Wykład 3

30.10.2010

Modele PS rozpatrywane są w dwojaki sposób :

1. to obraz rzeczywistej polityki społecznej prowadzonej w poszczególnych krajach,

2. pewna konstrukcja logicznie opracowanej i pożądanej do zrealizowania strategii PS /

pożądany wzorzec polityki społecznej stosowany w różnych krajach świata.

W międzynarodowej polityce społecznej model odnosi się do 2 znaczenia.

Modele były klasyfikowane na podstawie kryterium kryterium -> jaki był udział środków na cele

społeczne w produkcie krajowym brutto.

Wyróżniamy kryterium jakościowe i ilościowe.

•

Wysokość środków przeznaczonych na PS,

•

udział procentowy wydatków socjalnych w

budżecie narodowym.

•

Jakość i poziom usług sfery społecznej,

•

jakość i poziom usług,

•

rola władz publicznych w zaspakajaniu potrzeb obywateli,

•

sposoby finansowania programów socjalnych.

Klasyfikacje modeli PS sporządzone przez :

1. Richarda Titmussa,

2. angielskich naukowców -> Normana Furniss'a i Dorothy Tilton,

3. Gosta Espinga – Andersena

Ad 1) Titmuss wyróżnia 3 modele PS :

a) model marginalny (rezydualny)

b) model motywacyjny (służebny, wydajnościowy),

c) model instytucjonalno – redystrybucyjny.

MODEL MARGINALNY (rezydualny) odnosi się do zmarginalizowania instytucji PS. PS ma

charakter nieistotny. Kwintesencją tego modelu jest stwierdzenie Titmussa. Polityka praktycznie

nieobecna.

MODEL MOTYWACYJNY (służebny, wydajnościowy) PS traktowana jest jako suplement,

dodatek do polityki gospodarczej. PS powinna odgrywać służebną rolę do polityki gospodarczej;

powinna zmuszać ludzi do bardziej wydajnej pracy co pozwoli zwiększyć dobrobyt społeczny.

MODEL INSTYTUCJONALNO – REDYSTRYBUCYJNY to model PS za którą

odpowiedzialność bierze instytucja państwa które równocześnie prowadząc tę politykę dąży do

redystrybucji dochodów, tj. wyrównywania dysproporcji zarobkowych.

Ad 2) Naukowcy ci wyróżniają również 3 modele PS :

•

model państwa pozytywnego,

•

model PS bezpieczeństwa socjalnego,

•

model państwa dobrobytu.

MODEL PAŃSTWA POZYTYWNEGO polityka ma chronić właścicieli kapitału przed

potencjalnymi żądaniami redystrybucji dochodów. Ochrona społeczeństwa odbywa się za

pośrednictwem systemu ubezpieczeń społecznych.

MODEL PS BEZPIECZEŃSTWA SOCJALNEGO to model polityki, który polega na

zagwarantowaniu minimalnego dochodu wszystkim obywatelom oraz zapewnienie tzw.

Bezpieczeństwa równych szans.

MODEL PAŃSTWA DOBROBYTU ten model nie ogranicza się do gwarantowania minimum

egzystencji. Jego celem jest wyrównywanie warunków życiowych społeczeństwa.

Ad 3) Esping – Andersen wyróżnia 3 modele PS, nazywa je on reżimami PS :

•

model liberalny

•

model konserwatywno – korporacyjny

•

model socjaldemokratyczny

MODEL LIBERALNY świadczenie o charakterze opiekuńczym, występują niskie wydatki w

postaci świadczeń społecznych oraz umiarkowane programy ubezpieczeń społecznych. Programy

socjalne są poważnie ograniczone przez liberalny etos pracy; chodzi o to by świadczenia socjalne

nie zastępowały pracy zarobkowej jako główne źródła utrzymania. Dostęp do tych świadczeń jest

dosyć ograniczony. Minimalizowanie świadczeń społecznych, ograniczanie zakresu spraw

socjalnych, występowanie nierówności społecznych co znajduje wyraz w wysokości poziomu

ubóstwa. Przykładami tego modelu są : USA, Kanada, Australia, Irlandia, Nowa Zelandia, Japonia,

Wielka Brytania i częściowo Szwajcaria.

MODEL KONSERWATYWNO – KORPORACYJNY polityka społeczna ma charakter

paternalistyczny i oparta jest na powszechnych ubezpieczeniach społecznych. W tym modelu

państwo gotowe jest do zastąpienia rynku i występuje w roli dostarczyciela określonych świadczeń

społecznych. Modele te pozostają z reguły pod silnym wpływem kościoła katolickiego i

przywiązują wagę do tradycji rodzinnych.

Rodzina to podmiot samodzielny o określonych prawach i obowiązkach. Instytucja państwa nie

powinna zastępować rodziny ani utrudniać jej wykonywania podstawowych funkcji, a jedynie

interweniować w przypadku braku zdolności zabezpieczenia członków rodziny. W tym modelu

powszechne ubezpieczenia społeczne nie obejmują niepracujących żon czy matek ale wysokie

świadczenia rodzinne stymulują macierzyństwo.

Takimi cechami charakteryzuje się model PS Austrii, Francji, Włoch, Niemiec, Belgi a na pewno

nie posiada tych cech model realizowany w Danii, Szwecji czy Wielkiej Brytanii.

MODEL SOCJALDEMOKRATYCZNY to model występujący w krajach, w których istnieje

powszechne i bezwarunkowe prawo socjalne pozwalające na budowanie państwa dobrobytu, w

których istnieje równy dostęp do wysokiego poziomu życia. Nazwa tego modelu wynika z

wyraźniej dominacji partii lewicowych w nadawaniu kształtu reformom społecznym.

Duże znaczenie odgrywają związki związki zawodowe w tych krajach, a jakość świadczeń

socjalnych jest przedmiotem przetargu politycznego. Andersen określa istotę tego modelu

następująco : „ obowiązkiem państwa jest sprawiedliwie zabrać i sprawiedliwie podzielić dochód

społeczny”.

Podział modeli wynika z czynnika ideologicznego w kształtowaniu PS. Model polityki

społecznej jest pochodną doktryny rządzącej ekipy w danym kraju.

Na świecie wyróżniamy dwie interwencje ideologiczne :

1. orientacja anty-kolektywistyczna,

2. orientacja kolektywistyczna (etatystyczna).

Ad 1) obejmuje poglądy określane jako skrajnie liberalne, neoliberalne, poglądy

neokonserwatywne. Poglądy te zakładają dominującą rolę wolnego rynku w procesie zaspakajania

ludzkich potrzeb; powoduje to, ze PS jest tutaj niepotrzebna. Każdy człowiek winien skorzystać z

szans funkcjonowania rynku, zabezpieczyć potrzeby własne lub swojej rodziny. Zakłada, że

patologie społeczne są przyczynami natury jednostkowej nie zaś z niedomogów systemu

ekonomicznego czy społecznego w danym kraju.

Ad 2) Skupia przedstawicieli m.in. polityków czy osób pragnących załagodzić problemy społeczne

ustroju kapitalistycznego poprzez interwencję państwa w sprawy socjalne poprzez

zinstytucjonalizowanie PS. Są zwolennicy posłużenia się PS w celu gruntownej przebudowy

społeczeństwa zgodnie z ideami socjalistycznymi.

Ci pierwsi (interwencjonizm państwowy) określani jako socjalliberałowie, którzy dopuszczają

możliwość ingerencji państwa w sferę socjalną jednak pod jednym tylko warunkiem -> ingerencja

ta nie będzie naruszała podstawowych zasad gospodarki rynkowej np. wolność jednostki,

inicjatywy prywatnej. Socjalliberałowie dostrzegają, że udział władz publicznych może być

potrzebny np. w zjawiskach ubóstwa.

Druga opcja, w której znajdują się socjaldemokraci, fabianie (czyli osoby głoszące możliwość

ewolucyjnego od kapitalizmu do socjalizmu), przedstawiciele radykalnej administracji socjalnej

(opowiadają się za głęboką redystrybucją dochodów dokonywaną przez państwo), marksiści i

neomarksiści.

Socjaldemokraci i fabianie wychodzą z założenia, że PS jest niezbędna do przeprowadzenia

socjalizacji sfery podziału.

Doktryny te, anty-kolektywne i kolektywne wywierają wpław na podział modeli PS w krajach

kapitalistycznych. Wymieniamy 3 główne modele PS :

a) model marginalny (liberalny)

b) model motywacyjny (korporacyjny)

c) model instytucjonalno - redystrybucyjny.

Podział ten ma charakter ogólny.

Ad a) neguje on potrzebę prowadzenia szerszej PS przez państwo, a nawet uważa taką PS za

szkodliwą. Zakłada się w nim, że naturalnymi źródłami zaspakajania potrzeb społecznych powinny

być rynek, rodzina, organizacje charytatywne ale nie państwo. Państwo może ingerować jedynie w

ostateczności i tylko w przypadkach tych grup, które nie mogą sobie same poradzić z przyczyn

niezawinionych np. osoby niepełnosprawne.

Wg skrajnych liberałów i neokonserwatystów prowadzenie PS przez państwo jest niepotrzebne, a

wręcz szkodliwe bo: sprzyja lenistwu, osłabia motywację, hamuje przedsiębiorczość.

Ten model PS składa się głównie z działań o charakterze doraźnym i selektywnym a świadczenia

socjalne są fakultatywne, uznaniowe i uzależnione od sytuacji materialnej.

Prawa socjalne mają ograniczony charakter roszczeniowy bądź ich brak.

W modelu tym dominują świadczenia pieniężne tj. zasiłki z pomocy społecznej i usługi społeczne

świadczone przez podmioty prywatne.

Redystrybucja dokonywana za pomocą PS w tym modelu ma charakter wertykalny (od bogatych do

biednych), rozmiar redystrybucji jest stosunkowo niewielki. Oznacz to, że biedni niewiele zyskują,

a bogaci nie tracą.

Występują wyraźne dysproporcje w zaspokajaniu potrzeb, a także występują wyraźne dysproporcje

dochodowe.

W modelu tym system podatkowy konieczny do sfinansowania ograniczonej PS opiera się na

niskich podatkach i niskiej..................... podatkowej.

W tym modelu niewielką wagę przywiązuje się do polityki zatrudnienia, problem bezrobocia

pozostawiony wolnemu rynkowi.

Ad 2) to model preferowany przez socjalliberałów, niekiedy do jego określenia używa się pojęcia

socjalna (społeczna) gospodarka rynkowa. Dopuszcza się możliwość ingerencji państwa w sprawy

socjalne niż w modelu marginalnym, wyznacza się zarazem pewną granicę tej ingerencji państwa ,

która polega na tym, że PS nie może zakłócać mechanizmu gospodarki rynkowej a równocześnie

powinna służyć dynamizowaniu wzrostu gospodarczego. Zakłada się, że potrzeby człowieka

powinny być zaspakajane zgodnie z kryterium stażu pracy, wydajności pracy oraz zasług. W

konsekwencji tego założenia najważniejszą cechą PS modelu motywacyjnego silne uzależnienie

prawa do pomocy i wysokości świadczeń socjalnych od statusu danej osoby na rynku pracy.

Świadczenia socjalne w tym modelu przysługują osobom ubezpieczonym, a same ubezpieczenia są

obowiązkowe i mają powszechny charakter podmiotowy i przedmiotowy. Obejmują zasadniczo

wszystkich obywateli i ich rodziny i zdarzenia losowe powodujące utratę dochodów. Występują

także ubezpieczenia prywatne, ale odgrywają one marginalną rolę. Cechą tego modelu jest to, że

prawa socjalne wiążą się ściśle z wywiązywaniem się z obowiązku pracy i płacenia składek, zaś

pomoc dla osób które nie pracują i nie płacą składek ma charakter fakultatywny. W modelu tym

dominujące, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne są uzupełniane przez pomoc społeczną. W

modelu tym świadczenia pieniężne głównie o charakterze ubezpieczeniowym odgrywają rolę

pierwszoplanową. Usługi publiczne zastępujące rodziny są relatywnie słabo rozwinięte.

Redystrybucja w tym modelu ma charakter horyzontalny, odbywa się w różnych dziedzinach życia.

Model ten ma tą zaletę, że jest mniej wrażliwy na zmiany politycznego układu sił co wynika ze

stabilności obowiązkowych i powszechnych ubezpieczeń społecznych.

W modelu tym podatki które są konieczne do sfinansowania PS, a system podatkowy jest

umiarkowanie progresywny.

Ad 3) Model ten preferowany jest przez socjaldemokratów. Zakłada się, że odpowiedzialność za

dobrobyt i bezpieczeństwo obywateli...........................................

Wychodzi z załozenia, że ani rodzina ani rynek nie są w stanie zapewnić potrzeb na relatywnie

wysokim poziomie. Aby móc to zrealizować konieczne są zorganizowane działania państwa. PS w

tym modelu ma charakter uniwersalny polegający na tym, że wszyscy obywatele mają pełne

zapewnienie do godziwych standardów życia oraz pełne prawo do świadczeń socjalnych bez

konieczności spełnienia wstępnych warunków np. stażu pracy.

W modelu tym PS zajmuje się redystrybucją dochodów i gwarantuje dostęp do świadczeń i usług

oparty na kryterium...............................

W tym modelu nie wyznacza państwo żadnych granic jego rozwoju. Model ten charakteryzują

tendencję do samorozwoju.

W modelu tym największą rolę odgrywają świadczenia zaopatrzeniowe tj. świadczenia i usługi

publiczne o charakterze uniwersalnym, które są dostępne bezwarunkowo dla wszystkich obywateli.

Usługi socjalne obejmują wszystkie ważne obszary życia społecznego.

Cechą tego modelu -> redystrybucja, która ma charakter wertykalny (od bogatych do biednych), a

jej celem jest wyrównywanie poziomu zaspokojenia różnych potrzeb przez wszystkich obywateli

co zarazem sprzyja integracji społecznej, a więc eliminuje konflikty społeczne w danym kraju.

Konsekwencją tego modelu są wysokie podatki i wysoka progresywność systemu podatkowego.

W modelu tym bardzo dużą wagę przywiązuje się do polityki pełnego zatrudnienia, dąży się do

wysokiego poziomu aktywności zawodowej.

PS realizowana w poszczególnych krajach realizowana jest na kombinacji w/w trzech

elementów modeli PS. Najbliższą czystemu modelowi marginalnemu jest PS prowadzona w USA

do czasu przeprowadzenia ostatniej reformy zdrowia przez Baraca Obamę.

Kryterium geograficzne wyróżnia modele PS występujące w :

•

krajach europejskich,

•

krajach byłego realnego socjalizmu.

Modele PS w krajach realnego socjalizmy tj. modele państwowo kolektywistyczne lub

biurokratyczno kolektywistyczne. Miały one wiele cech wspólnych z modelem instytucjonalno

redystrybucyjnym i z modelem motywacyjnym.

W tym modelu podobieństwo bierze się z traktowaniem

państwa jako głównego podmiotu i gestora wszystkich usług

oraz dążenie do powszechności wszystkich usług.

Powszechność PS wyraża się w zagwarantowaniu każdemu

prawa do pracy.

Polega na silnym uzależnieniu praw socjalnych od statusu danej osoby na rynku pracy oraz na dominacji

techniki ubezpieczeniowej w konstrukcji systemu zabezpieczenia społecznego.

RÓŻNICE pomiędzy tymi modelami wynikają z :

W krajach kapitalistycznych bezpieczeństwo socjalne i dobrobyt obywateli zapewniano

poprzez ingerencję w sferę konsumpcji, a jak najmniej ingerować w sferę produkcji.

W krajach socjalistycznych dużą wagę przywiązywano do pierwotnego podziału dochodu

narodowego, który dokonywał się na szczeblu produkcji, a osiągano to poprzez dążenie do

utrzymania stanu pełnego zatrudnienia.

Równość pracy i płacy stanowiła podstawę systemu bezpieczeństwa socjalnego w krajach

socjalistycznych chociaż, że wynagrodzenia/płace były bardzo mizerne miały więc charakter

socjalny a poziom upodabniał je do dochodu minimalnego w krajach kapitalistycznych. Drugim

specyficznym dla krajów socjalistycznych filarem bezpieczeństwa socjalnego były wysokie dopłaty

państwowe do cen podstawowych towarów i usług, a także niemal powszechny dostęp do

bezpłatnych lub nisko-płatnych usług socjalnych.

Trzecim filarem bezpieczeństwa socjalnego był bardzo dobrze rozbudowany system świadczeń

socjalnych tj. Świadczeń, który każdy obywatel mógł otrzymać w przypadku określonych,

typowych zdarzeń losowych.

Funkcje redystrybucyjne systemu świadczeń w krajach socjalistycznych były marginalne. Przede

wszystkim, państwo było głównym pracodawcom, wyznaczało wysokość płac, które były na

niskim poziomie i były wyrównywane niezależnie od statusu zawodowego, kwalifikacji etc.

Zaletą tego systemu było, że w warunkach pełnego zatrudnienia nie występowało zjawisko

bezrobocia.

Po transformacji ustrojowo-systemowej modele PS (biurokratyczno - kolektywistyczne) zaczęły

ewoluować w kierunku modeli motywacyjnych i instytucjonalno redystrybucyjnych.

Z punktu widzenia geografii wyróżniamy modele PS występujące w krajach Azji Południowo-

wschodniej nazywane modelem konfucjańskim.

Charakteryzuje się on pewnymi cechami bardziej typowymi dla modelu marginalnego. Model ten

charakteryzuje się konserwatywnym kooperatywizmem wyrażający się ograniczeniem partycypacji

pracowniczej, leseferyzmem (liberalizmem), oparciem bezpieczeństwa socjalnego nie tyle na

polityce państwa co na rodzinie, zakładzie pracy, wspólnocie lokalnej, wolontariacie.

PS w w tym modelu jest bliska modelowi marginalnemu. Polityka oparta na zasadzie jak se

pościelesz tak się wyśpisz

Odmianą tego modelu występującego w innych krajach azjatyckich, a także na kontynencie

amerykańskim jest model wschodni-azjatyckim modelem orientalnym oraz modelem amerykańsko-

pacyficznym.

Oparte są na buddyzmie, solidarności rodzinnej, wzajemnych obowiązkach mających swe źródło w

wartościach konfucjańskich. Szeroki udział zakładu pracy w zaspokojeniu potrzeb pracowników w

sferze ochrony zdrowia, mieszkalnych, wypoczynkowych, świadczeniach emerytalno-rentowych.

Wymieniamy specyficzny model PS występujący w Australii i Nowej Zelandii nazywany modelem

radykalnym lub modelem adresowanym.

W wymienionych krajach warunkiem otrzymywania większości świadczeń socjalnych jest

osiągnięcie dochodów mieszczących się poniżej pewnej granicy ustalonej przez rząd, ale która

ukształtowana jest na poziomie zdecydowanie wyższym od poziomu ubóstwa. Świadczenia mają

zakres podmiotowy, a ponadto inną cechą tego modelu jest sposób realizacji polityki redystrybucji

dochodów.

W tych krajach główną rolę w polityce redystrybucji dochodów odgrywają nie świadczenia

socjalne ale działanie związane z kontrolą płac i gwarancje trwałości stosunku pracy. Na tym

koncentruje się państwo w swej PS.