Teoria stresu

Hans Selye „Stress życia”

Bogusława Wodzień

Katarzyna Zielonka

pielęgniarstwo niestacjonarne II stopnia, gr. H

Hans Selye

(Wikipedia)

(ur. 26 stycznia 1907 r., zm. 16 października

1982) - lekarz fizjopatolog i endokrynolog

kanadyjski, pochodzenia austriackiego.

Jego matka była Austriaczką, a ojciec

Węgrem. Zamiłowanie do medycyny

odziedziczył po ojcu, który podczas I wojny

światowej był wojskowym chirurgiem

służącym w armii austro-węgierskiej.

Podstawy wykształcenia Selye otrzymał u

benedyktynów. Później kontynuował naukę na

niemieckim Uniwersytecie w Pradze, gdzie

ukończył endokrynologię. W latach 30.

wyemigrował do Kanady. W roku 1932

rozpoczął pracę w Instytucie Chirurgii i

Medycyny Doświadczalnej na Uniwersytecie w

Montrealu, gdzie potem założył

Międzynarodowy Instytut Badań nad Stresem.

Napisał 1400 artykułów oraz ponad 30 książek

na temat stresu. Najbardziej znana to „Stress

without Distress”, która przetłumaczona

została na 12 języków (przekład polski: „Stres

okiełznany”).

Hans Selye

Wprowadził do użycia pojęcie

stresu. Badaniu tego zjawiska i jego

wpływowi na człowieka poświęcił 50 lat

pracy naukowej. Z tego też powodu

nosił przydomek dr Stress. Selye był aż

dziesięciokrotnie nominowany do

Nagrody Nobla, której nigdy nie

otrzymał.

Selye, jako pierwszy postawił

hipotezę, że źródłem szeregu chorób

somatycznych jest stres. Choroby miały

być skutkiem niezdolności człowieka do

radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to

nazwał mianem niewydolności tzw.

syndromu ogólnej adaptacji (GAS) i

opisał je w pierwszej swojej książce na

temat stresu w roku 1956 pt. „The

Stress of Life”.

Stress

To stan przejawiający się jako zespół swoisty, na

który składają się wszystkie zmiany nieswoiste

wywołane w układzie biologicznym.

Obraz stresu jest charakterystyczny, natomiast przyczyna
stresu nie jest swoista.

„Przez zmianę przejawiającą się w sposób nieswoisty
rozumiemy taką zmianę, która oddziałuje nie wybiórczo lecz na
wszystkie lub co najmniej na większość części pewnego układu.
Zmiana przejawiająca się w sposób swoisty dotyczy tylko
jednego a co najwyżej wielu elementów pewnego układu.”

Stresory

Czynniki wywołujące stresy nazywamy stresorami.

Jakikolwiek czynnik może być w mniejszym lub
większym stopniu stresorem stosownie do swej
zdolności wywoływania stresu tj. wyzwalania zmian
nieswoistych.

Sytuacja stresowa (stresor) uruchamia z jednej strony
specyficzną reakcję, nacelowaną na jej rozwiązanie, z
drugiej – ogólną, niespecyficzną reakcję stresową, która
ustawia organizm na optymalnym poziomie funkcjonowania
psychofizycznego, co ułatwia znalezienie i przeprowadzenie
wspomnianej reakcji specyficznej. Najczęściej kończy się to
pomyślnie rozwiązaniem sytuacji stresowej i często
wypracowaniem nowych, skutecznych form funkcjonowania.

Ewolucja

Stres ułatwiał przeżycie naszym przodkom. W sytuacji stresowej

do krwi wydzielane są hormony takie jak adrenalina i

noradrenalina. Powodują one przyspieszenie akcji serca i

oddechu oraz rozszerzenie źrenic. Serce wraz z krwią pompuje

więcej tlenu do mięśni przygotowując organizm do reakcji na

zagrożenie. Potocznie mówi się, że organizm gotuje się do walki

lub ucieczki. Taka reakcja ułatwiała naszym przodkom radzenie

sobie z zagrożeniami. Zależnie od sytuacji może ona

występować z różną intensywnością - od bardzo słabej i prawie

nieodczuwalnej, aż po bardzo silną
Człowiek w swoim rozwoju zaszedł tak daleko, że wiele

stresujących nas sytuacji wynika nie z nagłych zewnętrznych

zagrożeń, ale z długofalowych procesów, których

doświadczamy w codziennym życiu. Stres ma swoje źródło w

tym przypadku nie w poczuciu zagrożenia fizycznego, ale raczej

psychicznego, wynikającego ze sposobu, w jaki umysł

postrzega naszą sytuację. Problem polega na tym, że taki stres,

którego przyczyną są np. problemy w pracy, szkole, kłopoty

rodzinne, zdrowotne lub inne, nie będące bezpośrednim

zagrożeniem fizycznym. Ten rodzaj stresu jest z reguły

długotrwały.

Dystres

Dystres (stres zły) – reakcja organizmu na
zagrożenie, niemożność realizacji własnych celów lub
utrudnienie ich realizacji, pojawia się w momencie
zadziałania bodźca – stresora. Człowiek, który nie
może rozładować sytuacji stresowej staje się jej ofiarą

Eustres

Eustres (stres dobry) – stres pozytywnie
mobilizujący do działania. Gdy zwiększa się obciążenie
organizmu, owy stres dodaje siły, przychodzi z
pomocą, pozwala wytrzymać obciążenie, daje radość,
zadowolenie.

Neustres

Neustres – bodziec dla danej osoby naturalny w
działaniu, dla innych bywa od neustresem lub
dystresem

Ryc. 1

Mechanizm działania stresu

W chwili, gdy człowiek jest poddany jakiemuś obciążeniu

fizycznemu czy psychicznemu, bez względu na to czy jest

ono przyjemne czy przykre, stres wyzwala mechanizm

mobilizujący znajdującą się w organizmie energię obronną.
Każde obciążenie wywołuje alarm, kodowany i

przekazywany do podwzgórza i przysadki mózgowej.
Bodziec, który jest alarmem przenosi się na nerwy układu

wegetatywnego. Nadnercza i grasica (gruczoły wydzielania

wewnętrznego) otrzymują sygnał do natychmiastowej

reakcji.
Wynikiem tego jest podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi,

szybsze bicie serca, wyrzut przez wątrobę zapasu cukrów i

tłuszczów, by zasilić działanie mięśni, zwiększa się

krzepliwość krwi. Organizm jest gotowy do podołania

narzuconemu działaniu.

Dwa aspekty stresu wg Selye:

- Fizjologiczny – odnosi się do relacji pomiędzy siłą i

intensywnością bodźca, a poziomem pobudzenia
fizjologicznego

- Psychologiczny – łączy się z treściową

charakterystyką bodźca stresowego będącą
odzwierciedleniem jego znaczenia dla życia i rozwoju
człowieka

Choroby, w których stres zwykle odgrywa ważną rolę

to: nadciśnienie, choroby serca, zaburzenia
psychiczne.

Altruistyczny egotyzm 1.

- Motywami działań istot żywych są różne impulsy,
najważniejsze z nich jest egoistyczne pragnienie
zachowania siebie, pozostania żywym i szczęśliwym
- Egoizm jest najstarszą cechą charakterystyczną
życia, poczynając od mikroorganizmów po człowieka
istoty żyjące muszą bronić swoich własnych interesów
- Egoizm jest czymś naturalnym, ale człowiek uważa
go za coś złego, dlatego zaprzecza jego istnieniu u
siebie
- Egoizm rodzi pragnienie walki i odwetu

Altruistyczny egotyzm 2.

- Pomimo wrodzonego egoizmu wielu ludzi kieruje się

silnymi motywami altruistycznymi

- Instynkt samozachowawczy (egoizm) nie pociąga za

sobą konfliktu z chęcią pomocy innym (altruizm).

- Altruizm możemy uważać za zmodyfikowaną formę

egoizmu, działającego na korzyść społeczeństwa
dzięki temu, że rodzi wdzięczność, życzliwość

- W ten sposób znika konflikt między skłonnościami

egoistycznymi i bezinteresownymi

Altruistyczny egotyzm 3.

- Istnieją dwa sposoby przetrwania – walka i przystosowanie

(bardziej skuteczne)

- Najprymitywniejsza forma przetrwania – wzajemna

obojętność pozwalająca na współistnienie ale nie na

współpracę – zapobiega walce ale nie daje żadnych

pozytywnych korzyści w postaci bliskich służących pomocą

- Życie komórek, organizmów w harmonii minimalizuje stresy
- Przykładowo symbioza glonu i grzyba – procesy przemiany

materii obu wzajemnie się uzupełniają grzyb dostarcza

glonowi wody, glon grzybowi pożywienia

- Stresy wynikające z wzajemnego współżycia pozostają

jedną z najpoważniejszych przyczyn ludzkich cierpień

(przyczyna powst. komórek rakowych)

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) i LAS

(lokalny zespół adaptacyjny ) 1.

Seyle postawił jako pierwszy hipotezę, że niektóre choroby somatyczne są skutkiem

niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to opisał jako GAS.

Zespół zmian, wywołanych działaniem na organizm czynników

szkodliwych (stresorów), takich jak zranienie, infekcja , wysoka

temperatura, hałas itp. ma charakter przystosowawczy i to

dwojakiego rodzaju:

- Lokalny zespół adaptacyjny (LAS - Local Adaptation

Syndrome), obejmujący zmiany specyficzne zachodzące w miejscu

występowania stresora (np. w miejscu oparzenia).

- Ogólny zespół Adaptacyjny (GAS - General Adaptation

Syndrome)) obejmuje zmiany niespecyficzne, uogólnione. Ten

ostatni zespół wszelkich niespecyficznych zmian fizjologicznych, a

więc nie związanych bezpośrednio z naturą i działaniem bodźca

szkodliwego, jest istotą stresu w koncepcji Selye’go. Tak rozumiana

reakcja stresu rozwija się poprzez trzy stadia:

1. Reakcji alarmowej

2. Stadium odporności

3. Stadium wyczerpania

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) i LAS

(lokalny zespół adaptacyjny ) 2.

1.

Stadium reakcji alarmowej (alarm reaction – AR) jest

wyrazem powszechnej mobilizacji sił obronnych

organizmu. W tym stadium wyodrębnia się dwie fazy:

- faza szoku, obejmująca początkowy bezpośredni wpływ

czynnika szkodliwego na organizm charakteryzujący się

wystąpieniem pierwszych sygnałów pobudzenia organizmu

do obrony (np. spadek ciśnienia krwi lub obniżenie

temperatury), bądź wskaźników uszkodzenia organizmu

- faza przeciwdziałania szokowi, obejmująca reakcje

obronne, którym towarzyszą zmiany w funkcjach

fizjologicznych (np. wzrost ciśnienia tętniczego krwi,

podwyższenie temperatury ciała)

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) i LAS

(lokalny zespół adaptacyjny ) 3.

2. Stadium odporności (stage of resistance – SR) to
stadium względnej adaptacji, charakteryzujące się
tym, że organizm względnie dobrze znosi czynniki
szkodliwe działające już jakiś czas, a słabiej toleruje
inne bodźce, które uprzednio były nieszkodliwe

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) i LAS

(lokalny zespół adaptacyjny ) 4.

3. Stadium wyczerpania (stage of exhaustion – SE)
pojawia się wtedy, gdy czynniki szkodliwe działają zbyt
intensywnie bądź zbyt długo, a uogólnione pobudzenie
organizmu nie służy już zwalczaniu stresora lecz
charakteryzuje się utratą zdolności obronnych, czego
wskaźnikiem jest rozregulowanie funkcji
fizjologicznych. W ostatnim stadium wyczerpania
mogą pojawić się względnie trwałe reakcje
patologiczne, które przy dalszym działaniu stresora
mogłyby prowadzić do śmierci

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) i LAS

(lokalny zespół adaptacyjny ) 5.

Zespół GAS nazwany jest ogólnym, ponieważ mogą
wywołać go czynniki, które mogą działać na rozległe
części ciała. Jest zespołem ogólnego przystosowania
gdyż pobudza obronę i pomaga osiągnąć i utrzymać
stan przystosowania.
Człowiek w ciągu życia przechodzi wielokrotnie przez
dwa pierwsze stadia. Pełny rozwój wszystkich okresów
nie występuje zawsze ciężki stres może doprowadzić
do okresu wyczerpania i do śmierci.

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) i LAS

(lokalny zespół adaptacyjny ) 6.

GAS i LAS są ściśle skoordynowane.

Z tkanek dotkniętych stresem, z pola znajdującego się

w strefie LAS są wysyłane chemiczne sygnały
alarmowe do ośrodków koordynujących w układzie
nerwowym i do gruczołów dokrewnych, w
szczególności do przysadki i nadnerczy. Gruczoły te
wytwarzają hormony przystosowania, zwalczające
wyczerpanie ustroju. W ten sposób reakcja GAS
oddziałuje z kolei na obszar LAS.

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) i LAS

(lokalny zespół adaptacyjny ) 7.

Wyróżniamy dwie grupy hormonów przystosowania:

1. Hormony przeciwzapalne (ACTH, kortyzol COL),

hamujące nadmierne odczyny organizmu

2. Hormony sprzyjające zapaleniu (STH, aldosteron DOC),

pobudzające te odczyny

Działanie tych substancji może być modyfikowane przez

inne hormony takie jak adrenalina, noradrenalina, hormony

tarczycy reakcje ukł. nerwowego, sposób odżywiania,

dziedziczność, pamięć tkankową.
Zaburzenia w mechanizmie GAS powodują powstanie

chorób na skutek zużycia tzw. chorób z przystosowania.

GAS (ogólny zespół adaptacyjny) 8.

AR - reakcja alarmowa

SR - stadium odporności

SE - stadium wyczerpania

Stres w ujęciu Lazarusa i Folkman 1.

Wspólnie opracowali model psychologicznych mechanizmów

związanych ze stresem.
Stres traktowany jest tu jako jednostkowa, poznawcza ocena

potencjalnie stresujących bodźców. Ocena poznawcza jest

znacznie istotniejsza od wpływu danego czynnika.
Lazarus zwrócił uwagę na zdolność antycypacji, czyli planowania

i przewidywania przyszłych zdarzeń.
Wg Lazarusa i Folkman „Stres psychiczny jest to szczególny

rodzaj relacji między człowiekiem a otoczeniem, które to

otoczenie człowiek ocenia jako nadwerężające lub

przekraczające jego zasoby i zagrażające jego dobrostanowi".
Określając stres psychologiczny jako pewien stan wewnętrzny

(pewien układ procesów psychologicznych), wywołanych

działaniem czynników zewnętrznych Lazarus interesował się

przede wszystkim różnicami indywidualnymi w radzeniu sobie

ze stresem oraz różnorodnością zagrożeń. Podstawowym

mechanizmem psychologicznym odpowiedzialnym za owe

różnice indywidualne jest ocena poznawcza zagrożenia,

rozumiana jako mechanizm oceniający, uświadamiający i

interpretujący zdarzenia.

Stres w ujęciu Lazarusa i Folkman 2.

Stres – jest zależnością między możliwościami radzenia
sobie z zagrożeniami a oczekiwaniami bez ponoszenia
kosztów nieracjonalnych lub destrukcyjnych. Odbierany
jako rodzaj transakcji miedzy jednostka a otoczeniem
(co znaczy, że

nie tylko otoczenie wpływa na osobę, tak jak w

związku bodziec -reakcja (S - R), lecz także osoba oddziałuje na
otoczenie)

. Klucz do rozumienia tego leży w rozumieniu 2

procesów psychologicznych: oceny poznawczej oraz
radzenia sobie.

Stres w ujęciu Lazarusa i Folkman 3.

Ocena – dynamiczny proces określania znaczenia

danej sytuacji oraz zasobów radzenia sobie z nią.

Proces ten określa poziom stresu oraz charakter

emocjonalnych reakcji na stresor. Przykład: egzamin –

człowiek ocenia skale zagrożenia i dostępnych

zasobów radzenia sobie z nim. Poziom stresu będzie

zależał od tego jak dalece subiektywna ocena

zagrożenia będzie przerastała subiektywną ocenę

środków zaradczych. Ocena dzieli się na:

- Pierwotną – wstępna ocena skali zagrożenia („czy

jestem zagrożona?”)

- Wtórną – ocena zagrożenia pod kontem dostępnych

środków radzenia sobie w określonej sytuacji („co

mogę w tej sytuacji zrobić?”)

Stres w ujęciu Lazarusa i Folkman 4.

Transakcja stresowa może być ujmowana w ocenie pierwotnej

jako (3 rodzaje stresorów):

- krzywda/ strata

- zagrożenie

- wyzwanie

1. Krzywda/strata odnosi się do już powstałej szkody w postaci

utraty wartościowych obiektów (np. samoocena, bliska

osoba).
2. Zagrożenie odnosi się do tych samym szkód, które jednak

dopiero mogą zaistnieć, aktualnie są tylko antycypowane.
3. Wyzwanie wskazuje na ocenę własnych możliwości

opanowania sytuacji stresowej.

Z każdą z tych ocen związane są charakterystyczne emocje

(obraz emocjonalny wyzwania jest najbardziej złożony –

obejmuje zarówno emocje np. strach, martwienie się,

negatywne jak i pozytywne np. nadzieje, zapał)

Stres w ujęciu Lazarusa i Folkman 5.

Lazarus proponuje rozpatrywanie pojęcia stresu w trzech

aspektach:

- Społecznym – odnoszącym się do transakcji między

jednostką a otoczeniem

- Psychologicznym – obejmującym ocenę sytuacji,

reakcje emocjonalne i planowanie zachowania

- Fizjologicznym – polegającym na mobilizowaniu do

działania

Metody radzenia sobie ze stresem

Radzenie sobie (coping) – odnosi się do behawioralnych
i poznawczych wysiłków podmiotu, by sprostać sytuacji
stresowej. Pod pojęciem radzenia sobie kryją się
różnorodne zachowania. Dobór strategii wiąże się ściśle z
oceną sytuacji

Wg Lazarusa i Folkman sposoby radzenia sobie ze stresem
pełnia dwie funkcje:

- Instrumentalną (zadaniową) -Służącą zmianie sytuacji na

lepsze, poprzez zmianę zachowania albo zmianę otoczenia

- Regulacji emocji - Opanowanie emocji by nie wymknęły się

spod kontroli i nie załamały odporności psychicznej lub nie
utrudniły relacji z innymi ludźmi

Metody radzenia sobie ze stresem

Radzenie sobie jest uważane za podstawowy proces

adaptacyjny. Jeżeli osoba w pierwotnej ocenie uzna sytuacje

za stresową, uruchomiony zostanie proces zaradczy.

Lazarus wyróżnia cztery strategie zaradcze:

- Poszukiwanie informacji - polega na przeglądzie własnej sytuacji

stresowej w celu zdobycia wiedzy potrzebnej do podjęcia racjonalnej

decyzji zaradczej bądź przewartościowania szkody lub zagrożenia.

- Bezpośrednie działanie - wszystkie czynności jednostki (oprócz

poznawczych), których celem jest uporanie się ze stresującą

transakcją; mogą dotyczyć zmian w obrębie jednostki jak i w

otoczeniu

- Powstrzymywanie się od działania - ze względu na wymagania

transakcji może być korzystniejsze niż aktywność

- Procesy intrapsychiczne - wszystkie procesy poznawcze, których

celem jest regulacja emocji (zalicza się do nich takie mechanizmy

obronne jak np. zaprzeczanie, racjonalizacja, projekcja)

Metody radzenia sobie ze stresem

Do typowych zachowań radzenia sobie ze stresem należą:
- Przewidywanie zdarzenia i usiłowanie go przeżyć

emocjonalnie znacznie wcześniej

- Nabywanie doświadczenia w wykonywaniu zadania, co

pośrednio zmniejsza jego trudności, stopniowe

oswajanie się z zadaniem, poszukiwanie informacji

- Unikanie sytuacji stresotwórczych, trudnych, jeśli już

zaistniały próby wycofania się z nich

- Odwracanie uwagi od źródła stresu – lekceważenie, żart
- Wysiłek fizyczny, koncentracja uwagi na innej czynności
- Korzystanie z pomocy innych (potrzeba

bezpieczeństwa) lub unikanie

- Identyfikacja z grupą

Salutogenetyczna koncepcja stresu A.

Antonovsky'ego 1.

„U podstaw orientacji salutogenetycznej leży założenie
że, organizm ludzki z natury swej znajduje się w stanie
heterostatycznego braku równowagi" A. Antonovsky
Zakłada się, że brak homeostazy i uporządkowania
jest normalnym stanem rzeczy dla organizmu
ludzkiego. Przedmiotem badania jest tu nie choroba,
lecz zdrowie „w ogóle" oraz wzajemne relacje między
stresem i mechanizmami przystosowawczymi.

Salutogenetyczna koncepcja stresu A.

Antonovsky'ego 2.

Uogólnione zasoby odpornościowe (GRRs) - czynniki, od których

zależy radzenie sobie ze stresem

GRRs to:

- fizyczne i biochemiczne (odporność)
- materialne (pieniądze)
- poznawcze i emocjonalne (wiedza, intelekt, osobowość)
- związane z wartościami, postawami i relacjami interpersonalnymi

- makrosocjokulturowe

właściwości jednostki (przynależność do grupy, społeczności),

które umożliwiają skuteczne unikanie lub przezwyciężanie

wielu różnych stresorów.
Czynnikiem wspólnym dla tych właściwości, ułatwiającym

utrzymanie się w pobliżu bieguna zdrowia jest poczucie

koherencji (SOC)

Salutogenetyczna koncepcja stresu A.

Antonovsky'ego 3.

Poczucie koherencji - to określony sposób
postrzegania świata jako zrozumiałego, sterowalnego i
sensownego. Taki sposób widzenia świata kształtuje
się w toku doświadczenia życiowego, które z kolei
zależy od dostępnych jednostce ogólnych rezerw
odpornościowych (GRRs). Im większe ogólne zasoby
odpornościowe, tym bardziej spójne i korzystne
doświadczenia życiowe i tym silniejsze poczucie
koherencji. Silne SOC jest determinantem zdrowia,
czynnikiem salutogeneycznym

Salutogenetyczna koncepcja stresu A.

Antonovsky'ego 4.

Składnikami poczucia koherencji są:
1) Poczucie zrozumiałości, które odnosi się do stopnia „w jakim człowiek

spostrzega bodźce, z którymi się styka, napływające ze środowiska

zewnętrznego i wewnętrznego, jako sensowne poznawczo, jako informacje

uporządkowane, spójne, ustrukturowane i jasne, a nie jako szum - czyli

informacje chaotyczne, nieuporządkowane, losowe, przypadkowe,

niewytłumaczalne" Człowiek o silnym poczuciu zrozumiałości spodziewa

się, że bodźce, z którymi zetknie się w przyszłości będą przewidywalne,

lub w najgorszym przypadku oczekuje, że kiedy jakiś bodziec go zaskoczy,

będzie go mógł do czegoś przyporządkować i wyjaśnić.

2) Poczucie zaradności jest to stopień, w jakim człowiek spostrzega

dostępne zasoby jako wystarczające, by sprostać wymogom, jakie

stawiają bombardujące go bodźce". Dostępne zasoby to zarówno zasoby,

którymi człowiek sam zawiaduje, jak i te, którymi dysponują bliscy

(małżonek, przyjaciele) lub inni uprawnieni (Bóg, historia), którym ufa.

Człowiek o silnym poczuciu zaradności nie czuje się ofiarą losu ani nie ma

poczucia, że życie obchodzi się z nim niesprawiedliwie. Gdy zdarzy się coś

przykrego, człowiek umie sobie z tym poradzić i nie rozpacza bez końca.

3) Poczucie sensowności, to „stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma

sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów

i wymagań jakie niesie życie, warta jest wysiłku, poświęcenia i

zaangażowania, jest czymś mile widzianym, a nie obciążeniem, którym

człowiek wolałby się nie obarczać".