pozwalają stawić
im czoło.

Teoria funkcjonalistyczna

Głównym jej przedstawicielem jest Talcott Parsons. Postrzegał on społeczeństwo
jako dążący do równowagi system wzajemnych powiązań i zależności. Społeczeń-
stwo przeżywa okresy zarówno stabilizacji, jak i zmian społecznych. Zmiany za-
chodzą wtedy, gdy równowaga systemu zostanie zachwiana — system jest wówczas
zmuszony do przywrócenia swojej równowagi. Społeczeństwa są konserwatywne
i opierają się zmianom społecznym, które zakłócają ich względnie sprawne funk-
cjonowanie.

Zmiany społeczne wywoływane są przez czynniki wewnętrzne (takie jak recesja)
albo zewnętrzne (takie jak wojna). Społeczeństwo dostosowuje się do tych zmian
i ustanawia nową równowagę. Z tego punktu widzenia zmiana prowadzi również
do stabilizacji systemu.

Teorie konfliktu

Opierają się na założeniu, że wszystkie dziedziny życia społecznego podlegają
zmianom i destabilizacji. Przyczyną zmian są konflikty, będące trwałym elementem
życia społecznego. Najstarsza z tego typu teorii wyjaśniających zmiany społeczne
to teoria Karola Marksa.

W klasycznym marksizmie źródłem zmiany społecznej jest walka klasowa między
klasą wyzyskiwaczy i klasą wyzyskiwanych. Napięcia między tymi nierównopraw-
nymi grupami społecznymi wymuszają zmiany w strukturze społeczeństwa. Zmia-
na jest skutkiem potrzeby pogodzenia sprzeczności, rozwiązaniem tych sprzecz-

12

ności nie jest kompromis, ale stworzenie czegoś całkowicie nowego — zmiany
społecznej. Marks początkowo koncentrował się jedynie na sprzecznościach eko-
nomicznych jako sile napędowej zmian społecznych.

Inni zwolennicy teorii konfliktu, np. Ralph Dahrendorf, upatrywali przyczyny
zmian społecznych w różnych rodzajach konfliktów społecznych, nie tylko ekono-
micznych. Podstawą ważnych zmian w społeczeństwie mogą być konflikty między
grupami etnicznymi, rasowymi, religijnymi itp.

Teorie modernizacji

Modernizacja to proces kulturowy, ekonomiczny i społeczny, który przekształca
społeczeństwo przedprzemysłowe w przemysłowe. Zmiany te zachodziły głównie
pod wpływem rozwoju techniki, który prowadził do wzrostu wydajności produkcji
i zasadniczo zmieniał styl życia społecznego. Czynniki te przesądziły o powstaniu
nowoczesnych społeczeństw przemysłowych w Stanach Zjednoczonych, Europie
Zachodniej, Japonii.

Teorie modernizacji odnoszą się do analizy czynników stanowiących przyczynę
zacofania pewnych społeczeństw. Analizują one czynniki prowadzące do przejścia
społeczeństw tradycyjnych do etapu społeczeństwa nowoczesnego. Teorie te za
przyczyny zacofania uznają m.in. zbyt niskie wykształcenie, dziedziczenie pozy-
cji społecznych, niezmienność struktur społecznych, niski poziom zintegrowania
oparty na tradycji i religii, niski poziom potrzeb wyższego rzędu. Przeciwstawie-
niem zacofania jest nowoczesność, przejawiająca się w dynamicznym rozwoju go-
spodarczym i szerokim życiu kulturalnym, elastyczności i gotowości do pełnienia
ról społecznych.

W teoriach modernizacji wyróżnia się dwa nurty. Pierwszy z nich — nurt ewolu-
cyjny — upatruje zmian wewnątrz społeczeństwa, w jego strukturach. Dla społe-
czeństw zacofanych modernizacja wymaga zaistnienia odpowiednich warunków.
Nurt ten zakłada jednoliniową koncepcję rozwoju, mówiącą o przechodzeniu spo-
łeczeństw przez kolejne etapy rozwojowe.

Drugi nurt — neoewolucyjny — za przyczyny zmian uznaje się czynniki techno-
logiczne i gospodarcze oraz rodzaj systemu ekonomicznego i organizacyjnego,
w którym odbywa się produkcja i jej podział, a także czynniki kulturowe i społecz-
no-polityczne.

Istotna w teorii modernizacji jest

rola innowacji

, które są wewnętrzną przyczyną

zmian w systemach społecznych. Modernizacja może dokonać się przez wprowa-
dzanie innowacji na podstawie kontaktu kulturowego oraz przejmowanie wiedzy
i doświadczeń innych społeczeństw.

Bardzo ważną przyczyną zmian społecznych w wymiarze modernizacji jest

dyfe-

rencjacja

(zróżnicowanie, wyodrębnianie się składników tworzących pewną całość)

i specjalizacja produkcji oraz proces industrializacji. Z procesem modernizacji wią-
że się również dezintegracja dotychczasowych — głównie tradycyjnych — struktur
systemu wartości, metod wytwarzania i form organizacji społeczeństwa.

2.2.2. Teorie zmiany egzogennej

Najważniejsze koncepcje wyjaśniające zewnętrzne przyczyny zmian społecznych
to: teoria dyfuzji i kontaktów kulturowych, teorie kryzysów, teorie równowagi.

W wypadku teorii dyfuzji i kontaktów kulturowych wyjaśnianie zjawisk społecz-

13

nych następuje głównie na podstawie badania związku migracji i kontaktu kul-
turowego z poziomem i dynamiką rozwoju społeczeństw. Rozszerzanie i stykanie
się kultur implikuje zmiany w kulturze, a następnie w całym systemie społecznym.
Jest to możliwe

za pośrednictwem procesu

dyfuzji kulturowej

, czyli przeniesienia lub

rozszerzenia elementów i cech kultury jednego społeczeństwa do innej kultury.
Dyfuzja odnosi się również do gospodarki, gdzie przenoszone są sposoby produk-
cji. Rola wszystkich tych procesów dyfuzyjnych uzależniona jest od rozwoju komu-
nikacji (przemieszczanie się osób oraz przekazywanie informacji).

Teorie kryzysów

Pod tą ogólną nazwą kryją się koncepcje teoretyczne, które upatrują przyczyn
zmian w wydarzeniach, katastrofach, kryzysach zewnętrznych wobec społeczeń-
stwa. Zwracają one uwagę na wpływ takich znaczących czynników zewnętrznych,
jak: trzęsienia ziemi, powodzie, pożary, susze, zagrożenia ekologiczne, epidemie.
Są to czynniki decydujące często o losach znacznej części społeczeństw, a nawet
całych cywilizacji. Specyfika wspomnianych uwarunkowań polega na tym, że są
one nieprzewidywalne i mają nadzwyczajny charakter.

Typowymi czynnikami zmian katastroficznych są także wojny, podboje, konflikty
międzynarodowe. Wywołują one istotne przekształcenia społeczne, których celem
jest podporządkowanie zdominowanego społeczeństwa.

Zmiany społeczne są często warunkowane kryzysami jako czynnikami powodują-
cymi zmianę.

Kryzys

można określić jako sytuację, w której społeczeństwo traci kontrolę nad

swym otoczeniem ze względu na zaskoczenie lub zagrożenie, a konwencjonalne
instytucje nie mają zastosowania lub są nieskuteczne. Należy podkreślić, że kryzy-
sy nie wynikają na ogół z napięć i konfliktów wewnątrz systemu, lecz są wynikiem
nadzwyczajnych zdarzeń pochodzenia zewnętrznego.

Teorie równowagi

Stanowią pewnego rodzaju syntezę podejść ewolucyjnych i funkcjonalistycznych.
Skupiają się na wyjaśnianiu funkcjonowania struktur społecznych, mechanizmów
ich trwania i zmiany oraz występujących między nimi zależności, które służą utrzy-
maniu systemu w równowadze.

Teorie równowagi z jednej strony dążą do określenia ogólnych warunków utrzy-
mania społeczeństwa w równowadze, a z drugiej — chcą poznać mechanizmy, któ-
re tę stabilność zabezpieczają lub mogą ją stworzyć od początku. Teorie równowagi
przyjmują, że dominującą w społeczeństwie tendencją jest dążenie do stabilności
i wewnętrznej równowagi. Szczególną rolę przypisują mechanizmom takim, jak
adaptacja i kontrola społeczna oraz dyferencjacja.

Dyferencjacja

rozumiana jest tu

jako tworzenie nowych, wyspecjalizowanych struktur. Proces dyferencjacji jest
traktowany jako przyczyna zmian systemu. Zmiany te dokonują się przez przysto-
sowywanie systemu do nowych elementów.

Tego rodzaju mechanizmy służą dostosowywaniu i przywracaniu systemu do stanu
równowagi, która jest zachwiana, ponieważ pewne elementy systemu zmierzają
do zachowania równowagi, zaś inne do jej zaburzenia. Zmiana jest w tej teorii
rezultatem adaptacji oraz eliminacji przejawów dysfunkcji systemu. Zmiany są za-
tem niezbędne do zachowania równowagi systemu społecznego. Stanem idealnym
społeczeństwa jest utrzymywanie równowagi systemu, jednocześnie umożliwiają-
cej zmiany.

14

Żadna z powyższych teorii nie stanowi pełnego wyjaśnienia zmian społecznych.
Większość teorii przyjmuje jako punkt wyjścia pewną formę ewolucji socjokultu-
rowej. Teorie ewolucjonistyczne i teorie cykliczne budują ogólne ramy rozumienia
ukrytej dynamiki zmian społecznych. Zwracają one uwagę na znaczenie dla wywo-
ływania zmian zarówno nacisków zewnętrznych, jak i wewnętrznych napięć. Teo-
ria ewolucjonistyczna w niewielkim stopniu wyjaśnia szereg wewnętrznych zmian
społecznych. Zwolennicy teorii cyklicznych opierają się na wyjaśnieniach, które
tłumaczą zmiany społeczne w krajach Zachodu, ale wydają się nietrafne w odnie-
sieniu do innych części świata.

Funkcjonaliści kładą zbyt wielki nacisk na naturalną stabilność i równowagę spo-
łeczeństwa. Rzadko zajmują się kwestią zmian społecznych, a nawet wtedy traktu-
ją je jako zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa. Teorie funkcjonalistyczne
głoszą jednak, że reakcją na zmiany jest przystosowanie się do nowej sytuacji w taki
sposób, aby utrzymać równowagę społeczną, a więc — paradoksalnie — zmiany
nie zawsze wykluczają stabilność społeczeństwa.

Teorie konfliktu opisują najczęstsze formy wewnętrznych napięć społecznych.
Teoretycy konfliktu koncentrują się prawie wyłącznie na napięciach społecznych,
głównie ekonomicznych, i niemal zupełnie ignorują pozostałe źródła zmian w spo-
łeczeństwie, takie jak postęp techniczny czy nacisk zewnętrzny (Goodman, 2001:
341–347).

Wszystkie teorie zmian społecznych zdają się wzajemnie uzupełniać — nadal jed-
nak nie istnieje jedno, wszechstronne i wyczerpujące wyjaśnienie tych zmian.

2.3. Proces społeczny

Proces

to ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych

zmian systemu (nazywamy je wtedy fazami lub etapami) (Sztompka, 2002: 438).

Zmiana społeczna oznacza pojedynczy epizod, przejście od jednego stanu syste-
mu do drugiego. Zmiany wiążą się ze sobą, zazębiają się, jedne pociągają za sobą
drugie. Aby można mówić o jednym procesie, system — mimo tych zmian — musi
zachowywać podstawową tożsamość.

Wyróżnia się dwa podstawowe typy procesów:
— procesy kierunkowe,
— procesy cykliczne.

Procesy kierunkowe

charakteryzują się tym, że po pierwsze, żadna faza procesu nie

jest identyczna z jakąkolwiek inną (a więc proces jest nieodwracalny), natomiast
po drugie — każda faza późniejsza w czasie przybliża (upodabnia) stan systemu
do pewnego stanu wyróżnionego: preferowanego, upragnionego lub przeciwnie
— postrzeganego negatywnie (a więc jakiegoś celu, standardu kierunkowego: po-
żądanego ideału lub przeciwnie — nieuchronnego fatalnego końca).

Przykładem procesu kierunkowego jest wzrost organizmu, dojrzewanie, starzenie
się, śmierć. Metafora organiczna, czyli porównywanie społeczeństwa do organi-
zmu, była szczególnie popularna wśród klasyków socjologii w XIX wieku, wspo-
mnianego wcześniej Augusta Comte’a, a przede wszystkim Herberta Spencera. Inny
przykład może stanowić entropia, czyli rozpraszanie się energii we wszechświecie,
jeszcze inny to lot pocisku w kierunku wyznaczonego celu.

15

Przez długi czas sądzono, że główne procesy historyczne mają właśnie charakter
kierunkowy (np. wzrost ludnościowy, industrializacja, urbanizacja, powstawanie
państw, procesy cywilizacyjne, ekspansja nauki, racjonalizacja, biurokratyzacja,
pauperyzacja, destrukcja środowiska, wzrost przestępczości itp.). Dopiero dziś do-
strzega się coraz wyraźniej cykliczność, powtarzalność pewnych procesów histo-
rycznych, a także całkowitą dowolność, przypadkowość, chaotyczność innych.

Procesy cykliczne

są przeciwieństwem procesów kierunkowych — cechują się tym,

że po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do stanu począt-
kowego. Klasyczne przykłady takich procesów występują w życiu ekonomicznym
jako tzw. cykle koniunkturalne wzrostu i recesji.

2.4. Rozwój społeczny

Pewien rodzaj procesów kierunkowych nazywamy procesami rozwoju

. Charakteryzują

się — w porównaniu z innymi procesami kierunkowymi — dwiema dodatkowymi
cechami:
— kierunek procesu jest pozytywny, tzn. z upływem czasu zwiększa się poziom

pewnej zmiennej lub kompleksu zmiennych, ze względu na które proces roz-
patrujemy (np. rośnie liczba ludności — mówimy o rozwoju demograficznym,
zwiększa się produkt globalny społeczeństwa — mówimy o rozwoju gospodar-
czym, rośnie liczba przestępstw — mówimy o rozwoju przestępczości itp.),

— kierunkowa sekwencja zmian społecznych jest uruchomiona, popychana przez

mechanizmy wewnątrzspołeczne

(inaczej: immanentne, endogenne, czyli zamknię-

te w ramach rozważanego systemu).

Przeciwieństwem czynników endogennych są

egzogenne, czyli leżące poza syste-

mem społecznym — np. zmiany klimatyczne, katastrofy przyrodnicze, epidemie
itp. Procesów wywołanych przez takie czynniki nie nazwiemy rozwojem, lecz
raczej

procesami reaktywnymi

,

adaptacyjnymi

. Modelem myślowym dla procesów

rozwojowych był wzrost organizmu biologicznego, od stanu zalążkowego (zako-
dowanej w genach organizmu tendencji), aż do osobnika dojrzałego. Pisząc o spo-
łeczeństwie, ciągle odwoływano się do metafory organicznej i wskazywano na do-
konujące się także w społeczeństwie kierunkowe procesy różnicowania się struktur
i funkcji — od prostoty do złożoności, od amorficzności do artykulacji, od chaosu
do zorganizowania.

Wyróżniamy trzy typy zjawiska rozwoju:

—

rozwój jednoliniowy

(unilinearny) — gdy sekwencja zmian biegnie zawsze tym

samym, jednym torem — tak postrzegali historię ewolucjoniści, od H. Spencera
do T. Parsonsa;

—

rozwój wieloliniowy

(multilinearny) — gdy różne sekwencje zmian mają jedynie

zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy
trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych czy kultu-
rowych danego społeczeństwa — tak na przykład traktowali rozwój społeczeń-
stwa tzw. neoewolucjoniści w XX wieku;

—

rozwój skokowy

— jest szczególną odmianą rozwoju: po okresie kumulowania

się zmian ilościowych i cząstkowych dochodzi do pewnego progu nasycenia,
po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa. Wówczas znów
nasilają się zmiany cząstkowe i ilościowe, by po pewnym czasie dotrzeć do na-
stępnego progu.

16

Tak na przykład ujmował rozwój społeczeństwa w swojej dialektycznej koncepcji
Karol Marks, który sądził, że biegnie on zawsze od wspólnoty pierwotnej, przez
niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm — do komunizmu, a między tymi fazami do-
chodzi do przełomowego nasilenia nagromadzonych napięć czy sprzeczności, co
przez rewolucję prowadzi do narodzenia się jakościowo nowej, kolejnej formacji
społecznej.

2.5. Postęp społeczny

Postęp społeczny

to proces rozwojowy, którego kierunek jest oceniany pozytywnie.

Postęp przybliża nas nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, który realizuje
jakieś ważne społeczne wartości — jest uważany za dobry, sprawiedliwy, szczę-
śliwy, godny itp. Przeciwieństwem postępu jest

regres

, oddalanie się od wysoko

cenionych wartości i tym samym zbliżanie się do wartości przeciwnych.

Żadna zmiana nie jest postępem ani regresem sama w sobie — może natomiast
uzyskać kwalifikację postępu, gdy stanie się przedmiotem rozpowszechnionej w ja-
kiejś zbiorowości pozytywnej oceny, dokonanej w myśl pewnych kryteriów.

Postępem jest to, co za postęp jest przez społeczeństwo uważane (podobnie z regre-
sem). Tak więc postępowość (regresywność) jest zawsze

z r e l a t y w i z o w a n a :

—

po pierwsze — do z b i o r o w o ś c i , która takie oceny formułuje. To, co za po-
stępowe uważa jedna grupa, klasa, naród, może nie być uważane za takie przez
inną zbiorowość, a nawet stanowić w jej odczuciu regres. Odebranie ziemi wiel-
kim właścicielom i uwłaszczenie chłopów było z pewnością postępowe z punk-
tu widzenia mas wiejskich, ale nie z perspektywy arystokracji. Wprowadzenie
progresywnych podatków i zmniejszenie tym samym różnic majątkowych jest
postępowe z perspektywy najniżej zarabiających, ale nie z punktu widzenia dy-
namicznych przedsiębiorców;

—

po drugie — postępowość jest zrelatywizowana

h i s t o r yc z n i e — to, co za

postęp jest uważane dziś, mogło wcale nie być traktowane jako postępowe
wczoraj, a nawet mogło uchodzić za regresywne. Nowe wynalazki i urządzenia
techniczne, upowszechnienie edukacji, swoboda obyczajów, odformalizowanie
stosunków międzyludzkich, równouprawnienie kobiet — te zmiany społeczne,
z naszej perspektywy oczywiście postępowe, wcale nie wydawały się takimi,
kiedy je wprowadzano;

—

po trzecie — postępowość (i regresywność) jest zrelatywizowana do przyjętych
kryteriów postępu —

u z n a w a n yc h w a r t o ś c i .

To, co postępowe w myśl jednego kryterium, może nie być postępowe w myśl
kryterium konkurencyjnego, a nawet może z tej perspektywy stanowić regres. Na
przykład uprzemysłowienie jest postępem, gdy za kryterium przyjmujemy wzrost
produkcji, ale nie jest postępem, gdy za kryterium uznamy przetrwanie naturalne-
go środowiska; urbanizacja jest postępem, jeśli za kryterium przyjmiemy bogate
możliwości zatrudnienia, rozrywki, konsumpcji kulturalnej spotykane w miastach,
ale jest regresem, jeśli za kryterium uznamy tradycyjne, wspólnotowe więzi mię-
dzyludzkie typowe dla środowiska wiejskiego.

Nie oznacza to całkowitej dowolności na temat tego, czym jest postęp, są pewne
dziedziny, gdzie kryteria narzucają się same i trudno je kwestionować, np. zmniej-
szanie się umieralności niemowląt, zwiększanie się średniej długości życia ludzkie-
go, wyeliminowanie gruźlicy, zmniejszenie się groźby wojny — w tych i podobnych

17

przypadkach trudno by było zaprzeczyć, że mamy do czynienia z procesami postę-
powymi. Chodzi tu bowiem o sprawy, które są w

interesie uniwersalnym

— wszyst-

kich ludzi — i które są podobnie przez ludzi odczuwane, niezależnie od ich grupo-
wych przynależności.

Gorzej jednak, gdy kryteria postępu dotyczą

interesów partykularnych

, grupowych,

klasowych, narodowych itp. Wtedy brak powszechnej zgody co do tego, co jest
postępowe, np. to, co jedni uznają za sprawiedliwe, inni odrzucą jako niesłuszne
(Sztompka, 2002: 441–444).

18

3. Ruchy społeczne

Ruch społeczny

to zgromadzenie jednostek, które zorganizowały się w celu poparcia

lub przeciwstawienia określonym zmianom kulturowym czy społecznym. Jest to
forma zachowań zbiorowych, która trwa znacznie dłużej niż inne (przedstawione
powyżej), jest lepiej zorganizowana i ma szerszy zasięg.

Ruchy społeczne:
— są ukierunkowane na szczególny cel,
— przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych.

3.1. Cechy ruchów społecznych

Wszystkie ruchy społeczne mają pewną

ideologię

, czyli zbiór poglądów, które uza-

sadniają określony porządek społeczny lub działanie. Poglądy te zazwyczaj definiują
sytuację, do jakiej ruch chce doprowadzić, a także prawdopodobne konsekwencje
niepowodzenia. Jakkolwiek ideologia jest z reguły ogólnikowa, służy jako środek
pozyskania nowych członków ruchu.

Ruchy społeczne są bardziej

zorganizowane

niż inne formy zachowań zbiorowych.

Zwykle składają się z nielicznej grupy przywódców i większej grupy aktywnych
członków. Prócz tego istnieje nierzadko dość duża grupa zwolenników, którzy sym-
patyzują z celami ruchu i często udzielają mu moralnego i materialnego wsparcia.
Ruchy społeczne, które odniosły sukces, mogą stać się organizacjami formalnymi
(np. partiami politycznymi lub instytucjami).

Szerokie ruchy społeczne obejmują często większą

liczbę organizacji

. Kwestia orga-

nizacji staje się w związku z tym jeszcze bardziej złożona, ponieważ konieczna jest
nie tylko koordynacja działalności członków poszczególnych organizacji, ale tak-
że właściwe ułożenie współpracy wszystkich formalnych organizacji wchodzących
w skład ruchu.

Wszystkie ruchy społeczne mają swoją

taktykę

, czyli specyficzne metody prowa-

dzące do osiągnięcia określonego celu. Taktyka często ma kilka celów. Na przy-
kład: stosuje się ją w celu mobilizacji poparcia osób sympatyzujących z ruchem,
ale niezwiązanych z nim bezpośrednio. Taktyka jest również ważna w działaniach
mających na celu zmianę postaw osób, które nie popierają ruchu. Na przykład: tak-
tyka ruchów ekologicznych zmierza do nakłonienia ludzi do segregacji odpadków,
wykorzystywania makulatury, butelek i puszek jako surowców wtórnych oraz do
odpowiednich zmian w prawodawstwie na poziomie federalnym, stanowym i lo-
kalnym.

Różne rodzaje ruchów społecznych stosują różne taktyki. Ruchy utopijne nie sto-
sują przemocy jako taktyki, podczas gdy ruchy rewolucyjne czynią to często i nie-
jako z założenia. Ruchy dobrze zorganizowane i uczestniczące w oficjalnym życiu
politycznym (np. ruch konsumencki) rzadziej sięgają po środki w rodzaju maso-
wych demonstracji, a częściej starają się wywrzeć zorganizowany nacisk na struk-
turę polityczną. Ruchy społeczne nieuczestniczące w oficjalnym życiu politycznym,

19

takie jak ruchy pacyfistyczne, często zyskują popularność dzięki rozgłosowi, jaki
zapewniają im masowe manifestacje i spektakularne akcje w rodzaju palenia kart
powołania do wojska. Użycie przemocy jako taktyki jest bardziej prawdopodobne,
gdy zablokowane są inne sposoby wpływania na zmiany społeczne.

Wszystkie ruchy społeczne mają podobne

fazy rozwojowe.

Faza 1 — powstanie

Ruchy społeczne są reakcją na określone zapotrzebowanie społeczne. Pewna liczba
ludzi staje się coraz bardziej niezadowolona z sytuacji społecznej lub ostatnich zmian
społecznych. Ruch feministyczny zrodził się ze sprzeciwu wobec podrzędności roli
kobiety w społeczeństwie. „Moralna większość” była odpowiedzią na permisywizm
seksualny, który uznano za przejaw moralnego upadku społeczeństwa amerykańskie-
go. W fazie powstawania mała grupa aktywistów sformułowała problem i wezwała
do zmiany.

Faza 2 — zjednoczenie

W wyniku agitacji działalnością małej grupy aktywistów zaczyna interesować się
więcej jednostek, które jednoczą się lub współpracują, aby zorganizować działania
niezbędne do osiągnięcia swoich celów. Mały krąg przywódców zazwyczaj się roz-
szerza. Przyjmuje się określoną politykę i taktykę oraz rozpoczyna działania mające
zachęcić jak największą liczbę osób do uczestnictwa w ruchu. Ruch i jego cele są
popularyzowane przez rozmaite formy działań zbiorowych, takie jak zebrania infor-
macyjne czy demonstracje. Do ruchu często przyłączają się organizacje o zbliżonych
poglądach, które wzmacniają jego siłę.

Faza 3 — biurokratyzacja

W miarę postępowania instytucjonalizacji ruchu nabiera on cech organizacji biu-
rokratycznej, rozwija zbiór zasad i procedur, wprowadza dokumenty i kartoteki,
wytwarza wyspecjalizowane role i hierachiczną strukturę przywództwa. Czasem po-
trzeby biurokracji marnotrawią energię społeczną, która mogłaby zostać wykorzy-
stana do osiągnięcia celów ruchu.

Faza 4 — schyłek

Większość ruchów społecznych w pewnym momencie kończy działalność. Istnieje
kilka przyczyn tego zjawiska. W pewnych, stosunkowo rzadkich, przypadkach ruch
osiąga swoje cele i traci rację bytu. Przykładem jest ruch sufrażystek, który w 1920
r. wywalczył dla kobiet prawo wyborcze. Ruch może upaść, kiedy jego przywódz-
two zostanie dokooptowane do struktur władzy albo kiedy brakuje mu skuteczności
w organizowaniu poparcia i środków materialnych niezbędnych do osiągnięcia jego
celów. Przyczyną schyłku ruchu może być również rozłam w jego obrębie, zwłaszcza
w grupie przywódczej, spowodowany rozbieżnością poglądów na taktykę i strategię
ruchu. Inne przyczyny to: osłabienie zainteresowania społeczeństwa celami ruchu,
zdławienie ruchu przez władze, a także przerost biurokracji w ramach ruchu (Good-
man, 2001: 329–332).

20

3.2. Ruchy społeczne nastawione na jednostkę

Niektóre ruchy społeczne nastawione są na jednostki i usiłują albo spowodować
zmiany w ich zachowaniu, albo takim zmianom przeciwdziałać. Istnieją dwa ro-
dzaje ruchów społecznych, które dążą do zmiany jednostek: ruchy alternatywne
i odkupieńcze.

Ruchy alternatywne

zachęcają jednostki do zmiany zachowania. Z reguły próbują

skłonić je do rezygnacji z określonej postawy czy formy zachowania i zastąpienia
ich zachowaniem, które postrzegają jako bardziej pożądane, np. towarzystwa trzeź-
wości (Anonimowi Alkoholicy).

Ruchy odkupieńcze

(

religijne, mistyczne

) dążą do radykalnej i gruntownej przemia-

ny w jednostkach. Ruchy tego rodzaju starają się niejako stworzyć człowieka „na
nowo”, niekiedy mówią wręcz o „powtórnych narodzinach”. Przykładem są ruchy
religijne, np. fundamentalne ruchy islamskie, ruch ewangelizacyjny Jana Pawła II,
ruchy odnowy religijnej w obrębie chrześcijaństwa. Świecki wariant tych ruchów
ma na celu osobiste — moralne lub fizyczne — dobro swoich członków, np. ruchy
promujące fitness czy modę na samodoskonalenie (Sztompka, 2005: 262).

3.3. Ruchy nastawione na społeczeństwo

Inne ruchy społeczne usiłują zmienić całe społeczeństwo, a nie tylko jednostki.
Wyróżnia się cztery rodzaje takich ruchów: wsteczne, reformatorskie, rewolucyjne,
radykalne i utopijne.

Celem ruchów wstecznych

jest powstrzymanie zmian społecznych i powrót społe-

czeństwa do poprzedniego stanu. Ruch mobilizuje się w odpowiedzi na negatywnie
oceniane zmiany, będące następstwem nowych trendów społecznych. Do tej kate-
gorii należą ruchy przeciwne nowoczesności, np. walczące z globalizacją, broniące
partykularyzmów etnicznych i narodowych, ruchy antyaborcyjne (jeśli przyjęto prawo
dopuszczające aborcję), niektóre fundamentalistyczne ruchy religijne itp.

Ruchy reformatorskie

, chociaż zasadniczo akceptują istniejące społeczeństwo, dążą

do ograniczonych zmian w pewnych specyficznych dziedzinach życia społeczne-
go. Ruchy reformatorskie funkcjonują na ogół w ramach istniejącego ustroju poli-
tycznego i opowiadają się za umiarkowanymi zmianami. Są to ruchy, jak określił
to Piotr Sztompka, które chcą raczej zmiany w społeczeństwie niż zmiany społe-
czeństwa (Sztompka, 2005: 261). Domagają się zmian w prawie, walczą o prawo
do aborcji, prawo do zawierania małżeństw homoseksualnych, o prawa zwierząt,
żądają zakazu eksperymentów itp. Przykładem są też ruchy ekologiczne, femini-
styczne i konsumenckie.

Ruchy rewolucyjne

wyrastają z silnego niezadowolenia z istniejącej sytuacji społecz-

nej. Dążą do wprowadzenia określonego programu ideologicznego, który zakłada
radykalną zmianę podstawowej struktury i zachowań społecznych. Przykładami
takiej formy ruchu społecznego są rewolucje, które doprowadziły do powstania
Chin, Kuby, Francji, Filipin, Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych. Ru-
chami rewolucyjnymi był ruch faszystowski w Niemczech, a także komunistyczny
w Związku Radzieckim. Ruchy rewolucyjne istnieją zarówno na politycznej lewicy
(radykalne grupy studenckie w latach 60. i 70. XX w.), jak i na prawicy (np. ruchy
antykomunistyczne).

21

Ruchy radykalne

dążą do zmian głębszych niż ruchy reformatorskie, ale nie posłu-

gują się metodami ruchów rewolucyjnych. Chcą spowodować zmiany w fundamen-
tach organizacji społecznej, atakując jej centralne, strategiczne instytucje. Są to
ruchy praw obywatelskich, ruch walczący z apartheidem w Afryce Południowej,
narodowowyzwoleńcze ruchy w krajach kolonialnych.

Radykalnej przemiany społeczeństwa domagają się również

ruchy utopijne

, które

nie mają jednak szczegółowego planu, jak tego dokonać. Ruchy utopijne różnią
się od ruchów rewolucyjnych niechęcią do stosowania przemocy dla osiągnięcia
swoich celów. Słowa

utopia

używa się na określenie przyjemnego, ale mglistego ob-

razu przyszłego, doskonałego społeczeństwa. Ruchami utopijnymi były, w pewnym
stopniu, ruchy kontrkulturowe. Opowiadały się one za bardziej ludzkim społeczeń-
stwem, lepiej zintegrowanym ze środowiskiem naturalnym, ale nie miały szczegó-
łowego programu, który określałby, jak ten cel osiągnąć.

Ruchy są blisko powiązane ze zmianą społeczną. Zmiana społeczna wprowadzana
przez ruch nie jest jednolicie rozumiana. Ruch może mieć na celu:
—

wprowadzenie czegoś nowego — czego jeszcze nie ma (nowe zwyczaje, prawa,
instytucje)

—

zatrzymanie lub odwrócenie zmiany (np. zatrzymanie wzrostu przestępczości, od-
wrócenie ujemnego przyrostu naturalnego).

Ruchy społeczne można z jednej strony traktować jako podstawowe przyczyny zmian
społecznych, z drugiej strony — jako skutki czy następstwa zmian albo też tylko jako
ogniwo pośrednie w łańcuchu zmian społecznych.

22

4. Konflikty społeczne

Konflikt społeczny

jest to proces społeczny zachodzący między jednostkami, grupami,

klasami, narodami, państwami czy organizacjami, wynikający ze sprzeczności ich
interesów, celów, intencji, poglądów, zamiarów, motywacji czy obowiązków, powo-
dujący powstanie wrogości między nimi (Olechnicki, Załęcki, 2000: 98).

Konflikty są nieuniknione i wpisane w strukturę i funkcjonowanie społeczeństw. Są
zjawiskiem niejednorodnym, mogą być dla struktury społecznej funkcjonalne lub
dysfunkcjonalne.

W socjologii klasycznej dominują dwa podejścia teoretyczne wyjaśniające naturę
konfliktów społecznych — teoria Karola Marksa i Georga Simmla. Nawiązują do
nich współczesne ujęcia teoretyczne, zwłaszcza dwa główne:
1) dialektyczna teoria konfliktu (czerpie inspiracje od Marksa),
2) funkcjonalna teoria konfliktu (opiera się na tezach Simmla).

4.1. Teoretyczne koncepcje konfliktów społecznych

4.1.1. Konflikt społeczny w ujęciu marksizmu

Konfliktowe ujęcie rzeczywistości w pracach Marksa i jego zwolenników można
analizować na kilku płaszczyznach:
—

na płaszczyźnie ontologicznej — podstawową cechą rzeczywistości społecznej
jest jej zmienność, zmiany zaś są wynikiem wewnętrznych sprzeczności tkwiących
w każdym układzie społecznym, bowiem w społeczeństwach funkcjonuje zarów-
no porządek społeczny, jak i zjawiska dezorganizacji społecznej;

—

na płaszczyźnie teorii ekonomicznej formacji społeczeństwa — sprzeczności poja-
wiają się na kilku poziomach każdej formacji, rozwiązywanie ich powoduje zmia-
nę społeczną, ale przynosi konflikty na innym poziomie;

—

na płaszczyźnie historycznej analizy tzw. ekonomicznych formacji antagonistycz-
nych — jest to analiza biegunowa, opisująca podstawowe przeciwstawne klasy
danej formacji (klasa właścicieli środków produkcji i klasa robotników najem-
nych). Zachodzi między nimi strukturalna sprzeczność interesów, której przezwy-
ciężenie następuje w walce klas;

—

na płaszczyźnie analiz historycznych, dotyczących konkretnych konfliktów mają-
cych miejsce w przeszłości, prowadzone na gruncie materializmu historycznego.

Zdaniem Marksa występowanie konfliktu między zbiorowościami dominującymi
i podporządkowanymi jest nieuniknione i uwarunkowane nierównomiernym do-
stępem do pożądanych dóbr, zwłaszcza władzy i posiadania. Zakwestionowanie
podziału dóbr zależy od stopnia świadomości wspólnych interesów (przejście od
klasy w sobie do klasy dla siebie), bo dopiero zjednoczenie świadomej zbiorowości
implikuje działania na rzecz utworzenia organizacji politycznej kierującej konflik-
tem (instytucjonalizacja konfliktu), a to z kolei powoduje polaryzację zbiorowości
dominujących i podporządkowanych (walka uformowanych klas), zmianę systemu
i redystrybucję pożądanych dóbr.

23

Konflikt, według Marksa, jest zjawiskiem nieuchronnym, rewolucyjnym w charak-
terze i niezbędnym jako czynnik przekształceń i postępu społecznego (por. Mucha,
1999: 63–70).

4.1.2. Konflikt społeczny w ujęciu Georga Simmla

Nie wszystkie koncepcje socjologiczne przyjmowały powyższy konfliktowy model
społeczeństwa, kładły jednak nacisk na konieczność analizy konfliktów i uznania ich
poważnego znaczenia w życiu społecznym.

Georg Simmel zaprzeczył rewolucyjnej naturze konfliktu społecznego, wprowadził
— obok konfliktu gwałtownego — definicje łagodniejszych form konfliktów, takich
jak kompromis czy układ. Twierdził bowiem, że gwałtowność konfliktu jest jedynie
zależna od zaangażowania emocjonalnego stron. Konflikt jest instrumentem dzia-
łania grup czy zbiorowości, a nie ich immanentną cechą. Jeśli więc jest środkiem
prowadzącym do celu, jego przebieg nie musi być gwałtowny (rewolucyjny). Nie
prowadzi też do polaryzacji grup społecznych, jak twierdzą marksiści, lecz sprzyja
stabilizacji systemu społecznego, łagodząc nagromadzone napięcia za pomocą re-
gulacji normatywnych. Konflikt, zdaniem Simmla, ma charakter integrujący system
społeczny (Turner, 1985: 188).

4.1. 3. Dialektyczna teoria konfliktu — Ralph Dahrendorf

Koncepcja ta przedstawia model społeczeństwa opierający się na założeniach wszech-
obecności zjawisk zmiany i konfliktu oraz przymusu jako podstawy istnienia spo-
łeczeństw. Jego zdaniem każde społeczeństwo poddane jest nieustannie procesom
zmian. W każdym społeczeństwie istnieją zawsze sprzeczności i konflikty, ponieważ
powszechne są stosunki zależności, które powodują wyłanianie się skonfliktowanych
grup społecznych. Wszystkie części społeczeństwa przyczyniają się stale do jego dez-
integracji i zmiany. Każde społeczeństwo zawdzięcza swą integrację przymusowi.

Ralph Dahrendorf, nawiązując do wcześniejszych analiz struktur klasowych przed-
stawionych przez Marksa, wprowadza pojęcie

związków imperatywnie skoordynowa-

nych

— na opisanie takich organizacji, w których występuje nieuchronna sprzeczność

interesów między przełożonymi i podwładnymi, zarządzającymi i pracownikami.

Przykładem jest dla niego organizacja przemysłowa czy administracyjna struktura

biurokratyczna, także państwo, Kościół, partia polityczna, szkoła czy klub (Sztomp-

ka, 2002: 144). Dahrendorf wszystkie takie podmioty życia społecznego, w których

występuje stosunek dominacji i zależności, nazywa klasami (Mucha, 1999: 67).

Nie da się wyeliminować przyczyn konfliktów, można jedynie rozwiązać i

uregulo-

wać

przejawy konfliktów w jednym ich wymiarze: w wymiarze gwałtowności prze-

biegu. Regulacja jest możliwa, gdy obie strony starają się zrozumieć racje oponenta
i konieczność sytuacji konfliktowej (akceptacja istnienia strukturalnych powodów
konfliktu) oraz gdy obie strony zgadzają się na pewne formalne reguły gry.

Dahrendorf wskazuje trzy typy regulacji:
—

pierwszy polega na próbach pogodzenia podejmowanych w ramach określonych
instytucji — kompetentnych, neutralnych, demokratycznych i mających odpo-
wiedni aparat wykonawczy,

—

drugi — to zaproszenie konsultanta czy mediatora,

—

trzeci — to arbitraż.

Te trzy typy postępowania mogą być kolejnymi etapami regulacji konfliktu lub od-
dzielnymi rodzajami regulacji (Mucha, 1999: 66–67).

24

Koncepcja konfliktu Dahrendorfa jest jego propozycją alternatywną wobec
funkcjonalistycznego ujęcia konfliktu społecznego, reprezentowanego przez
Lewisa A. Cosera.

4.1.4. Funkcjonalna teoria konfliktu — Lewis A. Coser

Model społeczeństwa opisany przez Cosera zakłada istnienie niezmiennych aspektów
koniecznych dla jego trwałości — są to podstawowe wartości i normy grupowe, ale
najważniejsze części społeczeństwa to grupy społeczne i osoby będące w konflikcie
z grupami. Coser bada problem granic grupy oraz wpływ konfliktu na ich wzmoc-
nienie. Jednostka staje się ważnym elementem struktury, gdy jej stosunki z grupą są
konfliktowe, bowiem wróg znajdujący się wewnątrz grupy, kwestionujący jej warto-
ści i interesy, zagraża jej jedności.

Źródeł sytuacji konfliktowych teoria funkcjonalna nie upatruje w zdeterminowanych
właściwościach struktury społecznej, lecz w dążeniach jednostek — ich aspiracjach,
niezaspokojonych ambicjach, kwestionowaniu przez upośledzonych członków gru-
py prawomocności istniejącego rozdziału dóbr, ograniczeniu ruchliwości jednostek
w dostępie do uzyskania członkostwa w grupach uprzywilejowanych.

Konflikty należy postrzegać jednak nie jako czynnik dysfunkcyjny, lecz jako czynnik
pozytywny o znaczeniu adaptacyjnym, przyczyniającym się do wzrostu integracji
społecznej. Podobnie jak Simmel, Coser traktuje konflikt wewnętrzny jako zjawisko
podtrzymujące żywotność wzorów organizacji społecznej. Ale Coser jest też autorem
ważnego prawa socjologicznego, utrzymującego, że konflikt zewnętrzny (np. istnienie
negatywnej grupy odniesienia zagrażającej jakiejś społeczności) także zwiększa integra-
cję wewnętrzną grupy (por. Mucha, 1999: 66–69; Olechnicki, Załęcki, 2000: 37).

4.2. Rodzaje konfliktów społecznych

Konflikt społeczny to stały, wszechobecny element wszelkich stosunków społecz-
nych, jest przyczyną nieustannie zachodzących procesów zmian społecznych. Do
podstawowych rodzajów konfliktów społecznych — biorąc pod uwagę zarówno ich
uczestników, jak i źródła konfliktów — zaliczamy:
— konflikt bezpośredni — rozgrywa się między zantagonizowanymi stronami bez

pośrednictwa osób, grup czy instytucji trzecich,

— konflikt pośredni — jest prowadzony z dominującym udziałem osób trzecich,

niebędących stroną konfliktu (np. instytucji sądowych),

— konflikt elementarny — występuje pojedynczo, nie nakładają się nań w określo-

nej sytuacji inne konflikty,

— konflikt jawny — jest uświadamiany i manifestowany przez zaangażowane

w nim jednostki, co umożliwia próby rozwiązania go przez odpowiednie dzia-
łania, inaczej niż w wypadku konfliktu ukrytego,

— konflikt ukryty — jest nieuświadamiany, często wyparty do nieświadomości,

niemający przez to szans na rozwiązanie (w jego wyniku mogą się ujawniać ne-
gatywne efekty pośrednie: nerwice, frustracja),

— konflikt ideologiczny — wynika ze sprzeczności w sferze aprobowanych warto-

ści, norm, programów ideologicznych,

— konflikt instrumentalny — jest aranżowany z premedytacją w celu osiągnięcia

korzyści lub wywołany jako zabieg taktyczny (np. dla odwrócenia uwagi od
rzeczywistego konfliktu),

25

— konflikt klasowy — wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sfe-

rze ekonomicznej (własność środków produkcji i dystrybucja dóbr), politycznej
i ideologicznej (różnice w systemach wartości) — u Karola Marksa konflikt mię-
dzy klasą wyzyskiwaną i wyzyskującą,

— konflikt kulturowy — powstaje w sytuacji, gdy kontaktujący się ze sobą przed-

stawiciele odmiennych kultur uświadamiają sobie sprzeczność wyznawanych
wartości i norm (zwłaszcza związanych z ciągłością kultury) i uważają, że są one
w jakiś sposób zagrożone (często jest to tzw. zderzenie kultur),

— konflikt organizacyjny — rozgrywa się między jednostkami lub grupami wza-

jemnie od siebie uzależnionymi w ramach organizacji (np. zakładu produkcyj-
nego),

— konflikt pokoleń — zachodzi między dwiema generacjami: rodziców i dzieci,

występuje w wielu społeczeństwach, jest normalnym zjawiskiem związanym
z przemianami psychofizycznymi okresu adolescencji,

— konflikt poznawczy — wynika z faktu, że jednostki różnią się w ocenie tej sa-

mej rzeczywistości i wyciągają z niej odmienne wnioski dotyczące ich działania
(Olechnicki, Załęcki, 2000: 98–99).

26

Bibliografia

1. Goodman N., 1992: Wstęp do socjologii, Poznań.
2. Krzysztofek K., Szczepański M. S., 2002: Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw

tradycyjnych do informacyjnych, Katowice.

3. Mucha J., 1999: Konflikt społeczny, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwa-

śniewicz i in., t. 2, Warszawa.

4. Olechnicki K., Załęcki P., 2000: Słownik socjologiczny, Toruń.
5.

Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005: (red.) G. Marshall, Warszawa.

5. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
6. Sztompka P., 2005: Socjologia zmian społecznych, Kraków.
7. Turner J. H., 1994: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań.