Wstęp

Na społeczeństwa ludzkie patrzeć można z różnych punktów widzenia i z różnych punktów
widzenia można je rozpatrywać i analizować. W pracy niniejszej postanowiłem spojrzeć na
społeczność ludzką w skali Planety — i głównie skali Planety — z punktu widzenia
kooperacji negatywnej, czyli walki w ujęciu prakseologicznym, przy czym przede wszystkim,
chociaż nie tylko, będzie mi tu chodziło o walkę niezbrojną. Być może spojrzenie to będzie
pomocne bądź w rozpatrywaniu możliwości dalszego rozwoju człowieka, bądź w znalezieniu
dróg zachowania naszej kultury i cywilizacji bez straty istotnych dla niej wartości.

Tadeusz Kotarbiński w zakończeniu swojego opracowania Z zagadnień ogólnej teorii walki,
w którym zawarł po raz pierwszy podstawy tej właśnie teorii zwanej przez Niego agonologią,
pisze: „Analizować mistrzowskie zabiegi można [...] dla samego poznania i kontemplacji,

bądź dlatego, by na tym lub owym wzorować się w czynie, bądź żeby wiedzieć, na co się

może zdobyć przeciwnik, bądź wreszcie dlatego, by pewnych sposobów świadomie unikać.
Trzeba znać niegodne chwyty, by móc z nich rezygnować umyślnie. Energia każe dobierać

środki do powziętego celu jak najskuteczniejsze, honor każe zrzekać się celów, do których
prowadzić mogą tylko środki nędzne. Ale prawdą jest skądinąd, że dopuszczalność lub

niedopuszczalność etyczna określonych środków zależy i od tego, o co się walczy, i od

tego, czym się jest wśród walki zagrożonym. Trudne to bardzo kwestie, które dotyczą
zazębień sumienia i walki o byt. Nie zamierzamy ich tutaj ani poruszać, ani tym bardziej

rozstrzygać".

Rozwijając ogólną teorię walki i analizując zagadnienie sprawności współczesnych

walk niezbrojnych, zmuszeni byliśmy jednak, idąc za ścisłym tokiem rozumowania, poruszyć
wspomniane wyżej kwestie zasygnalizowane przez Tadeusza Kotarbińskiego ponad 40 lat
temu. Przy dokładnym bowiem rozpatrzeniu kooperacji negatywnej, czyli walki, w działaniu
zespołowym, zwłaszcza przebiegającym w gęstym otoczeniu społecznym, okazało się, że w
tego rodzaju działaniu nie można zasadnie oddzielić kwestii natury sprawnościowej od
zagadnień etycznych. Te ostatnie zaś nie są już obecnie tylko kwestiami sumienia, lecz
kwestiami dalszego rozwoju i przetrwania naszego gatunku.

Pozostając w obrębie nauki stanęliśmy tu przed zagadnieniem o wysokim stopniu

złożoności. Albowiem, z jednej strony, w teorii gier i różnego rodzaju grach strategicznych
nie są na ogół uwzględniane zagadnienia etyczne, z drugiej zaś strony, w etyce nie jest na
ogół uwzględniana i stosowana teoria gier mająca istotne znaczenie w teorii konfliktów i
grach strategicznych.

Ogólna teoria walki w ujęciu Kotarbińskiego ma tę zaletę — która szczególnie teraz

może być doceniona — że pozwala na uwzględnienie obydwu wymienionych powyżej
kwestii, to znaczy zarówno zagadnień etyki, jak i strategii. W tym celu jednak należało
zrezygnować z formalnego języka teorii gier, stosując język opisowy i starając się jedynie

uczynić go możliwie ścisłym. Dzięki stosowaniu języka opisowego mogliśmy również
stworzyć model bardziej zbliżony do rzeczywistości, niż modele funkcjonujące w teorii gier i
w teorii konfliktów.

Uwzględnienie zagadnień prakseologicznych i etycznych łącznie stanowi, jak

sądzimy, sprawę współcześnie bardzo istotną. Tym bardziej, iż rzadko zwraca się uwagę na
fakty natury oczywistej. Jednym z takich faktów jest ten, że wraz ze wzrostem ilości ludzi na
Ziemi wzrasta — w stopniu wielokrotnie większym — ilość zachodzących między nimi relacji
podlegających w coraz większej mierze łącznej ocenie sprawnościowej i etycznej. W
relacjach tych zaś niemal zawsze występują elementy kooperacji pozytywnej i kooperacji
negatywnej.

Niezamierzonym, lecz być może koniecznym rezultatem wzrostu ilości ludzi na Ziemi

jest również bardzo szybki wzrost, pod względem ilości i rozmiaru, różnego rodzaju
organizacji. Tak między organizacjami, jak i wewnątrz nich również zachodzi i pozytywna, i
negatywna kooperacja. Kwestiami tymi zajmuje się częściowo teoria organizacji. Częściowo
dlatego, iż zajmuje się ona w znacznie większym stopniu intra- oraz interorganizacyjną
kooperacją pozytywną, zwłaszcza w sensie normatywnym, niż intra- i interorganizacyjną
kooperacją negatywną. Ta ostatnia zaś odgrywa równie ważną rolę, jak ta pierwsza,
obydwie bowiem łącznie stanowią czynnik rozwoju wtedy, gdy równowaga między nimi nie
jest zachwiana, zwłaszcza na korzyść kooperacji negatywnej.

Dziewiętnastowieczny poeta polski, żołnierz, romantyk i realista zarazem, Antoni

Malczewski, pisał we wstępie do swojego jedynego poematu „Maria":

Bo na tym świecie
Tak się dziwnie plecie
Robak się lęgnie
Nawet w bujnym kwiecie.

Z punktu widzenia biocenozy, a zatem pełnego rozwoju życia, konieczna jest zarówno

określona ilość robaków, jak i określona ilość kwiatów. Wtedy jednak, gdy biocenoza zostaje
zaburzona i robaków jest zbyt dużo, a kwiatów zbyt mało – świat dla człowieka przestaje być
światem pięknym. Co nie znaczy bynajmniej, iż taki stan rzeczy jest stanem trwałym.
Przemija tym szybciej, im usilniej ludzie starają się i walczą o to, by została przywrócona
zachwiana obecnie równowaga – nie pierwszy raz zresztą w historii – między tym, co
nazywamy Złem, a tym, co nazywamy Dobrem.

Na zakończenie słów wstępnych wypada mi wyrazić wdzięczność pierwszym

czytelnikom maszynopisu tej pracy: prof. dr hab. Klemensowi Szaniawskiemu, doc. dr
Stanisławowi Soldenhoffowi i doc. dr hab. Henrykowi Stonertowi. Z Ich uwag skorzystałem w
ostatecznej redakcji tekstu.

Dziękuję także serdecznie moim uczniom i współpracownikom: mgr Markowi

Mlickiemu za znaczną pomoc w opracowaniu „Zakończenia", w którym zawarte są również
Jego własne myśli oraz mgr Krzysztofowi Murawskiemu za projekty rysunków do tej pracy.

Wypada mi również podziękować Redakcji Filozoficznej PWN za słowa zachęty,

stanowiące istotny czynnik w pracy każdego niemal autora, a także Pani Janinie
Brajczewskiej za doskonałe przygotowanie maszynopisu.