TEORIE CECH

Wykład 2

Perspektywa teorii cech

• Siebie i innych opisujemy w

kategoriach cech – względnie stałych
elementów osobowości,
wnioskowanych z zachowania

• Cechy tworzą strukturę
• Cechy są efektem interakcji czynników

genetycznych i środowiskowych

Cechy indywidualne czy

wspólne?

Gordon Allport – twórca t. cech, inicjator

badań leksykalnych, prekursor

psychologii humanistycznej

• Cel - opis i zrozumienie niepowtarzalnej osoby
• Cechy mają podłoże neurofizjologiczne i

predysponują do określonych zachowań, co

obserwujemy jako ich stałość

• Cechy: wspólne (ilościowe) i indywidualne

(jakościowe)

• Cechy: kardynalne, centralne, drugorzędne

Cechy jako przedmiot pomiaru

1. Są bipolarne (ekstrawersja-introwersja)
2. Są mierzalne (ich nasilenie zmienia się w sposób

ciągły na skali)

3. Są względnie stałe
4. Przyjmują w populacji rozkład normalny
5. Są od siebie względnie niezależne
6. Opisują całe spektrum różnic indywidualnych
7. Są wnioskowane z zachowania (przez obserwację

lub samoocenę)

8. Obejmują – prócz typowych zachowań – typowe

przeżycia, uczucia, preferencje i dążenia

9. Tworzą strukturę osobowości (hierarchiczną)
UWAGA: konkretne zachowanie w danej sytuacji nie

musi być „typowe” (wpływ motywacji i sytuacji),

dlatego trudno je przewidzieć na podstawie cech, i

odwrotnie.

Analiza czynnikowa jako metoda

tworzenia hierarchicznych modeli

osobowości

1. Gromadzenie obserwacji wielu różnych

zachowań w dużej grupie osób

2. Szukanie prawidłowości w odpowiedziach –

analiza czynnikowa („Czy osoby odpowiadające

„tak” na pytanie 1 odpowiadają podobnie na

niektóre inne pytania?”)

A. Identyfikacja czynników
B. Analiza zachowań tworzących czynnik,

psychologiczna interpretacja i nazwa („Co łączy

zachowania, tworzące czynnik?”)

3. Upraszczanie struktury – szukanie czynników 2-go

rzędu

Analiza czynnikowa jako metoda

tworzenia hierarchicznych modeli

osobowości

CZYNNIK 2-GO RZĘDU

CZYNNIK 1

CZYNNIK 3

CZYNNIK 4

CZYNNIK 2

CECHA 1

CECHA 2

CECHA 3

CZYNNIK 5

ZACH 1

ZACH 2

ZACH 4

ZACH 5

ZACH 7

ZACH 8

ZACH 9

ZACH 6

ZACH 3

Analiza czynnikowa jako metoda tworzenia

hierarchicznych modeli osobowości –

problemy:

• Subiektywizm w doborze zmiennych (zachowań)

„na wejściu”→od nich zależy struktura „na
wyjściu”

• Problemy statystyczne:
• wymuszanie rozwiązań 5-czynnikowych
• rozwiązania nieortogonalne - czynniki korelują
• problem ze składowymi o niskich ładunkach

czynnikowych i „należących” do różnych
czynników

• Subiektywizm w doborze nazwy i interpretacji

Badania leksykalne

• Allport i Odbert (1936) wypisują ze słownika słowa

opisujące jednostkę (ok. 18 tys.), dzielą je na grupy,

wyróżniając m.in. cechy osobowości

• Cattell formułuje hipotezę leksykalną: Wszystkie

ważne aspekty osobowości zostały utrwalone

w treści języka, i redukuje listę cech (4 tys.) →

poszukiwanie taksonomii osobowości

• Badania leksykalne: samoopis i szacowanie cech,

redukowanie zmienności do kilku czynników.

• 5 czynników uzyskiwano od lat 50-tych

(ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stałość

emocjonalna-neurotyzm, kultura (intelekt)

• Goldberg (1992) tworzy listę 100 przymiotników –

markerów dla pięciu biegunowo opisanych cech

• Badania w innych językach potwierdzają 5-

czynnikową strukturę. UWAGA! TREŚĆ I NAZWY NIE

SĄ IDENTYCZNE!!!

Badania psychometryczne

•

Badania przy pomocy kwestionariuszy osobowości

EPQ-R Eysencka (odp. tak, nie, ?)

1.

Czy masz wiele różnych zainteresowań (hobby)?

2.

Czy zanim coś zrobisz, starasz się najpierw wszystko dokładnie

przemyśleć?

3.

Czy często miewasz zmienne nastroje?

NEO-FFI Costy i McCrae’a

1 – zdecydowanie nie zgadzam się
2 – nie zgadzam się
3 – nie mam zdania
4 – zgadzam się
5 – zdecydowanie zgadzam się
1.

Nie należę do osób stale martwiących się 1 2 3 4 5

2.

Lubię mieć wielu ludzi wokół siebie 1 2 3 4 5

3.

Nie lubię tracić czasu na marzenia 1 2 3 4 5

Szesnastoczynnikowa teoria

Cattella

• 36 cech tworzy INDEKS UNIWERSALNY

• 16 cech mierzy 16-czynnikowy Kwestionariusz

Osobowości Cattella (do dziś stosowany)

• Struktura cech u Cattella nie jest uniwersalna –

uzyskujemy ją tylko używając jego zestawu

pytań

• Badając testami wielokrotnie tą samą osobę

badał unikalną strukturę osobowości

• By przewidywać zachowanie, wymyślił

„równanie specyfikacyjne”:

Zach a = Cecha 1x waga1+cecha 2 x waga 2 +

cecha 3 x………..

Szesnastoczynnikowa teoria Cattella

Cechy

Cechy

POWIERZCHNIOWE

POWIERZCHNIOWE

ŹRÓDŁOWE

ŹRÓDŁOWE

Obserwowalne

w zachowaniu

Obserwowalne

w zachowaniu

Wnioskujemy

na podstawie cech powierzchniowych

(analiza czynnikowa)

Wnioskujemy

na podstawie cech powierzchniowych

(analiza czynnikowa)

konstytucjonalne

konstytucjonalne

środowiskowe

środowiskowe

Dane L (życiowe), np. czas spędzony na uczeniu się do egzaminu
Dane Q (samoopis) np. dane zawarte w kwestionariuszu
Dane T (eksperyment) np. czas reakcji na bodziec

Szesnastoczynnikowa teoria

Cattella

CECHY

CECHY

DYNAMICZNE

„dlaczego coś robię?”

DYNAMICZNE

„dlaczego coś robię?”

ZDOLNOŚCIOWE

efektywność

osiągania celu

ZDOLNOŚCIOWE

efektywność

osiągania celu

TEMPERAMENTALNE

„jak to robię?”

TEMPERAMENTALNE

„jak to robię?”

postawy

(powierzchniowe)

postawy

(powierzchniowe)

ergi

(popędy)

np. głód, seks

ergi

(popędy)

np. głód, seks

sentymenty

(nabyte)

np. religia, kariera

sentymenty

(nabyte)

np. religia, kariera

Trójczynnikowa koncepcja Eysencka

(PEN)

• Badanie osobowości: najpierw „typ”, potem

pomiar

• Cechy mają być biologicznie uwarunkowane

(→temperament)

• Osobowość = charakter, temperament,

inteligencja, właściwości fizyczne

OSOBOWOŚĆ

OSOBOWOŚĆ

EKSTRAWERSJA-

INTROWERSJA

EKSTRAWERSJA-

INTROWERSJA

NEUROTYCZNOŚĆ-

STABILNOŚĆ

EMOCJONALNA

NEUROTYCZNOŚĆ-

STABILNOŚĆ

EMOCJONALNA

PSYCHOTYCZNOŚĆ

WYSOKA-

NISKA

PSYCHOTYCZNOŚĆ

WYSOKA-

NISKA

towarzyski

towarzyski

aktywny

aktywny

śmiały

śmiały

1

1

2

2

3

3

4

4

Trójczynnikowa koncepcja Eysencka

(PEN)

Biologiczne podłoże cech Eysencka:

osobowość

E-I

N

P

Poziom aktywacji

(wyższe pobudzenie

korowe u I)

Reaktywność AUN

Reaktywność OUN

(układ limbiczny)

Korelaty biologiczne

(poziom enzymu MAO)

E - głód stymulacji

I - unikanie stymulacji

N – wysoka reaktywność

SE – niska reaktywność

Neurotyczność – Stabilność

emocjonalna

WYSOKI NEUROTYZM

• emocje powstają łatwo,

• są silne,

• są trwałe,

• są labilne,

• reagowanie na nowość

niepokojem,

• tendencja do kryzysów,

• łatwa dezorganizacja

pod wpływem stresu,

• somatyczne reakcje na

stres,

• podatność na nerwicę.

NISKI NEUROTYZM

• odporność,

• stabilność,

• mała wrażliwość,

• mała trwałość emocji.

Ekstrawersja - Introwersja

• „do ludzi”
• potrzebuje podniet
• towarzyski
• gadatliwy
• optymista
• preferuje działanie
• niefrasobliwy
• lubi zmiany

• „od ludzi”
• potrzebuje ciszy u

spokoju

• lubi introspekcję
• lubi przebywać sam
• powściągliwy
• traktuje życie

poważnie

• sumienny
• pesymista

Psychotyczność – brak

psychotyczności

• Słaby kontakt społeczny
• Oschłość, chłód uczuciowy
• Impulsywność, agresja – obniżona

samokontrola

• Skłonność do ryzyka i nieodpowiedzialnych,

aspołecznych zachowań

• Egocentryzm, wrogość, podejrzliwość, brak

empatii

• Zdolności twórcze!!!
SKŁONNOŚĆ DO POPADANIA W PSYCHOZĘ CO

NAJMNIEJ DYSKUSYJNA

Typy osobowości a zdrowie

EKSTRAWERSJA

INTROWERSJA

NEUROTYCZNOŚĆ

STABILNOŚĆ EMOCJONALNA

Typy osobowości a zdrowie

EKSTRAWERSJA

INTROWERSJA

NEUROTYCZNOŚĆ

STABILNOŚĆ EMOCJONALNA

Osobowość typu C

(zdrowa)

Typy osobowości a zdrowie

Osobowość typu A:
• Życie pod presją czasu
• Rywalizacja i ambicja
• Agresywność i wrogość
Osobowość typu C:
• Brak wiary w siebie
• Bierność, bezradność i pesymizm
• Prawdopodobny skutek – defekt

systemu immunologicznego

Pięcioczynnikowa teoria Costy i McCrae’a

Wielka Piątka jako zespół

podstawowych cech osobowości:

• cechy istnieją obiektywnie,
• wykazują dużą stałość,
• pojawiają się w badaniach różnymi

kwestionariuszami, w różnych
kulturach,

• są odziedziczalne (30-40%)

Pięcioczynnikowa teoria Costy i McCrae’a

Otwar-

tość

Sumien-

ność

Ugodo-

wość

Neuro-

tyczność

Ekstra-

wersja

OSOBO

WOŚĆ

Towarzyskość
Aktywność
Emocjonalność pozytywna

Lęk
Nieśmiałość
Nadwrażliwość

Altruizm
Ustępliwość
Skromność

Obowiązkowość
Rozwaga
Wytrwałość

Wyobraźnia
Nonkonformizm
Intelektualny

„Wielka Piątka”

Ekstrawersja – introwersja: komfort w

relacjach z ludźmi:

• liczba i intensywność interakcji,
• poziom aktywności,
• potrzeba stymulacji,
• zdolność cieszenia się życiem

„Wielka Piątka”

Neurotyczność – stabilność

emocjonalna: zdolność znoszenia stresu:

• stabilność lub niestabilność emocjonalna,
• przeżywanie dyskomfortu psychicznego,
• skłonność do nierealistycznych idei,

niepohamowanych pragnień

„Wielka Piątka”

Ugodowość – brak ugodowości:

jakość stosunków interpersonalnych

• od współczucia po antagonizm w

myślach, uczuciach i działaniu

„Wielka Piątka”

Sumienność – brak sumienności:

miara rzetelności

• stopień organizacji, wytrwałości i

motywacji w zachowaniach
ukierunkowanych na cel

„Wielka Piątka”

Otwartość na doświadczenie –

brak otwartości: zainteresowanie i
fascynacja nowością/zmianą,

• aktywne poszukiwanie i ocena

nowych doświadczeń

PMO a praca zawodowa

• Sumienność najlepszym predyktorem

wykonania KAŻDEJ pracy

• Neurotyczność wypływa na wykonanie

negatywnie (słabo)

• Pozostałe cechy ważne dla pewnych

zawodów i niektórych sytuacji:

 Ugodowość, sumienność – praca w

zespole

 Zachowania prospołeczne: ugodowosć,

ekstrawersja

 Wypadki w pracy: otwartość,

neurotyczność, niskie ugodowość i

sumienność

PMO a zdrowie

Ugodowość (mierzona w dzieciństwie)

jako główna cecha warunkująca długie
życie (po 70 latach):

- wiąże się z zachowaniami zdrowotnymi

(nałogi, dieta, ryzykowne zachowania)

- pozwala skutecznie realizować zadania

życiowe i utrzymywać relacje
społeczne, a dobre przystosowanie
minimalizuje stres

Cechy PMO w dzieciństwie a sukces

zawodowy (badania podłużne, po 50 latach)

• Subiektywnie oceniany

sukces: sumienność,
otwartość, stabilność emocj.

• Ranga zawodu: sumienność,

otwartość, stabilność emocj.

• Dochody: ekstrawersja,

sumienność, stabilność
emocj.

PIĘCIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOŚCI

zalety

wady

• Prosty, uniwersalny

model struktury
osobowości, najlepiej
potwierdzony
empirycznie

• Porządkuje teorię cech
• Inspiruje badania nad

różnicami
indywidualnymi,
biologicznymi
podstawami
osobowości i
dziedzicznością cech

• Model sprowadzony do

opisu, brak podstaw
do badania motywacji

• Model stanowi

uproszczenie, gubi
unikalność jednostki

• Prowadzi do

statycznego ujęcia
osobowości, nie
można wyjaśniać
zmian

PIĘCIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOŚCI

zalety

wady

• Model jest

teoretyczną
podstawą badań
psychometrycznyc
h i leksykalnych
nad strukturą
osobowości

• Jest próbą

integracji nauki o
osobowości

• Nie prowadzi do

poznania procesów i
mechanizmów
osobowości

• Badanie osobowości

na w tym modelu
ignoruje sytuacyjne
i kontekstowe
czynniki wpływające
na zachowanie

Sześcioczynnikowy model

osobowości

• Szósty czynnik – uczciwość (honesty)

wyróżniony w badaniach
leksykalnych w kilku językach

• Dotyczy moralnego aspektu działań:

niechęć i eksploatacyjne nastawienie
do innych ludzi (ufny, przebiegły,
szczery, wyrachowany)

Typologie w badaniach

osobowości

1. Metoda typologiczna –
2. Współczesne typologie –
• poszukiwanie profili (konfiguracji) cech,

charakterystycznych dla grup osób

• Liczba typów wymaga ustalenia

Typologia Blocka

Zmiany osobowości na

przestrzeni życia

LITERATURA PROPONOWANA

• McCrae, Costa, Osobowość dorosłego

człowieka