OSOBOWOŚĆ
WYKŁAD 1

Wprowadzenie do teorii

osobowości.

Genetyka zachowania w

badaniach osobowości.

PERSPEKTYWY BADAWCZE W
PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

Podejście przyrodnicze i
humanistyczne w badaniach w
psychologii (osobowości)

1. Podejście „przyrodnicze” (pozytywistyczne,

deterministyczne):



patrzy na człowieka z punktu widzenia

zewnętrznego obserwatora



cel - wyjaśnianie, przewidywanie i

kontrolowanie



ujęcie przyczynowo-skutkowe na podstawie

analiz empirycznych i statystycznych

(obiektywizm)



prawa nomotetyczne



ujęcie cząstkowe

Podejście przyrodnicze i
humanistyczne w badaniach w
psychologii (osobowości)

2. Podejście „humanistyczne”:



spojrzenie z punktu widzenia
wewnętrznego obserwatora



dążenie do uchwycenia sensu,
rozumienia (subiektywizm)



ujęcie idiograficzne



holizm

Podejście przyrodnicze i
humanistyczne w badaniach w
psychologii (osobowości)

1. Podejście „przyrodnicze”



Zalety: klarowność, jednoznaczność,

kontrolowalność



Wady: słabo rozwiązuje rzeczywiste problemy

ludzi, wąskie interpretacje

2. Podejście „humanistyczne”



Zalety: sięga głębiej, śmielej interpretuje



Wady: brak precyzji, trudność w formułowaniu

praw, niedoskonałość metod pomiaru

Podejście dedukcyjne i
indukcyjne w badaniach
psychologii (osobowości)



DEDUKCYJNE (góra- dół) – najpierw
model teoretyczny, później hipotezy i
ich weryfikacja



INDUKCYJNE (dół- góra) – najpierw
gromadzenie danych empirycznych,
potem ich uogólnienie i model
osobowości

Nomotetyczne i idiograficzne
badania osobowości



Nomotetyczne – szukanie zależności
przyczynowo-skutkowych i
współzależności, formułowanie praw.
Dane ilościowe.



Idiograficzne – opisanie
niepowtarzalnych właściwości
jednostki. Dane jakościowe.

CZYM JEST OSOBOWOŚĆ?

Osobowość łączy w całość

McAdams: „Psychologia osobowości jest

naukowym studium całej osoby”

Charakter integrujący pojęcia „osobowość”:



Osobowość nadaje naszemu zachowaniu
porządek i spójność



Teoria osobowości zmierza do stworzenia
ogólnej teorii zachowania (łączącej wszystkie
ważne zjawiska dotyczące zachowań
człowieka)

Osobowość pozwala
przewidywać zachowanie

Cattell: „Osobowość jest tym, co pozwala

przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej

sytuacji”

Osoba (zm. podmiotowe) x sytuacja

(jej psychologiczne znaczenie) =

zachowanie

To, jaka cecha ma znaczenie, zostanie uaktywniona,

zależy od specyfiki sytuacji (interakcjonizm)



Przewidywanie sprawności działań osób o różnej

ekstrawersji



Przewidywanie zachowania w sytuacji presji czasowej u

osób o różnym neurotyzmie

Osobowość sprawia, że radzimy
sobie w otoczeniu

Larsen i Buss: „Osobowość to zespół

wzajemnie powiązanych i względnie

trwałych cech (struktura) i mechanizmów

(funkcja) psychologicznych wewnątrz

jednostki, które wpływają na jej

interakcje (percepcja, wybór i

oddziaływanie na otoczenie) i

przystosowanie (poprzez celowe

działanie) do środowiska fizycznego,

społecznego i intrapsychicznego”.

Osobowość pozwala porównywać
ludzi

Jakie są przyczyny odmienności zachowań osób

podlegających podobnym wpływom biologicznym,

sytuacyjnym i kulturowym?

3 poziomy analizy:
A. praw ogólnych (przebiegu np. procesów

poznawczych i emocjonalnych)→JESTEM TAKI, JAK

INNI – ANALIZA „NATURY LUDZKIEJ” (nomotetyczny)

B. indywidualnych cech jednostki,

modyfikujących ich przebieg → JESTEM TAKI,

JAKI NIEKTÓRZY INNI – POZIOM RÓŻNIC

INDYWIDUALNYCH (nomotetyczny)

C. unikalnych cech jednostki (ich niepowtarzalnej

konstelacji, interpretacji świata i siebie, celów,

poczucia tożsamości, sensu życia → JESTEM TAKI,

JAK NIKT INNY(idiograficzny)

Osobowość jest
niepowtarzalna

„Osobowość to jest

to, czym
naprawdę jest
człowiek” (Allport)

BADANIA OSOBOWOŚCI

GROMADZENIE DANYCH
STOSOWANE W PSYCHOLOGII
OSOBOWOŚCI (LOTS)



Live data – rejestracja zdarzeń istotnych dla

jednostki (np. małżeństwo, praca, sposób

używania samochodu, kart kredytowych,

internetu) (psychobiografia)



Observer-report data – dane z perspektywy

obserwatora (obserwacja, wywiad)



Test data – dane testowe (kwestionariusze,

wykonywanie zadań i testy projekcyjne)



Self-report data – dane samoobserwacyjne

(wywiad, metody narracji, autobiograficzna)

Podejścia badawcze w
psychologii osobowości (z/w
na metodę)



EKSPERYMENTALNE (t. poznawcze, t społ.

uczenia się): kontrola warunków - eksperyment,

wnioskowanie przyczynowo-skutkowe, cel

poznawczy



KORELACYJNE (t. cech, t. socjobiologiczne):

standaryzacja warunków-testy, wnioskowanie o

współzależnościach, o różnicach między

grupowych



KLINICZNE (t. psychodynamiczne,

egzystencjalne, narracyjne): warunki naturalne-

rozmowa, całościowa interpretacja

(rozumienie), cel diagnostyczny i terapeutyczny

Czy osobowość istnieje
realnie?



Osobowość jest konstruktem teoretycznym,
modelem zrodzonym w umyśle badacza, z
którego wyprowadzamy weryfikowalne hipotezy,
których testowanie potwierdza (lub nie) trafność
modelu. Wiele konkurencyjnych modeli.



Osobowość istnieje realnie, np. jako układ cech,
których przejawy obserwujemy w zachowaniu,
uwarunkowanych (częściowo) genetycznie,
poddająca się badaniu metodami
psychologicznymi (obserwacja, kwestionariusze) i
neurobiologicznymi.

Główne kontrowersje wokół
osobowości

1.

Motywacja świadoma czy nieświadoma?
Zachowanie reaktywne (instynkty /popędy,
nieświadome potrzeby) czy celowe
(świadome dążenia, cele, plany)

2.

Co kształtuje osobowość: natura
(dziedziczność) czy środowisko
(wychowanie, kultura)

3.

Co wpływa na zachowanie: struktura cech
(osoba) czy sytuacja (→INTERAKCJONIZM)

Metafory obrazujące sposoby
myślenia o osobowości



„FORMA” – poszukujemy jednakowej formy, czyli

cech wspólnych, ustalamy typy



„MECHANIZM” – szukanie zależności

przyczynowo-skutkowych



„ORGANIZM” – opis rozwoju naturalnych

predyspozycji na bazie motywu samoaktualizacji



„KONTEKST” – intencjonalna aktywność wynika

ze (zmiennego) sposobu spostrzegania siebie i

świata



„UMYSŁ” – najważniejsza jest poznawcza

interpretacja rzeczywistości, wpływająca na

zachowanie celowe

Nurty psychologii
osobowości



Teorie
psychodynamiczne



Teorie cech



Teorie humanistyczne



Teorie społeczno-
poznawcze



Teorie poznawcze



Teorie socjobiologiczne



Teorie narracyjne

Te same zjawiska mogą
być interpretowane na
gruncie różnych teorii!!

Czego uczą nas teorie
osobowości?

1.

Psychodynamiczna – jakie tajemnice tkwią w

osobowości?

2.

Cech – jaka jest struktura osobowości?

3.

Socjobiologiczna – jakim prawom biologicznym

podlegamy?

4.

Uczenia się – jak nabywamy informacje o sobie i

świecie?

5.

Społeczno-poznawcza – jak spostrzegamy świat i

się do niego ustosunkowujemy?

6.

Humanistyczna – na czym polega rozwój,

zdrowie i dojrzałość?

7.

Egzystencjalna – co wymyka się prawom natury?

8.

Narracyjna – jak kształtujemy samych siebie,

tworząc historie autobiograficzne?

Genetyka zachowania
(behawioralna)



Bada w jakim stopniu różnice indywidualne (cechy,

zdolności, postawy) są dziedziczone, a w jakim

zależne od wpływów środowiska:



wspólnego (doświadczenia podzielane przez

rodzeństwo – status rodziny, warunki, zachowania

członków, wychowanie)



indywidualnego (niepowtarzalne doświadczenia

osoby: kolejność urodzin, choroby, wpływ grupy,

szkoły, specyficzne interakcje w rodzinie)



Metody: analiza statystyczna: metoda bliźniąt MZ -

DZ, studia rodzinne, metoda adopcyjna. Badamy

grupy, oszacowanie nie jest możliwe dla konkretnej

osoby.



Geny (ich zespoły) nie kierują bezpośrednio

zachowaniem, lecz warunkując strukturę i funkcję

organizmu wpływają na rozwój konkretnych cech.

Źródła różnic indywidualnych w genetyce
zachowania

Źródło różnic

Źródło różnic

GENETYCZNE

GENETYCZNE

ŚRODOWISKOWE

ŚRODOWISKOWE

A.

addytywne

A.

addytywne

B.

nieaddytywne

B.

nieaddytywne

specyficzne

specyficzne

wspólne

wspólne

C. Efekt

epigenetyczny

C. Efekt

epigenetyczny

A. transmisja genetyczna z pokolenia rodziców do

pokolenia dzieci (MZ=100%)

B. efekt procesu interakcji m-dzy allelami genów

(MZ=100%)

C. skutek zmian chemicznych, wpływających na zmianę

aktywności genów (mogą być różne różne u MZ)



Wskaźnik odziedziczalności: od 0 do 1 (lub

od 0% do 100%) – procent zmienności

zachowania wyjaśniony wpływami genetycznymi



Wskaźnik odnosi się jedynie do badanej

populacji i nie wyjaśnia indywidualnego

poziomu danego zachowania



Jako miara statystyczna zawsze jest obciążony

jest błędem



Poziom odziedziczalności cechy nie jest

niezmienny; może zmieniać się w czasie i

między populacjami.



Środowisko indywidualne ma zdecydowanie

większe znaczenie niż środowisko wspólne.



Za osobowość odpowiadają: w 40% czynniki

genetyczne, w 35% wpływy środowiska

specyficznego, w 5% wpływy środowiska

wspólnego

Jak interakcja między czynnikami
genetycznymi i środowiskowymi wpływa na
osobowość?

1.

To samo środowisko różnie wpływa na osoby o

różnych predyspozycjach genetycznych; genotyp

przejawia się odmiennie w różnych warunkach

środowiskowych

2.

Predyspozycje genetyczne dziecka,

determinujące różnice fenotypu, wpływają na

postawy rodzicielskie, modyfikując wpływ

środowiska na osobowość

3.

Jednostka wybiera lub modyfikuje swe

środowisko, zależnie od predyspozycji

genetycznych

Współczynniki
odziedziczalności

(za: Pervin, John, 2002)

Wzrost

80%

Waga

60%

IQ

50%

Ekstawersja

36%

Neurotyzm

31%

Sumienność

28%

Ugodowość

28%

Otwartość

46%

Postawy: religijność

16%

Postawy: oglądanie TV

20%

Obawy związane z
„determinizmem
biologicznym”



Wykorzystywanie różnic w celach

politycznych i społecznych (rasizm,

dyskryminacja płciowa)



„Pesymizm wychowawczy”

Mimo to wyniki badań genetyki

behawioralnej sprawiają, że

znaczenie przypisywane czynnikom

genetycznym ROŚNIE

WPŁYWY:

GENETYCZN

E

(addytywne

)

Środowisko

WSPÓLNE

Środowisko

INDYWIDUAL

NE

MAKIAWELIZ

M

0,31

0,39

0,30

PSYCHOPATI

A

0,64

-

0,32

Vernon, Villani, Vickers, Harriss (2008)

KORELACJE

MIĘDZY

ZMIENNYMI

FENOTYPOWE GENETYCZNE

Środowisko
INDYWIDUALN

E

0,51

0,66

0,27