Teoria i praktyka prewencji

stresu w organizacji

Wykład 1 - Stres

Dr hab. Irena Iskra-Golec

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

3 ujęcia teoretyczne stresu:
1. stres w kategoriach reakcji
2. stres w kategoriach bodźca,

wydarzenia, sytuacji zewnętrznej w
stosunku do osoby

3. stres w kategoriach relacji między

otoczeniem zewnętrznym i osobą

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog

Hans

Selye)
Stres to odpowiedź organizmu na zagrażające
bodźce obejmująca zarówno pierwsza reakcję jaki
i dalsze etapy radzenia sobie z zagrożeniem.
Stres to nieswoista reakcja organizmu w

odpo-

wiedzi na wymagania ze strony środowiska.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski

fizjolog Hans

Selye)
Ta reakcja jest nieswoista gdyż zimno,

gorąco,

lekarstwa, hormony, cierpienie, radość mogą
wywołać tą biochemiczną reakcję, której

celem

jest sprostanie zwiększonym „żądaniom”.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog

Hans

Selye)
Ta nieswoista reakcja to aktywizacja funkcji
przystosowawczych w celu powrotu do

stanu

normalnego (sprzed zakłócenia). Zmiany

zachodzą

drogą hormonalną i nerwową.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog

Hans Selye)

Reakcja ta ogólny zespół przystosowania

(General

Adaptation Syndrom) lub zespół stresu
biologicznego.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1.

Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog
Hans Selye)

Przebiega w 3 etapach:
2.

reakcja alarmowa – gdy pojawia się sygnał

niebezpieczeństwa prowadzący do uruchomienia
systemu alarmowego. Jest to bezwarunkowa,
natychmiastowa wykształcona w procesie ewolucji
reakcja organizmu „flight or fight” , „walcz lub
uciekaj”.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog Hans
Selye)
Przebiega w 3 etapach:
2. reakcja alarmowa , pobudzenie sympatycznego
układu nerwowego prowadzące do zmian w stanie
narządów i całego organizmu tj.:
a. adrenalina, noradrenalina i kortyzol uwolnione do

krwioobiegu umożliwiając zmiany niezbędne do
przebiegu reakcji

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog

Hans Selye)

Przebiega w 3 etapach:
2. reakcja alarmowa
b. przyspieszenie akcji serca i wzrost ciśnienia krwi

(krew od żołądka i skóry do mięsni i mózgu

c. wzrost napięcia mięśni przygotowujące do

działania (kark, nogi)

d. z wątroby cukier i tłuszcze do krwi (do

przetworzenia na energię)

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog Hans

Selye)

Przebiega w 3 etapach:
2. reakcja alarmowa
e. przyspieszenie oddychania (tlen do spalania cukrów

i

tłuszczy)
f. spowolnienie pracy żołądka (energia dla organów
bardziej potrzebujących podczas walki i ucieczki)
g. wzmożone pocenie się (schładzanie organizmu
rozgrzanego walką)

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog Hans

Selye)

Przebiega w 3 etapach:
2. reakcja alarmowa
f. wydzielanie substancji przyspieszających krzepnięcie
krwi na wypadek zranienia
2. Stadium odporności – organizm przystosowuje sie i
zaczyna stawiać opór,
3. Stadium wyczerpania – załamanie odporności na
stresor, dysfunkcje fizjologiczne organizmu, choroba,

śmierć.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

1. Stres jako reakcja (Kanadyjski fizjolog

Hans Selye)

Pojęcie i sposób rozumienia natury stresu

spotkały się z

krytyką gdyż:
• przedstawiono dowody specyficzności reakcji

organizmu w odpowiedzi na różne stresory

• niedostateczne uwzględnienie czynników

psychicznych

• pominięcie różnic indywidualnych

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

2. Stres jako bodziec
Bliskie rozumieniu potocznemu, w którym

stres

utożsamiany jest z sytuacją trudną.
Nurt zajmujący się badaniem zdarzeń

życiowych, zmian

życiowych traktowanych jako synonim lub

źródło stresu.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

2. Stres jako bodziec
Koncepcja zmian życiowych Holmes i Rahe (1967);
Założenie, że w normalnych warunkach każda zmiana
powoduje napięcie emocjonalne i przeszkadza w
funkcjonowaniu oraz wymaga wysiłków przystosowa-
wczych. Takie dostosowanie się jest zawsze stresujące

a

jego konsekwencje mogą powodować zakłócenia lub
chorobę.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

2. Stres jako bodziec
Koncepcja zmian życiowych Holmes i Rahe (1967);
Nie ma tu znaczenia pozytywny lub negatywny

charakter

zmiany.
Ma je rozmiar w jakim zakłóca

dotychczasowe wzory

życia osobistego. Zmiana życiowa jest

traktowana jako

bodziec zakłócający bez względu na jej znak.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

2. Stres jako bodziec
Szacunkowa Skala Ponownego Przystosowania

Społe-

cznego - lista 43 zdarzeń życiowych powodujących
zakłócenia natury psychicznej z przypisanymi im
wartościami liczbowymi wskazującymi na rozmiar i
intensywność ponownego przystosowania się,

którego

wymagało od jednostki każde z tych zdarzeń.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

2. Stres jako bodziec
Szacunkowa Skala Ponownego Przystosowania
Społecznego – oceny liczbowe zostały przypisane
pozycjom skali przez grupy odpowiednio dobranych
sędziów kompetentnych. Dwa bieguny skali stanowią:
śmierć współmałżonka (100 pkt.) i drobne

przekroczenie

prawa (11 pkt.). Pomiędzy nimi rozwód, pojawienie się
nowego członka rodziny, choroba, zmiana pracy.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

2. Stres jako bodziec
W wielu badaniach wykazano związek pomiędzy
zdarzeniami i psychologicznymi z zakłóceniami
zdrowotnymi ale siła powiązania była znacząca

ale niska.

„tu nie działa proste zdarzenie ale gleba na jaką

pada”.

Różnice indywidualne sprawiają, że to samo

wydarzenie

jest stresujące dla jednej osoby a dla innej - nie.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Stres jest w swej istocie zjawiskiem dwuczłonowym
(Reykowski, 1966), na który składają się czynniki
zewnętrzne i wewnętrzne. Różnice dotyczyły tego, który

z

członów zostanie nazwany stresem.
Obecnie przyjmuje się, że w dla zrozumienia stresu
konieczne jest nie tylko uwzględnienie tych 2 czynników
ale także trzeciego, czynnika pośredniczącego, którym
jest spostrzeganie sytuacji przez podmiot.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

3. Wieloczynnikowe rozumienie stresu.
Stres nie jest lokalizowany ani w jednostce ani

w

otoczeniu ale jest wiązany z określonym

rodzajem relacji,

interakcji, transakcji między nimi.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

3. Wieloczynnikowe rozumienie stresu.
Stres nie jest lokalizowany ani w jednostce ani w
otoczeniu ale jest wiązany z określonym

rodzajem relacji,

interakcji, transakcji między nimi.
Pełny wykład koncepcji stresu R. Lazarusa w

książce

„Psychological Stres and the Coping Process”

(1966).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

3. Wieloczynnikowe rozumienie stresu.
Ocena dotycząca tego, że występują zakłócenia

w sferze

stojących przed jednostką wymagań i

możliwości ich

zrealizowania są elementem niezbędnym i

wystarcza-

jącym do stwierdzenia, że zachodzi zjawisko

stresu

psychologicznego.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

3. Wieloczynnikowe rozumienie stresu.
Definicja R. Lazarusa i S. Folkman
„Stresem jest określona relacja między osobą a

otoczeniem,

która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub
przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej

dobrostanowi.”  

Ocena pierwotna zagrożenia „Czy wszystko jest w porządku,
czy też mamy kłopoty?” (ocena wymagania)
Ocena wtórna „Co mogę w tej sytuacji zrobić?” (ocena
zasobów).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

3. Wieloczynnikowe rozumienie stresu.
Wymagania
Wyzwanie – wtedy, gdy ocena doprowadza do
przekonania, że wymagania stawiane jednostce mogą
zostać spełnione. Wydźwięk jest tu emocjonalnie
pozytywny.
Zagrożenie – gdy wymaganie przekracza zasoby i

zagraża

dobrostanowi. Ma wydźwięk emocjonalnie negatywny.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

3. Wieloczynnikowe rozumienie stresu.
Wymagania
Czyli subiektywna ocena znaczenia sytuacji

osoby

rozstrzygająca a nie właściwości obiektywne. Jest

to

podejście fenomenologiczno-poznawcze.
Zarzut: subiektywizm, nie można określić

obiektywnie

czym jest stres.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Większość autorów traktując jako źródło

stresu określoną

relacje pomiędzy wymaganiami środowiska a
możliwościami jednostki, w odróżnieniu od

Lazarusa,

odnosi samo pojęcie stresu do stanu osoby

będącego

następstwem tej relacji.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Np. rozumienie stresu zaproponowane przez

Strelaua:

 „stres to stan, na który składają się

silne negatywne

emocje oraz towarzyszące im zmiany

fizjologiczne i

biochemiczne, przekraczające normalny

(podstawowy)

poziom pobudzenia.”

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Powodem tego stanu jest zakłócenie równowagi między
wymaganiami a możliwościami ich spełnienia. Rozróżnia
on obiektywne i subiektywne wymagania oraz
obiektywne i subiektywne możliwości.
To rozróżnienie przezwycięża subiektywizm fenomeno-
logicznego podejścia i stwarza podstawy do uznania
pewnych sytuacji za uniwersalne przyczyny stresu ze
względu na ich obiektywne właściwości.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Istotą stresu jest obecność wymagań

zewnętrznych lub

wewnętrznych ocenianych przez

człowieka jako

obciążenie lub przekroczenie jego

możliwości

przystosowawczych, czemu towarzysza

emocje niekiedy

bardzo negatywne.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Przyczyny stresu (stresory): Kryteria klasyfikacji
1. Siła i zakres oddziaływania (liczba osób);
- katastrofy tzw. stresory uniwersalne czyli dramatyczne
wydarzenia obejmujące duże grupy ludzkie (wojny, klęski

żywiołowe),

- poważne zmiany dotyczące jednostek (te z koncepcji

zmian życiowych)

- uciążliwości dnia codziennego , drobne codzienne

utrapienia, (niemożność znalezienia potrzebnej rzeczy,
zdążenia na czas, drobne nieporozumienia w rodzinie).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Przyczyny stresu (stresory): Kryteria klasyfikacji
2. Charakterystyka czasowa;
- wydarzenia krótkotrwałe (wizyta u dentysty, cykliczne
spotkania z nielubianymi krewnymi),
- stres chroniczny (będący skutkiem nieuleczalnej
choroby),
- sekwencja ciąg wydarzeń stresowych, w których
wydarzenie inicjujące jest przyczyną następnych

obciążeń

(rozwód, utrata pracy).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Przyczyny stresu (stresory): Kryteria

klasyfikacji

3. Kontrolowalność, tj. w jakim stopniu ich

wystąpienie,

przebieg i następstwa zależą od celowego działania

osób,

których dotyczą (jeden biegun: śmierć bliskiej osoby

w

wypadku; drugi biegun: choroby, którym można
skutecznie zapobiegać). Jednakże kontrola większości
wydarzeń stresowych ma charakter ograniczony.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem (coping) może być

rozumiane

jako:
• proces całość aktywności podejmowanych przez

człowieka

skierowanych na odzyskanie równowagi pomiędzy wyma-
ganiami i możliwościami oraz na poprawę stanu emocjo-
nalnego.
• strategia (ogniwa, mniejsze jednostki procesu)
• styl (indywidualne tendencje radzenia sobie w sytuacji
stresowej)

 

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Działania te spełniają zatem dwie

funkcje:

• opanowanie czynników powodujących stres

przez oddziaływanie na otoczenie lub siebie
samego (radzenie sobie instrumentalne lub
zorientowane na problem)

• uwolnienie się od sprawiających cierpienie

przeżyć emocjonalnych (funkcja paliatywna)

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
W przebiegu czasowym tego procesu można

wyodrębnić

jego mniejsze jednostki określane terminem

strategie

albo sposoby radzenia sobie. Można

wymienić wiele

strategii w zależności od sytuacji stresowej.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Najogólniej można je rozróżnić:
ze względu na stosunek do informacji dotyczących
sytuacji stresowej
• konfrontacyjne: bezpośrednia konfrontacja z sytuacją
stresową; koncentrowanie uwagi na stresorze i własnej
reakcji, poszukiwanie, gromadzenie i wykorzystywanie
informacji dotyczącej wydarzenia stresowego (dwie
formy tylko gromadzenie informacji lub działanie).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Najogólniej można je rozróżnić: ze względu na stosunek

do

informacji dotyczących sytuacji stresowej
- Unikowe: pomijanie, odrzucanie, wypieranie, zaprzeczanie
informacjom o wydarzeniu stresowym oraz chronienie się
przed takimi informacjami poprzez angażowanie się w
„bezstresowe” formy aktywności (dwie formy: nadawanie
informacjom o stresorze bezstresowego znaczenia i celowe
zajmowanie się czymś innym, odwracanie uwagi).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Badacze pracują nad wyróżnieniem bardziej szczegółowych
strategii i narzędzi ich pomiaru. Lazarus i Folkman opracowali
Kwestionariusz sposobów radzenia sobie złożony z 8

kategorii

strategii :
1. Konfrontacja (np. „Stałem mocno na ziemi i walczyłem o

to, czego chciałem”)

2. Dystansowanie się („Starałem się zapomnieć o całej

sprawie”)

3. Samokontrola: („Starałem się zachować swoje uczucia dla

siebie”)

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Lazarus i Folkman opracowali kwestionariusz

sposobów

radzenia sobie złożony z 8 kategorii strategii :
4. Poszukiwanie wsparcia społecznego;

(„Przyjmowałem

współczucie i zrozumienie ze strony innych”)
5. Przyjmowanie odpowiedzialności:

(„Krytykowałem i pouczałem siebie”)

 

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Lazarus i Folkman opracowali kwestionariusz sposobów
radzenia sobie złożony z 8 kategorii strategii :
6. Ucieczka – unikanie: („Miałem nadzieję, że zdarzy się
cud”)
7. Planowe rozwiązywanie problemu: („Zrobiłem plan
działania i zgodnie z nim postępowałem”)
8. Pozytywne przewartościowanie: („Odkryłem na nowo,
co w życiu jest ważne”) 

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Styl radzenia sobie ze stresem – posiadany

przez

jednostkę zbiór strategii.
• bogate zasoby strategii konfrontacyjnych i

unikowych

• przewaga strategii konfrontacyjnych
• przewaga strategii unikowych
• niewielkie zasoby zarówno unikowych jak i

konfrontacyjnych (mała aktywność zaradcza).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Radzenia sobie ze stresem
Skuteczność strategii zależy od rodzaju

sytuacji

stresowej.
• W kontrolowalnych styl z przewaga strategii

konfrontacyjnych jest skuteczniejszy niż pozostałe

• W niekontrolowanych skuteczniejszy styl z

przewaga strategii unikowych

• W większości sytuacji skuteczne jest elastyczne

stosowanie obu stylów.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Odpornośc na stres i jej uwarunkowania
2 sposoby rozumienia:
• odporność na stresor – brak negatywnych

emocji mimo obecności czynników
stresowych wrodzona właściwość układu
nerwowego określana jako reaktywność,
czyli stosunek siły reakcji do siły
wywołującego ją bodźca. (siła wynikająca z
jego znaczenia dla człowieka)

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Odpornośc na stres i jej uwarunkowania
2 sposoby rozumienia:
odporność na stres – zdolność do utrzymania

optymal-

nego poziomu funkcjonowania w warunkach

stresowych

mimo pobudzenia emocjonalnego. Odporność
uniwersalna określana terminem „odporna

osobowość”

(hardy personality).

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Odpornośc na stres i jej uwarunkowania
2 sposoby rozumienia:
odporność na stres – charakteryzuje się

zaangażowaniem

w realizowane cele, przekonaniem o własnych
możliwościach sprawczych i traktowaniem

wydarzeń

stresowych nie jako zagrożeń ale jako wyzwań,

które nie

obezwładniają ale mobilizują do działania.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Podsumowanie
1. Trzy sposoby definiowania pojęcia stres (reakcja,
bodziec, ocena wymagań środowiska w kontekście
zasobów jednostki).
2. Klasyfikacja stresorów wg kryterium siły i zakresu
oddziaływania, charakterystyki czasowej i

kontrolowal-

ności.

Teoria i praktyka prewencji stresu

w organizacji

Wykład 1 - Stres

Podsumowanie
3. Strategie radzenia sobie ze stresem

(konfrontacyjne i

unikowe)
4. Odporność na stres (odporna osobowość) i

stresor

(poziom reaktywności)