Emocje i motywacja

Dr Adam Klasik

Pojęcie emocji



Etymologicznie emocja pochodzi od łacińskich słów „e” i

„movere” („e”- oznacza „z”, „movere” - „poruszać się”



„z” można traktować jako poruszać się z „wewnątrz” (jest to

zatem pewne poruszenie, zmiana pochodząca z wnętrza

człowieka)



Określenie e movere miało początkowo znaczyć wyprowadzanie

się z jednego miejsca i przenoszenie się na inne – wskazywało

zatem na migrację



Przy takiej interpretacji emocje oznaczałyby wychodzenie poza

stan dotychczasowy, ustalony, typowy, albo pewnego rodzaju

zakłócenie dotychczasowego stanu rzeczy



Według The New International Weber's Comprehensive

Dictionary emocja to niezwykłe lub zakłocające poruszenie

(każdy wyraźny objaw, manifestacja albo zakłócenie świadome

lub nieświadome, zazwyczaj mimowolne i często prowadzące

do kompleksowych zmian cielesnych i form zachowań

Pojęcie emocji



Według Younga emocje to nagły zakłócający proces lub stan,

który powstaje w psychologicznej sytuacji, a który objawia się

sygnalizowanymi zmianami zachodzącymi w mięśniach

gładkich, gruczołach i w całym zachowaniu



Wedle tej koncepcji emocje obejmują wiele zjawisk (tzw.

Procesów afektywnych) do których należą:

Proste uczucia przyjemności i nieprzyjemności związane z

zapachami, smakami, bodźcami dotykowymi, tonami,

kolorami i innymi formami pobudzeń sensorycznych

Negatywne organiczne uczucia głodu, pragnienia, bólu,

zmęczenia; pozytywne organiczne uczucia występujące w

czasie jedzenia (zadowolenie), wypróżnianie się, fizycznego

dobrostanu, seksualnego spełnienia itp.

Uczucia związane z podejmowanymi czynnościami, które

obejmują stany apetytywne (zaspokojenie głodu, picia,

seksualności),

a

także

uczucia

związane

z

zainteresowaniem, awersją, entuzjazmem, uwikłaniem,

nudą, oburzeniem, itp.

Pojęcie emocji

Moralne, estetyczne, religijne, intelektualne, społeczne

sentymenty i postawy, które bazują na wcześniejszych

doświadczeniach, są wynikiem wychowania lub treningu

Utrzymujące się nastroje wesołości, uniesienia, podniecenia,

depresji, niepokoju, smutku, itp.

Emocje typu obawy, śmiechu, płaczu, seksualnej ekstytacji,

zakłopotania, wstydu, cierpienia, poniżenia, itp.

Indywidualne temperamenty, jak flegmatyczny, nastrojowy,

depresyjny, sangwinistyczny, itp. Choć temperament jest

względnie stały, to jednak zmienia się wraz z wiekiem,

warunkami otoczenia, stanem zdrowia

Wyróżnione powyżej kategorie nakładają się na siebie i nie

wyczerpują możliwości dodawania innych rodzajów procesów

afektywnych

Czy to jednak wystarcza, aby zrozumieć czym są emocje? Czy

da się jednoznacznie wytłumaczyć to na podstawie jednej

powszechnie akceptowanej definicji?

To wszystko zależy od metodologii i perspektywy badań nad

emocjami jakie przyjmiemy!

Pojęcie emocji



Odwołując się do tylko do analiz psychologicznych różnice

interpretacji emocji sprowadzają się do przeciwstawnych postaw

teoretycznych



Z jednej strony jest to postawa akcentująca zasadnicze

znaczenie podstaw fizjologicznych (psychologia fizjologiczna),

według której procesy afektywne powinny być opisywane w

kategoriach fizjologicznych (emocja jest stanem fizjologicznym

organizmu)



Z

drugiej

strony

mamy

postawę

podkreślającą

rolę

wewnętrznych

stanów

przeżywania

(psychologia

fenomenologiczna), gdzie wskazuje się na wagę analizy

doświadczania emocji, która umożliwia identyfikację struktur

mózgowych i ścieżek pośredniczących między stanami

wewnętrznymi a innymi składnikami emocji



Te dwie postawy różnią się metodami badań emocji:

Ujęcie fizjologiczne opiera się na pomiarze zmiennych

fizjologicznych

Ujęcie fenomenologiczne wskazuje, że emocja będąc przede

wszystkim doświadczeniem subiektywnym, daje się też tylko

dzięki niemu zrozumieć

Pojęcie emocji



Kolejna różnica pomiędzy tymi dwoma postawami wynika z roli

procesów świadomości i poznania:

W ujęciu fenomenologicznym stawia się akcent na

świadome doświadczenia i dąży się do odkrywania

mechanizmów nadawania znaczeń

W ujęciu fizjologicznym istotna jest koncentracja na

mechanizmach biologicznych, głównie na studiowaniu

stymulacji i aktywacji



W rezultacie tego podejście od strony subiektywnych przeżyć

uzasadnia możliwość wyróżnienia jakościowo oddzielonych

emocji,

natomiast

podejście

od

strony

biologicznej

charakteryzuje wymiary stanów emocjonalnych (odkrywanie

coraz to nowych dymensji emocji)



Kolejną perspektywę ujęcia emocji dostarczają poszczególne

orientacje psychologiczne

Emocje a orientacja psychoanalityczna



Początkowo Freud traktował afekt jako aktywne i odmienne od

poznania zasady organizacji życia psychicznego



Podkreślał rolę nieświadomej winy i nieświadomego niepokoju,

które miały stanowić o aktywności, sposobie myślenia, formach

zachowania obronnego, czy wręcz jakości pojawiających się

symptomów



W późniejszych pracach afekt był ujmowany jako sygnał, a nie

czynnik rozładowania napięcia związanego z popędami



Tym samym zaczął umiejscawiać je w strukturze ego lub super

ego



Kolejnym ważnym elementem jest fakt, że emocje zaczęto

traktować jako stany złożone z elementów motorycznych,

percepcyjnych

oraz

bezpośrednio

doznawanych

uczuć

przyjemności i nieprzyjemności

Emocje a orientacja psychoanalityczna



Bazując na dorobku Freuda i jego następców można wyróżnić

pięć głównych propozycji ujmowania afektu w psychoanalizie:

Afekt jest czymś centralnym, zwłaszcza dla psychologii

klinicznej. Stanowi dobry wskaźnik motywacji i stanów

umysłowych (zwłaszcza ego). Rozumienie emocji jest

kluczem do sukcesów terapeutycznych. Afekty są ważne

przy odkrywaniu znaczenia codziennych wydarzeń. Pełnią

one rolę w komunikowaniu, angażują słuchającego, stanowią

podstawę do interpretacji psychoanalitycznej.

Afekty umożliwiają adaptację do zmieniających się

warunków wewnętrznych i zewnętrznych, zawierają w sobie

elementy poznawcze, organizują procesy umysłowe i całe

zachowanie. Pierwotnie są to struktury proste typu

odruchowego, później zaś struktury bardziej złożone

zawierające wyższe formy reprezentacji, z konfliktem lub

bez konfliktu. Wraz z dojrzewaniem i rozwojem liczba

afektów wzrasta.

Emocje a orientacja psychoanalityczna

Afekty stanowią o poczuciu ciągłości naszego życia. Jacobson

nazwał je barometrami funkcjonowania ego.

Afekty są elementami ożywiającymi relacje społeczne

człowieka. Są nie tylko stałymi właściwościami naszej

egzystencji, ale żadna ludzka relacja nie może być uchwycona

bez uwzględnienia afektu. Odgrywają podstawową rolę w

rozwoju i organizacji ego, a zwłaszcza w kształtowaniu relacji

pomiędzy self a obiektem, co jest mocno podkreślane w

ramach teorii relacji z obiektem

Poza niepokojem, jako podstawową emocją sygnalizującą

zmiany zachodzące z stanie psychicznym, istotne są też inne

afekty. Analizy Engela wskazują, że istotną funkcję sygnału

pełnią stany depresji. Rezultatem wyróżnienia niepokoju i

depresji jest założenie o istnieniu dwóch biologicznych wzorców

reakcji na stres, które stają się odzwierciedleniem sposobu

organizacji centralnego układu nerwowego. Jednym wzorcem

jest „walka – ucieczka”, drugim „ochrona, zachowanie –

wycofywanie”. Pierwszy wzorzec prowadzi do aktywności i

zaangażowania w stosunku do otoczenia (unikanie lub

kontrolowanie stresu), drugi do braku aktywności i wycofania

się z kontaktu z otoczeniem (zatrzymanie energii, kiedy nie

można sobie poradzić ze stresem)

Emocje a orientacja psychoanalityczna



Współczesne ujęcia psychoanalityczne interpretują procesy

afektywne

jako

przeżyciowe

reprezentacje

systemu

przetwarzania informacji niesymbolizowanych



Może to stanowić centralny mechanizm kontrolujący wszystkie

formy zachowania



Jedną z ważniejszych funkcji afektu jest rozpoznawanie

dominujących w danym czasie systemów motywacyjnych



Porównanie

intensywności

afektów

wyzwalanych

przez

rywalizujące ze sobą systemy motywacyjne stanowi o

kryteriach wyboru informacji i tym samym systemu

motywacyjnego, który ma być uaktywniony

Emocje a orientacja behawioralna



J. Watson określał emocje jako specyficzny, wrodzony sposób

reakcji



Emocja jest wrodzoną formą reagowania, która wyzwala zmiany

w cielesnym układzie jako całości, a w szczególności w

trzewiowych i gruczołowych podukładach



Ujmując rzecz z perspektywy objawów, wzorce reagowania

(takie jak strach, gniew, miłość) są złożonymi behawioralnymi

reakcjami, które są formą odpowiedzi na takie zdarzenia jak

utrata wsparcia, głośny hałas itd.



W rezultacie tego sposoby reagowania mogą być analizowane

w kategoriach relacji pomiędzy bodźcem a reakcją

Emocje a orientacja behawioralna



Za ścisłym związkiem pomiędzy behawioryzmem a psychologią

fizjologiczną świadczą następujące hipotezy:

Wzorce reagowania są obserwowane obiektywnie, a warunki

ich występowania mogą być kontrolowane

Wzorce reagowania są rzeczywistym dominującym

komponentem w zachowaniu emocjonalnym (twarz ludzka w

płaczu, w gniewie)

Wzorce emocjonalne są podobne do odruchów, ponieważ

podobnie jak odruchy mogą być warunkowane i wygaszane

Wzorce reagowania mogą być analizowane z punktu

widzenia relacji S-R

Mechanizmy neuronalne, które scalają w całość pewne

wzorce emocjonalnego reagowania, mogą być dokładnie

opisywane

Emocje a orientacja behawioralna



Takie traktowanie emocji wykazuje jednak wiele braków



Przykładem może być traktowanie emocji jako wzorców

reagowania, gdzie brak wskazania na różnice między formami

emocjonalnymi a nieemocjonalnymi



Proste odruchy i instynkty opisywane przez etologów też są

przecież wzorcami reagowania



Jak zatem odróżnić jedno od drugiego?



Trudno także określić precyzyjnie, jakie elementy reakcji tworzą

ten wzorzec reakcji



Nie uwzględnia się również różnych innych form afektywnych,

które występują w zachowaniu człowieka, jak nagłe silne

emocje, nastroje

Emocje a orientacja poznawcza



W psychologii poznawczej, której rysy noszą dzisiejsze teorie

oszacowania, emocje są wtórne w stosunku do procesów

poznawczych, przebiegają na różnych poziomach przetwarzania

informacji



Można sądzić, że emocje to efekt z jednej strony pewnej

dysharmonii (lub nawet dezorganizacji) informacji, natomiast z

drugiej strony ich spójności



Dysharmonia prowadzi do pojawienia się stanów napięcia, które

przekładają się na odczucia wewnętrzne oraz im towarzyszące

zmiany w różnych sferach zachowania (w tym również na

poziomie biologicznym i ekspresji)



Sprzeczność informacyjna zwykle prowadzi do niepokoju, a

treści, których ten niepokój dotyczy będą tworzyły różne

odcienie i gamy doświadczanych i następnie nazywanych

emocji



Model poznawczy staje się podstawą zwrócenia uwagi na język i

jego strukturę oraz wagę wpływów społeczno - kulturowych

Emocje a orientacja humanistyczna



Model humanistyczny jest orientacją dość słabo oddzieloną od

pozostałych,

gdyż

zawiera

w

sobie

wiele

nurtów

interpretacyjnych



Dominujące znaczenie zdaje się odgrywać subiektywne

doświadczenie oraz związana z nimi podstawowa rola „ja –

podmiotu”



Teorie wywodzące się z tego kręgu rzadko analizują emocje jako

jeden z procesów psychicznych (psychologia humanistyczna

przede wszystkim skupia się nie na samych aktach zachowania,

ale na człowieku jako całości i głównych motywach

specyfikujących odrębność gatunku ludzkiego od innych), lecz

jeśli dotykają tego problemu to raczej odwołują się do

interpretacji fenemenologicznej

Komponenty emocji wg Reeve (2005)

Emocja

Uczucie

- subiektywne

doświadczenie

- fenomenologiczna

świadomość

- poznanie

Poczucie celowości

-

motywacyjny stan

ukierunkowujący na cel

- aspekt funkcjonalny

Cielesne pobudzenie

- fizjologiczna aktywacja

- przygotowanie cielesne do

działania

- reakcje motoryczne

Społeczno-ekspresywny

komponent

- komunikacja społeczna

- ekspresja twarzy

- ekspresja wokalna

Znaczące

zdarzenie

życiowe

Kategorie czy wymiary emocji?



Potoczne doświadczenie i obserwacja prowadzą do związania ze

sobą rozmaitych kategorii i stopnia nasilenia przeżywanych

emocji, co wyraża się w określeniach wskazujących, że dana

osoba przeżywa smutek i jest on głęboki, że przeżywa rozpacz i

jest ona bardzo silna



Język potocznej obserwacji posługuje się raczej kategoriami

emocji oraz ich opisem co do czasu trwania, intensywności,

głębokości lub trudności ich pokonania czy zaprzestania



J. Watson wskazuje tu na trzy podstawowe rodzaje emocji, które

stanowią naturalne wyposażenie człowieka: gniew, lęk (strach) i

miłość



Bardziej współcześni badacze (R. Plutchnik, C. Izard) też

ujawniają skłonność do myślenia o emocjach jako o odrębnych

kategoriach

Kategorie czy wymiary emocji?

Autorzy teorii

Kategorie emocji

Kryteria wyróżniania emocji

Ekman, Friesen, Ellsworth Gniew, wstręt (niesmak), lęk, radość, smutek, zaskoczenie

Uniwersalne zmiany w ekspresji twarzy

Frijda

Pragnienie (pożądanie), szczęście, zainteresowanie, zaskoczenie, zachwyt, smutek Motywacja prowadząca do specyficznych działań

Gray

Wściekłość, przerażenie, lęk, radość

Obwody mózgowe

Izard

Zaciekawienie-podniecenie, zadowolenie-radość, zdziwienie- udręka, gniew-wściekłość, Motywacja prowadząca do specyficznych działan
wstręt-odpychanie, pogarda-lekceważenie, lęk-strach, wstyd-poniżenie, wina-żal

Mowrer

Ból, przyjemność

Niewyuczone stany emocjonalne

Oatley, Johnson-Laird

Gniew, wstręt, niepokój, szczęście, smutek

Niewielki udział procesów poznawczych

Plutchnik

Gniew, akceptacja, radość, antycypacja, lęk, wstręt, smutek, zaskoczenie

Rozwinięte w procesie ewolucji procesy biologiczne

Tomkins

Gniew, zainteresowanie, pogarda, wstręt, lęk, radość, wstyd, zaskoczenie, dystres Gęstość wyładowania procesów nerwowych

James

Lęk, żal, miłość, wściekłość

Zmiany cielesne

Kategorie czy wymiar emocji?



Z kolei ojciec psychologii W. Wundt, który choć opisywał uczucia za

pomocą wymiarów „przyjemność – nieprzyjemność, odprężenie –

napięcie, spokój – podniecenie”, wskazywał jednocześnie, że uczuć

jest znaczniej więcej niż wrażeń (tych wymieniał około 50 000)



Dymensjonalna struktura emocji datuje się od H. Spencera i od

Wundta, a później zwolennikami takiej interpretacji byli Woodworth

i Schlosenberg (1966)



Wpółcześnie J.R. Davitz wyróżnia cztery wymiary emocji:

aktywacja, relacyjność (odniesienie do), hedonistyczny ton

(nasycenie przyjemnością), kompetencja



Watson i Tellegen wymieniają z kolei dwa podstawowe wymiary:

„wysoce pozytywny afekt – nisko pozytywny afekt”, „wysoce

negatywny afekt – nisko negatywny afekt” oraz dwa dodatkowe

będące

wypadkową

tych

dwóch

podstawowych

„silne

zaangażowanie

–

brak

zaangażowania”,

„przyjemność

–

nieprzyjemność”



Zwolennicy podejścia dymensjonalnego z reguły bazują na

subiektywnych ocenach przeżywanych stanów emocjonalnych u

badanych osób, które to oceny stanowią podstawę do

zastosowania odpowiednich technik statystycznych (analizy

czynnikowej)

Kategorie czy wymiar emocji?



Pewnego rodzaju kompromisową propozycję do pogodzenia

zwolenników ujęcia emocji w kategorie ze zwolennikami ujęcia

dymensonalnego prezentuje N.H. Frijda



Według niego emocje są oddzielnymi stanami, gdy są

analizowane na poziomie gotowości do podejmowania

odpowiedniej reakcji – czyli na poziomie specyficznych tendencji

do działania



Stają się one jednak stanami dającymi opisać się w postaci

wymiarów, gdy analizujemy je na poziomie reakcji na wartość

zdarzenia lub na jego nagłość



Zasada wyróżniania kategorii wydaje się tak samo oczywista, jak

zasada wyróżniania wymiarów



Emocje wiążą się z dyspozycją do uruchamiania pewnych

zachowań – tak więc smutek prowadzi do koncentracji na sobie,

do zmiany sposobu widzenia świata; radość, odwrotnie, otwiera

na wiele różnych nowych form poznawania rzeczywistości,

wyzwalając energię, chęć do podejmowania różnych aktywności.

Wydaje się, że odmienność uruchamianych aktywności jest

podstawowym argumentem uzasadniającym rację wyróżnienia

kategorii emocji

Kategorie czy wymiar emocji?



Nie można ominąć wymiarowości – emocje dają się ująć w

pewne układy uwzględniające ich nasilenie, ich charakter, ich

odcień wspólnych stylów doświadczenia.



Odmienność zachowań jest argumentem na rzecz wydzielenia

kategorii emocji, natomiast nasilenie zachowań lub odczuć

argumentem na rzecz wymiarowości



Większość analiz wskazuje na to, że ludzie kategoryzują emocje

posługując się dwoma podstawowymi wymiarami – przyjemne

lub nieprzyjemne oraz pobudzające lub niepobudzające

Kategorie czy wymiar emocji?

znudzony

senny

ospały

pochmurny

zrelaksowany

usatysfakcjonowa

ny

spokojny

odprężony

smutny

w podłym

nastroju

nieszczęśliwy

przygnębiony

szczęśliwy

zachwycony

radosny

zadowolony

zmartwiony

zaniepokojony

zdenerwowany

nieprzyjazny

uszczęśliwiony

podniecony

energiczny

Wysokie

pobudzenie

Negatywn

y afekt

Pozytywn

y afekt

Niskie

pobudzeni

e

Nieprzyjem

ny

Przyjemn

y

Emocje z różnych perspektyw –

perspektywa podmiotu



Patrząc z tej perspektywy, podstawową rolę wydają się odgrywać

kategorie emocji – człowiek doświadcza różnych jakości

emocjonalnych



Czym innym jest smutek, a czym innym radość. Nie można tego

uchwycić w formie wymiaru emocji, jest to raczej problem

odmiennych kategorii emocjonalnych



Można jednak uchwycić intensywność przeżywania tych emocji, np.

wielki smutek czy wielka radość i mały smutek czy mała radość



To, jakie kategorie lub wymiary są znaczące, pozostaje sprawą

indywidualnych predyspozycji i doświadczeń pozwalających na

różnicowanie emocji lub umożliwienie określenia jakości przeżyć



Analiza poczyniona z tej perspektywy wskazuje na rolę

rozpoznawania i nazywania własnych przeżyć, co w rezultacie

sugeruje wielką wagę jaką mają schematy, którymi posługuje się

dana osoba



Podobnie ważną staje się pozycja czy postawa doświadczającej

osoby wobec pewnych emocji – niektórych emocji nie lubimy

doświadczać, są one niechciane, ponieważ burzą harmonię i

dlatego będą wyzwalały zachowania obronne (zabezpieczenie

własnej integralności)

Emocje z różnych perspektyw –

perspektywa podmiotu



Odmienność doznawanych emocji uwrażliwia na odmienność

stanów psychicznych, na odmienność znaczeń, na odmienność

wydarzeń dotyczących świata wewnętrznego i zewnętrznego

(emocje i ich odmienność doświadczania stają się podstawą do

różnicowania wewnętrznego i zewnętrznego świata ludzkiego)



Być może gdyby nie stan emocjonalny, trudno byłoby o

odróżnianie od siebie procesów psychicznych – jest to hipoteza

zresztą dość śmiała!

Emocje z różnych perspektyw –

perspektywa obserwatora



Obserwatorem

jest,

kto

wnioskuje

o

obecności

stanu

emocjonalnego u innej osoby, a wnioskować można na podstawie

zewnętrznych objawów zachowania



Pewne podstawy do wnioskowania mogą stwarzać subiektywne

odczytywanie narracji osoby przeżywającej stany emocjonalne



W tym przypadku na stan odczytu wpływa nie tylko proces empatii,

ale i procesy identyfikacji, projekcji



Rejestrowany przez obserwatora stan podmiotu jest pewnego

rodzaju wypadkową jego własnych doświadczeń, oczekiwań,

schematów rozpoznawania i nazywania emocji



Obserwatorem własnych stanów emocjonalnych może też być sam

podmiot



Świadomość ekspresji własnych stanów emocjonalnych jest również

wypadkową osobistych schematów reagowania (organicznych

schematów pobudzeń uaktywniających różne części ciała),

oczekiwań co do sposobu wyrażania emocji i możliwości

kontrolowania własnej ekspresji emocjonalnej



Perspektywa obserwatora może być w tym kontekście zatem

pojmowana nie tylko jako spojrzenie z pozycji zewnętrznej, ale

również jako prezentacja własnych stanów zewnętrznemu

otoczeniu

Emocje z różnych perspektyw –

perspektywa obserwatora



Stan emocjonalny ujmowany z punktu widzenia obserwatora

przedstawia się w postaci różnych form ekspresywnych, jak np.

bladość, czerwienie się, marszczenie brwi



Formy ekspresywne mogą w dalszej analizie być grupowane w

pewne kategorie, później różnie określane



Ekspresja może się wyrażać różną intensywnością, co pozwala

wnioskować o zróżnicowanej sile zaangażowania w dane stany

emocjonalne



Biorąc pod uwagę wielość eksperymentów nad ekspresją

emocji wydaje się, że precyzyjne rozgraniczenie kategorii

emocji na podstawie zewnętrznych oznak zachowania może

być jednak nieco kłopotliwe



Obserwator łatwo odczytuje sygnalizowane przez ekspresję

stany emocjonalne, jednak kieruje się w tym przypadku

świadomością typowych form ekspresji dla pewnych kategorii

(tzw. uprzeciętnione formy ekspresji) i własnymi schematami i

oczekiwaniami

Emocje z różnych perspektyw –

perspektywa społeczna



Perspektywa społeczna pozwala spojrzeć na emocje jako na

narzucone lub wypracowane przez dane społeczności schematy

reagowania albo sposoby wyrażania stanów emocjonalnych



Społeczność i kultura stanowią zatem o sposobach kształtowania

się życia emocjonalnego, emocje są częściowo produktem

społecznych wartości i przekonań



Społeczność kształtuje pewne wzorce myślenia o przeżywanych

stanach, uczy, w jakiej formie i w jakim kontekście (w jakich

okolicznościach) dane stany mogą być ujawniane



Z tej perspektywy kwestię kategorii emocji można traktować

jako następstwo odmienności wzorców czy standardów

zachowania społecznego



Kategoria emocji jest tu bezpośrednio odniesiona do kategorii

życia społecznego (np. emocja winy jest odrębną kategorią od

emocji agresji, ponieważ powstaje w wyniku angażowania innej

kategorii czy sfery życia społecznego, wina w rezultacie powstaje

w wyniku naruszenia norm społecznych, a agresja w wyniku

zablokowania możliwości realizacji jakiejś wartości)



Podobnie jak poprzednio, każda z tych kategorii może być

klasyfikowana i postrzegana jako wielowymiarowa, tzn. silniejsza

– słabsza, przykra – przyjemna itp.

Emocje z różnych perspektyw –

perspektywa biologiczna



Perspektywa biologiczna pozwala spojrzeć na emocje od strony

uczestniczących

w

jej

powstawaniu

mechanizmów

neurofizjologicznych



Teorie neurofizjologiczne uzasadniają częściową trafność

wnioskowania o kategoriach emocji, wiele jednak jest w tym

względzie niejasności



Nie wydaje się aby przeważały racje za przyjęciem wymiarów

jako podstawowego sposobu opisu emocji (choć niewątpliwie

ten

sposób

opisu

uzasadniają

pewne

mechanizmy

neurofizjologiczne, jak np. mechanizm wzbudzania aktywacji,

mechanizm zapotrzebowania na stymulację.

Nastrój i mózg

Koncepcję nastroju łatwo jest zrozumieć, ale niemal

niemożliwe jest jej zdefiniowanie. Delay opisuje go jako

„fundamentalny rodzaj afektu, ze wszystkimi przejawami

emocjonalnymi, który nadaje naszemu stanowi umysłu zgodny

lub niezgodny ton, zmieniający się pomiędzy dwoma biegunami

— przyjemności i cierpienia”. Określenie „umysł” użyte przez

Delaya, nie jest obecnie stosowane przez biologów ze względu

na jego podtekst metafizyczny. Określenie „psyche” (umysł w

języku greckim) wydaje się bardziej odpowiednie dla określenia

subiektywności, która u ludzi przyjmuje postać ego z jego

działaniami i stanami.

Nastrój i mózg

Jak zatem można wyjaśnić niezwykłą różnorodność stanów

psychicznych występujących u ludzi, której źródłem jest narząd

powstały w trakcie ewolucji?

Teoria zmiennego stanu ośrodkowego (FCS, Fluctuating Central

State) stanowi próbę rozwiązania tego problemu, które

umożliwia jednoczesne występowanie umysłu i cząsteczek DNA

w obrębie tego samego narządu bez istotnych sprzeczności

koncepcyjnych.

Nastrój i mózg

Nastrój i mózg „Stan” oznacza ciągłość istnienia organizmu, ale

nie zakłada, że kiedyś ulegnie ono zakończeniu ani że będzie

pozostawało niezmienne; wyraża jednocześnie przyszłość,

skończoność oraz dynamiczną naturę, które są cechami

charakterystycznymi istot żywych. Robak, szczur i naukowiec są

od urodzenia do śmierci w stanie nierównowagi.

Określenie „ośrodkowy” odnosi się do elementu głównego,

sterującego, ale nawiązuje również do określenia „ośrodkowy” w

nazwie ośrodkowego układu nerwowego (CNS, central nervous

system), przez który osoba ujawnia swoją obecność

otaczającemu światu. Określenie „zmienny” zastosowano,

ponieważ FCS ulega ciągłym fluktuacjom.

Nastrój i mózg

Zmienny stan ośrodkowy wyraża się poprzez trzy wymiary:

1) cielesny (ciało);

2) pozacielesny (świat zjawisk) lub indywidualny świat danej

osoby;

3) czasowy, zajmowany przez sekwencje zdarzeń zgromadzonych

podczas rozwoju osobniczego (ontogenezy) od urodzenia aż do

śmierci.

Nastrój i mózg

Nastrój i mózg

Ostatni wymiar jest produktem zarówno determinizmu

genetycznego, który zapewnia podstawowe programy, reguluje

dojrzewanie i starzenie się ustroju, jak i przypadkowych zdarzeń,

które wpływają na istnienie danej osoby; innymi słowy kształtuje

go wszystko, co wpływa na przyszłość danej osoby.

Wymiar pozacielesny FCS pochodzi z wewnętrznego świata

danej osoby i obejmuje potrzeby i popędy: jedzenie w celu

zaspokojenia głodu, ubranie i schronienie w celu ochrony,

charakterystyczne cechy, narzędzia do utrzymywania władzy i

podporządkowania się oraz, co szczególnie charakterystyczne

dla ludzi, możliwość współczucia innej osobie lub grupie ludzi.

Nastrój i mózg

Wymiar cielesny i pozacielesny — ciało oraz świat

postrzegany przez człowieka — są w stanie ciągłej interakcji.

Znaczenie danego obiektu zmienia się w zależności od stanu

ciała. W związku z tym widok jedzenia w porze obiadu, gdy

stężenie glukozy w komórkach jest bardzo niskie, staje się

obiektem

popędu

(apetyt)

oraz

wyzwala

wydzielanie

określonych substancji (peptydów oreksygenicznych) w ustroju,

łącznie

z

neuroprzekaźnikami

w

mózgu

(dopaminą,

endorfinami), które działają w celu zwiększenia popędu. Dwie

godziny później, po zakończonym posiłku, rozpoczyna się

trawienie, a stężenie glukozy we krwi wzrasta, zaś widok tego

samego posiłku staje się bodźcem wyzwalającym niechęć,

powodującym wydzielanie innych substancji (cholecystokinin) w

układzie pokarmowym oraz w mózgu, które mogą czasem

powodować wystąpienie nudności.

Nastrój i mózg

Zmienny stan ośrodkowy obejmuje zarówno stan, jak i

działanie. W przeciwieństwie do opinii behawiorystów, którzy

uważali zachowanie za czystą reakcję (złożony odruch)

organizmu na to, co zachodzi w ciele lub w otoczeniu, działanie

jest wynikiem ekspresji stanu wewnętrznego i jest wtórne wobec

niego. Innymi słowy, dany stan poprzedza działanie, a nie na

odwrót, jak uważali behawioryści: nie dlatego jestem w dobrym

nastroju, ponieważ właśnie wykonałem dobry uczynek, ale to

raczej

dobry

nastrój

albo

oczekiwanie

przyjemnego

samopoczucia spowodowały, że wykonałem dobry uczynek.

Nastrój i mózg

„Ja” odczuwa i doświadcza, zanim podejmie działanie.

Zmienny stan ośrodkowy umożliwia zatem wykazanie

subiektywności oraz ustanawia pierwszeństwo osoby, które było

zagrożone przez myślenie w kategoriach mózgowego

redukcjonizmu. „To nie mózg myśli, to człowiek; to nie układ

nerwowy reaguje, ale zwierzę, które może być opisane jako

podmiot, ponieważ działa w sposób ekspresyjny, a nie tylko

reaguje”.

Nastrój i mózg

Zmienny stan ośrodkowy pozwala na określenie tego, co

uważa się za nastrój. Nastrój jest odbiciem obecności świata w

ciele podmiotu; może być stały lub zmienny w zależności od

samopoczucia osoby. Ważne jest by odróżnić nastrój

(pojedynczy) od emocji (liczne), przez które osoba wyraża

własne odczucia wobec świata lub prezentuje swoje reakcje na

przedmioty i sytuacje. Takie emocje są przedstawiane na

granicy pomiędzy ciałem a światem zewnętrznym: na skórze,

twarzy, w ruchach i postawach. W przeciwieństwie do nastroju,

który jest cechą charakterystyczną tylko jednej osoby,

„ekspresja emocji, którą wykazuje człowiek i inne ssaki, jest

wrodzona, co oznacza, że nie uczymy się ich w trakcie życia”.

Nastrój i mózg

Aby opisać nastrój, lepiej jest użyć talentu pisarza niż

obiektywnego stylu naukowca lub klinicznego stylu lekarza. W

jaki sposób można pojąć ciągły przepływ uczuć bez przerywania

go lub zmiany jego przebiegu? Powstające emocje są

stosunkowo łatwo rozróżnialne i można je opisać. Ekman

wyróżnia tylko sześć kategorii emocji: szczęście, zaskoczenie,

obawę, gniew, obrzydzenie oraz smutek, do których niekiedy

dołącza się zainteresowanie i wstyd. Można również podzielić

emocje na te, które przyspieszają rytm serca, i te, które

spowolniają jego czynność. Te pierwsze obejmują emocje, które

podwyższają temperaturę skóry (powodując zaczerwienienie),

oraz te, które ją obniżają (sprawiając, że staje się blada).

Nastrój i mózg

Charakterystyczną cechą emocji jest ich krótkotrwałość. Są

one przede wszystkim reakcją na wydarzenia zewnętrzne, które

powodują zmiany w otaczającej przestrzeni, i są rodzajem

działania, za które odpowiada mózg. Ciało jest zatem poddane

wpływowi bodźców z otoczenia, co wpływa na psyche za sprawą

dwukierunkowej komunikacji pomiędzy mózgiem a narządami,

które są kontrolowane przez obwodowy układ nerwowy i

hormony. Chociaż emocje stanowią gwałtowną reakcję psyche,

pojawiają się niczym fala w wyniku zmian nastroju, które są z

kolei odbiciem stanu psyche.

Nastrój i mózg

W centrum tego mechanizmu znajdują się systemy

aktywujące, które obejmują to, co czasami nazywa się

pożądaniem lub obrzydzeniem (określenia psychologiczne), a

czasem pobudzeniem (określenie fizjologiczne). Systemy te są

swoiste i niezależne od obiektów wzbudzających pożądanie lub

obrzydzenie. Obejmują one szlaki monoaminergiczne, złożone z

neuronów, których ciała znajdują się w pniu mózgu.

Pobudzenie nie może występować w izolacji od leżących u

jego podstawy afektywnych stanów przyjemności lub cierpienia.

W tych procesach uczestniczą te same struktury i te same

neuroprzekaźniki. W odpowiedzi na bodziec zwiększa się

wydzielanie dopaminy w jądrze półleżącym, co prowadzi do

pozytywnego wzmocnienia. Natomiast paradoksalnie, bodźce

awersyjne, które wyzwalają ból i powodują unikanie danej

sytuacji, wywołują również zwiększenie wydzielania dopaminy w

tych samych strukturach mózgu, które są związane z

odczuwaniem przyjemności.