Artykuł publikowany w:

Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).

Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.

17-30.

Augustyn Bańka

Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

BEZROBOCIE JAKO PRZYCZYNA, SKUTEK ORAZ KATEGORIA OPISU ZMIAN MENTALNOŚCI.

RZECZYWISTOŚĆ, STEREOTYPY I UTOPIE

WPROWADZENIE

Tak się składa, że odzyskiwanie przez Polskę suwerenności oprócz nadziei niesie ze sobą liczne zagrożenia, do

których niewątpliwie zaliczyć należy zagrożenie bezrobociem. Zarówno w okresie międzywojennym, jak i po

1989 roku zjawisko to stało się wyzwaniem nie tylko dla polityków i działaczy gospodarczych, ale również dla

psychologów. Artykuł ten ma na celu dwie rzeczy. Po pierwsze, uporządkować podstawowe problemy i fakty

psychologiczne związane z bezrobociem, tak aby w szybko zmieniającej się rzeczywistości nie pogłębiać

absurdalnych stereotypów (mitów) i utopii. Po drugie, wskazać, jakie badania i strategie zaradcze

psychologowie mogą i powinni realizować w odniesieniu do problematyki bezrobocia.

PSYCHOLOGICZNY FENOMEN BEZROBOCIA Z PERSPEKTYWY HISTORYCZNEJ

Zjawisko bezrobocia pojawiło się na wielką skalę po raz pierwszy w czasie wielkiego kryzysu ekonomicznego.

W latach 1929-1935 straciło pracę wiele milionów osób na całym świecie. Ogromny zasięg tego zjawiska

spowodował pojawienie się nie znanych dotąd problemów w sferze gospodarczej, społecznej i filozoficznej

państw. Na ten okres przypada wzrost zainteresowania problemem bezrobocia wśród przedstawicieli nauk

ekonomicznych i społecznych.

Jedne z pierwszych badań nad funkcjonowaniem osób bez pracy psychologowie przeprowadzili w

austriackiej osadzie Marienthal, założonej obok fabryki włókienniczej. Po I wojnie światowej Marienthal

wyróżniał się wysokim poziomem stopy życiowej i bogatym życiem kulturalnym (Jahoda, 1972). Kryzys, jaki

nastąpił w Marienthalu w latach trzydziestych jako żywo przypomina kryzys w Europie Środkowo-Wschodniej

po upadku komunizmu.

Badania marienthalskie Lazersfelda i Jahody (por. T. Tomaszewski, 1938) miały na celu poznanie

życia osób pozbawionych zatrudnienia i wpływu, jaki wywarła na nich utrata pracy. Badacze zamieszkali w

osadzie i obserwowali wszelkie aspekty jej życia oraz reakcje ludzi. Szczególnym przedmiotem zainteresowania

badaczy był sposób, w jaki bezrobotni wykorzystywali swój czas. Stwierdzono, że czas zaczął się rozpadać na

okresy zgodnie z częstotliwością wypłacania zasiłków. Praca zawodowa narzuca pewien schemat dnia. W

sytuacji, gdy schematu zabrakło, bezrobotny nie odczuwał żadnej presji czasu. Tempo życia zwolniło się,

niedziela przestała być wyróżniającym się dniem tygodnia, a mężczyźni, jak pisze Jahoda (1972), „zapomnieli

już, co to znaczy pośpiech”.

Na

równie

wielką skalę podobne badania przeprowadził w amerykańskim mieście New Haven w latach

2

1932-1939 E. Bakke (1940). Choć uzyskane przezeń wyniki nie są tak bardzo pesymistyczne, jak w przypadku

Marienthalu, bowiem stwierdzono zdolność bezrobotnych do kierowania swoim życiem, to jednak w dużym

stopniu były z nimi zbieżne.

W Polsce badania nad problemem bezrobocia zapoczątkował w okresie międzywojennym B. Zawadzki

(1935). Przeanalizował on 57 pamiętników bezrobotnych wyróżnionych w konkursie zorganizowanym przez

Instytut Gospodarstwa Społecznego w 1933 roku. Jest rzeczą niezmiernie charakterystyczną, iż wyróżnił on

takie same typy postaw życiowych, jakie występowały wśród mieszkańców Marienthalu: niezłamanych,

zrezygnowanych, złamanych. Zawadzki zwrócił uwagę na jeszcze jedną cechę bezrobotnych. Było nią poczucie

upokorzenia związane z pobieraniem zasiłku oraz poczucie

degradacji i bezsilności. Wiele osób wstydziło się bardziej swojej nędzy niż niemożności znalezienia pracy, a

także nie wykluczało próby popełnienia samobójstwa.

T. Tomaszewski (1938), opierając się głównie na badaniach marienthalskich i pamiętnikach

bezrobotnych, próbował nakreślić genezę przemian, jakie zachodzą w życiu psychicznym osób po utracie pracy.

W swoich poglądach na genezę zmian w mentalności bezrobotnych T. Tomaszewski (1938) największe

znaczenie przypisał warunkom ekonomicznym. Wprawdzie wyróżnił jako drugi czynnik zmian cechy

indywidualne jednostki, takie jak charakter, inteligencję i doświadczenie, ale uznał ich wpływ za stosunkowo

mało znaczący. Także oddziaływanie czynnika czasu, jakim jest czas trwania bezrobocia, autor powiązał z

sytuacją materialną jednostek. Reakcja psychiczna na brak pracy nie jest stała w czasie, w związku z tym

powinno się ją, zdaniem T. Tomaszewskiego (1938), ujmować jako pewien proces.

WSPÓŁCZESNY KONTEKST BADAŃ NAD BEZROBOCIEM W POLSCE

Badania nad bezrobociem w Polsce po II wojnie światowej zostały zaniechane wraz z nastaniem ideologii tzw.

„naukowego socjalizmu”, operującej - jak we wszystkich krajach socjalistycznych - zasadą pełnego

zatrudnienia, czyli konstytucyjnej i prawnej gwarancji pracy dla każdego. Fenomen psychologiczny bezrobocia

pojawił się w Polsce Odrodzonej ponownie w 1989 roku wraz z nastaniem przemian politycznych i

gospodarczych. Bezrobocie, wyłaniając się ze sfery tabu, od razu stało się pojęciem symbolizującym wolność,

wolny rynek, kapitalizm, reformy. W ślad za tym bezrobocie stało się kategorią, na której skupiła się uwaga

polityków, społeczeństwa i psychologów.

Zespół zmiennych psychologicznych, które towarzyszą poja- wiającemu się na nowo zjawisku

bezrobocia w Polsce, tworzą wielopoziomowy system przyczyn, procesów i skutków. Fakt wieloaspektowości

bezrobocia, jego niezwykłej zmienności w czasie jest powodem wielu nierealistycznych ocen, nastawień i

wyjaśnień, z których część eksplikacyjna wskazuje na cechy wspólne z myśleniem mitycznym, a część

pragmatyczna - z myśleniem utopijnym.

Do podstawowych przyczyn psychologicznych bezrobocia w Polsce zaliczyć należy: a) wewnętrzne

obiektywne uwarunkowania kulturowe związane z „wypaleniem się” kolektywistycznego modelu kultury

(Reykowski, 1992; Triandis, 1991) (zgodnie z tym modelem wszystkim należy się mało i po równo); b)

zewnętrzne uwarunkowania kulturowe, czyli kontakt i współzawodnictwo z kulturą bardziej efektywną, opartą

Artykuł publikowany w:

Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).

Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.

17-30.

na indywidualizmie i konkurencji; c) wewnętrzne subiektywne uwarunkowania kulturowe, związane z

postrzeganą atrakcyjnością efektywnej (wydajnej i nastawionej na jakość) kultury indywidualistycznej.

Przyjmując obowiązujące we współczesnej psychologii kulturowej kategorie opisu (Berry, 1990), poszczególne

wyznaczniki bezrobocia można określić kolejno jako: procesy ekonomiczne związane z modernizacją, procesy

społeczne związane z akulturacją i procesy psychologiczne związane z asymilacją nowych systemów wartości.

Dzięki procesom modernizacji możliwa stała się reforma ekonomiczna, czyli faktyczna a nie pozorna

restrukturyzacja gospodarki (Jakubik, 1993). Elementem strukturalnym reformy ekonomicznej jest

transformacja mentalności, jej dopasowanie do nowych celów, reguł działania (Fedorowicz, 1992).

Wskaźnikiem zachodzących transformacji mentalności Polaków było, przynajmniej w początkowym okresie

wprowadzania reformy, wyraźne przyzwolenie na bezrobocie. Wszystkie badania psychospołeczne wskazują na

to, iż ludzie uznają występowanie bezrobocia za zło konieczne, z którym należy nauczyć się żyć

(Dzięgielewska, 1991; Borowicz i in., 1991; Skarżyńska, 1992). Inna rzecz, iż w dalszym okresie „oswajania

się” z realiami bezrobocia poziom akceptacji bezrobocia spadał (Bańka, 1992a), by w końcu przeistoczyć się w

absolutny brak społecznego przyzwolenia.

Procesy modernizacji na poziomie społecznym wspomagane są przez procesy akulturacji, a na poziomie

jednostki - procesy psychicznej asymilacji. Akulturacja to nakładanie się nowych wzorów na dotychczas

obowiązujące nawyki myślowe i schematy zachowania. Przejmowanie kulturowych wzorów gospodarki

kapitalistycznej związane było z nierealistycznymi ocenami (por. M. Summers, 1992), „mechanicznym”

przejmowaniem doświadczeń, stanowiących najlepszą pożywkę dla stereotypów i utopii.

„Mechaniczne”, tj. w postaci stereotypów, transponowanie obcych wzorów myślowych i schematów

zachowania, podlega procesom psychicznej asymilacji, czyli procesowi uwewnętrzniania ich przez jednostkę w

strukturze Ja. W konsekwencji prowadzi to do kolejnych zmian mentalności. W tym cyklu stereotyp, schemat

myślowy dotyczący bezrobocia raz jest przyczyną, a innym razem skutkiem. Jak wykazują badania (Bańka,

1992a) procesy psychologicznej asymilacji prowadzą jednak nie tylko do odrzucania nieadekwatnych

stereotypów, nierealistycznych nastawień, ale także do powstania nowych stereotypów i nowych niezgodności

oczekiwań w stosunku do obiektywnych możliwości (w terminologii Gibsona, 1979 - affordances) lub „poten-

cjalnych możliwości” (w terminologii T. Tomaszewskiego, 1991). W tym kontekście psychologiczny fenomen

bezrobocia jawi się jako wielowymiarowy fakt, który z punktu widzenia procesów akulturacji jest przyczyną

zmian mentalności, z punktu widzenia procesów asymilacji jest skutkiem i wreszcie z punktu widzenia

zewnętrznego obserwatora (psychologa) dokonującego diagnozy i prognozy zjawiska - kategorią opisu. Każdy z

trzech wyżej wymienionych punktów widzenia na bezrobocie stanowi osobny problem psychologiczny,

stawiający psychologom innego rodzaju wyzwania oraz wymagający odrębnych rozwiązań praktycznych.

BEZROBOCIE JAKO PRZYCZYNA I SKUTEK ZMIAN MENTALNOŚCI

Bezrobocie stało się w Polsce faktem po II wojnie wraz z wydaniem ustawy z dnia 29.XII.1989 r. powołującej

rejonowe biura pracy. Wydarzenie to miało nie tylko wymiar formalnoprawny, ale również psychologiczny. Nie

4

zdarza się bowiem zbyt często sytuacja, jaka miała miejsce w Polsce, iż bezrobocie funkcjonuje obiektywnie

jako fenomen formalnoprawny, lecz w tym samym czasie nie istnieje jako fakt subiektywny - postrzegany.

Kuriozum bezrobocia w Polsce, w początkowej jego fazie, polegało na występowaniu zjawiska jako czystej

teorii opartej na antycypacji zdarzeń, do której naginało się fakty i rzeczywistość. Mówiąc językiem Mouniera

było to „istnienie nie istniejącego”.

W chwili „zadekretowania” i obwieszczenia faktu, iż oto już właśnie mamy do czynienia w Polsce z

bezrobociem, od strony psychologicznej było ono zaledwie konstruktem poznawczym (wyobrażeniem), a nie

realnie doświadczanym (postrzeganym) faktem przez osoby pozostające poza kontraktem pracy. Było to więc

coś, co podlegało dopiero procesowi społecznego i indywidualnego uczenia się oraz asymilacji.

Generalnie

rzecz

biorąc, psychologowie, politycy, menedżerowie, biznesmeni i w ogóle większość

społeczeństwa w podejściu do dychotomii „praca - niepraca” swoimi wyobrażeniami wyprzedzili fakty dostępne

doświadczeniu. Wyobrażenie oraz wartościowanie bezrobocia nie oparte na konkretnym przeżyciu było i jest

różne w różnych grupach społecznych, tak jak różne obowiązują w nich stereotypy i systemy wartości.

Najważniejsze stereotypy dotyczące bezrobocia związane były z następującymi grupami społecznymi: a) ludzi

bezpośrednio zagrożonych bezrobociem, b) pracodawców i menedżerów, c) polityków , d) dziennikarzy. Każdą

z nich cechuje odrębne wyobrażenie zjawiska, formułowane z perspektywy innych celów i dążeń.

Stereotyp bezrobocia w grupie osób zagrożonych bezrobociem najlepiej oddaje określenie Zygmunta

Freuda - „święty lęk”. Pobrzmiewa w nim paradoks ambiwalencji słabego lęku przed nieznanym oraz

pozytywnego nastawienia czy nawet wręcz optymizmu. Badania wskazują, że co piąty bezrobotny

zarejestrowany w 1990 roku (Dzięgielewska, 1991; Borowicz i in., 1991)

porzucił pracę z własnej woli i aż 70% bezrobotnych uczyniło to z niezadowolenia z uzyskiwanych zarobków.

Co piąty bezrobotny w 1990 roku nie oceniał negatywnie faktu zwolnienia z pracy lub odejścia z niej na własną

rękę. Podobny odsetek oceniał odejście z dawnej pracy, bez względu na przyczynę, jako szansę na poprawę

swojej sytuacji zawodowej i materialnej.

Wyniki te są szokujące w zestawieniu z wynikami podobnych sondaży przeprowadzanych na

Zachodzie (Neuser i in., 1990), ale dość dobrze oddają mentalność ludzi po czterdziestu pięciu latach braku

obeznania z realiami bezrobocia. Wytworzony stereotyp nakazywał upatrywać w bezrobociu szansy,

minimalizować zagrożenia. Tylko niewielki odsetek zarejestrowanych bezrobotnych wyrażał gotowość podjęcia

każdej pracy. Stało się to wkrótce powodem powstania negatywnego stereotypu bezrobotnego jako osoby

uchylającej się od pracy (Skarżyńska, 1992).

Myślenie menedżerów i pracodawców w odniesieniu do bezrobocia wyznacza stereotyp, który

ukształtował czterdziestopięcioletni okres przymusowego tolerowania absencji w pracy, niskiej wydajności,

samowolnego porzucania pracy, wymuszania wzrostu zarobków. Pierwszy stereotyp zakłada, iż bezrobocie w

każdych warunkach ma działanie higieniczne, to znaczy działanie dyscyplinujące, zwiększające efektywność

zachowań produkcyjnych, pubudzające motywację do pracy, zwiększające jakość pracy, ograniczające absencję

w pracy etc. Jest to stereotyp bardzo silny, odporny na zmianę i jednocześnie sprzeczny ze stereotypem

pracobiorców (Szylko-Skoczny, 1992). Na pytanie „czy twoim zdaniem strach przed bezrobociem wpływa

korzystnie na pracujących?” odpowiedź zdecydowanie twierdzącą udzieliło 40% badanych i tyle samo

Artykuł publikowany w:

Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).

Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.

17-30.

odpowiedź zdecydowanie negatywną, ale na pytanie: „czy Twoim zdaniem bezrobocie sprzyja naprawie

Polski?” aż 76% odpowiedziało „nie” i tylko 18% „tak” (WBP, 1991).

W tym samym czasie u polityków w myśleniu o bezrobociu funkcjonował stereotyp oparty na lęku

przed negatywnymi skutkami społecznymi. Politycy i prawodawcy nie mając własnych doświadczeń z

bezrobociem zaadaptowali, bez większych modyfikacji, konceptualizację tego zjawiska z krajów, w których

było ono od dziesięcioleci stałym elementem życia społecznego i gospodarczego. Na podstawie stereotypu

przeniesionego z „państwa dobrobytu” opracowano ustawodawstwo mające więcej wspólnego ze „szlachetną”

utopią (Ambrose, 1990) niż z polskimi realiami. Rozciągnięcie parasola „welfare state” nad ludźmi mogącymi

stracić pracę bez względu na przyczyny, motywy i własną winę miało bezpośrednie skutki psychopatologiczne:

nieuzasadnionego optymizmu, przeświadczenia o przewadze profitów z przejścia na bezrobocie, braku lęku

przed utratą kontraktu pracy, nieograniczone przyzwolenie do pracy „na czarno”.

Dostępność wysokich zasiłków, przekraczająca średnią pensję urzędników wypłacających zasiłki,

miała bezpośrednio trzy skutki (Bańka, 1992a; Bańka, 1992b): a) niewykształcenie się w mentalności

bezrobotnych, prawnie zakwalifikowanych do tej kategorii, poznawczej reprezentacji fenomenu bezrobocia,

czego wskaźnikami był duży poziom optymizmu (29% bezrobotnych utratę pracy traktowało jako szansę

znalezienia lepszego sposobu zarobkowania, 19% badanych nie kojarzyło utraconej pracy „z niczym godnym

żalu”, tylko 9% z biedą i 2% z bezradnością: - WBP, 1990); deprecjację pracy kontraktowej jako koncepcji na

spełnienie sensu życia (80% bezrobotnych było zdania, iż praca nie jest żadnym wyznacznikiem wartości

człowieka, a 45% akceptowało pracę „na czarno” - WBP, 1990); c) frustrację pracowników zajmujących się

obsługą bezrobotnych w biurach pracy (Bańka, 1992a, 1992b, 1992c).

Pierwszy rok „oswajania” się z bezrobociem i konfrontowania stereotypów z realiami życia

doprowadził do rozczarowań u wszystkich, z wyjątkiem pracowników biur pracy świadczących profesjonalnie

pomoc bezrobotnym (Bańka, 1992a). Wśród pracodawców i menedżerów pojawiło się rozczarowanie z niskiej

efektywności bezrobocia jako czynnika motywacyjnego i dyscypli- nującego pracobiorców. Efektem tego jest

pogłębienie się negatywnego stereotypu

bezrobotnego jako człowieka unikającego pracy, mniej zdolnego, mniej lojalnego, gorzej wykwalifikowanego.

U pracobiorców pogłębił się stereotyp, iż bezrobocie „to nic strasznego”, a może nawet jest to inny rodzaj

„wakacji”. U polityków z kolei mniejsza od przewidywanej skala bezrobocia doprowadziła do nowego

złudzenia, podobnego do tego, jakiemu ulegli pracobiorcy, co dało asumpt do odebrania biurom pracy statusu

administracji specjalnej.

Kiedy w drugiej połowie 1991 roku bezrobocie w skali kraju osiągnęło 15%, skutki psychospołeczne

zaskoczyły wszystkich, nie wyłączając psychologów. Przesunięcie się bezrobocia ze sfery formalno-

teoretycznej (prawnej) i stereotypowej do sfery realnej rzeczywistości, doprowadziło do istotnych przemian

mentalności bezrobotnych (Bańka, 1992a). Po pierwsze, w umyśle bezrobotnych wykrystalizowała się poz-

nawcza reprezentacja zjawiska w postaci pojęcia bezrobocia, czego wskaźnikami empirycznymi są: spadek

akceptacji dla pracy „na czarno”, spadek optymizmu, wzrost poziomu lęku przed utratą pracy, spadek

przyzwolenia na bezrobocie jako zjawisko normalne, podejmo- wanie aktywniejszych działań na rzecz

6

znalezienia pracy, próby przejścia „na swoje”, większa aktywność w poszukiwaniu pracy (Bańka, 1992a) .

Kierunek zmian w mentalności nie jest jednakże jednoznacznie pozytywny. Psychologowie w

większości oceniają dokonu- jące się zmiany w mentalności bezrobotnych jako zmiany całkowicie negatywne

(Skarżyńska, 1992). Niestety, z większością poglądów psychologów polskich trudno dyskutować, bowiem są

wyrażane głównie na łamach prasy codziennej i tygodniowej, a nie w periodykach naukowych. Niemniej jednak

badania własne wykazują, że zmiany mentalności są dwuwartościowe (por. rys. 1). Oznacza to, że każda zmiana

w zależności od punktu widzenia może być negatywna lub pozytywna. Np. zwiększony poziom lęku jest

elementem wyuczonej bezradności, ale jest czynnikiem prowadzącym do wzrostu dyscypliny i współpracy z

instytucjami udzielającymi bezrobotnym profesjonalnej pomocy.

Jednowartościowe podejście do zmian mentalności w związku z bezrobociem sprzyja formułowaniu

jednowymiarowych strategii zaradczych, które więcej mają wspólnego z utopią (nie zawsze szlachetną) niż z

rzeczywistością. Większość formułowanych w Polsce programów zwalczania bezrobocia ma charakter utopii,

opartych na ideologii zamiast gruntownej wiedzy psychologicznej i społecznej. A oto niektóre tylko przykłady

najważniejsze i najniebezpieczniejsze z nich. Dla radykalnych polityków bezrobotny to „obibok”, dla którego

najlepszą „terapią” jest pozbawienie zasiłku i ochrony prawnej państwa. Zapomina się przy tym o

nieprzemijających prawdach z epoki marienthalskiej, iż bezrobotny nie jest w stanie bez pomocy państwa

poradzić sobie sam. Dla ludzi o orientacji społecznej skuteczna walka z bezrobociem jawi się jako absolutna

opieka socjalna nad potencjalnymi bezrobotnymi, bezrobotnymi i ich rodzinami (por. PHARE, 1993). Dla

psychologów wreszcie, którzy w zmianach mentalności bezrobotnych dostrzegają przede wszystkim wyuczoną

bezradność zarysowuje się koncepcja (lansowania m.in w PTP) pomocy poprzez psychoterapię. Koncepcja ta w

równym stopniu jest szlachetna, nieskuteczna co nieprawdziwa (Winefield i in., 1987). Nie można skutecznie

eliminować skutków, nie eliminując przyczyn, które te skutki wywołują. Pomysł udzielania garstce

bezrobotnym pomocy terapeutycznej, gdy bez pomocy pozostaje 3 mln ludzi, jest jedynie skutecznym środkiem

eliminującym objawy a nie przyczyny. Koncentracja na łagodzeniu skutków pozostawania poza kontraktem

pracy a nie „dostarczenie” samej pracy bezrobotnemu, świadczy o niezrozumieniu istoty zjawiska i mało

dojrzałej próbie jego rozwiązywania.

Tragizm sytuacji pogłębia fakt likwidacji znakomitej większości poradni wychowawczo-zawodowych.

Gdy dawne zawody „zużyły się” i zachodzi potrzeba permanentnego przekwalifikowywania się, bezrobotni w

różnym wieku pozbawieni są doradztwa psychologicznego w odniesieniu do decyzji, jakie muszą podejmować

w zakresie zmiany w strukturze swojego Ja.

Rys. 1. Dwa profile osobowości bezrobotnego („przed rokiem” - linia pogrubiona i „po roku” - linia cienka) w

ocenie pracowników Rejonowych Biur Pracy

Przed

psychologią polską, ale nie tylko, jako nauką i dziedziną stosowaną, stoją dwa poważne

wyzwania. Po pierwsze, stworzenie niemal od nowa, tzn. na nowych podstawach metodologicznych,

psychologicznych charakterystyk zawodów, które uwzględniałyby dokonane i mające nastąpić transformacje na

Artykuł publikowany w:

Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).

Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.

17-30.

rynku pracy. By zrozumieć bezrobocie, najpierw trzeba zrozumieć społeczny i psychologiczny kontekst rynku

pracy (Burchell, 1992). W chwili obecnej jest tak, że np. szkoły zawodowe kształcą w kierunkach, po których

szanse znalezienia pracy są znikome. Lub odwrotnie, np. wyżsi urzędnicy bankowi mają wykształcenie na

poziomie uniwersyteckim, gdy tymczasem w dobie komputerowej cały ich trud w pracy sprowadza się do

poznania zaledwie kilku instrukcji (Joseph, 1986). Tak więc wysokie zarobki i stosunkowo wysoki prestiż

społeczny tej grupy zawodowej jest dziełem skrzętnie budowanej mistyfikacji.

Po drugie, przed psychologią stoi zadanie opisania i wyjaśnienia bezrobocia jako: a) typu i rodzaju

grupy społecznej (np. w aspekcie kolektywizmu v.s. indywidualizmu; b) rodzaju osobowości i zmienionej

mentalności w perspektywie krótkookresowej i długookresowej.

BEZROBOCIE JAKO KATEGORIA OPISU ZMIAN MENTALNOŚCI

W Polsce odrodzonej bezrobocie jako psychologiczna kategoria opisu obarczone jest podwójnym piętnem, tak

jak pojęcie „odrodzenie” - ruchem do przodu i cyklicznym nawrotem. Pierwszym, jak już była o tym mowa, jest

niejako przymusowy powrót do „początków”. Drugim jest konieczność przekraczania progów teraźniejszości.

W pierwszym przypadku „początki” oznaczają: coś, co już kiedyś było; coś, co jest mniej wyrafinowane w

znaczeniu metodologicznym; coś, co jest już gdzie indziej dobrze poznane i stanowi standard, a tutaj dopiero

musi być opracowane niemal od podstaw. W drugim przypadku zachodzi konieczność dostosowania procedur

badawczych do obowiązujących standardów metodologicznych, a strategii zaradczych - do celów i kierunków,

w których zmierzają procesy transformacji. Między tymi dwiema tendencjami jest zasadnicza sprzeczność, taka

sama jak sprzeczność między przeszłością a przyszłością, którą w jakiś sposób trzeba rozwiązać.

W psychologii bezrobocie jako kategoria opisu swój „początek” bierze z badań marienthalskich oraz B.

Zawadzkiego (1935). Jest to cezura, punkt odniesienia wszystkich badań i teorii wyjaśniających, jakie powstały

na świecie w ostatnich 60 latach. Badania w Marienthalu choć były produktem swoistego czasu i miejsca, są

akceptowanym punktem odniesienia w ocenie osiągnięć, jak też aktualności problemów podniesionych w

minionej epoce. Istotą badań w Marienthalu nie było odkrycie nowego zjawiska, ale jego dokładny i

ekstensywny opis w miarę upływu czasu i procesu badawczego (Jahoda, 1992; Harding, Sewel, 1992). Badaczy

interesowały „wszystkie” wyznaczniki reakcji bezrobotnych i ich rodzin, a główną rolę w opisie danych

odgrywała intuicja badaczy (Jahoda, 1992). Metoda badawcza zastosowana w Marienthalu mimo skromności

założeń była prekursorem „nieniszczącej” strategii psychoekologicznej (Bańka, 1993) i tym należy tłumaczyć

jej atrakcyjność dla dzisiejszych badaczy. W całej Europie przeprowadza się cyklicznie badania w modelu

marienthalskim (Whelan, 1992; Rzewnicka, 1993). W Polsce tego typu badania na pełną skalę nie zostały

jeszcze podjęte. Pewne fragmenty badań w modelu marienthalskim przeprowadzone w Poznaniu dały wyniki

zaskakująco zbieżne z wynikami Jahody sprzed kilkudziesięciu lat.

W badaniach ex post facto Zawadzkiego (1935) zastosowana została metoda psychobiograficzna

(1935). Mimo częstego przytaczania niezwykłej wartości zastosowanej metody (Fryer, Payne, 1986), nigdzie

nie udało się jej powtórnie zastosować, czego prawdopodobną przyczyną jest olbrzymia pracochłonność.

8

Co jest istotnego, nowego i ekscytującego we współcześnie realizowanych badaniach, to całkowicie

odmienne pytania, związane z nimi kontrowersje oraz pojęcia i teorie wyjaśniające zjawisko bezrobocia.

Współcześnie w badaniach i w „teoriach” psychologicznych dotyczących bezrobocia stawiane są

bardzo precyzyjne pytania, stosowane bardzo precyzyjne procedury obliczeniowe i uzyskiwane są wyjątkowo

wieloznaczne wyniki, budzące nigdy nie kończące się kontrowersje. Nieprzemijająca wartość badań

marienthalskich polega właśnie na tym, że nie stawiano w nich żadnych pytań i nie oczekiwano żadnych

precyzyjnych odpowiedzi. Wnioski, które jednakowoż z nich wynikały, mają charakter uniwersalny,

pozwalający na stawianie szczegółowych pytań badawczych.

Nowe

podstawowe

pytania badawcze koncentrują się na wyjaśnieniu przyczynowości w statystycznie

ustalonych zależnościach między bezrobociem a deficytami w obszarze zdrowia pozytywnego (samoocena,

rozwój) i negatywnego (psychotyzm, samobójstwa, choroby fizyczne i psychiczne). Korelacje te stanowią

fragment ogólniejszego w naukach społecznych dylematu: czy obserwowane skutki psychologiczne i

patologiczne są efektem determinacji zewnętrznej, czy wewnętrznej? Ustawicznie pojawia się więc hipoteza,

że osoby, które stają się bezrobotnymi są nosicielami deficytów psychicznych, albo że stawanie się

bezrobotnym powoduje i wzmacnia deficyty psychiczne? Badania przeprowadzone na różnych populacjach

(Winefield i in., 1990; Janowska i in., 1992; Feather, O'Brien, 1986; Schaufeli, 1992) i grupach (Fineman, 1983;

Hartley, 1978), w różnych niszach ekologicznych (Harding, Sewel, 1992; Whelan, 1992), z użyciem różnych

kryteriów i miar zdrowia psychicznego (Layton, 1987; Layton, Eysenck, 1985; Dooley i in., 1992) dają wciąż tę

samą odpowiedź; zaburzenia psychopatologiczne u części są wynikiem atrybutów osobowościowych, a u części

bezrobotnych - wynikiem utraty pracy.

Pierwszą osobliwością współczesnych badań nad bezrobociem jest brak analizy krytycznej założeń,

wyników i opartych na nich uogólnień. Drugą osobliwością jest kontrowersja wokół kwestii ubóstwo versus

brak pracy. Obydwa punkty widzenia są gloryfikowane z nadużyciem pojęcia „teoria” dla czynnika

pośredniczącego (agency theory) oraz teorii deprywacji. Przede wszystkim obydwie opcje dotyczące czynników

determinujących zdrowie psychiczne nie są sobie przeciwstawne, ani nie są teoriami w ścisłym tego słowa

znaczeniu. Tzw. „teoria czynnika pośredniczącego” (agency theory) podkreśla to, iż jednostka ludzka jest

aktywnym organizmem, którego poziom aktywności bezrobocie w sposób istotny ogranicza. Teoria deprywacji

podkreśla natomiast nawykowe wykorzystywanie przez ludzi instytucji społecznych w zaspokajaniu potrzeb

psychicznych. Teoria czynnika pośredniczącego kładzie większy nacisk na elementy ekonomiczne jako

wyznaczniki zdrowia psychicznego. Z kolei teoria deprywacji nacisk kładzie na socjologiczne aspekty

bezrobocia, lokując zjawisko w kontekście instytucjonalnym; bezrobocie odcina człowieka od pewnych

instytucji i zbliża do innych, które zaspokajają całkowicie inne potrzeby psychiczne. Obydwie „teorie” dokonują

przełożenia pojęć psychologicznych bądź to na pojęcia ekonomiczne, bądź socjologiczne, czyniąc

interdyscyplinarnym cały obszar badań. Interdyscyplinarność to co prawda wartość niezwykle pożądana w

badaniach naukowych, ale jednocześnie niezwykle trudna w realizacji.

Sprawą szczególnie godną podkreślenia jest to, iż nigdzie nie udało się zbudować psychologicznej

teorii bezrobocia w ścisłym znaczeniu słowa „teoria”. Innymi słowy nie udało się stworzyć teorii w takim

znaczeniu, w jakim ona występuje w psychologii eksperymentalnej i w ogóle w naukach empirycznych. W

Artykuł publikowany w:

Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).

Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.

17-30.

naukach empirycznych teoria podlega falsyfikacji, ulepszaniu, walidacji oraz predykcji w ramach ściśle okre-

ślonych założeń,

iż różne rzeczy lub kwestie nie są tym samym (są równe). Warunek ten jest niespełnialny w badaniach

psychospo- łecznych nad bezrobociem. W warunkach szybko zmieniającej się rzeczywistości rzeczy i zjawiska

nigdy nie są sobie równe. Są to teorie, które nie spełniają warunków niezależności od ograniczeń czasowo-

przestrzennych (Bańka, 1985). Są one raczej wyrażeniem pewnych tendencji, przewidywań historycznych niż

logicznym stwierdzeniem zależności, iż „jeżeli A to B”.

W

związku z powyższym jest dość dużej miary paradoksem to, że dotychczas nie została

sformułowana żadna wyraźna teoria psychologiczna bezrobocia. Z jednej strony istnieją bardzo ogólne teorie, w

których bezrobocie pojawia się jakby na marginesie lub w bardzo ogólnym sensie. W tym nurcie wymienić

można teorię Z. Freuda, E. Fromma czy A. Maslowa. Są to teorie w większym stopniu inspirujące, stymulujące

niż wyjaśniające zależności między eksplenansem a eksplenandum. Z drugiej strony brak jednolitej teorii

bezrobocia wypełniają liczne teorie szczegółowe opracowane dla innych celów: teorii wyuczonej bezradności,

teorii wartości, dysonansu poznawczego, atrybucji, schematów Ja. Użyteczność każdej z tych teorii w

wyjaśnianiu fenomenu bezrobocia jest ograniczona właściwie wyłącznie do użyteczności aparatury pojęciowej,

którą owe teorie się posługują.

Na paradoks zakrawają teorie psychologiczne bezrobocia, które operują argumentem braku

determinacji psychologicznej, czego przykładem może być omawiana na wstępie koncepcja T. Tomaszewskiego

(1938). Pozorność paradoksu w tym przypadku wiąże się z tym, iż w wyjaśnianiu psychologicznych skutków

bezrobocia konkurują ze sobą dwa poglądy: o psychologicznej versus ekonomicznej determinacji reakcji na

bezrobocie. T. Tomaszewski (1938) opowiedział się za większą rolą czynników ekonomicznych. Przez długi

czas rola czynników ekonomicznych jako wyznacznika zmian mentalności była w psychologii nie doceniana

(Jahoda, 1992), ale obecnie teza ta jest coraz bardziej popularna.

UWAGI KOŃCOWE

W dającej się przewidzieć przyszłości nie istnieje żadna realna nadzieja, że bezrobocie przestanie być w Polsce,

jak i na świecie, istotnym czynnikiem patologizującym życie społeczne i życie poszczególnych ludzi. Mimo

braku nadziei w tym względzie, można żywić jednakowoż optymizm co do tego, że psychologowie oraz

badacze z zakresu nauk społecznych nie ustaną w swoich wysiłkach na rzecz zminimalizowania kosztów

ekonomicznych i ludzkich, stosując coraz bardziej adekwatne i wyrafinowane metody analizy bezrobocia.

Polska znajduje się w sytuacji szczególnej ze względu na brak dostatecznej liczby badań

psychologicznych oraz brak adekwatnych systemów wyjaśniania, które uwzględniałyby zarówno specyficzne

uwarunkowania gwałtownych transformacji, jak i światowy dorobek teoretyczny i metodologiczny. W

warunkach niezmierzonej różnorodności faktów związanych z bezrobociem jest mrzonką oczekiwanie jednolitej

10

koncepcji bezrobocia, możliwość łatwego transferu wiedzy wypracowanej w innych okolicznościach i wiara w

skuteczność rozwiązań wzorowanych na „egzotycznych” przykładach wziętych z innych krajów lub z innych

dziedzin (walki z ubóstwem, alkoholizmem, narkomanią etc.). Bezrobocie to obszar badawczy, który zawsze

będzie przynależeć do tzw. "field studies", a nie do badań empirycznych - eksperymentalnych. Badania typu

"field studies" zawsze dają w efekcie wyniki obarczone ograniczeniami czasowo-przestrzennymi i nigdy nie

mogą pretendować do praw uniwersalnych, a zbudowane na nich teorie nigdy nie mogą mieć charakteru

formalistycznego. Ale badania w warunkach naturalnych mogą być przeprowadzane w dwóch modelach: w

modelu badań uczestniczących, dla których prototypem były badania w Marienthalu, oraz w modelu

semieksperymentalnym jak z użyciem procedur statystycznych jak ANOVA, analiza czynnikowa. Pierwszego

modelu

badań nie daje się niczym zastąpić, bowiem w szybko zmieniającej się sytuacji, o nierozpoznanych parametrach

- a więc dokładnie takich, z jakimi mamy do czynienia obecnie w Polsce - wartość poznawczą i praktyczną

mają głównie badania o charakterze deskryptywno-eksploracyjym. Wyniki badań opartych na bardziej

wyrafinowanych procedurach statystycznych są użyteczne jedynie wtedy, gdy wcześniej rozpoznane są

elementarne zależności przyczynowo-skutkowe choćby w najprymitywniejszej formie jak procenty (Kasl, 1987;

Jahoda, 1992).

Literatura

Arbose, J. (1990). Poland: Unemployment staff overworked. International Management. 12, 24.

Bańka, A. (1985). On the application of psychology in designing. Polish Psychological Bulletin, 16, 3, 201-

210.

Bańka, A. (1990). U źródeł psychopatologii pracy. Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej.

Bańka, A. (1991). Ekologiczny paradygmat psychiki jako wyraz sprzeciwu wobec manipulacji w psychologii.

Materiały sesji naukowej „Ochrona środowiska w refleksji humanistycznej”.

Bańka, A. (1992a). Jak wygląda psychologiczny portret bezrobotnego w Polsce? [w:] Bańka A. (Red.).

Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań: Print-B.

Bańka, A. (1992b). Jak pracownicy Rejonowych Biur Pracy widzą bezrobocie i bezrobotnych? [w:] Bańka, A.

(Red.). Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań: Print-B.

Bańka, A. (1992c). Percepcja stresów bezrobocia przez pracowników świadczących profesjonalnie pomoc

bezrobotnym. Przegląd Psychologiczny, 4, 509-522.

Bańka, A. (1993). Unemployment stress as perceived by officers working with the unemployed. Polish

Psychological Bulletin, 24 (1), 41-50.

Bakke, E. (1940). Citizens without work. New Haven: University Press.

Berry, J. W. (1990). Psychology of acculturation. [w:] Brislin, R. (Ed.). Applied cross-cultural psychology.

Newbury Park: Sage.

Biedny, R. (1993). Wypalenie zawodowe a sytuacje trudne pracowników urzędów pracy. Praca magisterska

napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Augustyna Bańki. Poznań: Instytut Psychologii UAM.

Artykuł publikowany w:

Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).

Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.

17-30.

Borowicz, A., Galor, Z., Niewiadomski, M., Stępień, J. (1991). Wstępne wyniki badań nad bezrobociem w

województwie poznańskim. Biuletyn Ochrony Pracy, 14.

Burchel, B. (1992). Towards a social psychology of the labour market: Or why we need to understand the labour

market before we can understand unemployment. Journall of Occupational and Organizational Psychology,

65, 4, 345-354.

Derbis, R. (1993). Warunki efektywności obsługi bezrobocia w biurach pracy. [w:] Bańka, A., Derbis, R.

(Red.). Myśl psychologiczna w Polsce odrodzonej. Poznań: Gemini.

Dooley, D., Catalano, R., Hough, R. (1992). Unemployment and alcohol disorder in 1910 and 1990: Drift versus

social causation. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 65, 4, 277-290.

Drąg, Z., Indraszkiewicz, J. (1992). Świadomość pracobiorców a zmiany ustrojowe w Polsce. Warszawa:

Fundacja im. Friedricha Eberta.

Dzięcielska-Machnikowska, S. (1991). Stosunek bezrobotnych do pracy. Humanizacja Pracy. 4-6, 88-98.

Feather, N. T., O'Brien, G. E. (1986). A longitudinal study of the effects of employment and unemployment on

school-leavers. Journal of Occupational Psychology, 59, 121-144.

Feather, N. T. (1992). Expectancy-value theory and unemployment effects, Journall of Occupational and

Organizational Psychology, 65, 4, 315-330.

Federowicz, M. (1992). Trwanie i transformacja. Ład gospodarczy w Polsce. Warszawa: PAN.

Fryer, D. , Payne, R. (1986). Being unemployed: a review of the literature on the psychological experience of

unemployment. [w:] Cooper, C. L., Robertson, I. (Eds.). International Review of Industrial and

Organizational Psychology. New York: Wiley & Sons.

Fryer, D. (1992). Editorial: Introduction to Marienthal and Beyond. Journal of Occupational Psychology, 65, 4.

257-269..

Furnham, A. (1987). Work related beliefs and human values. Journal of Personal and Individual Differences, 8,

5, 627-637.

Golinowska, S. (1992). Wokół współczesnych problemów bezrobocia. Polityka Społeczna, 5-6, 25-27.

Harding, L., Sewel, J. (1992). Psychological health and employment status in an island community. Journal of

Occupational and Organizational Psychology, 65, 4, 269-276.

Jahoda, M. (1972). Marienthal: The sociography of an unemployde community. London: Tavistock.

Jahoda, M. (1982). Employment and unemployment: A social-psychological analysis. Cambridge: Cambridge

University Press.

Jahoda, M. (1992). Reflections on Marienthal and after. Journal of Occupational and Organizational

Psychology, 65, 4. 355-358.

Jakubik, W. (1993). Restrukturyzacja przemysłu w okresie transformacji. Warszawa: Fundacja im. Friedricha

Eberta.

Janowska, Z., Martini-Fiwek, J., Góral Z. (1992). Bezrobocie kobiet w Polsce. Warszawa: Fundacja im.

Friedricha Eberta.

Kasl, S. V. (1987). Wkład epidemiologii do badań nad stresem. [w:] Cooper, L., Payne, R. (Red.). Stres w

12

pracy. Warszawa: PWN.

Kelvin, P., Jarrett, J. E. (1985). Unemployment. Its social-psychological effects. London: Cambridge University

Press.

Koptas, K. (1992). Wpływ bezrobocia na stosunki społeczne. Humanizacja Pracy, 1-2, 86-97.

Layton, C., Eysenck, S. (1985). Psychoticism and unemployment. Journal of Personal and Individual

Differences, 6, 3, 387-390.

Layton, C. (1987). Externality and unemployment: change score analyses on Rottes's locus of central scale for

male school-leavers and men facing redundancy. Journal of Personal and Individual Differences, 8, 1, 149-

152.'

Lynn, R. Hampson, S. Magee, M. (1984). Home background, inteligence, personality and education as

predictors of unemployment in young people. Journal of Personal and Individual Differences, 5, 5, 549-557.

Manek, A. M. (1991). Psychologiczna problematyka bezrobocia. Przegląd Psychologiczny, 34, 1, 137-152.

Neuser, H., Oldenburg, E., Salutowicz, P., Treu, H. (1990). Arbeit, Selbshilfe und Sozialarbeit Work, Self-Help

m and Social Work. Weinham: Deutscher Studien Verlag.

Olko-Bagieńska, T., Pyrgies, J., Gajda, J. (1992). Przekształcenia własnościowe w państwowych gospo-

darstwach rolnych w Polsce. Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta.

Reykowski, J. (1992). Kolektywizm i indywidualizm jako kategorie opisu zmian społecznych i mentalności.

Przegląd Psychologiczny, 34, 2, 147-172.

Rim, Y. (1987). A comparative study of two taxonomies of coping styles, personality and sex. Journal of

Personal and Individual Differences, 8, 4, 521-526.

Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: Free Press.

Rzewnicka, S. (1993). Długość okresu pozostawania bez pracy jako czynnik różnicujący funkcjonowanie osób

bezrobotnych. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Augustyna Bańki. Poznań: Instytut

Psychologii UAM.

Savickas, M. L. (1983). Identity in Vocational Development. Journal of Vacational Behavior, 27, 329-337.

Schaufeli, W. B., Van Yperen, N. W. (1992). Unemployment and psychological distress among graduates: A

longitudinal study. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 65, 4, 291-306.

Skarżyńska, K. (1992). Psychologiczne aspekty bezrobocia. Nowiny Psychologiczne. 1, 17-28.

Społeczne skutki przekształceń gospodarczych i politycznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. (1992).

Materiały z III Międzynarodowej Konferencji w Krasnym 3-7 września 1991. Lublin: Konsorcjum

Kształcenia Dorosłych i Rozwoju Ludzkich Możliwości.

Summers, M. (1992). Economic Alternatives for Eastern Europe, 2, London: New Economics Foundation.

Sztumski, J. (1992). Psychospołeczne i społeczno-polityczne skutki bezrobocia. Humanizacja Pracy, 1-2, 133-

139.

Szylko-Skoczny, M. (1992). Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym. Raport z badań empirycz- nych.

Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta

Tomaszewski, T. (1938). Bezrobocie jako zagadnienie. Lwów.

Triandis, H.C. (1991). Psychologia międzykulturowa: Rozwój i osiągnięcia. Przegląd Psychologiczny, 34, 1, 23-

Artykuł publikowany w:

Bańka, A. Derbis, R.(Red.)(1993).

Myśl psychologiczna w Polsce Odrodzonej. Poznań: Gemini. s.

17-30.

26.

Whelan, Ch. T. (1992). The role of income, life-style deprivation and financial strain in mediating the impact of

unemployment on psychological distress: Evidence from the Republic of Ireland. Journal of Occupational

and Organizational Psychology, 65, 4, 331-344.

Winefield, A. H., Tiggemann, M., Smith, S. (1987). Unemployment, attributional style and psychological well-

being. Journal of Personal and Individual Differences, 8, 5, 659-665.

Winefield, A. H., Tiggemann, M., Winefield, H. R. (1990). Factors moderating the psychological impact of

unemployment at different ages. Journal of Personal and Individual Differences, 11, 1, 45-52.

Winefield, A. H., Tiggemann, M., Winefield, H. R. (1992). Spare time use and psychological well-being in

employed and unemployed young people, Journall of Occupational and Organizational Psychology, 65, 4,

307-314.

Witkowski, J. (1992). Co wiemy o bezrobociu w Polsce? Polityka Społeczna, 5-6, 11-15.

Wojewódzkie Biuro Pracy (WBP) w Poznaniu. (1990). Wyniki badań nad bezrobotnymi. Materiały nie

publikowane. Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy.

Wódz, J. (1992). Bezrobocie w opiniach bezrobotnych. Polityka Społeczna, 5-6, 25-27.

Zawadzki, B., Lazersfeld, P.F. (1935). The psychological consequences of unemployment. Journal of Social

Psychology, 6, 224-251.

Zika, S. Chamberlain, K. (1992). On the reltion between meaning in life and psychological well-being. Journal

of Psychology, 83, 1.

Zwalczanie długotrwałego bezrobocia w Polsce. Doświadczenia z 20 lokalnych projektów. (1992). Warszawa:

Europejska Fundacja Poprawy Warunków Życia i Pracy.